Shubh Sangraha Part 04

Author(s): Bhikshu Akhandanand
Publisher: Sastu Sahityavardhak Karyalay

Page 265

wwwwwwwwwwww
સંસ્કૃત સાહિત્ય કા વિકાસ વાયુ કી વિશ્વવ્યાપકતા કે સમાન હમેં બ્રહ્મ કી વ્યાપકતા કા આભાસ પાને કે ઉપનિષદ ને હમેં અવશ્ય ઈંગિત કિયા હૈ; પરંતુ સાથ હી સાથે યહ ભી કહ દિયા કિ રાવમથો મા અદ્વૈતવાદ ચિંતન કી પરાકાષ્ઠા દ્વારા હી પ્રાપ્ત હે સકતા હૈ. ઉસમેં હમારી વૃત્તિયાં કે અનુરંજિત એવં પ્રમ્રત કરને કી ક્ષમતા નહીં'. ધારણ કી પૂર્ણ યોજના હી અદ્વૈતાવાદ કી સીઢી હૈ. કુછ દેર કે લિયે ભલે હી હમ સર્વાત્મભાવ સે આત્મા ઔર પરમામા કી એકવ-ભાવના કા અપને હૃદય કે અનુભૂતિ-ખંડ મેં આવાહન કર સકે; પરંતુ ખાતે–પીતે, સતે-જાગતે, ઉઠતબૈઠતે–અર્થાત્ જીવન કી પ્રત્યેક ક્રિયા મેં, આનંદ કી પુટ દેને કે લિયે દૈત–ભાવ લે કર હી ચલના પડેગા. વિદ્યા ઔર વિનય સે સંપન્ન બ્રાહ્મણ, ગૌ, હસ્તી, કુત્તે ઔર શ્વપચ મેં સમાન રૂપ સે વિશ્વાત્મા કા નિવાસ હૈ-ઈસ ધારણું મેં પૂર્ણ વિશ્વાસ કે લિયે જરા કઠિનતા કા સામના કરના પડેગા; પરંતુ–
यदश्नासि यज्जुहोषि ददासि यत् । यत्तपस्यसि कान्तेय तत्कुरुष्व मदर्पणम् ॥ - मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु । मामेवष्यसि युक्त्वैवमात्मानं मत्परायणः ॥ આદિ ભગવચને મેં હમારે હૃદય કી જિજ્ઞાસા-ત્તિ તુષ્ટ હો જાતી હૈ; હમ જાન જાતે હૈ કિ વિશ્વ કા મંગલ ભગવાન કા મુખ્ય કર્મ હૈ. શિવ, કલ્યાણ કા અવતાર ભગવાન કા પ્રધાન સ્વરૂપ હૈ, વહ હમારે સભી કર્મો કા પ્રસાર એવં પરિકાર, સંવન એવં અનુશાસન કિયા કરતા હૈ. ઉપનિષદ મેં ઐસે વાકય અધિક હૈ, જિનમેં બૈત-ભાવ કે લે કર હમારે ઔર પરમેશ્વર કે બીચ મધુર સંબંધ કા સૂમ વિવેચન હૈ. વિશ્વ કે કોલાહલ સે હમારે પ્રાણ ઇતને ઉબ-સે જાતે હૈ કિ હમેં શાંતિ ઔર શીતલતા કી અપેક્ષા હોતી હૈ. પ્રેમ કે બાહર શાંતિ એવં શીતલતા હૈ હી કયાં? ઈસી મધુર પ્રેમ કા વર્ણન ઉપનિષદોં મેં ભરા પડા હૈ. સદાચાર પ્રેમ કી મધુર તિ હૈ, જિસકી વિશદ વ્યાખ્યા ઉપનિષદ મેં વિદ્યમાન હૈ. ઉપનિષદ મેં હમારે હૃદય કી નિરંતર શાંતિ એવં પ્રચૂર શીતલતા કા અપાર સાધન હૈ. યહી કારણ હૈ કિ આજ હજારો વર્ષ બીત ગએ, આજ ભી ઉત્સુકતા એવં ઉલ્લાસ કે સાથ હમ ( મધુર ધારા મેં અવગાહન કરતે હૈ, ઔર હમારા હૃદય અમરત્વ કા પાન કર કૃતકૃત્ય હે જાયા કરતા હૈ! શંકરાચાર્ય કે જ્ઞાન-પ્રધાન અદ્વૈતવાદ મેં હમારે હદય કા અનુરંજન નહીં હતા. ઉસ વિશદ મહત્તા સે હમ ચકિત હો જા સકતે હૈ, કિંતુ ખૂબ નહી સકતે. પરંતુ રામાનુજ કે ભક્તિ-પ્રધાન વિશિષ્ટાદ્વૈત મેં હમારી જિજ્ઞાસાવૃત્તિ કે તુષ્ટિ મિલતી હૈ, હમારે હદય કે એક વિશેષ પ્રકાર કા આશ્વાસન અથર્ચ આનંદ પ્રાપ્ત હોતા હૈ. જે હમારે હદય કે અપને રંગ મેં રંગ દેતા હૈ ઔર ઉલાસ તથા ઉમંગ કા ઉક કરતા હૈ, વહી કાવ્ય હૈ, ઉસીમેં અમરત્વ કા રસ હૈ, ઉસમેં વહ પાવનત્વ તથા શીતલતા હૈ, કિ જિસે પાને કે લિયે હમારા હૃદય રે લાલાયિત રહતા હૈ. ઇસીકે હમ કાવ્ય મેં અમરત્વ કહતે હૈ.
રામાયણ ઔર મહાભારત, દેને મહાકાવ્ય જીવનપૂર્ણ આલોચના હૈ. ઉનમેં જીવન કી પ્રત્યેક દશા કા વિશદ વિવેચન હૈ. વાલ્મીકિ ઔર વ્યાસ, દોને અપને કાવ્ય મેં ડૂબ ગએ હૈ, ઉલ્લેને અપની આશા નિમજિજત કર દી હૈ. ઉનકે કાવ્ય કે નામ તે અતિવ્યાપી હૈ. દોને મહર્ષિ ઉસમેં લુપ્ત હો ગએ હૈ. દોને કાવ્યાં મેં ક્રાંતિદર્શ મહર્ષિ-કવિયોં ને અપને હૃદય કી બાત કહી હૈ, જિસસે હમારી અંતરાત્મા કે ઈન કાવ્યાં મેં સંતુષ્ટિ કી ઉપલબ્ધિ હતી હૈ. સીતા કા સતીત્વ ઔર દ્રૌપદી કી ક્રિયાશીલતા કિસકે મુગ્ધ નહીં કર લેતી ? રામ-સા આદર્શ મર્યાદા-પુરુષોત્તમ તથા યુધિષ્ઠિર-સા સત્યવાદી બનને કી લાલસા કિસકે હદય મેં નહીં જગતી હાગી? ભરત–સા ભાઈ સંસાર કે કિસ સાહિત્ય મેં મિલેગા? સચ તો યહ હૈ કિ ઈન મહાકાવ્યું કે પઢતે સમય હમારી ભૌતિકતા નષ્ટ હો જાતી હૈ, હમ વર્ગ કા આનંદ લૂટને લગતે હૈ. કવિ અપને રંગ મેં હમેં રંગ દેતા હૈ. કાવ્ય મેં યહી અમરત્વ હૈ.
માઘ ઔર ભારવિ મેં પ્રચૂર પાંડિત્ય થા, અગાધ વિદ્વત્તા થી. ઉપમા, અર્થ–ગૌરવ તથા પદલાલિત્ય, સબ કુછ ઈનમેં હૈ; પરંતુ ક્યા કારણ હૈ કિ જિસ ઉત્સાહ કે સાથ હમ કાલિદાસ ઔર ભવભૂતિ કે ગ્રંથોં કા અધ્યયન કરતે હૈ, ઉતના માઘ, દંડી ઔર ભારવિ કે નહીં? સમા, શુ. ૧૭