________________
સંસ્કૃત સાહિત્ય કા વિકાસ
૨૪ હમ કહ હી ચુકે હૈ. હો-હોતે ઋદ કે ઐતરેય, કૌશીતકિ ઔર શાંખાયન આદિ, યજુર્વેદ કે શતપથ, તૈત્તિરીય, ચરક, શ્વેતાશ્વતર, કાઠક, કાટ્વીય, શતપથ, મૈત્રાયણિ, જાબાલ, ખાંડિકેય
ઔર ઔય આદિ, સામવેદ કે તાંડય, દૈવત, પવિંશ, મંત્ર-બ્રાહ્મણ, સંહિતોપનિષદ્દ, આર્ષેય, વંશ, સામવિધાન, જૈમિનિ-ઉપનિષ૬, તવકાર, શાટયાયન આદિ તથા અથર્વવેદ કે ગોપથ આદિ અનેક બ્રાહ્મણ નિમિતે હુએ.
ધીરે-ધીરે વેદ કે વાસ્તવિક મહત્ત્વ નષ્ટ હુઆ, ઔર સ્વાર્થિ ને યજ્ઞ કે નામ પર ભયાનક હિંસા ઔર વ્યભિચાર-સંબંધી પાપ કરને શુરૂ કર દિયે. હજારો વર્ષો તક યે રોમાંચકારી કાર્ય હેતે રહે.
ઈન આબરમય યજ્ઞ-વિધાને સે ઘબરા કર ક્ષત્રિય વિદ્વાન ને ઉપનિષદ્ કા અધ્યાત્મવાદ નિમિત કિયા ઔર ઉસે યથાશક્તિ બ્રાહ્મણે સે ગુપ્ત રખને લગે; પરંતુ બ્રાહ્મણો કે પ્રતિ પૂર્ણ વિરોધ સબસે પ્રથમ મહર્ષિ કપિલ ને કિયા. ઈને બહુત કાલ તક લાગે કે સમઝાયા કિ
થી કર્મકાંડ કી ક્રિયા કરને સે કદાપિ સ્વર્ગપ્રાપ્તિ ન હોગી. મુક્તિ કી પ્રાપ્તિ તે તત્ત્વજ્ઞાન સે હોગી. ઉસી તત્ત્વજ્ઞાન કે ઉન્હોંને સાંખ્ય-દર્શન મેં લિખા. સૂત્રરૂપ મેં ઇસ પ્રકાર કી રચના કે બ્રાહ્મણે કે વિસ્તાર સે ઉબે હુએ લગે ને બહુત પસંદ કિયા. તભી મેધાતિથિ ગૌતમ ને ન્યાય કા નિર્માણ કિયા. વિદ્વાન ને ઇસે બહુત માન દિયા, ઔર અનેક ઋષિયાં ને ન્યાય કી યુક્તિ કે આધાર પર દાર્શનિક વિષય કે સોચના આરંભ કર દિયા. અહીં દિને કણાદ ને વૈશેષિક દર્શન કી રચના કર કે દાર્શનિક વિષય પર નિયમબદ્ધ ગ્રંથ લિખને કી પ્રણાલી કા પ્રચાર કિયા. કણાદ કે ઇસ ઉદ્યોગ કે દેખ કર મહર્ષિ કપિલ કે શિષ્ય આસુરિ કે શિષ્ય પંચશિખ ને સાંખ્ય પર ષષ્ટિ–તંત્ર કી રચના કી. ઈસકે કુછ હી સમય ઉપરાંત જૈમિનિ ને મીમાંસા-ત્રાં, પતંજલિ ને યોગ-સૂત્રો ઔર બાદરાયણ ને વેદાંત-સૂત્રોં કી રચના કી. ઈસકે કુછ સમય ઉપરાંત હી સાંખ્ય પર ઈશ્વર કૃષ્ણને સાંખ્ય-કારિકાઓં કી રચના કી. ઇસ પ્રકાર ભારતવર્ષ કા દાર્શનિકવાદ મધ્યાકાશ કે પહુંચા, ઔર એક બાર ઉસને ઉપનિષદ્ કે અધ્યાત્મવાદ કે યશ કે ધુંધલા બના દિયા.
યદ્યપિ કે સાહિત્ય બ્રાહ્મણોં સે ભિન્ન માર્ગ પર જા રહે થે, પર બ્રાહ્મણે કા વિરોધ પ્રબલ હે રહા થા. ઉનકે યજ્ઞ–સંબંધી બીભત્સ પાખંડ બહુત બઢ ગયે થે. ઇનમેં પ્રબલ ધકકા તબ લગા, જબ મસીહ કે લગભગ ૩૦૦ વર્ષ પૂર્વે જૈન ઔર બૌદ્ધો ને એક પ્રબલ ધર્મ-કાંતિ કર કે ઉન્હેં સર્વથા પરાસ્ત કર દિયા. એ દોને હી ધર્મ ક્ષત્રિયે કી રક્ષા મેં ઉદય હુએ, ઔર ઈને બ્રાહ્મણોં કી હિંસા કે છિન્ન-ભિન્ન કર દિયા. - ઇસ સમય કે વિદ્વાન જહાં વૈદિક સાહિત્ય મેં પરિશ્રમ કર રહે થે, વહાં દૂસરે પ્રકાર કે વિદ્વાન અન્ય વિષય સે ભી ઉદાસીન નહીં થે. બ્રાહ્મણ-કાલ મેં હી ભારતીય જનતા મેં સરસ વર્ણન કી અભિલાષા ઉત્પન્ન હોને લગી થી. સંભવ હૈ, ઉસ સમય ઇસ વિષય પર બહુતસે ગ્રંથ બને હાં, કિંતુ હમારે પાસ ઇસ સમય ઉનસેંસે કેવલ એક હી અપને નિકટતમ–અસલી રૂપ મેં ઉપસ્થિત હૈ. વહ ગ્રંથ હૈ આદિ–કવિ મહર્ષિ વાલ્મીકિ કી રામાયણ. યદ્યપિ ઉસકે આદિ-કાંડ ઔર ઉત્તર-કાંડ મેં બહુત સે પરિવર્તન ઔર ક્ષેપક હૈ, કિંતુ મૂલ-ગ્રંથ લગભગ પ્રાચીન હૈ.
વાલ્મીકિ રામાયણ કે બહુત કાલ પશ્ચાત મહર્ષિ વ્યાસ ને જય-કાવ્ય કી રચના કી. મહાભારત મેં લિખા હૈ કિ ઇસ કાવ્ય કે ઉન્હને તીન વર્ષો મેં રચ કર પૂર્ણ કિયા થા. ઉસી જયકાવ્ય કે લગભગ છ-સાત યા ઈસસે ભી અધિક સંરકરણ હુએ. ઉસકા નામ પહલે ભારત ઔર કિર મહાભારત હુઆ. આદિ-પર્વ કે ૬૩ અધ્યાય મે' તો યહાં તક લિખા હુઆ હૈ કિ વૈશપાયન કે સમય મેં હી મહાભારત કે કઈ પૃથ-પૃથક રૂપ હે ગએ થે. મહાભારત કા વર્તમાન સંસ્કરણ સૂત-પુત્ર ઉગ્રશ્રવા કા હૈ. - રામાયણ ઔર મહાભારત સે સરસ સાહિત્ય કે ઉત્તેજના તો મિલી, કિંતુ ઉસ સમય તક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
