________________
કૃષિ-શાસ્ત્રવિષયક એક અપૂર્વ પ્રાચીન હિંદી ગ્રંથ
૩૩ વૃક્ષ ટેઢા હો કર પત્ત પીલે પડે' યા જડ મેં કીડે પડે, ઉસકા ઉપાય તથા વિના સમયે ફૂલના, સુખે વૃક્ષ કા હરા હો જાના, ફલ મેં ગુઠલી ન પડના, ફલ મેં અનેક પ્રકાર કે સ્વાદ હોના, ફલ હમેશા હરે રહના, પકે ફલ બહુત દિન રહના, આમ મેં દ્રાક્ષ કા–સા સ્વાદ, બેરી કી બેલ ચલના, પૈબંદી આદિ અનેક વૈજ્ઞાનિક શુભ સિવ કવિ ને અપને ગ્રંથ મેં બતાએ હૈ, જિનકા પ્રયોગ કર કે હમેં લાભ ઉઠીના ચાહિયે. અમેરિકા-જૈસે કૃષિપ્રધાન દેશે કે વિદ્યાલયે મેં તે પકે ફલ બહુત દિન રહને, ફલ હરે રહને આદિ વિષય કે ખાસ તૌર સે અધ્યયન કરાયા જાતા હૈ; પર હમારે શિવ કવિજી ને એસે કઇ સુગમ ઉપાય બતા કર સાગર કે ગાગર મેં ભર દિયા હૈ. સબસે અપૂર્વ બાત હૈ વૃક્ષો કે કફ-વાત-પિત્ત રોગોં કે લક્ષણ ઔર ઉપાય કા વર્ણન. સ્વનામધન્ય આચાર્ય જગદીશચંદ્ર વસુ મહોદય તો ભારતીય વૃક્ષ-છવવાદ કે અપને અપૂર્વ અન્વેષણ દ્વારા, પ્રત્યક્ષરૂપ મેં, સંસાર કે સમ્મુખ ઉપસ્થિત કર રહી ચૂકે હૈ; પર સૌ સવા સૌ વર્ષ પૂર્વ શિવ કવિજી કા તત્સંબંધી વિવેચન કરના અવશ્ય હી કુતૂહલાસ્પદ હૈ. બાગ કે હી સાથ ખેતી કી ખાસ-ખાસ
'કહાં પર કુઆ ખાદને સે પાની નિકલેગા. બાગ મેં તાલાબ બના કર ઉસમેં મછલિયાં રખને કે લિયે મછાલયોં કા વર્ણન-આદિ સેંકડો અન્ય ઉપયુક્ત વિષયે કા ભી ગ્રંથ મેં સમાવેશ કિયા ગયા હૈ. ઇસ પુસ્તક મેં વર્ણિત ઉપાયો કે લિયે પ્રયોગશાલા ખેલના ઔર અનુભવ પ્રકાશિત કરના આવશ્યક હૈ. માલવા તથા તવરઘાર-જિલે કે કુછ ગ્રામે મેં દયાફત કરને પર હમને ગ્રંથ કે કઈ નુખે સહી પાએ. આજ ભી ગ્રામીણ જનતા ઉë ઉપયોગ મેં લાતી હૈ. અતઃ ગ્રંથ કી ઉપયોગિતા કે દેખતે હુએ ઇસકા શિક્ષા-વિભાગ મેં પઢાયા જાના આવશ્યક પ્રતીત હોતા હૈ. અસ્તુ.
વૃક્ષ કે નિદાન-ચિકિત્સા કે વિષય મેં લિખા ગયા હૈ– જે મનુષ્ય કે રોગ હૈ, તે વૃક્ષન કે જાન; અસ સબ કફ-પિત્ત-વાયુ કી, પ્રકૃતિ ત્રિબિધ પહચાન. શાખા દલ ના વૃક્ષ કે, ચિકને ઉજજવલ ફૂલ; ગોલ હોય લપટે લતા, જાને કફ કે મૂલધૂપ રહે ના પીત હે, ડાર પાત ગિર જાય; અરિત ફલે ફલ પકે કૃશ, પિત્ત પ્રકૃતિ યહ ભાય. સૂખો દીરઘ પાતરે, સખો નીંદન હોય, જેર નહીં ફલ ના લગે, વાયુ પ્રકૃતિ હૈ સેય.
ઔષધિઉપાય કે વિષય મેં લિખા હૈ– ધૃત અમલી અરુ લોન સે, જો સિંચે સુખદાન; દૂર કરે કરે-દેષ કે, કહત ગ્રંથ પરમાન. બાકસ કÇ કસાય જે, તિનકો કાઢે કાઢિ, સિંચે ય વિધિ વૃક્ષ કે, નસે પિત્ત કી બાઢી.
અનંતર હરે, નીલે, લાલ રંગ કી કપાસ પૈદા કરને કી યુકિત બતા કર વિના સમય ફૂલ પૈદા કરને કી યુક્તિ બતાઈ હૈ--
ગાંડે કે રસ મેં મિલે, પીસ બિલાઈકંદ, જિહિ સિંચે ફૂલ કે, અસમય કરે અનંદ. વૃક્ષ કે અસમય ફલને ઔર ફલ મેં ગુટલી ન પડને કે વિષય મેં લિખા હૈ– સિલખલ ગેબર ગાય કે, સરસ બાયબિડંગ; ગાંડે કે રસ મેં સબ, પીસ કરો ઇક સંગ. સબ વૃક્ષને કે ભૂલ કા, તાકા સિચ સુજાન; અસમય ફલ લાગે તબ, અતિ સુગંધ કી ખાન. મુહલેટી મિશ્રી બહુરિ મહુઆ કુટી બખાન; ઇનમેં ગોલા બાંધિ કે જર મેં ધરે સુજાન. તાકે ઉપર લાઈએ, વૃક્ષ પરમ સુખ બાસ; બહુત ફલે સુખ અતિ બઢ, ગુડલી બઢે ન તાસ.
ફલ હરે રહને કે વિષય મેં કવિ ને કઈ યુક્તિ બતલાઈ હૈ. એક યુક્તિ યહ હૈ– બકરા મારે તુરત કે, તા કાંધે કે ચર્મ; વૃક્ષ શાખ મેં બાંધિએ, ફલ ન પકે યહ મર્મ.
કે ફલ બહુત દિન રહને કી વિધિ– મધુ બિડંગ અરુ દૂધ કે, લેપ કરે તિહિ કાલ; દર્ભ ખાલ લે વૃક્ષ કી, શાખા બાંધે હાલ. સિંચે જલ અરુ દૂધ સાં, તે ઐસી વિધિ હોય; વાકૅ ફલ બહુ દિન રહે, મહિ મેં પરે ન કોય.
જલ્દી વૃક્ષ હોને, વૃક્ષ અધિક ફલને, જદી ફલ લગને આદિ કે સાથ હી ખેત મેં શુભાશુભ વૃક્ષ લગાને કી વિધિ બતાઈ હૈ–
બટ લગાઈએ ખેત મેં, જૌ કી વૃદ્ધિ હોય; મહુઆ તે ગંદુ બહે, યહ જાને સબ કેય.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
