________________
૨૫૨
શુભસંગ્રહ-ભાગ ચોથા
કથા-ગ્રંથ ઉપર્યુક્ત પ્રકાર કે સાહિત્ય કે અતિરિક્ત પંચતંત્ર (પાંચવી શતાબ્દિ કે પૂર્વ કા) ઔર હિતેપદેશ (ચૌદહવી શતાબ્દિ સે પૂર્વ કા) જૈસે ગ્રંર્થો કી રચના ભી કી ગઇ, જિનમેં રોચક કથાઓ કે દ્વારા નીતિ કી શિક્ષા દી ગઈ હૈ. વેતાલ-પંચવિંશતિ, સિંહાસન-કાત્રિશિકા ઔર શુક-સપ્તતિ ભી લગભગ ઇસી પ્રકાર કે ગ્રંથ હૈ. ઈન સભી મેં છેટી-છોટી રોચક કથાઓં સરલ સંસ્કૃત મેં દી ગઈ હૈ. ઇસવી સન ૧૦૭૦ કે લગભગ સોમદેવ ને કથાસરિત્સાગર–નામક ગ્રંથ કી રચના કી થી; કિંતુ યહ ગ્રંથ પદ્ય મેં હૈ, ઔર વિસ્તૃત હૈ. સન ૧૦૩૭ કે લગભગ લેમેંદ્ર વ્યાસદાસ ને ઈસી વિષય કે બૃહત્કથા-મંજરી-નામક ગ્રંથમેં લિખા થા.
x
x
આચાર તથા નીતિ-ગ્રંથ આચાર તથા નીતિ-વિષય પર ભી છોટે-હોટ ગ્રંથ લિખે ગએ, જિસસે જનતા કે થોડે શબ્દોં મેં હી શિક્ષા દી જા સકે. ભર્તુહરિ કે નીતિ–શતક ઔર વૈરાગ્યશતક, શિલ્પણ કા શાંતિશતક, શંકરાચાર્ય કા મેહમુગર, કામંદકીય નીતિ, શુક્ર-નીતિ, ચાણક્ય-શતક ઔર નીતિમંજરી, શ્રીધરદાસ કા સદુક્તિકર્ણામૃત, ફાધર પદ્ધતિ ઔર સુભાષિતાવલી (વલ્લભદેવ-કૃત) ઈસ વિષય કે અચ્છ ગ્રંથ હૈ.
સાહિત્ય-શાસ્ત્ર કાવ્ય, નાટક આદિ કે સાથ-હી-સાથ સાહિત્ય-શાસ્ત્ર કી ભી બહુત ઉન્નતિ હુઈ વામન કે કાવ્યાલંકાર-સૂત્ર, મમ્મટ કા કાવ્યપ્રકાશ, વિશ્વનાથ કવિરાજ કા સાહિત્યદર્પણુ, જગન્નાથ પંડિતરાજ કા રસગંગાધર આદિ ઈસ વિષય કે ઉત્તમ-સે-ઉત્તમ ગ્રંથ હૈં. ઇન ગ્રંથ કે પ્રચાર કે સાથ-સાથે કવિતા કા એક નયા હી ચલા યુગ આ ગયા થા, જિસકે સાહિત્ય કે ઇતિહાસ મેં અપૂર્વ કહા જા સકતા હૈ.
દર્શન-શાવ્યું કે ભાષ્ય હમ પીછે લિખ આએ હૈ કિ આર્ષકાલ કે અંત મેં દશને કે સૂત્ર બન ચૂકે છે. ઈસા સે લગભગ ૨૦૦ વર્ષ પૂર્વ બૌદ્ધો કે પાલી ત્રિપિટક ઔર જૈનિર્યો કે અર્ધમાગધી બહુત-સે સૂત્ર ભી ઇસી સમય બની ચૂકે થે. ઇસ કાલ કે સમાપ્ત હોને કી સંધિ કે સમય ન્યાય-દર્શન કા વાત્સ્યાયન ભાષ્ય, વૈશેષિક કા પ્રશસ્તપાદ ભાષ્ય, યુગ કા વ્યાસ-ભાષ્ય ઔર સંભવતઃ મીમાંસા કા શાબર–ભાષ્ય બની ચૂકે થે. ૭૦૦ ઈ. મેં શાબર-ભાષ્ય પર કુમારિક ભટ્ટ ને તંત્રવાતિક નામ કી ટીકા બનાઈ. આઠવી શતાબ્દિ કે અંતે મેં સ્વામી શંકરાચાર્ય ને વેદાંતસુત્રો પર ભાષ્ય લિખ કર શવ મત ઔર અદ્વૈતવાદ કા પ્રચાર કિયા. બારહવી શતાબ્દિ મેં રામાનુજાચાર્ય ને ઇસ દર્શન પર અપના ભાષ્ય લિખ કર વિશિષ્ટાદ્વૈત-મત કા પ્રચાર કિયા, વાભાચાર્ય, નિંબાર્કચાર્ય આદિને ભી ઈસ પર ભાષ્ય લિખ-લિખ કર અપને-અપને મોં કા પ્રચાર કિયા. ચોગ, ન્યાય ઔર વૈશેષિક કે ઉપર ભી ઇસ સમય અનેક ટીકાએ તથા ભાષ્ય લિખે જ ચૂકે છે. સાંખ્ય-કારિકાઓ પર ભી દે-એક ભાષ્ય લિએ ગએ થે. ઇસકે અતિરિક્ત અને સભી દર્શન પર ઇસ સમય તક અનેક સ્વતંત્ર ગ્રંથ લિખે ગએ. તેરવી સદી કે લગભગ સાંખ્યકારિકાઓ કે તેડ-મરોડ કર કિસી વિદ્વાન ને વર્તમાન સાંખ્ય-સૂત્રોં કી રચના કરી, જિસ પર અનિરુદ્ધ તથા વિજ્ઞાનભિક્ષુ આદિ વિદ્વાન ને ભાષ્ય કિએ. જૈન ઔર બૌદ્ધ ધર્મ કે ભી બહુત સે ગ્રંથ સંસ્કૃત, પ્રાકૃત ઔર પાલી મેં લિએ ગએ. ઉપનિષદ કે ઉપર ભી બહુત-સી ટીકા લિખી ગઈ. સર્વ-દર્શનસંગ્રહ, દર્શન-સમુચ્ચય આદિ કઈ ઐસે ગ્રંથ ભી લિખે ગએ, જિનમેં સભી દર્શન કા વર્ણન થા, ઔર ઇસ પ્રકાર યહ સાહિત્ય-સમુદ્ર તબ સે અબ તક બરાબર બઢતા હી જા રહા હૈ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
