Shubh Sangraha Part 04

Author(s): Bhikshu Akhandanand
Publisher: Sastu Sahityavardhak Karyalay

Page 390

૩૯
શુભસંગ્રહ-ભાગ ચાલે १७७-भगिनी निवेदिता
સન ૧૯૦૭ કે જનવરી મહીને મેં “માન-રિશ્' માસિક પત્ર કા પહલા અંક પ્રકાશિત હુઆ થા. ઉસકે કઈ મહીને પહલે સે ઉસકે લિયે લેખ ઔર ચિત્ર ઈત્યાદિ સંગ્રહ કરને શુરૂ કર દિયે થે. ઉસ જમાને મેં નટેસન કા “ઇન્ડિયન-રિવ્યુ' સચ્ચિદાનંદ સિંહ કા “હિંદુસ્તાન-રિવ્યુ’ ઔર મળમારી કા ઇસ્ટ એન્ડ વેસ્ટ’ કુલ જમાવે તીન હી પ્રધાન અંગ્રેજી માસિક પત્ર નિકલતે થે. ઇસ લિયે ઐસી એક બાત ઉડી કિ હમારા પત્ર છેડે હી દિન મેં લેખ કે અભાવસે બંદ હો જાયેગા. કૌન ઉસમેં લિખેગા ? કાશી સંખ્યા મેં ઔર અચ્છે લેખ મિલેંગે યા નહીં, ઈસ વિષય મેં મુકે ભી કુછ-કુછ સંદેહ થા; પરંતુ મેંને જબ બિના પૂછ કી હાલત મેં નૌકરી સે ઈસ્તફા રે કર અંગ્રેજી માસિક પત્ર એલાન કા સંકલ્પ કિયા થા, તબ પ્રતિજ્ઞા કર લી થી કિ દૂસરા કોઈ લેખ ન ભી દે, તો ભી મૈ અપને સંગ્રહ કિયે હુયે અનેક તર્યો દ્વારા લેખ લિખ કર પત્ર કે ચલા કર દેખેંગા કિ પત્ર ચલતા હૈ યા નહીં? મેરે લેખે મેં સાહિત્યિક ઉત્કર્ષ ન રહેગા, યહ મં જાનતા થા; કિંતુ ઈતના મુઝે ભરોસા થા કિ જાનને યોગ્ય બહુતસી બાતેં સંગ્રહ કર કે દે સગા; ઔર જો બાત પ્રમાણિત કરના ચાહૂંગા, ઉસકી સમર્થક યુક્તિયો દે સકુંગા. પરંતુ સિફ મેરે હી અમે લેખ સે તે. પત્ર ઉકછ નહીં' બન સક્તા. ઇસ લિયે લેખક ઔર લેખ સંગ્રહ કરને કી કોશિશ કરની શુરૂ કી.
તબ ભગિની નિવેદિતા સે મેરા પરિચય ન થા. અપને અંગ્રેજી માસિક મેં લેખ દેને કે લિયે જિન લોગોં સે મૈને અનુરોધ કિયા થા, ઉનમેં અન્યતમ થે આચાર્ય જગદીશચંદ્ર બસુ. મેં ઉનકા છાત્ર રહ ચુકા થા, ઈસ લિયે ઉનસે અનુરોધ કરને મેં મુઝે સંકેચ નહીં હુઆ. ઉનકે મૅને યહ બાત ભી જતલાઈ થી કિ બહુત સે લોગ કહતે હૈં કિ અચ્છે લેખ મુઝે કાફી નહીં મિલેંગે, આર ઈસ લિયે પત્ર બંદ હો જાયેગા. ઉન્હોંને સ્વયં અધિક ન લિખ સકને પર ભી કભી કભી લિખને કે કહા ઔર ભગિની નિવેદિતા સે લિખને કે લિયે અનુરોધ કિયા. નિવેદિતા ને દઢતા કે સાથ કહા–“લેખ કા અભાવ જિસસે ન હે, ઐસી કોશીશ કી જયગી.' ઉસકે બાદ વે અપને નામ સે તથા બિના નામ કે–જિતને દિન વે જીવિત રહીં–માર્ડન-રિચૂ” મેં અનેક લેખ, ટિપ્પણિયાં ઔર ચિત્ર—પરિચય આદિ લિખતી રહી થીં.
ઉનકે રાજનૈતિક સિદ્ધાંત જાનને કા મૌકા મુઝે મિલા થા, પરંતુ ઉસ વિષય મેં વિશેષ કુછ લિખના નહીં ચાહતા. સાધારણ તૌર પર ઇતના કહા જા સકતા હૈ કિ ભારતવર્ષ કી પૂર્ણ સ્વાધીનતા કે લિયે ઉનકા કાકી પ્રયાસ થા; સ્વાધીનતા કી પતાકા કે નીચે ગિરાને સે ઉનકે હૃદય પર ચેટ પહુંચતી થી. હાં, ફિલહાલ ઔપનિવેશિક સ્વરાજ્ય માં અભ્યતરીણ જાતીય આત્મકdવપર ઉન્હેં કોઈ આપત્તિ ભી નહીં થી. કિંતુ ઉસે ઉચતમ યા ચરમ લક્ષ્ય કહને કે તે તપ્યાર નહીં થીં. ઉનકે રાજનૈતિક સિદ્ધાંતે કે વિષય મેં એક બાત ઔર કહની હૈ, વહ યહ કિ વે હર હાલત મેં અહિંસા કી પક્ષપાતી નહીં થ; આવશ્યકતાનુસાર સ્થાન-વિશેષ મેં બલ-પ્રયોગ ઔર યુદ્ધ કે વે આવશ્યક સમઝતી થી'. વે યોદ્ધા-પ્રકૃતિ કી મનુષ્ય થીં. અકસર ઉનકી બાતચીત ઔર લેખો સે યહ બાત પ્રકટ હોતી થી. ધાર્મિક વિષે મેં ભી તે સત્વગુણ કે સાથ રાજસિકતા કા સંમિશ્રણ પસંદ કરતી થી. ઉનકી “એગ્રેસિવ હિંદુઈઝમ' નામક પુસ્તક ઇસ બાત કી સાક્ષી દેતી હૈ. પરંતુ જૈસે છે તેજસ્વિની થી, વૈસે દયાવતી ભી થીં.
લેખે ઔર ચિઠ્ઠી-પત્રી સે પરિચય હોને કે બહુત દિન બાદ ઉનસે મેરા સાક્ષાત પરિચય હુઆ થા. ઈલાહાબાદ સે કલકત્તા આને કે બાદ મેં ઉનસે મિલા. તબ આચાર્ય વસુ ઔર ઉનકી સહધર્મિણી કે સાથ આપ દમદમ કે “ફેયરી હાલ” નામક ભવન મેં રહતી થીં. મેં સુબહ દસ બજે ખા–પી કર દમદમ પહુંચા. કિસ કારણ એ પહુંચા સો અભી ઠીક યાદ નહીં પડતા. મેં એક કિરીયે કી “ઘોડા-ગાડી' પર બૈઠ કર દમદમ ગયા થા. રેલમેં નહીં, “ફેયરી હાલ પહુંચ કર ખબર દેતે હી નિવેદિતા બાહર નિકલ આઈ. ઉસ સમય સબ ભોજન કર રહે થે, ઉનકા ખાવા-પીના કરીબ-કરીબ ખત્મ હે સૂકા થા. ઉનકે બાહર આને પર મૈને ઉન્હેં નમસ્કાર કિયા, ઉને