________________
ભગિની નિવેદિતા
૩૮૩ ઉસકા જવાબ દિયા. ઉસક બાદ પહલે હી ઉન્હોંને કિરાયે કી ગાડી કે કોચવાન સે ઘોડાં કો ખિલાને ઔર આરામ દેને કે લિયે કહા તથા કોચવાન કે ભી આરામ કરને કે લિયે કહા. ઠીક સ્મરણ નહીં રહા–શાયદ ગાડીવાને સે ભી પૂછા થા કિ ઉસને ખાના ખાયા યા નહીં ?
મેં જબ ભીતર ઉનકે ભોજન-ગૃહ મેં પહુંચા, તો મુઝસે ભી પૂછા, ભજન કર ચૂકે યા નહીં? યહ માલમ હોને પર કિ ખા-પી કર આયે હૈં, ચાય પીને કે કહા તથા જે ઉમદા ખજૂર કા ગુડ ખા રહી થી, મુઝસે ભી ઉસે ખાને કે લિયે કહા. ઉસકે બાદ દુ–મંજલે કે બરામદે મેં બઠ કર અનેક વિષયાં બાતચીત હુઈ થી. વહાં પર જે આરામ-કુસ પડી હુઈ થી, ઉપર મુઝે બિઠને કે લિયે કહા. મને ઉનસે અનુરોધ કિયા કિ આપ હી આરામકુ પર બૈઠિયે; ઇસ પર ઉન્હોંને કા–“નહીં, યહ નારિ કે બૈઠને કી નહીં હૈ, પુરુષ કી હૈ.”
ડે પર ઉનકી ઈસ દયા કી બાત સે મુઝે ઔર એક બાત યાદ આ ગઈ. એક દિન (કલકતે મેં) સુકિયા–સ્ટ્રીટ સે કર્નાલિસ સ્ટ્રીટ જા રહા થા, દેખું તે, ઉધર સે ભગિની નિવેદિતા
ઔર ઉનકે સાથ એક અન્ય પાશ્ચાત્ય મહિલા આ રહી હૈ. મદનમિત્ર લેન કી મેડ કે પાસ એક પિલ્લા પડા હુઆ અધમરી હાલત મેં સિસક રહા થા. કિતને હી લેગ આર્જા રહે થે. પર કિસીકે ભી ઉસ પર દયા ન આતી થી. નિવેદિતા ઉસે દેખતે હી ઠહર ગઈ ઔર પાસ કી દુકાન સે દૂધ લે કર પિલ્લે કે પિલા કર ઉસે છલાને કી કોશીશ કરને લગીં. વહ મિઠાઈ કી દુકાન અબ વહાં નહીં હૈ, ઉસ જગહ બડા ૫ક્કા મકાન બન ગયા હૈ.
નિવેદિતા કે ધર્મ-વિજ્ઞાન, સમાજ-વિજ્ઞાન, શિક્ષાતત્ત્વ તથા ચિત્ર, સ્થાપત્ય ઔર ભાસ્ક કે વિષય મેં વિશેષ જ્ઞાન થા. ઇન વિષય પર વે લેખ ભી લિખા કરતી થીં. ઈસકે સિવા રાજનૈતિક વિષય પર તે વે બહુત હી અચ્છે લેખ લિખ સકતી થી. ઉનકે લેખ મેં કોઈ પરિવર્તન ન કર કે પ્રાય: –કા-ત્યાં છાપતા થા; દો-એક મેં શાયદ કુછ પરિવર્તન ઔર પરિવર્ધન કિયા થા, એસા યાદ પડતા હૈ. ટિપ્પણી, મંતવ્ય યા નેટ વે જો લિખા કરતી થી, ઉનમેં સે કિસી-કિસી મેં કુછ પરિવર્તન ઔર પરિવર્ધન કર દેતા થા. ઇસકા કારણ થા હમારે દેશ કા “રાજદ્રોહ” વિષયક કાનૂન. કકિ વે બહુધા ખૂબ સ્પષ્ટ ભાષા મેં કઠેર સત્ય લિખા કરતી થી. ઉન્હોંને પરિવર્તન
ઔર પરિવર્ધન કા અધિકાર સિર્ફ મુઝે હી ઔર યહ કહ કર દિયા થા કિ “આપકી વિવેચના પર મુઝે વિશ્વાસ હૈ.” ઉનકી લિખી હુઈ બાજ-બાજ ટિપ્પણી મેરે દ્વારા સંપાદિત હો કર બિનાહસ્તાક્ષર કે પ્રકાશિત હોને કે કારણ અબ ઉનકે છાંટ નિકાલના મુશ્કિલ હૈ. હાં. જે ઉનકી લેખનશૈલી ઔર ચિંતાધારા સે વિશેષ પરિચિત હૈ, વે ભલે હી છાંટ લેં.
વે હમારે પત્ર મેં લેખ દિયા કરતી થી, ઈસસે એક વિષય મેં મેરી આંખેં ખુલ ગઈ થી. મેં પહલે-પહલ રવિવર્મા કી તસ્વીર કી નકલ તથા ઉસ દંગ કી ઔર-ઔર તસ્વીરે ભી છાપા કરતા થા. ઉન્હને લગાતાર મેરે સાથ તર્ક-યુદ્ધ કર કે મેરે અંદર યહ સમઝ પેદા કર દી કિ રવિવર્મા કે તથા ઉસ ઢંગ કે અન્ય ચિત્રોં કી રાતિ ભારતીય નહીં હૈ, ઔર પાશ્ચાત્ય તંગ કે ચિત્રો કે દેખે ભી ઉનમેં કોઈ ઉત્કર્ષ નહીં હૈ. પાં કે સિવા ઇન સબ ભ મેં તથા અન્ય વિષયે મેં ઉનકે સાથ જે મૌખિક વાર્તાલાપ હોતા, ઉસમેં બોલને કા કામ છે હી જ્યાદા કરતી, મેં જ્યાદાતર શ્રોતા કા કામ કરતા થા. આચાર્ય વસુ હંસતે હુએ કહતે-“યે ચાહતી હૈ કિ તુમ ભી ખૂબ તર્ક કરે ઔર તક મેં ઉનસે તુમ પરાસ્ત , તબ યે બહુત ખુશ હોંગી.” નિવેદિતા સુન કર હંસતી. ઇસ બાત કે વે અચ્છી તરહ દિખલાતી શીં કિ ગ્રીક-ગાન્ધાર મૂર્તિ-શિલ્પ ભારતીય મતિશિ૯૫ સે શ્રેષ્ઠ નહીં હૈ, ઔર ગાંધાર મતિ-શિપ કી ઉપરિ કારીગરી ગ્રીક હોને પર કભી ઉસમેં જિતની ભી સજીવતા હૈ, વહ ભારતીય હૈ. ઉને કઈ એક સચિત્ર લેખ મેં યહ બાત દિખલાઈ થી કિ અજંતા ગુફા-વિહાર કી પ્રાચીરપર અંકિત ચિત્રાવલી કે સિવા ગુફાઓ કે સ્થાપત્યાદિ ભી પ્રશંસનીય હૈ. અંગ્રેજ લોક ઇસ બાત કી કોશીશ મેં હૈ કિ સબકે ઐસા વિશ્વાસ હે જાય કિ ભારતવર્ષ મેં લોગે કી વસ્તી બડી ઘની હૈ ઔર યહાં જનસંખ્યા કી વૃદ્ધિ ભી બહુત અધિક હતી છે. ઈસીસે યહ દેશ દરિદ્ર છે. નિવેદિતા ને દિખાયા થા કિ કુલ મિલા કર યહ બાત
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
