________________
કૃષિ-શાસવિષયક એક અપૂર્વ પ્રાચીન હિંદી ગ્રં'થ
१७९ - कृषि - शास्त्रविषयक एक अपूर्व प्राचीन हिंदी ग्रंथ
જિસ પ્રકાર સ ંસ્કૃત સાહિત્ય મેં કૈવલ કાવ્ય, નાટક, ઇતિહાસ, ચપૂ કે અતિરિક્ત વાસ્તુશાસ્ત્ર, શિલ્પશાસ્ત્ર, ભૂગશાસ્ત્ર આદિ ઉપયોગિતાવાદ કે ગ્રંથ ભી પાએ જાતે હૈ, ઠીક ઉસી પ્રકાર હમારે હિંદી સાહિત્ય મેં ભી પ્રાચીન કવિયાં ને કાવ્ય કે અતિરિક્ત અન્યાન્ય ઉપયેગી વિષયાં પર ગ્રંથચના કી હૈ. અન્યાન્ય ભારતીય ભાષાઓં કે ઇતિહાસ કે દેખતે હુએ યહુ ખાત નિઃસકાય કહી જા સકતી હૈ કિ હિંદી ક઼ી કાવ્યપ્રૌઢતા સે અન્ય કિસી દેશી ભાષા કા સાહિત્ય મુકાબલા નહીં કર સકતા. હિંદી મેં વીર, શૃંગાર તથા શાંત-રસ કે સાહિત્ય કી કમી નહીં હૈ, પર સાથ હી હમારે પ્રાચીન કવિયેાં તે વ્યવહારાપયેાગી વિષયાં પર ભી ગ્રંથ-રચના કર કૈ હિંદીસાહિત્ય કી શ્રીવૃદ્ધિ ફી હૈ. સાહિત્ય-સમાલેાચક' પત્ર મેં મહાશય ગુરુદત્તજીકૃત ‘પક્ષીવિલાસ,’ ‘વૃક્ષવિલાસ' આદિ ગ્રંથાં કી ચર્ચા કી જા ચૂકી હૈ. માધુરી મેં ભી કૂપ-ખનન શાસ્ત્ર પર પિછલી મા એક લેખ પ્રકાશિત હા ચૂકા હૈ; પર આજ હમ એક અપૂર્વ ગ્રંથરત્ન કા પરિચય કરાતે હૈં.
ગ્વાલિયર કે મહારાષ્ટ્રનરેશ મહારાજ દૌલતરાવ શિંદે ખડે વીર, ધીર ઔર ગુણગ્રાહક થે. આપ બડે રસિક, ભક્ત, સ્વયં કવિ તથા કવિયાં કે આશ્રયદાતા ભી થે. ગ્વાલિયર મે' સાહિત્ય-સંગીત–કલા કે પ્રસ્થાપક આપ હી ધે. શૃંગાર–રસાચાય કવિવર પદ્માકરજી કે ‘આલીજાહ પ્રકાશ' કી રચના કે ઉપલક્ષ મેં એક લાખ રૂપયા તથા હાથી ભેટ કરને કી મહારાજ દૌલતરાવ કી ઉદારતાવિષયક કિંવદંતિ પ્રસિદ્ધ હી હૈ. અન્ય હિંદી-મરાઠી-કવિયેાં કા ભી મહારાજ ને કૈવલ આશ્રય હી નહીં દિયા, વરન્ અપને પૂજ્ય પિતા કી તરહ દૌલત પ્રભુ કે ચરણ ગો હૈ” જૈસી રચના દ્વારા ઈસ મહારાષ્ટ્રીય સપૂત ને હિંદી–કાવ્ય-વાટિકા કે! ભી અલંકૃત કિયા ! આપકે હી આશ્રિત શિવ કવિકૃત ‘દૌલતભાગ-વિલાસ' ગ્રંથ કાપરિચય હમે કરાના હૈ. હિંદી સાહિત્ય કે ઇતિહાસ મેં શિવ કવિ તથા ઉનકી રચના કા તેા ઉલ્લેખ પાયા જાતા હૈ, કિ ંતુ ઉન સમય તથા પુસ્તક કા વિષયનિરૂપણુ નહી. પ્રાપ્ત પ્રતિ સંભવતઃ સ્વય’ શિવ કવિજી જ઼ી હી લિખી હુઇ આર મહારાજ દૌલતરાવ સાહબ કી સેવા મેં ભેટ કી હુઇ હૈ. ગ્વાલિયર કે વર્તમાન સુંદર વિસ્તૃત ઉદ્યાન ફૂલબાગ કે સંસ્થાપક મહારાજ દૌલતરાવ હી થે. સ્વયં શિવ કવિ ને ગ્રંથ કે આરંભ મેં લિખા હૈ——
૧
ઉપય્યન પ્રભુકે। અતિ સુખદ, જાનત સબ સંસાર; યાતે ખાગ-વિલાસ'કે, કીન્હાં સરસ વિચાર.
ઇસ ઉલ્લેખ સે સંભવ હૈ કિ શિવ કવિ મહારાજ કે હિંદી-કવિયાં કે આત્મ્ય ફ્રેને કી ખાત સુન કર, બાપૂ વાપલે જાગીરદાર કે દ્વારા દરબાર મેં પહુંચા હૈ।. ગ્રંથ કી ભાષા આગરે કે આસપાસ કી હૈ. મહારાજ દૌલતરાવ ને, સન્ ૧૮૧૦ મે, ઉજ્જૈન કે બદલે ગ્વાલિયર કા રાજધાની અનાયા થા. રાજધાની અસને કે અનંતર ૫-૭ વર્ષોં મેં ઉદ્યાન કી નીંવ ડાલી ગઈ. અતઃ અનુમાનતઃ સન્ ૧૮૧૭ ઔર સન ૧૮૨૭ (મહારાજ કા મૃત્યુકાલ) કે ખીચ મેં શિવ કવિ ને ઇસ ગ્રંથ કી રચના કી હેાગી. કવિ તે અપને સ્વામી કા વન ચાં કિયા હૈ~~~
કીર્તિ સબ જગ મેં કરત શિવ કેા હરત કલેશ; આલીાહ સુજાન પ્રભુ દૌલતરાવ નરેશ. તિન શિવ કવિ સાં ચેાં કહ્યો, કીજૈ ભાગ-વિલાસ'; જામે સ્વામી કી રહે, કીતિ અમર પ્રકાશ.
પુસ્તક કા વિષય નામ સે હી સ્પષ્ટ હૈ, ઔર વહ હંમારે અનુભવી પૂજો કી ખાસ ધરાહર હૈ. અતઃ કહેના ન હોગા કિ ઉસ ધરાહર કા દેખના-ભાલના વ પરખના ઉનકી સંતાન કા મુખ્ય કવ્ય હૈ. ઇસ છેટે–સે ગ્રંથ મેં કિતને ઉપયુક્ત વિષયાં કા સમાવેશ કિયા ગયા હૈ, યહ ખાત વિષયસૂચિ સે હી દેખતે બનતી હૈં. દિશાભેદ, નિષેધ, વૃક્ષ, ખાગ લગાને કી શુભાશુભ આદિ ખાતાં ક! વિચાર ધ્રુવલ ભારતવ જૈસે અધ્યાત્મપ્રધાન દેશ મેં હી કિયા જાતા હૈ;
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
