Shubh Sangraha Part 04

Author(s): Bhikshu Akhandanand
Publisher: Sastu Sahityavardhak Karyalay

Page 350

શુભસંગ્રહ-ભાગ ચાથા
१५६ - शेखावाटी का एक उत्तम गीत
ગ્રામ્ય ગીતાં કા તુલનાત્મક અધ્યયન કરને કે લિયે મૈને ગુજરાત, કાઠિયાવાડ ઔર રાજપૂતાને કા એક લમ્બા દૌરા કિયા હૈ. ઇસ દૌરે મેં મુઝે જો ગીત મિલે, ઉનમેં ગુજરાત ઔર કાઠિયાવાડ કે ગીતાં મેં પ્રેમ, શૃંગાર, કરુણા ઔર ભક્તિરસ લહરેં માર રહા હૈ. પશ્ચિમી રાજપૂતાને કે ગીતાં મેં વીરરસ સે ઉમડતે હુએ ગીત ભી હૈ'; પર શેખાવાટી મેં ભી અચ્છે ગીત મિલે ંગે. ઇસી આશા મુઝે બહુત કમ થી. યાંકિ એક તે! યહ પ્રાંત બિલકુલ રૂખા સૂખા હૈ. ઋતુએ કા પરિવર્તન તે હાતા હૈ, પર પ્રકૃતિ અપને હાટબાટ સે ઉસમેં ભાગ નહીં લેતી. અતએવ મનુષ્યાં કે જીવન મેં નષ્ટ તર્ગે ઉડ્ડને કા અવસર બહુત હી કમ મિલતા હૈ. તરંગ ઉઠે ખિના કવિતા મેં ઉસકા રસ કહાં સે આ સકતા હૈ? મુઝે વિશ્વાસ થા કિ શેખાવાટી મેં મુઝે સ્ત્રી-પુરુષ કે સયેાગ ઔર વિયાગ કે શૃંગાર સંબધી હી ગીત મિલે ગે; પર શેખાવાટી મેં આને પર મેરા વિશ્વાસ. ગલત નિકલા. ઈંસ પ્રાંત મેં ભી ગ્રામ્ય-કવિતા કા વિકાસ ઉસી ઉન્માદ કે સાથ હુઆ હૈ, જૈસા ભારત કે અન્ય પ્રાંતમાં મે હૈ. યહાં ભી પાવુ∞ જૈસે વીરે ં કી કથાયે દેહાત મેં ઉસી તરહ પ્રચલિત હૈ, જૈસે યુક્તપ્રાંત મેં આહા. સયાવિયેાગ કે શૃંગાર કે ગીતાં કી તેા બાત હી અલગ હૈ. ઇસ વિષય મેં તે ક્રાઇ પ્રાંત પિડા હુઆ નહીં હૈ પર યુતપ્રાંત કે ધાધ કી તરહ રાજિયા, કિસનિયા, ભેરિયા, મેાતિયા, ઈંટિયા, નાગિયા, બાધજી, નાથિયા આદિ દસ પંદ્રહ બાધાં. કી નીતિકવિતા સર્વત્ર પ્રચલિત હૈ. સ્રીયાં કે ગીતાં મેં ભી સબ રસોં કે ગીત મિલતે હે
કિસી ભી સમાજ કા શુદ્ધ પ્રતિબિંબ તે! ઉસકે ગીતાં મેં નિલતા હૈ, શેખાવાટી કે મારવાડી સમાજ કા ભી પ્રતિબિંબ ઉસકે ગીતા મેં વિદ્યમાન હૈ. યહ સમાજ વ્યાપારકુશલ ઔર ધની હૈ. ઇસસે ઇસ સમાજ મેં શાભા-સજાવટ કી સામગ્રી કુછ વિશેષ હે. સ્ત્રી-સમાજ મે' મુસલમાની આતંક કે ચિહનસ્વરૂપ પદે કા પ્રચાર ખૂબ હૈ. પર કુછ મારવાડી સુધારક ઔર કુછ અન્ય પ્રાંત કે લેગ ભી, જે રહન-સહન દેખ કર કલ્પના કર કે હી રાય કાયમ કર લેતે હૈં; ઈસ સમાજ પર જો વિલાસિતા ઔર ચરિત્રહીનતા કા લાંછન લગાતે હૈ, મુઝે તેા વહ એક પ્રકાર સે અતિશયેાક્તિ હી જાન પડા. સાધારણતઃ ચિત્ર સબંધી ભલી-ભૂરી ખાતે ભારત મેં ઐસી સત્ર હું, વૈસી યહાં ભી હૈ; પર યહાં એસી નહીં કિ ઉનપર ખાસ તૌર પર અંગુલી ઉટાઇ જા સકે. સ્ત્રિયાં કે ગીતાં મેં સીને આદિ કુછ અશ્લીલ ગીત અવશ્ય હૈ; પર યુક્તપ્રાંત મે' સમધી જિમાતે સમય જે ‘ગારી' ગાઇ જાતી હૈ, ઉનકીસી અશ્લીલતા તેા ઇન સીઇનાં મેં નહીં હૈ. મૈં યહ સ્વીકાર કરતા હૂઁ કિ સમાજ કી ખૂરાઈયાં ખેાજ-ખાજ કર પ્રકટ કરનેવાલે મે’ બહુતાં કા ઉદ્દેશ્ય અચ્છા હૈ; પર સમાજ મેં પ્રચલિત અચ્છાયાં કી પ્રશંસા કરના ભી તેા ઉનકા કર્તવ્ય થા; જિસસે સમાજ મેં સદ્ગુણાં કા વિકાસ હેાતા ઔર ખરાઇ કે ત્યાગ કે સાથ સાથ ભલાઈ કા ગ્રહણ ભી ચલતા રહતા. મારવાડી ગીતેાં હી કા લીજિયે, સીતાં કી નિંદા તે બહુàાં તે ક; પર સ્ત્રિયોં મેં પ્રચલિત ઉપદેશપૂર્ણ ગીતાં કી એર કિસને ધ્યાન દિયા ? કિતને હી અચ્છે—અચ્છે ગીત વૃદ્ધા સ્ત્રિયોં કે સાથ કાલ - ગાલ મે' સદા કે લિયે વિલીન હેા ગયે ! અબ ભી જો ગીત વર્તમાન હૈ, ઉનકે સંગ્રહ કી એર કૌન ધ્યાન દેતા હૈ? ઉનકે સમાજ મેં સુરુચિ નહીં પૈદા કી જા સકતી ?
દ્વારા ક્યા
કર
યહાં શેખાવાટી મેં આમ તૌર સે પ્રચલિત એક ગીત ક્રિયા જાતા હૈ. યહ ગીત મુઝે કૃતહપુર મેં મિલા. ઇસ ગીત મેં જો ભાવ વર્ણિત હૈ વહ ઉચ્ચ કોટિ કે સમાજ કા મારવાડી–સમાજ મે ઐસી ભી બહુયે હૈ, જે અપને સ્વામી તથા દેવર-જેઠ, સાસ-સન્નુર ઔર તનદ આદિ કા હી અપના ગઢના માનતી હૈં. ઐસી બહૂ સે હી સમાજ ક શાભા હૈ. ઐસી બહુએ સમાજ કી લક્ષ્મી'. યદ્યપિ આજકલ મારવાડી-સમાજ મે' ગહનાં કા રિવાજ અધિક હૈ, પર ઇસ ગીત મેં જિસ સમય કે સમાજ કા વન હૈ, ઉસમેં ગહને છતને નહી રહે હોંગે. ભવિષ્ય મેં સદ્ગુણુરૂપી ગહનાં સે ભૂષિત ઐસે હી સમાજ ક઼ી આવશ્યકતા હૈ.