Book Title: Yashodharcharitam
Author(s): Rajsuri, Pannalal Jain
Publisher: Shivsagar Digambar Jain Granthamala Rajasthan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090547/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pz. zrIvAdirAjasUripraNItam yazotharacaritam ( hindI anuvAda sahita ) evaM anuSka * DaoN. (paM.) pannAlAla jaina sAhityAcArya adhiSThAtA, zrI varNI digambara jaina gurukula pisanahArI kI mar3hiyA, jabalapura (ma.pra.) Wan * prakara* * zrI AcArya zivasAgara digambara jaina granthamAlA zAntivIranagara, zrImahAvIrajI | rAja | Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "svayaM ke zrAddha hetu svayaM kI bali" eka anUThA kathAnaka ahiMsA ke stambha para khar3e rahane vAle dharmaprANa isa bhArata deza meM eka samaya aisA gujara cukA hai. jaba ye krUra pAnaya dharma ke nAma para pazu-pakSiyoM kI evaM manuSya kI bhI ali car3hA kara khuziyA~ panAte theN| rAjavRddhi, bhogalipsA, yazaHprApti evaM vijaya prApti Adi ke lie batni denA bhArI hiMsA karate the| usa samaya aura bhI anekAneka nimitta khar3e karake hiMsA kA nagna nRtya huA karatA thaa| hiMsA ne ahiMsA ko niSkAsita karane kA bIr3A uThA rakhA thaa| bar3e bar3e mahanta, dharmAcArya evaM rAjA loga hiMsAtmaka anuSTAnoM dvArA bholI janatA ke hRdaya meM hiMsA kI mahattA kA pratiSThApana kara rahe the| aise hI samaya meM mAridatta nAmaka eka aisA ganA huA jo satsaMga ko jahara samajhatA thA tathA krUra evaM duSTa manuSya rUpI sapo se veSTita rahatA thaa| usake vIrabhairava nAmaka kunAcArya ne rAjA se kahA ki Apa yadi apane kara-kamannoM se samasta jIvoM ke jor3oM kI bali car3hA kara caNTamArga devI kI pUjana kareM to Apako eka aise khar3aga kI siddhi ho jAyegI jisake dvArA Apa saparata vidyAdharoM para vijaya prApta karake apane rAjya kI vRddhi kara skeNge|" isa khar3aga ke lobha meM rAjA apane kulaguru ke nirdezAnusAra bhayaMkara duHnya dene vAlI hiMsA karane ke lie udyAta ho jAtA hai| samasta jIvoM ke jor3e maMgAye jAte haiM, panuSya-yugala ke lie laghuyaya vAle kSullaka kSullikA ko mI vahIM lAyA jAtA hai| usa bAna-yugala kA manamohaka rUpa evaM sAdhuvepa dekhakara pAnA unakA paricaya pUchatA hai. taba ve abhayakumAra kSullaka apane paricaya meM apane hI pUrvabhavoM kA romAMcakArI dhAnaka kahate haiM - "maiM ujjAyenI nagarI meM vazIdhara nAma kA rAjA thA, merI mAtA kA nAma candramatI thaa| amRtamatI nAma kI merI paTarAnI kA eka kubar3e mahAvata se anucita sambandha thaa| yaha dRzya eka dina mere dRSTigata ho gyaa| ataH mane dIkSA lene kA apanA vicAra mA~ ke samakSa rkhaa| mAtA kI preraNA se maiMne manaHzAnti hetu ATe ke murge kI bali car3hAI. usI samaya merI paTTamAhepI dvArA diye jAne vAnne viSamizrita khAdya se hama donoM kI mRtyu ho gii| ATe ke murge meM mugai kI hI rathApanA karane se hameM sAkSAta murge kI bani sadRza Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI karmabandha huA, jisake phalasvarUpa hama donoM mA-dherai mayUra aura zvAna hue. phira nakula aura sarpa, punaH matsya aura suMsamAra, phira donoM mara kara bakarA, punaH bakarA phira maiMsa aura kuttA rUpa meM janma le lekara hama pratyeka bhava meM apane putra ke rAjamavana meM lAye gye| zrAddha ke samaya mere putra ne merI hI bali car3hA kara mere hI pitA aura dAdI ke jIva ko tRpta kiyaa| jaba pApa kA parivAphaH kukIna huA taba kisaH puNyayoga se dhArmika saMskAra mile / phalasvarUpa usI umlayinI nagarI ke rAjakuna meM hama bhAI-bahina hue| pUrva bhavoM kA jAtismaraNa ho jAne se bAlavaya meM hI hama donoM ne dIkSA dhAraNa kara lI, phira bhI ATe ke murge kI bali bar3hAne ke pApa kA kucha aMza abhI avazeSa thA jisase bhikSArtha jAte hue hama donoM Apake anucaroM dvArA li car3hAne hetu yahA lAye gaye haiN| kathAnaka atyanta marmaspazI hai| ATe ke pazu kI bhI hiMsA karane ke bhayakara kaTuphaloM ko pratyakSavat darzAne vAlA hai| ___aneka AcAryoM evaM mahAkaviyoM ne isa para apanI sulekhanI calAI hai| AcArya zrI vAdirAjajI ne bhI yaha AkhyAna likha kara hiMsA ke phala batAte hue kulaTA striyoM ke caritra kA citraNa kara sanmArga dikhAyA hai| sukhecchu bhavya jIvoM ko isI ahiMsAmArga kA anusaraNa kara apanI AtmA kA uddhAra karanA caahie| zrI paM. pannAlAlajI sAhityAcArya ne isa apRyaM kRti kA bhASAntara kara ahiMsA kI pratiSThA meM eka sarAhanIya kArya kiyA hai| gRhasthAvasthA meM raha kara mI Apane apanA sampUrNa jIvana jinavANI mAtA kI apUrva sevA meM hI vyatIta kiyA hai, yaha atIva anukaraNIya hai| pArivArika jana-dhana kI samRddhi dvArA sarva anukRnnatAeM ghara meM upalabdha hote hue bhI Apa ghara se udAsIna haiM, aura mar3iyAjI [javanapura ke gurukula meM raha kara jinavANI kI sevA meM nirantara rata haiN| sIr3hiyoM se gira jAne ke kAraNa Apake hAthoM meM kampana hotA hai phira bhI ApakA mana svastha hai ataH zarIra ko bhI mana ke AdezAnusAra lekhanAdi kA kArya karanA par3atA hai| ApakA mana aura buddhi antima zvAsa paryanta jinavANI kI sevA meM saMlagna rahe, yahI merI hArdika bhAvanA hai| bhadraM bhuuyaat| -- AryikA vizuddhamatI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika lekha meM yazodharacarita kI kathAvastu avantideza-sthita ujjayinI kA rAjA yazodhara apanI rAnI amRtamatI ke sAtha ratikrIr3A kara rAtri meM leTa rahA thaa| rAnI use soyA jAna dhIre se palaMga se utarI aura dAsI ke vastra pahina kara bhavana se bAhara niklii| yazodhara isa rahasya ko jAnane ke lie cupake se usake pIche ho gyaa| ganI ganazAlA meM rahane vAle mahAvata ke saMgIta se AkRSTa hokara usase prema karane lagI thii| rAjA yazodhara ne rAnI ko mahAvata ke sAtha ratikrIr3A karate dekha donoM kI hatyA karane ke lie talavAra uTAcI parantu strIbazya ko lokApavAda kA kAraNa samajha cupacApa vApisa Akara palaMga para leTa gyaa| kucha samaya bAda rAnI bhI cupake se Akara usI palaMga para leTa gyii| rAnI ke durAgara se rAjA yazodhara ko bar3A duHkha huaa| usakI mukhAkRti parivartita ho gyii| prAtaHkAla hone para jaba vaha rAjasabhA meM gayA taba usakI mAtA candramatI ne usase udAsInatA kA kAraNa pUchaH / lamjAvaza usane g2anI ke durAcAra kI bAta na kaha kara anya duHsvapna dekhane kI bAta kaha dii| mAtA candramatI ne bar3e pyAra se kahA ki varata! cintA na karo, kuladevI caNDamArI ke mandira meM bali car3hAne se duHsvapna kA phanna dRra he naaygaa| yazodhA jIvahiMsA kI bAta suna kara sahama gyaa| candramatI ne kahA .. yadi jIvahiMsA se maya lagatA hai to ATe kA murgA banA kara usakA bAni Te dI jaaygii| mAtA ke durAgraha ke sAmane yazodhara vidaza ho gayA aura ATe kA murgA banAkara caNDamArI kuladevI ko usakI bandi car3hA dii| ___iyara rAnI amRtapatI ke durAcAra se rAjA yazodhara khinna thA ataH usane mAtA candramatI ke sAtha saMnyAsa lene kA vicAra kiyA / g2anI amRtamatI ko aisA lagA ki ina donoM ko hamAre durAcAra kA patA laga gayA hai isIlie saMnyAsa kA - pA~ca 4 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAta kara rahe haiN| durAcAra kI bAta phaile nahIM isalie usane usa bAta ke puge meM viSa milA kara bandramalI aura yazeyara ko usakA bhojana karA diyaa| isa pApa ke kAraNa amatapatI rAnI to naraka gayI aura candramatI mAtA aura rAjA yazodhara ke jIva laha bhavoM laka pazugeni meM janmamaraNa karate rhe| prathama bhava meM yazodhara mora huA aura mA candramatI kA jIya kuttA huA: dvitIya bhava meM yazevara hariNa huA aura vandramatI sarpa huii| tRtIya bhava meM donoM ziprA nadI meM anajantu hue| yazodhara kA jIva machanI huA aura candramatI kA jAya gara huaa| caturtha janma meM donoM bakarA-akarI hue| paMcama janma meM yazodhara bakarA huA aura candramatI kaliMga deza meM maiMrA huii| chaThe bhava meM yazodhara mugAM aura candramatI mugI huii| pugaH -mugI kA mAlika vasantotsava meM kukkuTa yuddha dikhAne ke lie unheM unnayinI le gyaa| vahA~ sudatta nAma ke AcArya Tahare hue the| unake upadeza se donoM ko jAtismaraNa ho gyaa| jisase ve apane duSkRtya para pazcAtApa karane lage : AgAmI janma meM ve rAjA yazomati aura g2anI kusumAvalI ke yugana putra putrI hue| donoM atyanta sundara the| bhAI ahina the| putra kA nAma abhayaci aura putrI kA nAma abhavamatI rakhA gyaa| eka bAra gajA yazomati jo ki rAjA yazodhara kA putra thA. apane parivAra ke sAtha anadhijJAnI gudana AcArya ke darzana karane ke liye gyaa| upadeza sunane ke bAda usane apane pUrvajoM kA varNana puusstthaa| divya jJAnI suTatna AcArya ne kahA ki tumhAre pitAmaha yazodha athavA yazabandhu apane tapazcaraNa ke pramAva se svarga ke sukha bhoga rahe haiM aura tumhArI mAtA snRtamA viSa dene ke kAraNa naraka gayI hai| tumhAre pitA yazodhara aura unakI mAtA candramatI ATe ke bhuga kI bali dene se chaha mavoM se pazu yoni meM duHkha raTA kara ava pApa ke prati pazcAtApa hone se tumhAre putra aura putrI ke rUpa meM utpanna hue haiN| sudanta AcArya ke upayukta vacana munakara una bhAI bahina ko jAtismaraNa huA hai isalie unhoMne saMsAramamaNa se bhayabhIta ho bAlya avasthA meM hI zunnaka-zulinakA ke chata gRhaNa kiye haiN| ye nikaTa bhavya haiN| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaudheva deza ke rAjapura nagara kA rAjA mAridana thaa| use eka dina vIrabhairava nAmaka kApAlika AcArya ne batAyA ki yadi caNDamArI devI ke mandira meM saba pazuoM tathA manuSyayugaloM kI bali car3hAI jAya to tuma vidyAdhara-loka ke svAmI ho jaaoge| kApAlika kI bAta suna kara usane caNDamArI devatA ke mandira meM saba pazu pakSiyoM ke yugala ekatra karA liye aura manuSyoM kA yugala prApta karane ke lie sevaka bheje| pUrvokta kSullaka kSullikA jo bhAI-bahina the AcArya sudana kI AjJA se nagara meM carcA ke liye gaye the| rAjA ke sevaka unheM pakar3a kara yaNDamArI devatA ke mandira le gye| kSullaka-kSullikA kI prazAnta mudrA se prabhAvita hokara mAridatta rAjA ne unase alpavaya meM dIkSita hone kA kAraNa puuchaa| unhoMne pUrvokta kAraNa batAte hue sudatta AcArya kA paricaya diyaa| honahAra acchI hone se mAridana unake darzana ke lie gayA aura unake upadeza se prabhAvita hokara usane samasta jIvoM kI hiMsA kA tyAga kara diyaa| yaha hai - yazodhara reta kI kthaavstu| bali prathA ke rokane vAlI isa kathA kA loka meM itanA prabhAva bar3hA ki isa para saMskRta, apabhraMza, prAkRta tathA deza kI anyAnya bhASAoM meM grandha likhe gye| zrI vAdirAja AcArya dvAga nikhita yazovaracarita laghukAya kAvya hone para bhI bhASA aura bhAva ke madya se paripUrNa hai| isI bizya para somadeva AcArya ne yazastitnaka campU nAmaka vizAha campUkAvya liranA, jisakI gadya-chaTA kAdambarI kI gadyachaTA se bhI bar3ha kara hai, viSaya-saMkalanA kI apekSA bhI yaha advitIya hai| vAdirAjasUri __yazodharacarita ke racayitA gadirAja sUri haiN| ekIbhAva stotra kA antima zloka inake vaiduSya para pUrNa prakAza DAlatA hai - vAdirAjamanuzAbdikaloko vAdirAjamanutArkikasiMhaH / vAdirAjamanukAvyakRtaste vAdirAjamanubhavyasahAyaH / / + sAna 4--- Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athAta vaiyAkaraNa, tAkiMka-nyAyazAstra ke jJAtA, kAvya-nirmANa karane vAle kavi aura ratnatraya ke dhAraka bhavya jIvoM ke sahAyaka paramopakAraka vAdirAja se pIche haiM - unakI samatA nahIM krte| SaTtabhUSaNa, syAdvAdavidyApati aura 'jagadekamanadAdI' inakI upAdhiyA~ thiiN| 'vAdirAja' vaha nAma bhI mucita karatA hai ki ye aneka vAdiyoM ko jItane vAle the| malliSepa prazasti meM ineM vAdivijetA aura kavi ke rUpa meM stuta kiyA gayA hai| inake viSaya meM yaha prasiddha hai . trailokyadIpikAvANI dvAbhyAmevodgAdiha / jinarAjana eksmaadekmmaadvaadig'ltH|| arthAt tIna lokoM ko prakAzita karane vAlI vANI isa vasudhA para do se hI prakaTa huI hai . eka jinarAja aura dUsare vAdirAja se / inake dvArA likhita nimnAkita grantha upalabdha haiM - 1. pAzvanAthacarita 2. yazodharacarita 3. ekIbhAva stotra 4. siddhivinizcayavivaraNa aura pramANaniNanna / / inameM pAzvanAthacarita aura yazodharacarita kAvyagandha hai, ekI bhAva stotra bhakti-kAvya hai aura zepa do grantha nyAna se sambandha rakhane vAle haiN| ___pArzvanAthacarita meM dasa sarga hai. isameM bhagavAn pAzvanAtha kA carita kAvya kI zailI meM likhA gayA hai| rama-annakAra. rIti aura guNoM kI vidhAoM se paripUrNa hai| bhASA aura bhAva kI dRSTi se racanA anupama hai| yazotharacarita cAra sargoM meM vibhakta hai| prathama sarga meM 62. dvitIya sarga meM 75, tRtIya sarga meM 83 aura catuthaM saga meM 74 padya haiN| kathAvastu yazastinakatramra ke samAna hai, jo isI prAstAvika lekha ke prArambha meM dI gayI ekIbhAva stotra : vaha bhaktikAvya hai, jisameM bhakta ne bhagavAn ke prati - --- ATha 4 --- Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane hRdaya ke bhAva saralabhASA meM prakaTa kiye haiN| isa stotra ke par3hane se hRdaya meM bhakti kA vAstavika rUpa prakaTa hotA hai| ekIbhAva kI racanA ke viSaya meM camatkArapUrNa kathA prasiddha hai / pUrvakarmodaya se vAdirAja muni ke zarIra meM kuSTha roga ho gae / rAjasabhA meM kisI ne kahA ki jaina muni kor3hI hai, darzanIya nahIM hai| sabhA meM upasthita bhavya gRhastha ne prativAda karate hue kahA ki jainamuni kor3hI nahIM kintu sundara zarIra ke dhAraka haiN| rAjA ne kahA- maiM kala subaha munirAja ke darzana karane ke lie AU~gA / bhavya gRhastha ne yaha bAta munirAja se khii| munirAja ne ekIbhAva stotra kI racanA kara jinadeva rUpI sRvaM kI stuti kii| stuti ke prabhAva se unakA kuSTa roga dUra hokara zarIra sundara ho gyaa| isa camatkAra se jainadharma kI adbhuta prabhAvanA huii| yaha ekIbhAvastotra 'kalyANakalpadruma' nAma se bhI prasiddha hai| nyAyavinizcaya vivaraNa akalaMkadeva ke nyAyavinizcaya nAmaka tarkagrantha para vAdirAja ne nyAyavinizcaya vivaraNa nAmaka TIkA likhI hai| grantha ke prArambha meM pratijJAvAkya isa prakAra hai isameM bauddha, mImAMsaka, naiyAyika, vaizeSika tathA sAMkhya darzana kI suyuktiyukta samIkSA kI gayI hai| bhASA pravAhapUrNa hai| huA - pramANanirNaya - isa laghukAya grantha meM pramANanirNaya, pratyakSanirNaya, parokSanirNaya aura AgamanirNaya ye cAra prakaraNa haiN| anya darzanakAroM dvArA mAnya pramANalakSaNa kA nirAkaraNa kara samyagjJAna ko hI pramANa siddha kiyA gayA hai ke / anumAna aGgoM para bhI acchA vicAra kiyA gayA hai / paJcarUpya aura trairUpya kA nirasana kara anyathAnupapatti ko saccA hetu siddha kiyA gayA hai| vAdirAjamanuzAbdikaloko isa ukti se inake vyAkaraNa hone kI bAta kahI gayI hai para inake dvArA racita vyAkaraNa kA koI grantha upalabdha nahIM hai praNipatya sthirabhaktyA gurUparAnapyudArabuddhiguNAn / nyAyavinizcayavivaraNamabhiramaNIyaM mayA kriyate / / 1 - Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitikAla ___vAderAja ne apane granthoM kI prazastiyoM meM racanA kAla kA nirdeza kiyA hai| ye prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrodaya ke racayitA prabhAcandra ke samakAlIna tathA akalaMkadeva ke granthoM ke vyAkhyAtA haiN| prasiddha hai ki cAlukya nareza kI rAjyasabhA meM inakA bar3A sammAna thA aura prakhyAta vAdI hone se inheM 'jagadekamalnavAdI' kahA jAtA thaa| jayasiMha (prathama) dakSiNa ke solaMkI vaMza ke prasiddha mahArAja the| inake rAjyakAla ke tIsa se adhika dAnapatra aura abhilekha prApta ho cuke haiM jinameM sabase pahalA abhilekha zakasaMvat 638 (I. san 1016) kA hai aura antima zakasaMvat 664 (I. san 1042) kA hai ataeva inakA rAjya kAla 1016-1042 I. san haiN| yazogharacarita ke tRtIya sarga ke antima papa aura caturtha sarga ke upAntya padya meM jayasiMhadeva kA ullekha kiyA hai ataH isase spaSTa hai ki yazodharacarita kI racanA bhI kavi ne jayasiMha ke samaya meM kI hai| phalataH vAdirAja sUri kI kAlasthiti 1016 I. san se 1042 I. san taka siddha hotI hai| jainasaMskRti saMrakSaka saMgha, solApura ke granthamAlA-sampAdaka zrImAn paM. kailAzacandra jI siddhAntAcArya ke Adeza para maiMne vAdirAjagranthAvalI ke nAma se unake pArzvanAtha carita, yazodharacarita, aura ekIbhAva stotra kA sAnuvAda saMkalana kara granthamAlA meM bhejA thaa| dhavalATIkA ke mahattvapUrNa prakAzana kA kArya cAlU rahane se ukta grantha prakAza meM nahIM A ske| anta meM, bahuta pratIkSA ke bAda vApisa maMgAne para yazodharacarita aura ekIbhAva hI vApasa AyA / pArzvanAtha carita kI saMskRta aura anuvAda kI pANDulipi nahIM aayii| patrAcAra karane para vyavasthApaka jI ne uttara diyA ki mujhe mAlUma nahIM, kahA gyiiN| pArzvanAtha carita kI bhASA praur3ha saMskRta hai ataH usa para maiMne saMskRta TippaNa bhI likhe the| astu, maiM prakaraNa ko bar3hAnA nahIM caahtaa| kalyANakalpadruma (ekIbhAva) aura yazotharacarita kA prakAzana DaoN. cetanaprakAzajI pATanI jodhapura ke saujanya se ho rahA hai, isake lie maiM unakA AbhArI huuN| kalyANakalpadruma - dasa * Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekIbhAva) ke prakAzana meM zrI nemicandrajI Adi pAca suputroM ne apane pitAjI kI smRti meM pAMca hajAra rupayoM kA Arthika sahayoga kiyA etadaca ve dhanyavAda ke pAtra haiN| prAstAvika lekha meM svargIya DA. nemicandrajI jyotiSAcArya ke tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA' ke tRtIya bhAga se yatheccha-Avazyaka sAmagrI lI gayI hai ataH unakA AbhArI huuN| DaoN. cetanaprakAza jI pATanI jodhapura, jinavANI ke prakAzana meM mahatvapUrNa sahayoga karate haiM ataH unakA AbhAra mAnatA huA unake dIrtha jIvana kI kAmanA karatA huuN| grantha ke anuvAda aura sampAdana me truTiyoM kA raha jAnA sambhava hai| 85 varSa kI avasthA meM aba pUrvalekhana ko punaH dekhane kI kSamatA prAyaH samApta ho cukI hai ataH vidvajjanoM se kSamAprArthI huuN| zarIra kI sthiti dekhate hue lagatA hai ki yaha merI antima racanA hogii| varNI di. jaina gurukula vinIta pisanahArI kI mAyA pannAlAla jaina sAhityAcArya jabalapura (ma. pra.) ahiMsaiya jgnmaataa'hiNsaivaannd-pddhtiH| ahiMsaiva gatiH sAdhvI zrIrahiMsaiva zAzvatI / / ahiMsaiva zivaM sUte datte ca tridivshriym| ahiMsaiva hitaM kuryAd vyasanAni nirsyti|| Pri ----gyAraha - Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA aura usakA phala anthatvaM kubjakatthaM ca duSkulatvaM kujanmanAm / daurbhAgyatvaM vibhIrutvaM niHsvAmitvaM daridratAm / / dInatvaM nirdhanatvaM ca vAmanatvaM kurUpatAm / bhogopabhogahInatvaM dAsatvaM bahuzokatAm / / nArakatvaM kutiryaktvaM kuSThAdivyAdhisaMcayam / sarvAniSTAdisaMyogaM viyogaM ceSTavastunaH / / nirdayA hiMsakA nUnaM prANinazca bhave bhave / labhante bahudhA'zarma prANighAtArjitA'zubhAt / / dayAhIna hiMsaka prANI prANighAta se utpanna azubha karma se andhApana, kubar3Apana, duSkulatA, kujanmatA, daubhAgya, bhIrUpana, svAmirahitatva, daridratA, dInatA, mRtyu, vAmanapana, kurUpatA, bhogopabhoga se rahitapanA, dAsapana, bahuta zoka se sahitapanA, nArakatA, khoTA tiryaJcapana, kuSThAdi rogoM kA samUha, saba prakAra ke aniSTa padArthoM ke saMyoga aura iSTaviyoga ko bhava bhava meM prApta hote haiN| HavarlokasaMgraha se sAbhAra cAraha Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prathamaH sarga: * zrImadArabdhadevendramayUrAnandanartanam / 'suvratAmbhodharaM vande gambhIranayagarjitam / / 1 / / asmAkaM jinsiddhshriisuuryupaadhyaaysaadhvH| kurvantu guravaH sarve nirvaannprmshriym||2|| zrImatsamantabhadrAyAH 'kAvyamANikyarohaNAH / santu naH santatotkRSTAH suuktrlotkrprdaaH||3|| itihaassmaaso'ymtraavhitcetsaam| . Asravanti zubhAnyuccairnirjIryante zubhAnyapi / / 4 / / vardhayatyeSa saMvegaM vidyate shuddhdRssttitaam| pradhvastIkurute vyAdhInAdhIna paharasyalam / / 5 / / zrIpArzvanAthakAkutsthacaritaM yena kIrtitam / tena zrIvAdirAjena dRbyA *yAzodharI kthaa||6|| ihAsti bhArate 'cAsye deze yaudheyanAmani puraM rAjapuraM nAmnA rAjarAjapuropamam / / 7 / / kArtasvaramayo yasya pridhishcumbitaambudH| bhAti madhyadinArkasya pariveSa ivAnvaham / / 8 / / praasaadshikhrpotpdmraagmriicimiH| madhyAhnArkAtapo yatra mizro bAlAtapAyate / / 6 / / 1. viMzatitamattIrthakaramegham 2. kAvyAnyeva mANikyAni teSAM rohaNA ratnotpAdakagirivizeSAH 3. mAnasikavyathAH 4. yazodharasyeyaM yAzodharI 5. kSetra 6. alakApurIsaMnibham Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prathama sarga maiM una munisuvratanAtha bhagavAna rUpI megha ko namaskAra karatA hUM jinhoMne amanta catuSTayarUpI lakSmI ke harSa se indrarUpI mayUroM ke harSapUrNa nRtya ko Arabdha kiyA , tathA niyoM ke samara gA se stiye / / 1 / / arahanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ye sarva guru hamArI nirvANa rUpI utkRSTa lakSmI ko kareM / / 2 / / ____ jo kAvya rUpI maNiyoM ke liye rohaNagiri ke samAna the tathA sadA utkRSTa rahate the aise zrImAn samantabhadrAdi AcArya hamAre lie subhASita rUpI ratnasamUha ko dene vAle hoM / / 3 / / yaha saMkSipta itihAsa hai, isameM jo citta lagAte haiM unake utkRSTa zubhakamoM kA Asrava hotA hai aura azubha karmoM kI nirjarA bhI hotI hai / / 4 / / yaha saMkSipta itihAsa saMvega ko bar3hAtA hai, zuddha samyagdarzana ko karatA hai, vyAthiyoM ko naSTa karatA hai aura mAnasika vyathAoM ko acchItaraha dUra karatA hai ||5|| jisane zrI pArzvanAthacarita kI kathA racI thI una zrI vAdirAja sUri ke dvArA yazodhara mahArAja kI kathA racI gayI hai||6|| isa bharatakSetra ke yaudheya nAmaka deza meM alakApurI ke samAna rAjapura nAmakA nagara hai // 7 // jisakA suvarNamaya gaganacumbI koTa pratidina madhyAhna ke sUrya ke pariyeSa-maNDala ke samAna suzobhita hotA hai / / 8 / / mahaloM ke zikharoM para saMlagna padmarAga maNiyoM kI kiraNoM se mizrita padhyAha ke sUrya kA AtApa jahA~ prAtaHkAla ke svarNima AtApa ke samAna AcaraNa karatA hai / / / / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yannityaM dhanadAvAsaketubhirvAtakampitaiH / dUrAdAhayatIyoccairarthinaH sarvadiGmukhaiH / / 10 / / yasminnasamalAvaNyanirmitAvayavA api / sarvAGgamadhurAyante bhoginAM mRgalocanAH / 199 / / yatra 'pratyurasaM nArIpayodharaparispRzaH / kAmadAvAgnisaMtApAnmucyante yuvabhUbhRtaH / / 12 / / yatra ca spRhayAlubhyo dAyaM dAyaM vyayIkRtAH / api pratyahamedhante satAM vidyA iva zriyaH / / 13 / / avAcyAM dizi tasyAsti caNDamArIti devatA / ekAntataH priyA yasyAH prANinAmupasaMhRtiH / / 14 / / yA ca sattvopaghAtena yathAkAlamanarcitA / rAjyarASTropaghAtAya raudramUrtiH prakalpate / / 15 / / ArAdhitA tu tatparairucitopakrameNa yA / durbhikSamArakavyAdhipradhvaMsena prasidhyati / / 16 / / *iSe caitre ca 'mAsyasyAH puraH paurairnRpAnvitaiH / yAtrA nirvartyate cittaprasAdAdbharalipsubhiH / / 17 / / nyavedayadivAgatya madhustasyai nijAgamam / 'mAkandakalikAsvAdamattakokilanisvanaiH / / 18 udgiran dizi dizyucce raktAzokasya maJjarI: 1 jahAreva caliM tasyai sa kAlaH svasya " zoNitaiH / / 16 / / devatAvAsacUtAnAM zAkhAsu parapuSTakaiH / zUlyamAMsairivAtasthe madhunopAyanIkRtaiH // 20 // 70 5. vakSaHsthalopari 2. dattvA dattvA 3 dakSiNasyAm 4 kArtike 5 mAse 6. Amra 7. ruthiraiH 8. kokileH santartunA 10 upahArI kRtaiH Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo nagara, nitya hI saba dizAoM meM rithata tathA bANu se kampita dhanikajanoM ke mAloM ko UMcI patAkA oM ke dvArA vAcakoM ko pAnoM cUnA hI rahA hai / / 10 / / jisa nagara meM striNa anupama lAvaNya - khArApana (pakSa meM saundayI se nirmita avayavoM se yukta hokara bhI bhogIjanoM ke lie sarvAga se madhura mITI (pakSa meM manohara) jAna par3atI haiM / / 11 / / jahA vakSaHsthala para striyoM ke eyodhara - stanarUpI meghoM kA sparza karane vAle tamaNa jana rUpI megha kAmarUpI dAvAmana ke saMtApa se mukta ho jAte haiM / / 12 / / jahA icchuka manuSyoM ke lie bAra-bAra dekara khaca kI huI bhI satpuruSoM kI saMpadAeM vidyAoM ke samAna pratidina bar3hatI rahatI haiM 13 / / usa rAjapura nagara kI dakSiNa dizA meM eka caNDamArI devI rahatI hai jise ekAntarUpa se prANiyoM kI hiMsA priya hai / / 14 / / jo yathAsamaya jAyoM ke upadhAta se nahIM pUjI jAya to bhayaMkararUpa dhAraNa kara rAjya aura rASTra ke upayAta ke lie hotI hai / / 15 / / tathA nagaravAsiyoM ke dvArA ucita vidhi se pUjI jAya to damikSa aura mArI roga ko naSTa kara prariddhi ko prApta hotI hai||16|| isa devaH ke cinna kI prasannatA se vara prApta karane ke icchuka rAjA sahita nagarabAsI janoM ke dvArA kArtika aura caitra ke mahIne meM yAtrA kI jAtI hai||17|| madhu-caitra mAsa ne Akara AmramajariyoM ke svAda se mana koyanoM ke zabdoM ke dvArA mAnoM usa devI ke lie apane Agamana kI sUcanA dI thii||18|| nAla azoka vRkSa kI mariyoM ko pratyeka dizA meM bahuta U~cAI taka ur3AtA huA aisA jAna par3atA thA mAnoM rakta ke dvArA usa devI ko banni hI bar3hA rahA ho||16|| ___mandira ke AmravRkSoM kI zAkhAoM para koyaneM aisI baiThI thIM mAnoM vasanta Rtu ke dvArA upahAra meM diye hue zRna se pakAye hue mAMsa hI sthita hoM / / 29 / / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tibadanAmAla viksimkssmH| devatAvAsamAyAsInmAridatto narAdhipaH / / 21 / / paurAH purapatestasya niyogAdavilambitam / AninyurakhilAzAbhyo yugmaM yugmaM tanUbhRtAm / / 22 / / kukkuTacchAgasAraGgavarAhamahiSAdayaH / cukruzurdevatAvAse dIrghabandhanapIDitAH / / 23 / / tadhvanisphArasaMvAthAnnirminnA tatra tatra bhUH / vivRtAthogatidvArabahurandheva nirbabhI / / 24 / / 'prabhurutkhAtakhaDgastu cnnddkrmaannmaadisht| mRgyatAM martyayugalaM shubhlkssnnsNbhRtm||25|| tasminmayA svahastena devyai 'vyApAdite sati / paurAstAMstAnvinighnantu jIvAstiryak prasAriNaH / / 26 / / anyathA vidhividhvaMso devyai kopmupaanyn| bAlastrIpazuvRddhAnAM viplavAya' vijRmbhate / / 27 / / iti svAminiyogena caNDakarmA kRttvrH| prasthApyetastato bhRtyAnsvayaM cAnceSTumavrajat / / 28 / / asminnavasare dhImAn paJcazatyA susaMyataiH / AgatastatpurodhAnaM sudatto munipuGgavaH / / 26 / / sa 'tridoSavinirmuktaH sa tridaNDa' vivrjitH| sa 'trizalyApavidhvaMsI sa "trigAravadUragaH / / 30 / / 9. 3-namitakapANaH 2. mArite . vinAzAya gate pAhA: tridoSA '.. manovAkkAyavyApArAH tridaNDA, mAyAMgazyAcaninAnAni trizanyAni '. RDi rasa sAtAni trigAgvANi Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadanantara devI kI pUjA ke kAna meM vilamba karane ke lie asamartha rAjA mAriMdana devI ke mandira meM AyA / / 21 / / nagaravAsI loga usa rAjA kI AjJA se samasta dizAoM se prANiyoM ke 'yugala le agye / / 22 / / o, banA, nizAnamA jarA Adi jIva lambe bandhana se pIr3ita ho mandira meM cillA rahe the / / 23 / / una saba jIvoM ke zabdoM ke AghAta se pRthivI jahAM-tahA~ vidIrNa ho gayI thI, unase vaha aisI jAna par3atI thI mAnoM adhogati ke dvAroM ko hI prakaTa kara rahI ho||24|| talavAra ubhAre hue rAjA ne caNDakarmA ko AjJA dI ki zubhalakSaNoM se paripUrNa manuSyoM kA yugala khojA jAya / / 25 / / jaba maiM apane hAtha se devI ke lie usa manuSya yugala ko mAra cukR taba nagaravAsI loga samadharAtala para phaile hue una-una jIvoM ko mAreM / / 26 / / / yadi aisA na kiyA gayA to vidhi kI nyUnatA devI ko krodha utpanna kara degI aura vaha kroza vAnnaka, strI, pazu tathA vRddhoM kA vighAta karane ke lie vRddhi ko prApta hogA / / 27 / / isa prakAra svAmI kI AjJA se zIghratA karane vAle caNDakamA ne idharaudhara sevaka bheje aura svayaM bhI manuSya-yugana ko khojane ke lie gyaa||28|| isI samaya buddhimAn tathA pAca sI muniyoM se sahita sudatta nAmaka munirAja usa nagara ke udyAna meM Aye / / 26 / / ve munirAja tIna doSoM se rahita the, tIna daNDoM se varjita the, tIna zalyoM ko naSTa karane vAle the, tIna prakAra ke gAravoM-madoM se dUra the||30|| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa saptabhayanirmuktaH sattvAnAmabhayapradaH / sa svAdhyAyaparo nityaM sa zuddhazAnadIdhitiH / / 31 / / sa ekastapasAM dhAma sa vratAnAM mhodpiH| sa bhavyAmbujatigmAMzuH sa zIlAcAranirbhalaH / / 32 / / sa zaMsitavrataiH sArdhamAsInaH pAvane kvacit / mArgAticAraniyamaM tatparo niravartayat / / 33 / / tataH kRtopavAsAyAM tadine munimaMstI / anujagrAha mikSAyai sa muniH 'kSullakadvayam / / 34 / / praNipatya muniM gacchattacca tccnnddkrmnnaa| jagRhe prathamaM pazcAnninye 'rAjapurezvaram / / 35 / / tadAbhayarucirvAcamanujAmityavocata / mAtazcetaH samAhi mA sma mRtyorbhayaM kRthaaH||36 / / kiM na vetsi cirAbhyAsasusahaM duHkhabhAvayoH / kathaM vA duHkhanirmuktiH kAye tatkAraNe nRNAm / / 37 / / tasmAdavazyabhoktavye kimudvegaH krissyte| kiM ca tIvra tapaH prAhuH parISahajayaM budhAH / / 38 / / agrajasya nizamyoktimuvAcAbhayamatyapi / Avayorasti kiM bhiititipuurvaapraantyoH||36 / / idameva hi vidvattvamidameva hi ttphlm| yanmano viduSAmucvairmathyasthaM sukhduHkhyoH||40|| 1. ihaloka-paranoka-vaMdanA -maraNa-Ayarigaka arakSA- apti nAmAni sAnabhayAna 2. bhavyakamAnamANDaH / nigamRhe 4. zunazca jhullikA ca iti zunnako nayodUMgama 'pumAn bigA' iti puni zeya. !, mANittamahIpatima. . nAya bAya kAraNe kArya sanItizeSaH 7. garama Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAta bhayoM se nirmukta the, jIvoM ko amaya dene vAle the, nirantara svAdhyAya meM tatpara rahate the aura zuddha jJAna rUpa kiraNoM se yukta the||3|| ve tapa ke advitIya sthAna the, vratoM ke mahAsAgara the, bhavyajIva rUpa kamaloM ke lie sUrya the, tathA zIla aura AcAra se nirmala the|||32|| ve prazaMsanIya vratoM ke dhAraka muniyoM ke sAtha kisI pavitra sthAna para baiTha kara tatparatA se mArga sambandhI aticAroM kA pratikramaNa kara rahe the|33|| tadanantara usa dina anya muniyoM ne upavAsa kara liyA ataH sudatta munirAja ne kSullaka yugala ke lie caryArtha jAne kI AjJA dii||34|| munirAja ko praNAma kara vaha kSullaka yugala jA rahA thA ki daNDakarmA ne pahale use pakar3a liyA pazcAt rAjapura ke rAjA mAridatta ke pAsa le gyaa|3|| . usa samaya abhayaruci kSullaka ne apanI choTI bahina jhullikA se isa prakAra ke vacana kahe - he mAtaH! citta ko sthira karo, mRtyu se bhaya nahIM kro||36|| ___kyA nahIM jAnatI ho, cirakAla ke abhyAsa se hama logoM ko duHkha sahana karanA sarala ho gayA hai| manuSyoM kA zarIra hI duHkha kA kAraNa hai, usake rahate hue duHkha se chuTakArA kaise ho sakatA hai? / / 37 / / isalie jaba duHkha avazya bhoganA hai taba bhaya kyA karegA? dUsarI bAta yaha hai ki vivajana parISaha-jaya ko utkRSTa tapa kahate haiN||38 / / bar3e bhAI kA kathana suna abhayamatI bhI bolI - pUrvApara tattva ko jAnane vAle hama donoM ko bhaya kyA hai? arthAt kucha bhI nahIM // 36 / / ' yahI vidvattA hai aura yahI vidvattA kA phala hai ki vidvAnoM kA mana sukha aura duHkha meM mAdhyasthya bhAva ko prApta hotA rhe||4|| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzvAsayantAvanyonyamiti tau rAjaputrako / AsedaturanAzaGkI' caNDamArIniketanam / / 41 / / raktasaMmArjitA raktA nityaM yasyAjirakSitiH / prasAriteva jihvoccairdevyA raktAsavecchayA / / 42 / / mAMsastUpAH' svayaM yatra mkssikaapttlaavRtaaH| charditAzcaNDamAryeva bahubhakSaNadurjarAH / / 43 / / nvairnrshirobhirypraakaarshikhroghRtaiH| anveSTrIvAzu jIvAnAM devatA bahubhirmukhaiH / / 4 / / rAjJi saMnihite tasminnAziSe preritau jnaiH| tAvAzIrvAdamIdRzamadhyaiSAtAM manISiNI / / 45 / / sarvasattvahito yastu srvloksukhprdH| vidadhyAstena dharmeNa rAjanarAjanvatIM kSitim / / 46 / / mAridattastu tI dRSTvA nirbhyspssttbhaassinnii| prazAntazcintayAmAsa vismayasmeralocanaH / / 47 / / devadvandvamidaM kiM nu mAnavAkAravaJcitam / utasvinnAgamithunaM nirjitasmaratatpriyam / / 4 / / na kadAcinmayA dRSTamabhirUpakamIdRzam / aho cirAya me jAtA netradRSTi phalAvahA / / 46 / / api cotkhAtakhaDga mAM dRSTvA devI ca niSkRpAm / na cittamanayostrastamaho zauryamanuttaram" / / 5 / / ityapRcchadabhivyaktaM kI yuvAM kuta aagtii| kiM kulau kiM nimittaM vA bAlye bhogAspRhAvubhau / / 5 / / 1. nirbhayo 2.etannAmadevImandiram 3. lohitavarNA 4. aGgaNabhUmiH 5. mAMsarAzayaH 6. anveSaNakIM 7. pauittavantau 8 prazastarAjasahitAm f. AzcavisphAritanabanaH 10. smarazca tatpriyA va smarapriye nirjita smaratAtyaya yena tat 11. zreSThataram 12. bhogarapahArahito - - - Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *- - - - isa prakAra paraspara samajhAte hue donoM rAjaputra kisI AzaMkA ke binA hI caNDamArI ke mandira jA pahuMce / / 1 / / jisa mandira ke AMgana kA bhAma rakta se sammArjita hone ke kAraNa nirantara lAla-lAla rahatI thI aura aisI jAna par3atI thI mAnoM raktapAna kI icchA se devI ne apanI lambI jIbha hI phailA rakkhI ho||42 / / jahA makkhiyoM ke paTala se Dhake hue mAMsa ke Dhera lage hue the jo aise jAna par3ate the mAnoM caNDamArI ne unheM adhika mAtrA meM khA liye the kintu hajama na hone se vamana kara diye hoN||4|| jisake koTa ke zikhara para TaMge hue manuSyoM ke navIna ziroM se vaha devI aisI jAna par3atI thIM mAnoM bahuta mukhoM ke dvArA jIvoM ko bahuta jaldI khoja rahI ho||44 / / rAjA ke nikaTastha hone para logoM ne una kSullaka yugala ko AzIrvAda dene ke liye prerita kiyaa| phalasvarUpa una buddhimAnoM ne isa prakAra kA AzIrvAda par3hA / / 45 / / he rAjana! jo saba jIvoM kA hitakArI hai tathA saba logoM ko sukha dene vAlA hai usa dharma ke dvArA tuma pRthivI ko uttama rAjA se yukta kro||46 / / nirbhaya aura spaSTa bolane vAle una donoM ko dekha kara jo atyanta zAnta ho gayA thA tathA jisake netra Azcarya se cakita ho gaye the aisA mAridatta vicAra karane lgaa||47|| ___kyA yaha manuSyoM ke AkAra se pratArisa devoM kA yugala hai apanA kAma aura usakI priyA ko jItane vAlA nAgakumAroM kA yugala hai||4|| . ___maiMne kabhI aisA rUpa nahIM dekhA / aho! cirakAla bAda merI netradRSTi saphala ho gayI / / 46 / / . talavAra ubhAre hue mujhe tathA dayA-rahita devI ko dekha kara maiM inamaH citta bhayabhIta nahIM huaa| ahA! inakA zaurya sarvotkRSTa hai / / 50 / / rAjA ne unase spaSTa pUchA ki Apa donoM kauna haiM? kahA~ se Aye haiM? ApakA kula kyA hai? aura kisa kAraNa bAlyAvasthA meM bhogoM se niHspRha hue haiM? ||51 / / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 -------- tato'mayarucirthImAMstasyottaramudAharat / vAGmayUkhairnirAkurvandurantaM duritaM tamaH / / 52 / / AvayozcaritaM rAjan dhArmikebhyo 'bhirocate / adharmarasikazcAsi tvaM tatkimabhilapyate / / 53 // prakRtirviparItA na kSamate guNadarzanam / pittajvaravataH kSIraM madhuraM nAvabhAsate / / 54 / / tadalaM kathayAsmAkaM kuru pathyaM yadAtmanaH / yacca karmAnurUpaM nastadastu praguNA vayam / / 55 / ityuktastena nistriMzaM nirasya racitAJjaliH / nirbabandha nRpo bhUyaH kumAro'pyabravIdivam ||56 // tadAsthAnasaraH sarvaM karavArijakuDmalaiH / pUjayAmAsa bAlenduM dharmAmRtarasacyutam' / / 57 / / upajAtiH bho bho narAdhIzvara sAdhu sAdhu, tvayA matirdharmapathe nibaddhA / kAlena bhavyatvaguNo hi dIptaH kalyANabuddhiM kurute narANAm / / 58 / / dharmAmRtasyandini sUktisAre tato'vadhAnaM kuru mAmakIne / zraddhAnakhayA hi "nizamyamAno niHzeSayatyetadazeSaduHkham / / 56 / / 1. tatparAH 2. khaDgam 3. dharma evaM amRtarasarataM cyotayatIti dharmAmRtarasacyut tam 4. zrUyamaNiH 12 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadanantara buddhimAn abhayaruci kSullaka ne usakA uttara diyaa| uttara dete samaya ve yacana rUpI kiraNoM ke dvArA usake duranta-duHkhakAraka pApa rUpI andhakAra ko naSTa kara rahe the||52 / / he rAjan! hama donoM kA carita dhArmika janoM ke lie rucatA hai aura Apa adharmarasika haiM - adharma se prIti karane vAle haiM isaliye kyA kahA jaaye?||53 / / viparIta prakRti guNadarzana ko sahana nahIM karatI hai arthAt viruddha svabhAva bAlA manuSya kisI ke guNa nahIM dekhatA hai| ThIka hI hai kyoMki pittacara vAle ko dUdha mIThA nahIM lagatA hai||54|| ___isalie hamArI kathA rahane do, apane lie jo hitakArI ho vaha karo, hamAre karma ke anurUpa jo ho yaha ho, hama taiyAra haiM / / 55 / / abhayaruci ke dvArA isa prakAra kahe hue rAjA ne talavAra pheMka hAtha jor3a kara punaH Agraha kiyaa| taba kumAra bhI yaha kahane lge||56 / / usa meM pUrva sabhA kI sarakAra ne isa kapa kamala kI boDiyoM se dharmAmRta rUpI rasa ko cuvAne vAle bAlaka rUpI candramA kI pUjA kii| bhAvArtha - sabhA meM sthita saba logoM ne hAtha jor3a kara kSullaka abhayaruci kI pUjA kii||57|| ___ abhayaruci ne kahA ki he rAjana! bahuta acchA, bahuta acchA huA jo Apane dharmamArga meM yuddhi lagAyI / TIka hI hai kyoMki kAna pAkara prakaTa huA bhavyatvaguNa manuSyoM ko hitabuddhi karatA hI hai|58 / / ___ isaliye dharmAmRta ko jharAne vAlI merI zreSTha sUkti meM citta sthira karo kyoMki zraddhAna kI buddhi se sunI gayI zreSTa sUkti isa samarata duHkha ko samApta kara detI hai||5|| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ idaM na sAkSAtkRtavizvatattvai jinezvaraiH kevlmbhydhaayi| tadA tadA duHkhasahasradagdhai rasmAbhirapyanvahamanvabhAvi / / 60 / / drutavilambitam tata idaM caritAmRtamAvayoH skldossprikssykaarnnm| taba narendra vadAmi savistara samavadhehi satAM pratibhASitam / / 61 / / zArdUlavikrIDitam etatsAramudArasauravyasubhagasthAnopapattipradaM paramANaM zibanamAyaH zaMsate re kushH| te'mI kundazazAGkanirmalayazaHzrIdigdha digabhittayaH zreyaH zAzvatamApnuvanti bhuvane bhuktorubhogazriyaH / / 62 / / iti zrIvAdirAjasUriviracite yazodharacarite prathamaH sargaH 1. citaM 2 thAyi Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maha duHkha samasta tattvoM kA sAkSAtkAra karane vAle jinendra bhagavAna ne hI nahIM kahA hai kintu usa-usa samaya hajAroM duHkhoM se dukhI hama logoM ne isakA anubhava bhI kiyA hai||60|| isalie hamArA yaha caritarUpI amRta samasta doSoM ke nAza kA kAraNa hai| he rAjana! maiM tumhAre lie vistAra se ise kahatA hU~, Apa satpuruSoM ke isa kathana ko hRdaya meM dhAraNa karo / / 61 / / hamArA yaha caritra, utkRSTa sukha ke sundara sthAna-mokSa kI siddhi ko dene vAlA hai| isa hitakAraka carita ko buddhi sthira kara jo vidvAn sunate haiM ye kunda puSya tathA candramA ke samAna nirmala kIrti rUpI lakSmI ke dvArA dizAoM kI dIvAloM ko lipta karate hue tathA saMsAra meM utkRSTa mogalakSmI kA upabhoga karate hue zAzvata kalyANa mokSa ko prApta hote haiM / / 62 / / isa prakAra zrIvAdirAjasUriyiracita yazodharacarita meM prathamasarga samApta huaa| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dvitIyaH sargaH * upajAtiH astyUrjitAvantiSu kAntabhogaiH purI jagatyujjayinI prasiddhA / mahodayA mAjhyate samRkhyA yA rAjathAnI zatayajvano'pi / / 7 / / anekayuddheSvavaliptavairi-vidhvaMsanAviSkRta-vikrama shriiH| babhUva tasyAM nayavinnarendro yazoghaM ityuurjitnaamdheyH||2|| sa ghaMsate yatkumudAvadAtaM yazo dizA bhittiSu bddhlepm| tatastamAhuH kavayo yazodhaM pRSodarAyuktaniruktyabhijJAH / / 3 / / tasyArpitA pratyurasaM rahasye cava nityaM hricndnsy| pravRddharAgA smaratApamuccaizcandrAnanA candramatI jahAra / / 4 / / tayoratulyo nayavikramAbhyAmAsItsuputraH sa yshodhraakhyH| amyukharan dikSu yazaHprakAzaM kSIrodakallolakalApa zubham / / 5 / / vimucya kAntiH zaradindunimbaM bhUyaHkSayApattibhayAtureva / tasyAkSayazrInilayasya vaktraM 'cyAkocanIlotpalamadhyuvAsa / / 6 / / urastu vistiirnnmudaardhaamnstsyollsnmauktikhaaryssttyaa| zriyastadantarvasatevireje saMbhogahAsapramayeva baddham / / 7 / / ghanau bhujau tasya bhujaGgadI? dehAviva dvau rnnvikrmsy| arAtirAjorjitamaNDalAnAmakalpiSAtAmiva raahuketuu|||| 1. balavatarAntidezeSu 2. indrasyApi 3. kumudojjvalam 4. pRSodagadani yathopadiSTam' itisUtroktasiddhinAtAraH . vikasita 6. arAtayaH zatrava eva rAjAnaH candrAsteSApUrjitAni maNDalAni bimbAni teSAm Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya sarma zaktisaMpanna avantideza meM manohara bhorgo se jagat prasiddha ujayinI nAma kI nagarI hai jo apanI samRddhi se indra kI bhI vaibhavazAsinI rAjadhAnI ko bulAtI hai - lalakAratI hai||1|| usa ujjayinI meM aneka yuddhoM ke bIca ahaMkArI zatruoM ko naSTa karane se prakaTita, parAkrama lakSmI se sahita, yazogha nAma kA nItina rAjA thAIRII jisa kAraNa vaha kumuda ke samAna ujjvala yaza ko dizAoM kI dIvAla meM baddhalepa karatA thA isalie 'pRSodarAdIni yathopadiSTam' isa sUtra meM kakti vyutpatti ke jJAtA kavi use yazogha kahate the||3| ____ jo haricandana-lAlacandana kI carcA ke samAna ekAnta meM kvasvata para saMlagna rahatI thI tathA jisakA rAga-sneha (paJca meM lAla vaNI bar3hA huA thA aisI candramukhI candramatI rAnI nirantara usake bahuta bhArI kammasaMtApa ko iratI thii||4|| una donoM ke nIti aura parAkrama se anupama yazodhara nApakA vaha suputra huA jo ki dizAoM meM vIrasamudra kI taraGgamAlA ke samAna sapheda yaza ke prakAza ko dhAraNa karatA thaa||5|| ___phira se hamArA kSaya na ho jAya' isa bhaya se dukhI hokara hI mAnoM zarada Rtu ke candramaNDala kI kAnti, use chor3a kara avinAzI lakSmI ke ghara svarUpa usa yazodhara putra ke khile hue netrarUpI nIlakapoM se yukta mukha meM rahane lagI thii||6|| mahAtejasvI yazodhara kA motiyoM kI harayaSTi se suzobhita caimA vayaskata, aisA suzobhita ho rahA thA mAnoM usake bhItara rahane vAlI lakSmI ke saMbhoga sambandhI hAsya kI kAnti se hI yukta ho|7|| usakI sarpa ke samAna lambI aura moTI ve mujAe jo ki yuddha sambandhI parAkrama ke mAnoM do zarIra hI ye tru rAjAoM ke dezoM ko grasane ke lie rASTra aura ketu ke samAna thIM / / / - 17 4 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirimAnirdArita-vairikumbhI sapAsiMha sa praalmenn| tanvA tu saundaryanivAsabhUmyA jagAma kIrtiM bhuvi siMhamadhyaH / / 6 / / tasyottamAzeSaguNasya kazcinna madhyamo nApi guNo jaghanyaH / tasminna bhejustata eva tRptiM tAbhyAM sakAmA hi 'nitambavatyaH / 10 / / pAdau tadIyau navapadmarAgI kriyaavidhaanaaduplbdhshobhii| kimadbhutaM yatpRthivIpatInAM cUDAmaNitvaM guNato'jihAtAm / / 11 / / devI tu tasyAmRtamatyabhikhyA 'sendo rasAMzairiva nirmitaanggii| tAmeva kurvannalikAmajasraM tanmAnasAsvAdamabodhi kAmaH / / 12 / / yazomatiM nAma yazodhapautraM 'yazomRtApyAyitavizvalokam / tayA sa putraM janayAMbabhUva pUsAkratAyyeva jayantamindraH / / 13 / / tatrAtmasaMpadguNavatyudAre yUni prayujyAkhilarAjyabhAram / nirAkulasvAntanisRSTarAgaH zriyaM yazoghazciramanvabhuGkta / / 14 / / athaikadAsthAnagatastu rAjA niSevyamANo naralokanAthaiH / AdarzadRSTyA palitAni dRSTvA jaghAna tRSNAM viSayeSu bhavyaH / / 15 / / rAjyaM pRthivyAH pratipAdya sagho yazodharAyorjitavikramAya / viraktibhAjAM nu zatena rAjJAM tapovanaM bhUmipatirjagAma / / 16 / / 1. striyaH 2. prApnutAma 3. rAnI 4. mA indoriti padacchedaH 5. vaza evAgata kIrti pIyUSaM tena agyAyitAH saMtoSitAH vizva lokA yena tam 6 darpaNadarzanena 7. zuklakezAn Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ talavAra se zatru rUpI hAthiyoM ko vidIrNa karane vAlA vaha yazodhara parAkrama kI apekSA pUrNa siMha thA parantu saundarya kI nivAsabhUmi svarUpa zarIra ke dvArA 'siMhamadhya' siMha kA madhya bhAga ( pakSa meM siMha ke samAna patalI kamara jhAlA hotA huA pRthivI meM kIrti ko prApta huA thA | 6 || samasta uttama guNoM se sahita usa yazodhara kA na to koI guNa madhyama thA aura na koI guNa jaghanya thA isIliye kAmavatI striyA~ una guNoM se usameM tRpti ko prApta nahIM huI thIM / / 10 / / usake donoM paira saMskAra vizeSa se suzobhita nUtana padmarAga maNi the ataH vaha guNoM ke dvArA jo rAjAoM ke cUr3AmaNitva ko prApta huA thA isameM Azcarya kI kyA bAta thI / / 11 / / rAjA yazothara kI amRtamatI nAmakI vaha rAnI thI jisakA zarIra candramA ke rasa se hI mAnoM nirmita huA thaa| usI amRtamatI ko nAlI banAkara kAmadeva nirantara yazothara ke mana kA svAda jAnatA thA / | 12 | usa yazodhara ne amRtamatI rAnI ke dvArA yaza rUpI amRta se samasta loka ko saMtuSTa karane vAle yazomati nAmaka putra ko usa taraha utpanna kiyA jisa taraha ki indra ne indrANI ke dvArA jayanta nAmaka putra ko utpanna kiyA thA ( yaha laukika dRSTAnta haiM) yazomati rAjA yazodha kA pautra thA | 13 || apane hI samAna saMpadA tathA guNoM se yukta usa utkRSTa yuvA putra para samasta rAjya kA bhAra sauMpa kara nirAkulacita rAjA yazodha virAgabhAva se cirakAla taka rAjyalakSmI kA upabhoga karate rahe / / 14 / / tadanantara eka dina rAjA yazodha rAjasabhA meM baiThe the, aneka rAjA unakI sevA kara rahe the| usI samaya usa bhavya rAjA ne darpaNa meM apane sapheda bAla dekha kara viSaya - tRSNA ko naSTa kara diyA / / 15 / / rAjA yazodha prabala parAkramI yazovara ke liye zIghra hI pRthivI kA rAjya dekara virakti bhAva ko prApta sau rAjAoM ke sAtha tapovana ko cale gaye / / 16 / / 16 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasminnave bhartari sAnurAgA sA strIsvabhAvAdiva rAjyalakSmIH / anArataM tatkRtameva bhaktyA suvyaktamaGgeSu babhUva puSTA // 117 // // guNAmRtaistasya niSicyamAnA patyurviyogena vimucya tApam / sasajja tasmin prakRtiH samastA saurIva' nIhArakare marIciH / / 18 / / krodhAvahaM taccaritaM na puMsAmudvejano'sau na vivicyakArI / na cAvamantA vinayottara zrIrdAtA sa lobhaM na sahiSNurAsIt / / 16 / / tejomayaM tasya nRpasya cakSurnimIlya tanmukhyamavApya nidrAm / anyena sarvAGgabhuvA tu jAgratsa taskarANAmaharatpravRttim / / 20 / / mantrakriyAbhyAmasiyaSTivedyAM svatejasAbhijvalitena rAjA / nirAsthadudyadripuketudauHsthyaM samagrasiddhyai nijamaNDalasya / / 21 / / dinAvasAne sa visRjya lokaM prAsAdamAruhya saratnabhittim / kadAcidAsiSTa manojatRptyai sapreyasIgarbhagRhe sahelam / / 22 / / vahanU bahizcArugavAkSarandhrerAmoditAntarbhavanastadAnIm / kapotapakSacchavirujjajRmbhe nihArikAlAgarupiNDadhUmaH / / 23 / / AtAmrakagradyutiratnadIpaistasmijjanAH pATalavarNabhAjAm / "vyAkozamallI kusumAni dhAmnAmavAgamaMstannavasaurabheNa / / 24 / / 1. surasya saurthasya iyaM saurI tadvata 3. nirAkRtavAn 4 vikasita 2. tuhinakare candramasItyarthaH 20 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha rAjyalakSmI strI svabhAva se hI mAnoM usa navIna bhatA meM anurAga karane nagI aura usI ke dvArA kI huI bhakti sevA se hI mAnoM vaha spaSTa rUpa se apane aGgoM meM puSTa ho gayI / / 17 / / usake guma rUpI amRta ke dvArA sIkI kI samasta pannA, hilA ke viyoga se utpanna saMtApa ko chor3akara usameM usa prakAra saMsakta ho gayI jisa prakAra sUrya kI razmi candramA meM saMsakta ho jAtI hai / / 18 || usakA carita krotha ko dhAraNa karane vAlA nahIM thaa| vicAra kara kArya karane vAnnA vaha puruSoM ko udvigna karane vAlA nahIM thaa| vaha kisI kA apamAna nahIM karatA thaa| usakI rAjyazrI vinaya se paripUrNa zrI / vaha dAnI thA nathA lobha ko sahana nahIM karatA thaa||16|| usa rAjA kA cakSu tejomaya thaa| usa tejomaya mukhya cakSu ko nimIlita kara vaha nidrA ko prApta hotA thA aura sAMGga meM vyApta anya cakSu se jAgatA huA coroM kI pravRtti ko dUra karatA thA / / 20 / / usa rAjA ne apane deza kI pUrNa siddhi ke liye khar3agoSTa rUpI bedI meM mantra aura kriyA ke dvArA jisa svakIya teja ko pracalita kiyA thA usake dvArA usane utrita hote hue zatru rUpI ketu kI duSTatA ko naSTa kara diyA thaa| mAvArtha * vaha rAjA gupta mantraNA aura tadanurUpa kriyA ke dvArA apane rAjya meM duSToM ko Age nahIM Ane detA thaa||21|| vaha dina ke anta meM logoM ko vidAkara ratnapaya dIvAloM se yukta mahana para car3ha kabhI kAma kI tRpti ke liye strI sahita garbhagRha meM vinoda pUrvaka baiTA thaa||22|| usa samaya bhavana ke abhyantara bhAga ko sugandhita kara sundara jharokhoM ke chidroM se bAhara bahatA huA kabUtara ke pakha kI kAntivAnnA manohara kAlAgama baniyoM kA thama vRddhi ko prApta ho rahA thA / / 23 / / usa bhavana kA prakAza kuDa-kucha nAnna raGga ke sundara kAntithAnne ratnadIpoM se pATanavarNa kA ho gayA thA isaliye lAnna prakAza ke bIca khile hue mAlatI ke phUloM ko loga unakI nUtana sugandhi ke dvArA hI jAna pAte the / / 24 / / / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 AvartamAnaH parimandavRttyA vAtAyanadvAri ciraM vireje / 'karpUrathUlI surabhirnabhasvAn zvAsAyita' stadgRhadevatAyAH / / 25 / / *Amecake manyadadatIyA / sa candanasthAsaka' bandhurAGgIM devImudArAM ramyAMbabhUva / 126 / / kSaNaM sa tasyA vadanAravinde jagrAha lIlAM bhramarasya kAmI / kSaNaM tu pInastanayornikAmaM jahAra carcA haricandanasya / 27 / / kSaNaM tayA nUtanaratnabhAjA bhujena kaNThe parirabhyamANaH / kRtAmu sparza ivendradantI" bheje sa bhAvaM bhRzamunmadiSNuH / / 28 / / kSaNaM jighRkSurjaghane nidhAnaM nIvIdharAntargatamutpalAkSyAH / utsArayAmAsa kRtopajApastadveSTayantaM razanAbhujaGgam / / 26 / / AliGganaM gADhamapAsya tasmin dattekSaNe kAmini nAbhimUle / phUtkAradurvAramaNipradIpeSvatIva suzrUrakRtAbhyasUyAm // 30 // nipIDya dantacchadamuddazantaM sA vedanAsItkRtagarbhakaNThI / kacAvakRSTena tu mallikAnAM dAmnA dRzA kopakarI jaghAna / / 31 / / ratikriyAyAM viparItavRttestasyAH stanAbhyAmavamucyamAnam / priyasya tasyorasi dharmatoyaM kAmAnalAjyAhutivatpapAta / / 32 / / tato rajanyAM pariNAmavatyAM ratotsavArambhaparizrameNa / AzliSya kAntAM zlathabhAvabandhaM nidrAsukhaM bhUmipatiH prapede | |33|| atrAntare dantini rAjavAhye tadvAsagehaM "samayAvabaddhe / tatra sthito hastipakastu jAgradvabandha gItaM gamakAbhirabhyam ||34|| "tanmUrcchanAbhiH sphuTamabhyudIrNaM tatprauDhamAbhogavatA svareNa / tatsuprayogAnmathurAvadAtaM tadvandhuraM mAlavapaJcamena / 35 / / * 1. vAyuH 2. zvAsa vAcarita 3 te tilanda 2. nepaM 6 airAvata saMstanI 7. airAvatI gajaH adhIkAnti khedajalagu 10 nika 11. svagANAmArINAvizeSaiH Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jharotroM ke dvAra para manda manda bahatA huA, kapura kI dhUlI se sugandhita vAyu usa gRhadevatA ke zvAsa ke samAna cirakAla taka suzobhita ho rahA thA / / 25 / / yaha palaMga ke ratnoM kI kAnti se kucha-kucha zyAmavarNa, sapheda caddara se AcchAdita kaI ke gadde para candana ke tilakoM se sundara zarIra vAlI utkRSTa amRtamatI devI ko ramaNa karAtA thA / / 26 / / * tadanantara jaba rAtri paripAka ko prApta huI taba ratotsava prArambha karane ke parizrama se vazothara kAntA kA AliGgana kara nidrAsukha ko prApta huaa| nidrAsukha ke samaya usakA kAmabhAva kucha zithila ho gayA thaa||33 / / isI bAMca meM rAjA kI savArI kA hAthI rAjamahala ke samIpa jahAM badhatA thA vahA~ sthita jAgate hue mahAvata ne eka sundara gIta gAyA / / 34 / / va ta pRthak pRthak mUchanAoM se paripUrNa thA, subistRta svara se praur3ha zreSTa thA, uttama prayoga se madhura tathA ujvala thA aura mAlava paJcama nAmaka svara se sahita thA / / 35 || meM zloka saMkhyA 27 se 32 taka kA mAva mUla se jAnanA caahie| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nimIlayantI nayanotpale sA devI parimlAnatanU rtaante| AkarNayAmAsa sukhAvahaM taccAra tRSNAmapi rktknntthe||36|| tataH prabhAte tadabhIkacittA dUtImupasthApayati sma tsmin| sA taM nirIkSyaiva nivartamAnA nininda rAjhI guNavatyabhikhyA / / 37 / / ajhe vicitraM makaradhvajasya viDamvanaM 'stmbhitvstubuddheH| devI tu maryAvRtivaMzI sA yadIdRzaM kAmayate nikRSTam / / 38 / / AsyAdikaM duHsahapUtigandhi nisargato'Gga pribhugnpRsstthm| saMdigdhamadhibhuvamasya nAsti grIvA "zirasyAstu vilUnazIrNAH // 36 / / AsvaM punarvAyAtuNDakRSNaM dantAzca kecidvhirntrnye| karAkSalaM karimUtradigyo dagdhavraNaktedayutastu kukssiH||4|| asau kavaM nAma narendrapalyai roneta rucyaakRtimudvhntyai| yahA ki munindayA ge sImAnA kisI samayaH / / 1 / / etatsvavetogatameva dUtI nyavedayattAmupasRtya tnviim| sA tAM prati pratvakadannatadhUrmukhena kaamaaturgdgden||42|| vo navaM rUpamatIva ramyaM kulonnatizceti kubuddhiressaa| kA prasanno bhagavAnmanobhUH sa eva devaH sakhi sundarINAm / / 43 // sato'pi rUpAvizayasya sAdhyaM nimbiniimaansrtnlaabhH| tasyAsti velimato vicArAtkArya tu siddhe na hi kAraNecchA / / 44 / / 5. tasmin hasti arbhAka kAmuka cita yasyAH sA 2. kAmasya 3. ayamya vAnAnasya 4. kezamaH Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tikriyA ke anta meM jisakA zarIra kucha mlAna par3a gayA thA aisI rAnI amRtamatI netrakamala baMda kara hI rahI thI ki usane sukhadAyaka usa gIta ko sunaa| sunA hI nahIM usane usa surIle kaNTha vAle mahAkta meM icchA bhI kI / / 36 / / tadanantara usa kAmI meM jimmakA hinda laga rahA thA aigI rAhI ne prAta: kAla usake pAsa dUtI bhejI / guNavatI nAma kI dUtI usa mahAkta ko dekha kara hI lauTa AyI aura rAnI kI nindA karane lgii||37|| __ aho! vastu ke yathArtha jJAna ko rokane vAle kAma kI vicitra viDambanA hai| kyoMki manuSyAkAra ko dhAraNa karane vAlI urvazI rUpa devI aise nikRSTa - nIca mahAvata ko cAha rahI hai|||38|| isa mahAvata ke mukha Adika duHsaha durgandha se yukta hai, zarIra svabhAva se hI jhukI huI pITa se yukta hai, AkheM aura bhauMha haiM yA nahIM, yaha saMzaya kA viSaya hai, gardana hai hI nahIM aura sira ke keza suJcita tathA zIrNa haiM / / 3 / / muha kaue ke mukha ke samAna kAlA hai, dAta kucha bAhara haiM kucha bhItara haiM, hAtha nirantara hAthI ke mUtra se lipta rahate haiM aura peTa jalane ke ghAva ke mavAda se yukta hai||4|| yaha sundara AkRti ko dhAraNa karane vAlI rAnI ke liye kaise ruca sakatA hai? athavA mujhe aisI cintA se kyA prayojana hai? kyoMki ayogya manuSya meM prIti karanA striyoM kA rakhamAva hai||4|| itI ne yaha apanA manogata bhAva usa kRzAGgI rAnI ke pAsa jAkara kaha diyaa| isake uttara meM nata bhauhoM vAlI rAnI kAma se Atura taya gadgada mukha se bolI / 142 // __ navIna avasthA, atyanta sundara rUpa aura UMcA kula...... yaha saba vicAra karanA kubuddhi hai| he sakhi! bhagavAn kAma jisa para prasanna jhe sundariyoM ke lie vahIM deva hai||4|| acche se acchA zreSTa rUpa ho, usakA sAdhya to strI ke manarUpI rala ko prApta kara lenA hI hai| yadi usa mahAvata ke vaha hai to phira isa vicAra se kyA prayojana hai? kyoMki kArya ke siddha hone para kAraNa kI icchA nahIM rhtii||4|| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasmAdasI mAM prati kAmadevastadgItanAlIhRtacittavRttim / kiM vA vayasye bahunoditena na tena jIvAmi binA kRtAham / / 45 / / itthaM tayA darzitarAgavRttyA devyA sanirbandhamudIryamANA / Agatya sA satvaramaSTabhaGgaM dUtI tatastapriyamanvatiSThat / / 46 / / rAtriMdivaM tena yathAvakAzaM sukhAni tasyAH kila nirvizantyAH / dinakrameNApacayaM jagAhe yazodhare rAjani rAgabuddhiH / / 47 / / AlokanAliGganacumbanAdau tasyAH sthitiM tAmanavekSamANaH / buddhacaiva pUrva parizodhanArthaM sajjo'bhavaccandramatItanUjaH ' // 148 // AsthAnanirvAsitarAjalokaH sa sajjitaM vAsagRhaM pravizya / savyAjanidro nizi divyazayyAM tayaiva devyA samamadhyata // 146 // nidrAyatastasya bhujopagUDhAmAkRSya devI nijadehayaSTim / gRhItatAmbUlasugandhamAlyA jagAma tasyopapateH samIpam / / 50 / / anveSTukAmo nRpatizca tasyA duzceSTitaM 'kozanisRSTakhaDgaH / anvavrajattatpadavIM nigUDha mAsannavidhvaMsa ivApanItim / / 51 / / vilambya kAla naranAthapatnImupasthitAM pratyuditaprakopaH / AkRSya kezagrahaNena ghoraM jaghAna jAraH sa varatramuSTyA / / 52 / / nighRSyamANA bhuvi tena padbhyAM malImasenAkRtavipralApA / itastato 'gAttamaseva kAle nipIDyamAnA divi candrakAntiH / / 53 / / 1. zoraH 2. koSanisAritANaH ninipAta 4. carmanirmita 26 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isaliye usakI saMgIta rUpI nAlI ke dvArA jisakI manovRtti harI gayI hai aisI mere prati vaha kAmadeva hai| he sakhi! adhika kahane se kyA lAbha haiM? usake binA maiM jIvita nahIM raha sakatI / / 45 / / isa prakAra rAgavRtti ko dikhAne vAlI usa sanI ke dvArA AgrahapUrvaka kahI gayI usa dUtI ne zIghra hI usa aSTa bhaGga mahAvata ke pAsa Akara use rAnI kA premI banA diyA / / 46 / / yathAvasara rAtadina usake sAtha sukhopabhoga karatI huI rAnI kI sugabuddhi rAjA yazodhara meM krama-krama se kSINatA ko prApta ho gyii||47 / / Alokana, AliGgana tathA cAyana Ati meM usakI umsa purvAnubhata sthiti . ! . . ko na dekhatA huA rAjA yazodhara buddhi dvArA parizodha karane ke liye pahale se taiyAra thA / / 48 || eka dina vaha sabhA se rAjasamUha ko vidA kara susajjita nivAsagRha meM praviSTa huA aura rAtri meM chalapUrNa nidrA lekara usI rAnI ke sAtha sundara zayyA para so gayA ||46 / / jaba rAnI ne dekhA ki rAjA so rahe haiM taba unakI bhujAoM se AliGgita apanI zarIrayaSTi ko khIMca kara tathA pAna, sugandhita padArtha aura mAlA le kara vaha usa upapati ke samIpa gyii||50 / / rAjA usakI duSTaceSTA kA patA lagAnA cAhatA thA isaliye vaha myAna se talavAra nikAla kara guptarUpa se usa ke mArga meM usa taraha pIche-pIche calA jisa taraha ki nikaTakAla meM maranevAlA manuSya apanIti ke pIche calatA hai / / 1 / / rAnI samaya kA vilamba kara pahuMcI thI isaliye usa jAra ne kruddha hokara usake keza khIMca use camar3e kI muTThI se khUba pITA / / 2 / / usa manina zarIra jAra meM usake donoM paira pakar3a kara jamIna para ghasITA jisase vaha cIkha udI tathA usa prakAra idhara-udhara ho gayI jisa prakAra ki rAtri ke samaya andhakAra ke dvArA pIr3ita candramA kI kAnti AkAza meM itharauthara hotI rahatI hai||53 / / > 27 4 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -.. . kaNThe padaM nyasya ca gADhamUchA sa tAmavAdIditi sophaasm| pAdau vahe'haM tava tanvi mUrjA mUkA kutastiSThasi muJca zokam / / 54 / / niHzvasya sA taM kathamapyavAdI 'dAgo na me saMhara kAnta kopam / rAjJA sahAsanameva dIrgha hetustu me kAlavilambanasya / / 55 / / rUpAdibhistvayyavasAyibhirme tRpyanti sarvANyapi cendriyANi / tvaM jIvitavyaM mama yAvadAyuranAdarastvayyatha ki mama syAt / / 56 / / pratyAyitenetyupabhujyamAnAM rAjA sa tAM tena vilokya kopAt / AndolayankhaDgamubhI jighAMsuH punarvitakaM ghRtimAnakArSIt / / 57 / / kSudraH kiyAneSa gajopajIvI na jAtu nArI vikRtApi kdhyaa|| "satkSAtrametanmama tanna kiM tu yazaH paraM bhrazyati hArazubham / / 58 / / ayaM ca yuddhe ripuvIraghAtI khaDgaH kathaM kSudrajane nipAtyaH / daMSTrAGkuraM nirdalitebhakumbhaM na 'pherave jAtu hariH prayuGkte / / 56 / / iti svacetasyavadhArya zAntyA nivRttya zayyApuline zayAnam / taM rAjahaMsa punaranvazeta vyAvRtya sA devyapi guptavRttyA / / 6 / / yattasya gAu~ parirambhaNecchAM babandha pUrva kRtarAgabuddheH / tadeva tasyAH stanayostadAnIM kArkazyamudvejana mAjahAra / / 61 / / 1. aparAyaH 2. vizvAsa vApilena 3 hamiH 1. kSatriyocita karma 5. zRgAle / siMhaH 7. gayama ra. utpAdayAmAsa Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa mAra se rAnI ko atyadhika mUchA A gyii| usI dazA meM baha usake paira apane kaNTa para rakhakara tAnA detA huA usase isa prakAra bolA ki he kRzADriga! maiM tumhAre paira sira para dhAraNa kara rahA huuN| cupa kyoM baiMTI ho, zoka chor3o / / 54 / / kisI taraha sAMsa bhara kara rAnI usase bolI ki he nAtha! merA aparAdha nahIM hai, krodha dUra kIjiye, rAjA ke sAtha dIrghakAla taka ardhAsana para rahanA hI mere vilamba kA kAraNa hai||5'6 | 1 ApakI prApti kA nizcaya karane vAle khpAdi se merI sabhI indriyA tapta hotI haiM arthAt mere khapAdika kA upabhoga Apake dvArA ho isI meM merI indriyA~ saMtuSTa rahatI haiM, Apa hI mere jIvana haiM, jaba taka Ayu hai taba taka Apa meM merA anAdara kaise ho sakatA hai? ||56 / / ___ isa prakAra vizvAsa dilAye hue jAra ke dvArA bhogI jAne vAlI rAnI ko dekhakara rAjA krodha se talavAra calAtA huA una donoM ko pahale to mArane kI icchA karane lagA parantu pazcAt dhairya dhara kara usane vicAra kiyA / / 57 // hAthI ke dvArA AjIvikA karane vAlA yaha kSudra mahAvata kitanA hai? aura strI kadAcit vikRta bhI ho to bhI vaha mArane yogya nahIM hai| yaha merA uttama kSatriya dharma nahIM hai kintu isase - una donoM ko mArane se merA hAra ke samAna ujjvala yaza hI naSTa hotA hai||58 || yuddha meM zatru vIroM kA ghAta karane vAlA yaha khaDga kSudra jIva para kaise girAyA jAya? siMha, hAthI ke gaNDasthala ko vidIrNa karane vAle apane dAr3ha ke agrabhAga ko zRgAla ke Upara kabhaH prayukta nahIM karatA / / 5 / / isa prakAra apane citta meM vicAra karatA huA rAjA zAnti se lauTa kara punaH zayyA rUpI pulina para so gayA aura vaha rAnI bhI gupta vRni se lauTa kara punaH usI zreSTa gajA (pakSa meM rAjahaMsa ke pIche so gayI / / 6 / / usake stanoM kI jo kaToratA pahane rAgabhAva dhAraNa karane vAle rAjA ko gAr3ha AliMgana kA ichA utpanna karatI thI vahI usa samaya usake lie udvega | - 'maya utpanna karane lagI thii||6 / / - - Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : udasya tasyAH suratopacAraM nidrAmivAdhikyavatIM dadhAnaH / tatsAhasodvegavatA nikAmaM sa bhUminAtho manasetyavocat / / 62 / / iyaM hi sarvAvayavAbhirAmA vazyApi kAmaM makaradhvajasya / kathaM nikRSTe'pi rameta yadvA mohaM vidhatte viSayAbhilASaH / / 63 / / rUpaM manohAriNi yauvane ca vRthaiva puMsAmabhimAnaH / natabhruvAM cetasi 'cittajanmA prabhuryadevecchati tatkaroti / / 64 / / iyaM dvitIyA mama rAjalakSmyA yadevamuccairvyabhicArabhUmiH / kathaM ca tasyAM capalaprakRtyAM vizvAsamatyantamupavrajAmi ||65 / / tatkAmavazyaM dhigidaM mano me dhigdhigvibhUtIrasukhapracArAH / pravrajyayA` tAM punaravyapAyAmanveSayiSyAmi hi siddhikAntAm / / 66 / / itthaM parAmarthya parairvikalpairnimIlya netre zayane zayAnaH / AkarNirtarbuddha ivotthito'bhUtprAbhAtikairmaGgalagItanAdaiH / / 67 / / kRtvA ghRtAvekSaNamuccakaiga spRSTvA bhiSagbhiH pravicintya kAyam / sa narmabandhuH praghaNopaviSTAM devIM sakhImadhyagatAmapazyat / / 68 / / prahAsagoSThIM viracayya buddhyA saMkrIDamAnaH sa tayA narendraH / jaghAna tasyAH sukumAramaGga lIlAgRhItena navotpalena / 166 / / tadvedanAM soDumivAkSamatvAnnipAtayantIM tanumurvarAyAm / AzvAsayaMzcandanavArisekairavocadevaM kRpayeva bhUpaH // 70 // 5. kAmavIkSaNA 3. gRhadehamupaviSTAM pRthivyAma 30 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usake saMbhoga sambandhI upacAra kI upekSA kara adhika nIMda ko dhAraNa karate hue ke samAna ve cupacApa par3e rahe aura usake sAhasa se atyanta udvigna mana ke dvArA isa prakAra kahane lge||62 / / yA sAMGga sundarI rAnI bhale hI kAmadeva kI vazIbhUta hai to bhI nIca meM kaise ramaNa karane lagI? athavA viSaya kI abhilASA moha utpanna kara detI hai||3|| manoSTara rUpa aura yauvana ke viSaya meM manuSyoM kI vyartha hI abhimAna buddhi hotI hai| striyoM ke citta kA svAmI to kAma hai, vaha jise cAhatA hai, strI vahIM karatI hai|64|| eka to rAjyalakSmI merI hai aura dUsarI yaha hai parantu jaba yaha isa prakAra atyadhika vyabhicAra kI bhUmi hai taba isa baJcala prakRtivAlI meM maiM kaise vizvAsa ko prApta ho / / 65 / / isaliye kAma ke vazIbhUta rahane vAnne mere isa mana ko dhikkAra ho| aba maiM dIkSA ke dvArA usa avinAzI mukti rUpI strI ko khonUMgA / / 66 // isa prakAra anyAnya vikalpoM se vicAra karatA huA vaha netra baMda kara zayyA para par3A rhaa| tadanantara prabhAtakAlIna maGgala gItoM ko sunakara vaha aisA uTA jaise jAga kara hI uThA ho||67|| ghI ko dekha kara, uttama gAya kA sparza kara tathA vaidyoM ke sAtha zarIra kA vicAra kara vaha krIDApremI rAjA janna bhItara gayA taba usane sakhiyoM ke madhya meM deharI para baiTI rAnI ko dekhaa||68 / / prahAsa-goSThI kara rAjA usake sAtha buddhipUrvaka krIr3A karane lgaa| usI samaya usane lIlApUrvaka liye hue nayIna nIlakamala se g2anI ke sukumAra zarIra ko tAr3ita kiyaa||66 / / usakI vedanA ko sahane meM asamartha hone ke kAraNa hI mAnoM jo zarIra ko pRthivI para girA rahI thI aisI usa rAnI ko candana mizrita janna ke sIMcane se Azvasta karatA huA rAjA dayAbhAva se hI mAnoM isa prakAra bolA / 70 / / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anena rangreSu 'rasacyutA te kRSNAnanenAdya nipiidditaayaaH| devena kenApi varaM vidagye nivAritaH saMnihito'pi mRtyuH / 71 / / ityevamAsUktiyatrikRtamAdAya yAcaM pratibodhya rAjIm / udveSamUmnA jananIsamIpaM jagAma rAjA kvacidavyavasthaH / / 72 / / harigI vinayavinamanmUrSAnaM sA nirIkSya nijAtmajaM vivRtanayanadvandvenApAtumicchubhivAdarAt / nikaTavikRtaM mUrdhanyAghrAya candramatI tadA pramadamadhikaM bheje 'mUrisnutorupayodharA / 73 / / mAlinI kulaparavanivAbhiH sA satI ratnapAya - canayazirasi kRtvA navyadUrvAkSataughAn / idamazivadazeSAmurvarA rasa dIrgha krghRtkrvaalonmuulitaaraativrgH|74|| zArdUlavikrIDitam praglAyadinAmbuje nijavadhUdurvRttacintAbharA - niHzvasyAyatamuSNamuSNamavanIcakrezvare tsthunni| itvaM candramatI tadekatanayaM mohAdavocadvaco - dRptArAtivimardalabdhavijayazrIdattakIrtidhvajam / / 75 / / iti zrImadvAdirAghasUriviracite yazoyaracarite mahAkAvye dvitIyaH sargaH / / 1. rasamAvikA 2. kRSNamukhena-hatona nIlotAna 3. nirutI zastidugyau urupayodharA pInajanA yagyA. mA / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chidroM-dhAyoM meM rasa chor3ane vAle isa kRSNamUkha nIlakamala ke dvArA Aja tuma itanI pIr3ita ho gayI ki mRtyu nikaTa A gyii| he cature! vaha mRtyu kisI daiva ke dvArA roka dI gayI, yaha acchA huA / 171 / / isa prakAra, rAtri ke vRttAnta ko sUcita karane vAle vacana lekara usane rAnI ko pratibodhita kiyaa| pazcAt udvega kI adhikatA se jo avyavasthita sA ho rahA thA aisA vaha rAjA mAtA ke pAsa gayA / / 72 / / jisakA mastaka vinaya se namrIbhUta ho rahA thA tathA jo khule hue donoM netroM se AdarapUrvaka mAtA ke darzana karanA cAhatA thA aise putra ko dekhakara mAtA candramatI ke stanoM se atyadhika dUdha jharane lgaa| vaha nikaTa baiThe hue putra kA mastaka sUMgha kara bahuta bhArI harSa ko prApta huii||73 / / kulavatI striyoM ke sAtha usa satI candramatI ne ratnoM ke pAtra se putra ke mastaka para navIna durvA aura akSatoM kA samUha nikSipta kara yaha AzIrvAda diyA ki tU hAtha meM dhAraNa kI huI talavAra se zatrusamUha ko naSTa karatA huA dIrgha kAla taka samasta pRthivI kI rakSA kara / / 74 / / ___apanI strI ke durAcAra kI cintA ke bhAra se jisakA mukhakamala murajhA rahA thA aisA rAjA yazodhara lambI tathA garma-garma sAMsa lekara jaba baiTha gayA taba candramatI, ahaMkArI zatruoM ke nAza se prApta vijayalakSmI ke dvArA jise kIrtispI patAkA dI gayI thI aise apane usa ikalaute putra se mohavaza isa prakAra ke vacana bolI / / 75 / / isa prakAra zrImadvAdirAjasUri viracita yazogharacarita nAmaka mahAkAvya meM dUsarA sarga samApta huaa| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tRtIyaH sarga: * svAgatAcchandaH advitIyabhujavikrama tubhyaM zatravastanaya na prbhvnti| niHsapatnamapi rAjyAna se kSArayAspiridhI vasudhAyAm / / 5 / / arthilokajaladairanuvelaM gRhyate yadapi saMstutigarjaH / akSayastadapi tAvatithaste vastukozaniyahArNava eSaH / / 2 / / pIvarastanabharoddhRtahArAH smeracAruvadanAzca tarupyaH / santi 'kanturasikasya "rirasoH snigdhadIrghaparimugdhadRzaste / / 3 / / hRdyvaadymRdumdurnaadairgaayikaajnmnohrgiitaiH| nartakIsarasanartanakelIlIlayA vasasi cAnyavinodaiH / / 4 / / prauDhasAdhuvacanairgamakaiH ssttrtrkssnnmukhbudhairdRddhvaadH| tvaM vinodasukhamRcchasi goSThyAM vastuvarNakavitAcaturatraiH / / 5 / / granthasaMgatanibandhanadakSA rUDhakarmavidhayo dRDhabhaktyA / cintayanti bhiSajastava kAyaM duSTavaidhagajakesariNaste / / 6 / / sAvalepakavivecanazaktaiH sUktisArasaralAmRtayAgbhiH / tvaM vinodasukhamRcchasi goSThyAM vstuvrnnkvitaacturshtraiH||7|| sarvalokaviditAkhilavAdaistarkazAstrakalayA guharUpaiH / prauDhasAravacanAmRtasArairvAdibhistvamanizaM sukhameSi / / 8 / / 1. kSAravAridhiH lavaNasamudraH pridhiysyaartsyaa| 2. tAvAmAgaH .. kAma sakaspa 4. rantumicyoH Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tRtIya sarga jisakI bhujAoM kA parAkrama advitIya hai aise he mere lAla! zatru tujha para apanA prabhAva nahIM dikhA skte| samudrAnta pRthivI para yaha terA rAjya bhI zatrurahita hai||1|| tumhArA yaha khajAnA rUpI sAgara yadyapi stutirUpa garjanA se yukta yAcaka rUpI meghoM ke dvArA pratisamaya grahaNa kiyA jAtA hai to bhI yaha avinAzI hai tathA utanA hI hai||2|| kAma ke rasika tathA ramaNa karane ke icchuka tumhAre pAsa aisI taruNa striyA~ haiM jinake sthUna stanoM para hAra thAraNa kiyA gayA hai, jinake mukha mandamanda muskAna se sundara haiM aura jinake netra snigdha, dIrgha aura sarala haiN||3|| - manohara vAdinoM ke komala kintu joradAra zabdoM, gAyikAjanoM ke manohArI gItoM, nRtyakAriNI striyoM kI sarasa nRtya krIr3A kI lIlA tathA anya vinodoM ke sAtha tuma rahate ho||4|| tuma goSThI meM praur3ha sAdhuoM ke yuktiyukta vacanoM, SaDdarzana ke prakANDa vidvAnoM. sudRr3ha zAstrArthoM tathA vastu tattva kA varNana karane vAle catura kaviyoM ke dvArA vinoda sukha ko prApta hote ho||5|| jo granthAnusAra nidAna karane meM nipuNa haiM, jinakI kriyApraNAlI prasiddha hai, tathA jo duSTa vaidyarupI siMhoM ko naSTa karane ke liye siMha samAna haiM aise vaidya bar3I bhakti se tumhAre zarIra kI cintA karate haiM - sadA dekhabhAla rakhate haiN|6|| tuma goSThI meM garva sahita vivecana karane meM samartha tathA vastusvarUpa kA varNana karane vAlI kavitA meM catura kaviyoM ke dvArA unake zreSTha sUktiyoM se paripUrNa sarala amRtarUpa vacanoM se vinoda sukha ko prApta hote ho|7|| jinake zAstrArtha samasta loka meM prasiddha haiM, jo tarkazAstra kI kalA ke dvArA kArtikeya kI tulanA karate haiM, aura jo praur3ha tathA sArabhUta vacanAmRta se zreSTha haiM aise vAdiyoM ke dvArA tuma nirantara sukha ko prApta hote ho||8 || Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkimaGga vadanAmburuhe te mlAnabhAvamavalokya dinAdau / muktaharSamadhunA mama vatsa kSAradagdhamiva sIdati cetaH / / 6 / / ityuvAca jananImatha rAjA devarAjasadRzo vibhavena / AziSA ciramRtaMbharayA' te sarvameva mama devi subhadram / / 10 / / kiM tu kAntiravAya magAika bibhataM kuvlyorjitlkssmiim| vyaktamadha tu mayA nizi dRSTA devi saMgamakarI timirenn||11|| tAdRzaM tu sakRdapyupalabdhaM janmanIha na mayA svptaapi| tatpunarmanasi kIlitamuccairduHsahaM vitanute mama duHkham / / 12 / / tasya tattu vacanaM nijanArIduzcaritrapizunaM kSitibhartuH / svapnameva paribhAvya vimUDhA saMbhramAdidamayocata mAtA / / 13 / / atra vatsa vitanu pratikAraM svapnadarzanamidaM khalu dussttm| caNDikA sapadi pUjayitavyA sA hi vighnazamanI pritussttaa||14 / / Avika tanaya ghAtaya sadhastadgRhe tava bhujaasimukhen| sA tu tena valinA paritRptA svapnadoSamacireNa nihanti / / 15 / / ityavocata nRpastu piyAya zrotraranprayugala sa kRpAluH / devi kiM punaridaM tava yukta vaktumitthamavicAramadharmyam / / 16 / / mAnavasya khalu jIvitamadyazvInamasya tu kRte tnupaate| duHkhamAtmani sudurtharamaurvadehika" kathamivopanayeyam / / 17 / / 1. sattvarUpayA 2. meSa 3. adya zvo vA bhavana agrazvAnam . maraNottarakAloda Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phira prAtaHkAla ke samaya tumhAre mukhakamala para mlAnatA kyoM hai? beTA! isa samaya tumhAre mlAna bhAva ko dekhakara merA hRdaya harSarahita hokara kSAra se jale hue ke samAna dukhI ho rahA hai||6|| tadanantara vaibhava ke dvArA indra kI tulanA karane vAle rAjA yazodhara me mAtA se isa prakAra kahA ki he devi! tumhAre amRtamaya AzIrvAda se merA sabhI kucha kalyANarUpa hai||10|| kintu he devi! Aja rAtri meM maiMne spaSTa dekhA hai ki bhUmaNDala meM sarvazreSTa lakSmI ko dhAraNa karane vAle candramA ko chor3akara kAnti andhakAra ke sAtha saMgama kara rahI hai||11|| ___maiMne isa janma meM sote hue bhI eka bAra bhI vaisA prasaGga nahIM dekhA hai| vaha dRzya mere mana meM kIlita hokara bahuta bhArI duHkha ko vistRta kara rahA ... hai||12|| . apanI strI ke duzcaritra ko sUcita karane vAle rAjA ke usa vacana ko svapnamAtra hI samajha kara ajJAnI mAtA saMbhrama se yaha vacana bolI / / 13 / / "beTA! isakA pratikAra karo, yaha svapnadarzana sacamuca hI duSTa hai, zIghra hI caNDikA kI pUjA karanI cAhie kyoMki yaha saMtuSTa hone para vighna ko zAnta karane vAlI hai||14 / / " "tuma usa caNDikA ke mandira meM apane hAtha kI talavAra ke agrabhAga se zIna hI bher3a kA ghAta kro| usa bali se vaha santuSTa ho kara zIghra hI svapna ke doSa ko naSTa kara degI / / 15 // " mAtA ne yaha kahA parantu dayAlu rAjA ne donoM kAnoM ke chidroM ko Dhaka kara kahA ki he devi! tumheM isa prakAra ke vicArazUnya tathA adharmayukta vacana kahanA ucita nahIM hai||16 / / ___"nizcaya se manuSya kA jIvana Aja kala kA hai, isake liye kisI jIva ke zarIra kA ghAta karane se AtmA meM maraNottarakAlika bahuta bhArI duHkha hotA hai use maiM kaise prApta kara sakatA huuN?||17||" --> 37 4 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'pratyayastu sudRDho jinadharme matkulakramabhuvAM hi nRpANAm / tatra hiMsanamatIva hi nindhaM nArakAdibhavaduHkhanimittam / / 18 / / putravatsalatayA punarevaM devi mA sma vacanaM mayi vAdIH / ityanena nacadena kopA udAtmya purAtATIt / / 6 / / astu madvacanalaGghanametadastu te matamahiMsanamaya'm / anyathA tanaya tarpaya devI zAlipiSTamayakukkuTahatyA / / 20 / / ityanukSaNamudIritavAco mAturAgrahamavetya sa dthyo| anyaduktamidamanyadidAnImAmata tadiha kiM karavANi / / 21 / / mAturuktamavamantumayuktaM kutsitastanubhRtAmapi ghAtaH / hanta kena vidhinA mama cittaM saMkaTe nipatitaM punarasmin / / 22 / / 'cetanapratikRtAvapi hiMsA kalpitA bhavati cetana ev| Anavo yadabhisanthivizeSaH karmaNAmabhihito munimukhyaiH / / 23 / / ityanusmRtavivekaraso'pi preritaH sapadi mAtari bhktyaa| ambayA saha mahIpatirucvaizcaNDikAgRhamayAnnayahInaH / / 24 / / aSTamIdivasamaGgalavAre "zuddhabhAji sutraamissmaase| triHpradakSiNakRto naranAthazcaNDikAmanamadAnatamauliH / / 25 / / tatra kRtrimamasau 'kRkavAkuM citrasauSThavanivAsitadaivam / devi tRpya valireSa taveti vyAjadhAna nijkhddgmukhen||26 / / 1. vizvAsaH 2. cetanasya mRtau api 3. abhigavazeSaiH 4. zuklapakSIyaH 1. kukkuTa 6. mAyApAra Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "hamArI kula paramparA meM hone vAle rAjAoM kA jinadharma meM sudRr3ha vizvAsa hai| usa jinadharma meM hiMsA atyanta nindanIya tathA narakAdi gatiyoM ke duHkha kA kAraNa kahI gayI hai || 18 || "he devi ! putrasneha ke kAraNa mere viSaya meM aise vacana phira na kheN|" rAjA ke isa vacana se kupita hotI huI candramatI punaH bolI / / 16 / / " acchA, mere vacana kA ullaGghana ho jAo aura tumhArA yaha mata ki ahiMsA dharma hI pUjya hai vaha bhI rahA Aye, tuma anya prakAra se arthAt dhAnya ke cUrNa se nirmita murge kI hiMsA ke dvArA devI ko saMtuSTa kara lo / / 20 / / " isa prakAra ke bacana pratisamaya kahane vAlI mAtA kA Agraha jAna kara vaha vicAra karane lagA ki maiMne kar3A to kucha anya thA aura isa samaya yaha anya kucha A par3A hai, aba maiM kyA karU~ ? ||21|| bhAtA kA vacana asvIkRta karanA hai auroM kA ghAta karanA bhI nindanIya haiM, kheda kI bAta hai ki kisa karma se merA citta isa saMkaTa meM A par3A hai / / 22 / / cetana kI mUrti kA ghAta karanA bhI cetana kA hI ghAta hai kyoMki zreSTha muniyoM ne kamoM kA Asrava abhiprAya vizeSa hI kahA hai / 123 / / isa prakAra bAra-bAra viveka rasa kA smaraNa karane para bhI vaha nayahIna rAjA mAtRbhakti se zIghra hI prerita hotA huA mAtA ke sAtha caNDikA ke uccatama mandira ko gayA / / 24 // kArtika mAsa ke zukla pakSa sambandhI aSTamI tithi maMgalavAra ke dina rAjA yazodhara ne tIna pradakSiNAe~ dekara tathA mastaka jhukA kara caNDikA ko namaskAra kiyA / / 25 / / vahA~ citra kI kuzalatA se jisameM daiva kA Aropa kiyA gayA thA aise kRtrima murge ko usane apanI talavAra ke agrabhAga se yaha kaha kara mArA ki he devi ! saMtuSTa hoo, tumhAre liye yaha bali arpita hai / / 26 / / 3/ Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiJcidantaramudIritanAdaM lUnamastakamavekSya patantam / khaDgamuSTimavamucya zuzoca klezakRtkhalu satAmavivekaH / / 27 / / hA hato'smi sudRzAmRtamatyA hA hato'smi vinayena jananyAH / hA gato'smi narake ciravAsa hA gato'smi bhavabanyamajayyam / / 28 / / kRtrimaH kva punareSa patatrI kvAsighAtaparidevanazabdaH / hanta durgativadhUramunA mAM chadmanA niyatamAhvayatIva / / 26 / / bhAvayanniti pariplutanetro rAjamandiramavApya narendraH / bhoganiHspRhamatirnijaputre nirmumoca pRthivIpatilakSmIm / / 30 / / taM tapasyabhimukhaM narapAlaM banyakI' vacanametadavocat / Aryaputra parihatya bhavantaM kaH punarmama gRhe paritoSaH / / 31 / / adya te sutavaraM navarAje sthApayannRpa yazomatimuAm / madgRhe'mRtamavAzya' banAntaM gantumarhasi mayA saha pazcAt / / 32 / / antaraGgamavayannapi tasyAH sadma bhoktumagamat sa jnnyaa| dehinAmupagate hi vinAze durnayo'pi sunayaH pratibhAti / / 33 / / tAvubhAvapi tayopanibaddharmodakairviSamayairmadhudigdhaiH / jIvitAtyayamavApaturAtadhyAyinI rucivazAdatijagdhaiH / / 34 / / vinthyanAmani girau sa mayUrIgarbhavAsamagamannarapAlaH / pAlayantyapasRtaM punaraNDaM kaNTakena' zikhinI' vinijaghne / / 35 / / 3. maraNam 4. bANena 1. kulaTA amRtamatI rAjI 2. muktvA 5. mayUrI Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo bhItara hI bhItara mAnoM kucha zabda kara rahA thA tathA jisakA mastaka kaTa cukA thA aise girate hue murge ko dekha kara vaha talavAra kI mUTha chor3a zoka karane lgaa| TIka hI hai kyoMki sacamuca hI aviveka satpuruSoM ko kleza karane yAlA hotA hai / hAya-hAya! maiM amRtapatI strI ke dvArA mArA gyaa| hAya-hAca! maiM mAtA kI vinaya se mArA gyaa| hAya-hAya! maiM cirakAla taka naraka meM nivAsa ko prApta ho gyaa| hAya-hAya! maiM jo jItA na jA sake aise bhavabandha ko prApta ho gyaa|2|| kahA yaha kRtrima pakSI aura kahA vaha talavAra ke ghAta se rone kA zabda? kheda hai ki yaha durgati rUpI vadhU isa chala se mAnoM nizcita hI mujhe bulA rahI hai||26|| jo isa prakAra vicAra kara rahA thA, jisake netra AsuoM se paripUrNa the tathA jisakI buddhi bhogoM se niHspRha thI aise rAjA yazodhara ne rAjamahala meM Akara apane putra ke liye rAjyalakSmI sauMpa dI 1 / 30 / / tapa ke sanmukha rAjA yazodhara se kulaTA amRtamatI yaha vacana bolI ki he Aryaputra! Apako chor3akara mujhe ghara meM saMtoSa kyA hai? arthAt kucha bhI nahIM hai||31|| Aja Apa apane zreSTa putra navIna rAjA yazomati ko pRthivI para sthApita kara rahe haiM isaliye mere ghara meM amRtamaya bhojana kara pazcAt mere sAtha vana jAne ke yogya haiN||32 / / rAjA yazodhara usake antaraGga ko jAnate hue bhI mAtA ke sAtha usake ghara bhojana karane ke liye cale gaye / / 33 / / ___mAtA aura putra donoM hI usake dvArA banAye hue una viSamaya laDDuoM se jo madhu se lipta the tathA rucivaza adhika khAye gaye the, ArtadhyAna karate hue maraNa ko prApta ho gaye / / 34 / / rAjA yazovara vindhyAcala para eka mayUrI ke garbha meM nivAsa ko prApta huaa| vaha mayUrI jaba nikale hue aNDe kA pAlana kara rahI thI taba yANa ke dvArA mArI gayI / / 35 / / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lubthakastu kRpayoghRtamaNDaM vardhayeti sa dideza pulindye| vardhitaH sa ca tathA punarAsInnRtyavartulitaramyakalApaH / / 36 / / candramatyapi mRtA karahATe kukkuraH puravare prijjnye| AsadatpunarupAyanabhUtI tAvubhAvapi yshomtibhuupH||37 / / yatra to sakalabhUtalarAjyaM dIrghamanvabhavatAM janadRSTau / tatra viTkRmikulAzanakaSTaM durjayo jagati karmavipAkaH / / 38 / / ekadA tu sa nirIkSya nijastrI jAramogasahitA nijhyeN| jAracakSuruditasmRtiruSTazcaJcuvRkNa'bhakarodatha kekI / / 36 / / mastake vidalito'mRtamatyA savyathaH sa nipapAta dharitryAm / taM nigRhya vicacarva sa tu zvA pUrvajanmani tu candramatI yaa||40|| taM punaH priyamayUravighAtaM bhUpatistu nitarAmasahiSNuH / rAtrijAgaramamArayaduccairakSadevanakRtA phlken||4|| to punarnarapatirvigatAsU vIkSya zokamadhikaM prtibheje| kSudratAM na gaNayanti mahAntastvAzriteSu hi kRpAbahulatvAt / / 42 / / kAnane pRthuni vinthyasamIpe hstisiNhshrbhaadinivaase| tIkSNakaNTakazikhaH zalalo'bhUjjIvitAtyayagataH zitikaNThaH / / 43 / / so'pi kRSNabhujago'jani tasmiJjIvitasya vilaye 'mRgdNshH| taM kadAcidavahatya jaghAna prAcyavairakupitaH zalalo'sau / / 44 / / 1. vachinna 2. mayUraH 3. kukkuram 4. niSprANI matApityarthaH 5. mayUra 6. tarakSuH Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ mana ne urara nikale hue aNDe ko ThayAvaza ise bar3hAo' yaha kahakara bhIlanI ke liye de diyaa| bhIlanI ke dvArA bar3hAyA huA vaha aNDA sundara vicchioM ko nRtya ke dvArA gola karane vAlA mayUra ho gayA / / 36 / / ___ mAtA candramatI mI mara kara karahATa nagara meM kuttA huii| bhAgyavaza vaha mayUra aura kutA donoM hI yazomati rAjA ko bheMTa meM prApta hue / / 37 / / jisa ghara meM ve donoM rAjA yazothara aura candramatI mAtA, samasta pRthivI tala ke vizAla rAjya kA upabhoga karate the tathA loga unheM prema se dekhate the usI ghara meM ve aba biSTA ke kITasamUha ke kaSTamaya bhojana kA upabhoga karate the| ThIka hI hai kyoMki saMsAra meM karma kA bipAka dujeya hai||38 / / tadanantara eka dina usa mayUra ne apane mahala meM apanI strI ko jAra ke sAtha upabhoga karate dekhaa| pUrvabhava ke smaraNa se use krodha A gayA aura usane coMca se jAra kI AMkha phor3a dii||36 / / amRtamatI ne usa mayUra ke bharataka para joradAra prahAra kiyA jisase vaha pIr3A sahita pRthivI para gira pdd'aa| pRthivI para par3e hue usa ghAyala mayUra ko usa kutte ne jhapaTa kara khA liyA jo pUrvajanma meM candramatI thaa||40 1 / rAjA yazomati ko usa priya mayUra kA vighAta bilkula hI sahana nahIM huA isaliye usane pAsA khelane ke eka bar3e paTiyA se usa kutte ko mAra DAlA / / 4 / / ___ mayUra aura kuttA donoM ko marA dekha rAjA adhika zoka ko prApta huaa| ThIka hI hai kyoMki bar3e ghuruSa dacAlu hone ke kAraNa Azrita janoM para kiye gaye kSudratA-hIna vyavahAra ko sahana nahIM karate haiN||42|| vindhyAcala ke samIpa eka bar3A vana haiM jisameM hAthI, siMha tathA zarabha aSTApada Adi niyAsa karate haiM; usI vana meM vaha mayUra mara kara tIkSNa kAdoM ke agrabhAga se yukta sehrIM huaa||13|| aura vaha kunA bhI marakara usI vana meM kAlA sApa huaa| pUrva caira se kupita seTTI ne kisI samaya usa sAMpa ko pakar3a kara mAra DAlA / / 44 / / -... .. .. .- Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taM ca kRSNabhujagAzanatRptaM gantumicchumatha zalyakamugram / satvaraM tu parivRtya jaghAna kSutapravezavikRtazca tarakSuH / / 45 / / zalyakaH punarabhUdadhizipraM lohitAkSa iti matsyavizeSaH / tIvra kRSNabhujagazca babhUva krUrakarmarasikaH zizumAraH // 46 // taM tu mInamavahantumarAtiM pRSThato'tijavataH paridhAvan / so'ntarA jalagatAM nRpakubja pratyavApya vilavAsamanaiSIt // 47 // IrSyayA sa punarujjayinIzo dhIvarairjalavilAdavakRSTam / grAhavIramatha ghAtayati sma cchedabhedaparidAhavikalpaiH / / 48 / / mRtyunA kavalito'jani so'jA tatpurAntarajanaMgamavATe' / karmakodravarasena hi mattaH kiM kimetyazucidhAma na jIvaH // 46 // 'lohitAkSamapi jAlagRhItaM ninyurantikacarA naranAtham / taM vibhajya tu yazomatiruccaiH zrAddhakAryamavadatkuruteti / / 50 / / tasya mAMsamavakhAdya ca viprA AziSA divi yazodharamUcuH / nandihAsti zapharaH kva punardhIrityamanyata sa khaNDitamatsyaH / / 51 / / taM ca mInamatanuM vahati sma saiva vastakamajA nijagarbhe / yastRtIyajanane'jani tIbro nIlanIradavibho bhujagendraH / / 52 / / garbhavAsamapahAya sa vastastArayIvanasamanvitakAyaH / abhyarasta nijayaiva jananyA kAtaraH smarazaraglapitAGgaH / / 53 / / 5. cANDAlavATe 2. mahiSa 3. mRtam 4. varkaram 43 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAle sApa ko khA kara tRpta huA yaha sehI jAnA hI cAhatA thA ki eka bhUkhe bher3ice ne use ghera kara mAra ddaalaa||45 / / pazcAt vaha sehI ziprA nadI meM lohitAkSa nAmakA eka vizeSa maccha huA aura krUrakarma kA rasa bhogane vAlA vaha kAlA sApa usI ziprA nadI meM zizumAra nAmakA jalajantu huaa| 46 / / __ vaha zizumAra apane zatrubhUta lohitAkSa maccha ko mArane ke liye usake pIche-pIche bar3e vega se daur3a rahA thA ki bIca meM jala meM ghusI huI rAjA kI kubjI nAmaka dAsI ko pAkara use vaha apane bila meM le gyaa||47 / / tadanantara ujjayinI ke rAjA yazomati ne ISyA se usa baliSTha zizumAra ko thIvaroM dvArA pAnI ke bila se bAhara nikalavA kara chedana-bhedana tathA jalAnA Adi upAyoM se mAra DAlA / / / 8 / / mRtyu ke dvArA asA huA vaha zizumAra usI nagara ke madhya cANDAloM kI vasati meM bakarI huaa| ThIka hI hai kyoMki karmarUpI rasa se matta huA jIya kisa-kisa azuci sthAna ko prApta nahIM hotaa||46|| sevaka loga usa lohitAkSa matsya ko bhI jAla dvArA pakar3a kara yazomati rAjA ke pAsa le gaye to usane kahA ki ise kATa kara 'zAnadAra zrAddhakArya karo / / 50 / / usakA mAMsa khAkara brAhmaNoM ne svarga meM vidyamAna rAjA yazodhara ko AzIrvAda khaa| kATA gayA vaha maccha mana meM kahane lagA ki maiM to yahA~ maccha hU~, svarga kahA~ hai? / / 1 / / zizumAra kA jIva jo cANDAloM kI vasati meM bakarI huA thA usI ne usa mRta lohitAkSa matsya ko bakare ke rUpa meM apane garbha meM dhAraNa kiyA jo tIsare janma meM nIla megha ke samAna bhayaMkara sApa huA thA / / 52 / / ___ garbhavAsa ko chor3akara meM utpanna hokara jaba vaha bakarA praur3ha yauvana se yukta zarIra vAlA huA taba vaha kAyara, kAma ke bANoM se pIr3ita zarIra hotA huA apanI mAtA ke hI sAtha ramaNa karane lgaa||53 / / 11 // Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 1 taM tayA ratikRtaM punaranyo varkarastvaritametya jaghAna / tIkSNazRGgazikharakSata kukSiH kopasaMkramakaSAyitacakSuH / / 54 / / svAntyadhAturasavAhi sa tasyA garbhadhAma punarapyadhizizye / tasya kukSivivare paridRddhirbhAriNI ciramabhUdanajaryA / / 55 / / bhUpatistu mRgayAmadhigatya durmanAH sa vipinAdapagacchan / ekavAramavicAramavidhyattAmajastriyamudastramukhena / / 56 / / astravedhavivaracyutamuccaizchAgazAvamavalokya kRpAluH / bhUpatiH zvapacamevamavocadvardhayainamiti so'pyavavardhat / / 57 / / anyatA maniSavatyuNahAraM bhUpatiH patinivedya bhavAnyAH / nirjihiMsa savayaH parivAraH svecchayA vanagato mRgayUtham / / 58 / / tanmRgavyaparitoSavivRddhyA caNDikAM mahiSaghAtamayAkSIt / mAhiSaM tu pizitaM dvijatRptyai karmiNo rasavatIM pariNinyuH // 56 // Atape pravitataM tadavekSya zoSaNArthamavadanniti viprAH / zrAddhakarmaNi na yogyamidaM yatkAkakukkuragRhItamapUtam / 60 / / kiM tu vastamukhacumbitametatsarvataH sapadi zudhyati mAMsam / evameva khalu dharmavicAre nAradAdimunayaH pravadanti // 61 // 1. cANDAlam 2. mahiSasyedaM mAhiSam 3. pAkazAnAm *da Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisa samaya bakarA apanI mAtA ke sAtha rati kara rahA thA usI samaya dUsare bakare ne zIghratA se Akara use mAra ddaalaa| usake paine sIMgoM ke agrabhAga se usakA peTa vidIrNa ho gayA tathA krotha se netra lAla ho gye||54 / / / ___marakara vaha apane hI vIrya rasa ko dhAraNa karane vAle usa bakarI ke garbhasthAna ko punaH prApta huA arthAt apane hI vIrya se apanI hI mAtA ke garbha meM punaH bakarA huaa| bakarI kI kukSi meM usa bakare kI vRddhi hotI rahI jisase usakA garbha bahuta bhArI ho gyaa||55 / / eka bAra rAjA yazomati zikAra ke liye gayA; vaha khinna mana hokara jaba vana se lauTa rahA thA taba usane vicAra binA hI usa garbhavatI bakarI ko tIkSNa zastra ke agrabhAga se mAra malA / / 56 / / zastraprahAra ke chidra se jaba garmasthita bakarA nIce girA to usa zizu ko dekhakara rAjA ko dayA A gyaa| usanaM cANDAlaM se kahA ki ise bar3hAo - isakA pAlana-poSaNa karo aura cANDAla ne bhI use bar3hAyA - pAlana-poSaNa karake bar3A kara diyA / / 57 / / eka bAra rAjA yazomati yaha saMkalpa kara ki badi zikAra acchI huI to caNDumArI devI ke liye bhaiMse kI bali car3hAU~gA, zikAra ke liye gyaa| vahA usane samavayaska logoM ke sAtha bana meM jAkara icchAnusAra bahuta mRgasamUha ko mArA / / 58 || zikAra viSayaka saMtoSa kI vRddhi hone se usane bhaiMsA mAra kara caNDamArI devI kI pUjA kii| sevaka loga usa bhaiMse ke mAMsa ko brAhmaNoM kI tRpti ke liye pAkazAlA meM le gye||56 / / sukhAne ke liye dhUpa meM phailAye hue usa mAMsa ko dekha kara brAhmaNoM ne kahA ki yaha mAMsa zrAddha kArya ke yogya nahIM hai kyoMki kAka aura kuttoM ke dvArA grahaNa kara apavitra kara diyA gayA hai||60 / / kintu yaha mAMsa yadi bakare ke mukha se spRSTa ho jAye to saba ora se zIghra hI zuddha ho jAtA hai| aisA hI dharma ke vicAra meM nArada Adi muni kahate haiN||61|| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadvacAsi paribhAvya sa rAjA taM 'jnNgmgRhaadjpotm| AninAya parizuddhayati tasminsUpakRtsarasamAMsamapAkSIt / / 2 / / tadyatheSTamavakhAdya sahAnna brAhmaNA vcnmitthmvocn| svargatastu sucira saha mAtrA tRptimRcchati yshodhrbhuupH||63|| vipravAcamavadhArya garajaznetasIdAgata gRhapatiH / so'hamasmi hi yazodharanAmA putra eSa mama bhUpatirAste / / 64 / / eSa meM parijanaH sakalo'pi mnnivaaspurmujjyiniiym| ratnamandiramidaM mama devI yatra mAmiha jaghAna viSeNa / / 65 / / sA punaH kva vanitA na mayAsau dRzyate manasi ytnvtaapi| jAramandiragatA ramate nu mRtyuvAsamagamannu na jaane||66 / / chAgajanmani vasannahamadya ghoraduHkhamiha so'nubhavAmi / eSa ghoSayati mAM tu divistha brAhmaNairnarapatiH pitRbhaktyA / / 67 / / ityanusmRtisahanivaddhaM duHkhamuddahati vrkrvyeN| sApi tasya jAnakAdhikalaGgamudbabhUva viSamo hi 'lulApaH / / 68 / / vAhayannatibharAvahapRSTha taM variSThavapuSaM vaNigIzaH / ujjayinyupavane nijasArtha vamakhinnamaya vAsayati sma / / 66 / / bhUrivAramavagADya tu ziprAM sairimaH zramamarAdvicaran sH| yArimuktamavadhItturagendra rAjahaMsamavanIpativAyam / / 70 / / . .. ---.-:-:. - . 1. cANDAlagRhAt 2. jAtismaraNasahitaH 3. svargastham 4. mahiSaH 5 mahiSa: Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brAhmaNoM ke vacanoM kA vicAra kara rAjA ne cANDAla ke ghara se bakare ke usa bacce ko bulvaayaa| usane Akara jaba usa bhaiMse ke mAMsa ko zuddha kara diyA taba rasoiye ne usa svAdiSTa mAMsa ko pakAyA / / 62 / / anna ke sAtha bhaiMse ke usa mAMsa ko icchAnusAra khA kara brAhmaNoM ne isa prakAra kA vacana kahA ki svarga meM sthita rAjA yazodhara apanI mAtA ke sAtha cirakAla taka tRpti ko prApta hoMge / / 63 / / brAhmaNoM ke vacana samajha kara usa bakare ko pUrvabhava kA smaraNa ho gayA jisase vaha mana meM vicAra karane lagA ki yaha meM vahI yazodhara rAjA hU~ aura yaha yazomati rAjA merA putra hai / / 64 / / yaha saba merA parijana hai, yaha mere rahane kA nagara ujjayinI hai, aura yaha merA ratnamahala hai jahA~ rAnI ne viSa ke dvArA mujhe mArA thA / / 65 / / parantu vaha strI kahA~ hai? mana meM yatna karane para bhI vaha dikha nahIM rahI haiN| kyA jAra ke ghara jAkara ramaNa karatI hai yA mRtyuvAsa ko prApta ho gayI hai? maiM nahIM jAna rahA hU~ / 66 / / bakare ke janma meM nivAsa karatA huA maiM Aja yahA~ ghora duHkha bhoga rahA hU~ parantu yaha rAjA pitRbhakti se brAhmaNoM ke dvArA svarga meM batalAtA hai // 67 // isa prakAra vaha uttama bakarA jaba bhUtakAla ke hajAroM saMsmaraNoM ke sAtha duHkha bhoga rahA thA taba usakI vaha mAtA bhI kaliGga deza meM eka bhayaMkara bhaiMsA huI / 68 / / jisakI pITha para bahuta bhArI bhAra ladA huA hai tathA jisakA zarIra atyanta zreSTa hai aise usa bhaiMse ko calAtA huA eka sArthavAha pramukha banajArA ujjayinI ke upavana meM AyA, vahA~ usane mArga ke kheda se yukta apane saMgha ko ThaharA diyA thA / / 66 / / vaha bhaiMsA thakAvaTa kI adhikatA se gahare pAnI vAlI ziprA nadI meM ghusa kara vicaraNa kara rahA thaa| usI samaya usane pAnI meM chor3e hue rAjA kI savArI ke rAjahaMsa nAmaka ghor3e ko mAra DAlA / 70 / / 4E Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kopato narapatirvaNijaH svaM sArabhUtamaklupya samastam / taM bhulAyamaharattarasA vai citrakarmavidhinA vijighAMsuH / / 71 / / kIliteSu caraNeSu caturSu kSAravAriparizoSitakukSim / UrdhvajAnumadahannRpabhRtyAste kRpAvirahiNo mahiSaM tam / / 72 / / pakvabhAgamavakRtya purastAddattamAzu parikhAdya tdiiym| ityavocata yazomatimAtA nAstyanena mama cetasi tRptiH|73 / / kiM tu me rasavatIvidhRtasya vastakasya parikhaNDitamUrum / yacchateti manujAH punarevaM cakrurevamavadannapi ceTayaH / / 74 / / pUtigandhi bahubhitraNaranthaiH klinnmnggmthunaamRtmtyaaH| kinimittamathaveyamajasraM mAsamAtta nitarAM tadapathyam / 75 / / karma duSTamanayA kRtamuccastadvipaktrimamidaM phlmlpm*| vedhate punarihaiva hi sAkSAtkarma tIvrapariNAmanibaddham / / 76 / / aSTabhaGgamagamannizi jAraM mAratulyamavamucya nijezam / mRtyulokamanayatsaha mAtrA 'bhUmivallabhamiyaM hi viSeNa / / 77 / / itthupAttavacane nikaTasthe ceTikAsadasi khnndditvstH| ityamanyata nirIkSya nijastrIM krodhato ghurudhurAyitadhoNaH / / 7 / / tAdRzaM tu kulaTe vapuretatkiMnimittamabhavatparizIrNam / satyameva sa patistava kuSThI tatsamAgamakRteyamavasthA / 76 / / ... "" :". * tadvipAkimidaM phalamalpam pATAntara 5 rAmAnam - 50 ---- Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krodha se rAjA ne usa banajAre kA sArabhUta saba dhana luTavA liyA aura vicitra vithi se ghAta karane kI icchA se balapUrvaka usa bhaiMse ko chIna liyaa||71|| rAjA ke nidaMya sevakoM ne usa bhaiMse ke cAroM paira kIlita kara diye, usake peTa ko khAre pAnI se sukhA diyA tathA khar3e-khar3e hI use pakAnA zurU kara diyA / 172 / / ___kATa kara sAmane parose hue usake paripakva bhAga ko khA kara yazomati kI pAtA bolI ki mere bina meM isase tRpti nahIM hai||73 / / kintu mujhe pAkazAlA meM baMdhe hue bakare kI jAMdha kATa kara do| rAjamAtA ke kahe anusAra manuSyoM ne aisA hI kiyaa| yaha dekha dAsiyA kahane lagI ki dekho isa samaya amRtamatI kA zarIra durgandhita aura bahutabhArI ghAvoM ke chidroM se duHkhI ho rahA hai, phira yaha kisa kAraNa nirantara adhika mAtrA meM ahitakArI mAMsa khAtI rahatI hai||74 75 / / isane bahuta duSTa karma kiyA hai, usI ke vipAka se yaha alpa phala mila rahA hai| ThIka hI hai kyoMki tIvra pariNAmoM se bA~dhA huA karma isI bhava meM sAkSAt bhoga liyA jAtA hai||76 / / yaha kAmadeva ke samAna apane svAmI ko chor3a kara rAtri meM usa jAra ke pAsa gayI hai jisake AToM aga kuTila haiN| isane viSa ke dvArA mAtA sahita rAjA ko mRtyuloka pahuMcAyA hai|77 / / samIpa meM sthita zAsiyoM kA samUha jaba isa prakAra ke vacana kaha rahA thA taba khaNDita bakarA apanI strI ko dekha krodha se nAsA ko ghuraghurAtA huA yaha vicAra kara rahA thA ||78 || ___ arI kulaTe! terA yaha zarIra lo vaisA sundara thA phira isa prakAra saba ora se galita kyoM ho rahA hai? sacamuca hI tumhArA vaha pati kuSTI thA, usake samAgama se hI yaha avarathA huI hai||76 / / / ...DRARA r mphaTAvr.. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiM viSeNa mayi nopahate'pi tanvi te manasi zAmyati kopaH / kAsarAstraparikhAdamatRptA yanmadUrumapi khAdasi gRddhayA // 80 // ityanusmRtikaraH sa ca vastaH so'pi dagdhamahiSazca dineSu / makSitI vijahaturnRpamAtrA jIvitavyamatha kiM vidadhAtAm / / 81 / / tI vimucya tanumArtamanaskau karmaNA balavatA hyupanItI / tatpure zvapacavezmani kRcchre kukkuTau samamupAjaniSAtAm / / 82 / / atha tI prasaGgaparilokitAvubhA - panoyaM darzayati caNDakamaNa / tanayAviva tvamabhivardhayAdarA diti taM jagAda nRpatiryazomatiH / / 83 / / hariNI taralanayanau tArazyAmaiH patatraparicchadai vayasi dadhatau cUDAralaM japAkusumacchavi / kanakanikaSacchAyAcauryollasaccaraNAGkurI 'sukhamavRdhatAM tau tadvAse supaJjaravAsitau / / 84 / / zArdUlavikrIDitam rAjA so'pi yazomatiH pravilasatsAmrAjyalakSmIpatiH kurvan kAvyabRhaspattiprabhRtibhiH saMdarzitaM mantribhiH / saMtRpyannamRtena klRptavidhinA zrIvaidyavidyArNava yatinvajayasiMhatAM raNamukhe dIrghaM dathau dhAriNIm / / 85 / / iti zrIvAdirAjasUriviracite yazodharacarite mahAkAvye tRtIyaH sargaH // // 2. vRddhi prAptavantI 4. gRha 2. raktavarNam Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he tanvi! viSa ke dvArA mujhe mAra dene para bhI kyA tere mana kA krodha zAnta nahIM huA? jaba maiM bhaiMsA huA taba jo bhI gvA kara tRpta nahIM huI aura at lampaTatApUrvaka merI jAMgha ko bhI khA rahI hai||8|| isa prakAra bAra-bAra smaraNa karane vAlA vaha bakarA aura vaha jalAyA huA bhaisA rAjamAtA ke dvArA kaI dina taka khAyA jAtA rhaa| anta meM donoM ne apane prANa chodd'e| becAre kyA karate? / / 1 / / bakarA aura bhaiMsA-donoM hI ArtadhyAna se zarIra chor3a kara balavAna karma ke dvArA le jAye jAkara usI nagara meM cANDAla ke duHkhadAyaka ghara meM murgA hue||2|| athAnantara kisI prasaGga para caNDakarmA cANDAla ne ve donoM murge le jAkara rAjA yazomati ko dikhlaaye| taba usane caNDakarmA se kahA ki tuma inheM putra ke samAna Adara se bar3hAo / / 83 || jinake netra caJcala the, jo bar3e tathA zyAmala paGkhoM se sahita the, avasthA hone para japA ke phUla samAna kAnti vAle cUr3Aratna ko dhAraNa kara rahe the, jinake pairoM ke aGkura suvarNa kI kasa kI kAnti kI corI se suzobhita the arthAta pIle raMga ke the aura jo uttama piMjar3e meM rakhe gaye the aise ve donoM murge caNDakarmA ke ghara meM sukha se bar3hane lge|| 4 / / udhara jo zobhAyamAna rAjyalakSmI kA svAmI thA, zukra tathA vRhaspati Adi mantriyoM ke dvArA nidarzita kAryoM ko karatA thA, vaidyavidyA ke sAgara svarUpa - uttamottama vaidyoM ke dvArA nirmita rasAyana se jo sadA saMtuSTa rahatA thA, aura yuddha meM apanI vijayasiMhatA ko vistRta karatA rahatA thA aisA rAjA yazomati bhI dIrghakAla taka pRthivI ko dhAraNa karatA rahA / / 5 / / isa prakAra zrIvAdirAjasUriviracita yazotharagharita mahAkAvya meM tRtIya sarga pUrNa huA / / 3 / / - 53 4 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * caturthaH sargaH vaMzasthavRttam athaikadAsau nRpatirbhadhUtsave', bane pravRtte kusumAvalIsakhe / mudA tadAtmAnamivAvalokituM, jagAma vistAritahRdyasaurabham // 1 // upeyuSastasya vanaM madhuzriyA, kalakvaNatkokilakaNThanAdayA / akathyata svAgatamurdarApate - dhruvaM navInodgamazubhrahAsayA ||2 || nikAmatanvyaH prasavaiH sugandhaya stadA dadhAnAstanubhiH pravAlatAm / itastato jagmurilApateH striyo, latAstu na sthAvaratAM vitatyajuH // 3 // // upasthite puSpasamRddhiviplave, bhayAdivAkampi 'maruddhazairdumaiH / analpasaMvAsakRtaH kRtasvanA, - prapadya tAnanvarudannivAlayaH // 4 // durAkramAMstuGgatayA tu mAnavaiH sudUramadhyA- ruruhulatAstarUn / tadagrabhAge kusumazriyaH svayaM nivAsarakSAmiva kartumicchavaH / / 5 / / 1. vasantotsave yAsAM vAsA bhAvastAm 3. kisalayatA, prakRSTA vAlA kezAH 2. nUtana puSpazuklahAsA 4. pRthivIpateH 5 vAyuvazaiH Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha sarga * tadanantara eka samaya vana meM jaba puSpasamUha se suzobhita basantotsava prayatna huA taba apane hI samAna manohara sugandha ko vistRta karane vAle (pakSa meM hRdaya ko priya lagane vAlI manojJatA ko vistRta karane vAle) usa vasantotsava ko dekhane ke liye rAjA yazomati apanI kusumAvalI nAmaka strI ke sAtha harSa se vana meM gayA / / 1 / / manohara zabda karatI huI kokila hI jisakA kaNTambara hai tathA navIna vikasita puSpa hI jisakA zukla hAsa hai, aisI vasanta nayI ne dhana ke bii| Aye hue rAjA se mAnoM 'svAgatam' hI kahA thA / / 2 / / usa samaya rAjA kI striyA~ aura latAeM eka samAna thI kyoMki jisa prakAra rAjA kI striyA~ atyanta kRza thIM usI prakAra latAeM bhI atyanta kRza thii| jisa prakAra rAjA kI striyA phUloM se sugandhita thIM usI prakAra latAeM bhI phUloM se sugandhita thIM aura jisa prakAra rAjA kI striyA~ apane zarIra meM pravAlatA - utkRSTa kezoM ke sadbhAva ko dhAraNa kara rahI thI usI prakAra latAe bhI apane saba zarIra meM prabAlatA - pallayoM ko thAraNa kara rahI thIM parantu rAjA kI striyA~ to yahA-vahA~ ghUma rahI thIM aura latAeM sthiratA ko nahIM chor3a rahI thiiN||3|| puSparUpI sampani kA viplava-lUTamAra upasthita hone para vAyu ke vazIbhUta vRkSa bhaya se hI mAnoM kApa uTe the aura dIrghakAla taka una para nivAsa karane vAle bhramara zabda karate hue unake pAsa jAkara mAnoM ro hI rahe the||4|| U~cAI ke kAraNa jina para manuSyoM kA car3hanA kaTina thA aise vRkSoM para bahuta dUra taka latAe~ bar3ha gyiiN| una vRkSoM ke agramAga para puSpavapI lakSmI aisI jAna par3atI thI mAnoM vaha svayaM apane nivAsa kI rakSA hI karanA cAhatI ho||5|| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nigRhya zAkhAsu nitambinIjane prasUnagucchAnavalUya cinvti| madhubratAnAM dhvanirudgato'bhavat 'pravedanAdhvAna iva drumaiH kRtH||6 / / natadhruvAM 'kecidanokahA vane prasUnazAkhAsvavalambatAM gtaaH| tataH prabhRtyubhavino virejire varAGganAGgA iva kalpapAdapAH / / 7 / / pravAlazayyAmadhizizyire mudaa| latAgRhe kAzcana vaaryossitH| madhUtsavAsAditarAgasaMpadA samantataH pallavitA iva kSaNe / / || puro dathAnaH kusumAvalI priyAM prasUnatalpe trumuulklpite| nRpaH sa reme parito'vadhArayan vasantagItaM vanitAmukhodgatam / / 6 / / vizodhayanvyAlamRgAnsataskarAn sa caNDakarmA parito vanaM tdaa| akampanaM nAma mahAmunIzvaraM ___dadarza ramyaM tarumUlamAzritam / / 10 / / upasthita sAdhusamAthicetasA ___ muni vinItaH sa vinamya paadyoH| apRcchadevaM pratipattumicchayA karoti hi zreyasi bhavyatAguNaH / / 11 / / 1. pUtkArazanaH 2. cakSAH 3. jJAtuma Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba striyA zAkhAoM ko pakar3a kara phUloM ke gucche tor3ane lagI taba pramaroM kA jo zabda utpanna huA thA vaha aisA jAna par3atA thA mAnoM vRkSoM dvArA kiyA huA vedanA kA zabda hI thA arthAt unake rone kI AvAja hI thii||6|| vana meM kitane hI vRkSa phUloM kI zAkhAoM meM striyoM kI avalambanatA ko prApta ho rahe the arthAt vana meM kitanI hI striyA~ vRkSoM kI puSpita zAkhAoM ko pakar3a kara khar3I thiiN| usa samaya ve vRkSa uttama striyA~ pradAna karane vAle kalpavRkSoM ke samAna suzobhita ho rahe the| bhAvArtha - jisa prakAra bhAjAMga, varatrAMga tathA madyAMga Adi nAma ke kalpavRkSa hote haiM usI prakAra ve vRkSa varAGganAGga kalpavRkSoM ke samAna jAna par3ate the||7|| kitanI hI vArAMganAe~ latAgRha meM bar3e harSa se pallavoM kI zayyA para zayana kara rahI thiiN| vasantotsaba se prApta rAgasampatti ke dvArA ve aisI jAna par3atI thIM mAnoM usa samaya saba ora se pallavita - pallavoM se vyApta hI ho rahI thIM / / 8 || rAjA yazomati apanI kusumAvalI nAmaka priyA ko Age kara vRkSa ke nIce nirmita phUloM kI zayyA para, cAroM ora striyoM ke mukhoM se nikale vasanta- gItoM ko sunatA huA kIr3A kara rahA thA / / || usa samaya vaha caNDakamAM nAmakA cANDAla cAroM ora se yana ko zuddha karatA huA hiMsaka jantuoM tathA coroM ko dUra haTA rahA thA ki usane eka vRkSa ke nIce virAjamAna akampanna nAmaka atizaya sundara mahAmunirAz2a ko dekhA / / 10 / / dhyAnanimagna citta se virAjamAna una munirAja ke caraNoM meM namaskAra kara vinIta caNDakarmA ne jAnane kI icchA se unase isa prakAra puuchaa| ThIka hI hai kyoMki bhavyatArupI guNa jIva ko kalyANamArga meM saMlagna karatA hI hai||15|| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nimIlya netre sthiramAsanaM tvayA nibadhnatA kiM bhagavan vicintitam / phalaM ca taccintanayA kimucyatAM na niSphalaM yaccaritaM bhavAdRzAm / / 12 / / avocadevaM munirapyudArathI ravetya bhavyaM hRdi caNDapAzikam / ayaM mamAtmA suvivicya bhAvito bhavaprabandhArNavamuttitIrSuNA / / 13 / / nizamya caitadvacanaM mahAmuneH sa caNDakarmA punarityavocata / tayorna bhedaH khalu dehadehino - rmayoyate vistarato'dya tadyathA / / 14 / / nigRhya cauraM tu nikRtya coccakaiH kadAcidekaM prmaannumaatrkm| * mayA hi jIvaH khalu nopalakSitaH pRthagbhavecceti mayopalakSyate / / 15 / / tathAnyathA taskara eva kevalaM prabhAya pUrva tulayAtha maaritH| tayA punaH saMmita eva tatpramaH pRthaksa cedalpatayAvatiSThate / / 16 / / pravezya coraM hi mahatkusUlakaM vilipya lAkSAM bahirapyarandhrakam / gate hi kAle dadRze zarIrakaM na jIvamArgastadalIka'mucyate / / 17 / / 1. jina yA 2. mithyA Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he bhagavan! Apa sthira Asana bAdha kara tathA netra anda kara kyA cintana kara rahe haiM aura usa cintana kA phala kyA hai? yaha kahiye kyoMki Apa jaise mahAnubhAvoM kA carita niSphala nahIM hotA hai||12|| mahAbuddhimAna munirAja ne apane hRdaya meM usa caNDakarmA ko bhavya jAna kara isa prakAra kahA ki saMsArasAgara ko tairane kI icchA karane vAle mere dvArA zarIra se pRthak kara isa AtmA kA cintana kiyA gayA hai||13|| __ mahAmuni ke ye vacana sunakara vaha caNDakA punaH isa prakAra bolA ki nizcaya se zarIra aura AtmA meM to mujhe koI bheda nahIM jAna pdd'taa| isa bAta ko maiM bihAra ko kahatA hU~ : gaise kadAdita annA bar3e nora ko par3a kara maiMne usake Tukar3e-Tukar3e kiye parantu mujhe eka paramANu barAvara bhI jIva dikhAyI nahIM diyaa| yadi zarIra se jIya pRthak hotA to avazya dikhAyI detA / / 14-15 / / tathA dUsarI bAta yaha hai ki eka bAra eka bora ko maiMne tarAjU se pahale taula kara phira mArA aura mArane ke bAda punaH taulA to vaha utanA hI rahA jitanA pahane thaa| yadi zarIra se jIva pRthak hai to jIva ke nikala jAne para use kama ho jAnA cAhiye thaa| 16 / / isI taraha eka bAra eka cora ko kuTiyA meM praviSTa kara bAhara se lAkha kA aisA lepa lagA diyA ki kahIM chiTa nahIM rhaa| samaya vyatIta hone para jaba dekhA to kevala zarIra hI dikhA, jIva ke nikalane kA mArga nahIM dikhA isaliye jIva aura zarIra bhinna-bhinna haiM, yaha mithyA kahA jAtA hai| 17 / / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. 32: munirbabhASe zRNu cottaratrayaM tarI 'kRzAnurdalite'pi khaNDazaH / na dRzyate so'raNimandhanAdRte tathA zarIre samupaihi nizcayam / / 18 / / pramAya bhastrAM tulayA punazca tAM prapUrNavAyupramitAM vilokayan / pramANabhedo'tra na dRzyate yathA tayoH pRthaktve'pi tathaiva nizcitam ||16|| pravizya gehaM puruSe'pyarandhrakaM dhamatyalaM zaGkhamudAttanAdakam / dhvanirbahirgacchati nAsti tatpatha stathAtra manyasva vicArapUrvakam // 20 // sa kIdRzazcedayamucyate mahA nanAdyanantaH svaparAvabhAsakaH / J svato 'nyatazcaiSa punaH pratikSaNaM vivartate hetuphalAtmanA kramAt ||21|| sa eva kartA khalu puNyapApayoH sa eva bhoktA sukhaduHkhayostathA / upAyasiddhyA paribhAvitaH punaH sa eva tatkarmamalairvimucyate // 22 // prayojanaM tatparibhAvanAvidhe hitAvabodhAdahitasya varjanam / hitaM tu samyaktvamidaM tanubhRtAM pratIhi teSAmahitaM viparyayam / / 23 / / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -33 n munirAja ne kahA ki tuma tIna uttara suno| jisa prakAra araNi vRkSa ke khaNDakhaNDa kara dene para bhI usake manthana ke binA usameM rahane vAlI agni dikhAyI nahIM detI usI prakAra zarIra ke khaNDa-khaNDa hone para bhI usake bhItara rahane vAlA jIva dikhAyI nahIM detA, aisA tuma nizcaya se jAno / / 18 / / jisa prakAra koI manuSya (dhoMkanI) bhastrA ko pahale tarAjU se taula kara pazcAt pUrNa havA se yukta kara dekhatA hai to use usake pramANa meM koI bheda nahIM dikhAyA detA. isI prakAra zarIra aura AtmA ke pRtha hone para bhI usameM koI bheda nahIM mAlUma hotA, aisA nizcaya hai ||16|| jaise koI puruSa chidrarahita ghara meM praveza kara U~ce zabda vAlA zaMkha jora se phUMkatA hai to usakI dhvani bAhara to jAtI hai para usakA mArga nahIM hotA / usI prakAra zarIra se jIva bAhara ho jAtA hai para usakA mArga nahIM hotaa| aisA tuma vicAra kara zraddhAna karo ||20|| vaha jIva kaisA hai ? yadi yaha jAnanA cAhate ho to kahate haiN| vaha jIva mahAn hai arthAt lokAkAza ke barAbara asaMkhyAtapradezI haiM, anAdi ananta hai, svapara - prakAzaka hai tathA nija aura para kAraNoM se pratikSaNa parivartana karatA rahatA hai| isakA pUrvakSaNa kA pariNamana hetu kAraNa aura uttara kSaNa kA pariNamana phala - kArya rUpa hotA hai| yaha kAraNa kArya rUpa pariNamana krama se hotA hai / / 31 / / - nizcaya se vaha jIva hI puNya-pApa kA kartA hai, vahI sukha-duHkha kA bhoktA hai aura vahI upAyasiddhi kI bhAvanA se yukta hotA huA karmamala se mukta hotA hai / / 22 / / upAyasiddhi kI bhAvanA kA prayojana hai hita kA jJAna kara ahita ko chor3anA / prANiyoM ke liye yaha samyaktva hita hai aura usase viparIta mithyAtva ahita hai / / 23 / / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarAgasamyaktvaguNairvataraya sadaiva badhnAti hi puNyamAtmani / vadanti samyaktvamamandamethaso ruciM tu jIvAdipadArthagocarAm / / 24 / / ahiMsanaM satyamacauryamuccakai - rakAmasevA vissyessymuucnm| vratAni paJceti phalaM tyanukramA - nibhAnA doSAmiti gAte budhaiH||25 / / ahiMsanaM vairaharaM paraM bhave - ttanoti satyaM tadamoghavAkyatAm / acauryamAkarSati ratnasaMcayaM balAvahaM brahmacaritramUrjitam / / 26 / / bhavasya pUrvAparakoTibhAvino bhavatyamUrchA vatinaH pravedanam / tyajanti santo madhumadyamAMsaka vrateSu puSTiM vidhivad vidhitsavaH / / 27 / / vivicya samyaktvamudIritaM mayA na tatparaM kiJcidihAtmane hitm| vratavihIno'pi taduvahajjano ___ na jAtu duHkhAdinivAsamRcchati / / 28 / / iha vratAnAM tu viparyayerjanaH pravizya kaSTaM bhavanATyamaNDapam / vikRtya nAnAviSayonibhUmikA paribhramanklezamupaiti kevalam / / 26 / / 1. vizAlabuddhayaH 2. vithAtuM kamibhava Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nera : sarAga samyaktva rUpa guNa tathA vratoM ke dvArA yaha jIva apane Apa meM puNya kA bandha karatA hai| vizAla buddhi ke dhAraka gaNadharAdika deva jIvAdi padArthaviSayaka zraddhA ko samyaktva kahate haiM / / 24 // ahiMsA, satya, acaurya, brAhmacarya aura viSayoM meM mohita nahIM honA aparigraha ye pA~ca vrata haiN| vidvAnoM dvArA una vratoM kA phala pRthak pRthak isa prakAra kahA jAtA hai / / 25 / / ahiMsA, vaira kI harane vAlA utkRSTa sAdhana hai; satya, amoghavAkyatA ko vistRta karatA hai arthAt satya bolane vAle manuSya ke vacana kabhI vyartha nahIM jAte; acauryavrata, ratnasamUha ko AkarSita karatA hai aura baliSTa brahmacarya vrata, bala ko utpanna karane vAlA hai / / 26 / / amUrcchA - aparigraha, tI manuSya ke pUrva aura AgAmI bhava ko sUcita karane vAlA hai| jo satpuruSa vratoM ko vidhivat puSTa karanA cAhate haiM ve madhu madya aura mAMsa kA tyAga karate haiM / / 27 / / maiMne pRthak-pRthak vivecana kara samyaktva kA varNana kiyA hai| AtmA ke liye isake sivAya anya kucha hitakArI nahIM hai| jo manuSya samyaktva ko dhAraNa karatA hai vaha vratoM se vihIna hone para bhI duHkhAdi ke nivAsa ko prApta nahIM hotA / / 28 / / isa saMsAra meM abatoM ke dvArA manuSya kaSTadAyaka saMsArarUpI nATyazAlA meM praveza kara tathA nAnA prakAra kI yoni rUpI veSa ko dhAraNa kara paribhramaNa karatA huA mAtra kleza ko prApta hotA hai / / 26 / / 63 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazodharastajjananI ca yAvubhau nihatya tI 'kRtrimatAmracUDakam / bhaveSu vizramya nitAntaduHkhitA - vimau tavAnte vasato'dya kukkuTI // 30 // karoti duHkhaM yadi dUraduHsahaM vadhastu saMkalpanayA viceSTitaH / kimaGgasAkSAtkimutAnRtAdibhiH samanvito'sau yadi sAmavAyikaiH / / 31 / / vimuJca tadvatsa vihiMsanAdikaM mamedamAjIvanamityalaM thiyA / vadanti santo hi yadAtmasaMvido hitAhitAdAnavivarjanaM phalam / / 32 / / ' idaM vacastasya nizamya sanmuneH sa cAdade dRSTimaNuvratottarAm / anusmRtAtItabhayau ca kukkuTau tato mudA cukruzatuzca tAvubhau // 33 // nRpastadAnIM dhanuSi svakauzala mRgIdRze darzayituM kRtodyamaH / vivicya vivyAtha reninAdayedhinA zareNa tau paJjaravAsinI khagau / / 34 / / vimuktavantI vrataratnabandhuraM manaH samAdhAya tanuM patatriNI / adhatta garbhe kusumAvalI tadA maNIva gUDhadyutibandhanau khaniH / / 35 / / 5. kRtrimakukuTam 2. samudAya 3 zabdavedhinA 64 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo rAjA yazodhara aura unakI mAtA thI ve donoM kRtrima murge ko mArakara aneka bhavoM meM bhramaNa karate hue atyanta dukhI hue haiN| aba ve murge hokara isa samaya tumhAre pAsa meM raha rahe haiM / / 30 / / jaba saMkalpa mAtra se kiyA huA vadha atyanta duHsaha duHkha ko karatA hai taba asatya bhASaNa Adi sabhI pApoM se jo sAkSAt yukta hai usakA kyA kahanA hai? / / 3 / / isaliye he vatsa! isa hiMsA Adi pApasamUha kA jIvanaparyanta ke liye tyAga karo 1 adhika vicAra karanA vyartha hai kyoMki AtmajJAnI satpuruSa jo kahate haiM usakA phala hita ko grahaNa karanA aura asata ko chor3anA hai||32 / / una uttama munirAja ke ye vacana suna kara usa caNDakarmA ne aNuvratoM ke sAtha samyagdarzana ko upamA vitrA aura jinheM pUrva maTana mANa ho rahA hai aise ve donoM mugeM bhI harSa se zabda karane lge||33 / / usI samaya rAjA yazomati ne jo apanI strI ke liye dhanuSa viSayaka apanA kauzala dikhAne kA udyama kara rahA thA, zabdavedhI jhANa ke dvArA piMjar3e meM sthita una donoM murgoM ko pRthak-pRthak bANa calAkara mAra DAlA / / 34 / / vratarUpI ratna se sahita mana ko sthira kara jinhoMne zarIra ko chor3A thA aise una donoM pakSiyoM ko rAjA yazomati kI rAnI kusumAvalI ne usa prakAra garbha meM dhAraNa kiyA jisa prakAra khAna kAntiyukta do maNiyoM ko dhAraNa karatI hai||35|| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asUta sA tau tanayau tayoH pumAn yazodharazcandramatI tu kanyakA / avardhiSAtAM 'vidhutatprabhAnibhI janasya nityaM nayanAmRtAyitau / / 36 / / vimuktabAlye vayasi prakurvato - rudAttavidyAsu parizramaM tayoH / nRpo vanAnte niyamasthitaM muniM nirUpayanneva yayau mRgAravIm / / 37 / / tato mRgANAmanavApya hiMsanaM nivartamAno vadanena zuSyatA / mRgavyavighno 'yamiti kruSA munA vacodayatpaJcazatIM ca zauvanIm / / 38 / / tapaHprabhAvAttamaniSnatIM puna vilokya tAM tatra vivRddhamatsaram / svahastahiMsAM kalayantamAgato vaNiktu kalyANa suhRtprasaGgataH / / 36 / / upadravaM tasya munervilokaya navocadevaM sa tadA yazomatim / mahAmunI deva namastriyocite kimIdRzaM kartumiha tvamarhasi / / 40 / / durIhitaM kiMca yadatra tatparaM tadeva muSNAti bhave bhave zivam / candracandraprabhAsadRza manastu nityaM tadapi sthiraM vaha nnajayyazaktiH zatayajvano 'pyayam / / 41 / / E E Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya pAkara kusumAvalI ne eka sAtha eka putra aura eka putrI ko utpanna kiyaa| una donoM meM jo puruSa thA vaha yazodhara thA aura jo kanyA thI vaha candramatI thii| candramA aura usakI prabhA ke samAna manuSyoM ke netroM ke lie amRtasvarUpa ve donoM nirantara bar3hane lge||36 / / jaba ve bAlaka aura bAlikA zaizara avasthA ko chor3a kezora avasthA meM Akara uttama vidyAoM meM parizrama karane lage taba eka dina rAjA bana meM dhyAnArUr3ha muni ko dekhatA huA hI mRgavana meM gayA / / 37 / / tadanantara mRgoM kI hiMsA na pAkara zuSka mukha se lauTate hue rAjA ne zikAra meM vighna karane vAlA yaha muni hI hai, yaha vicAra kara una muni para pA~casI kutte chor3a diye / / 38 / / jaba tapa ke prabhAva se una pAMca sau kuttoM ne muni kA ghAta nahIM kiyA taba rAjA kA matsara bhAva bar3ha gayA. vaha svayaM apane hAtha se unakA ghAta karane ke liye udyata huaa| usI samaya prasaGgavaza rAjA kA kalyANakArI mitra eka vaNik vahA para A pahuMcA / / 36 / / una manirAja para hone vAle upadrava ko dekhate hue usa vaNika ne usa samaya rAjA yazomati se isa prakAra kahA ki he deva! namaskAra karane ke yogya mahAmuni ke viSaya meM yahA aisA karane ke liye kyA Apa yogya hai?||40 / / dUsarI bAta yaha hai ki inake viSaya meM kI huI jo duSTa ceSTA hai bahI mava-bhava meM kalyANa kA apaharaNa karatI hai| itanA hone para bhI mana ko sadA sthira rakhane vAle ye munirAja indra ke liye bhI ajeya zakti vAle haiN| bhAvArtha - inheM jItane meM indra bhI samartha nahIM hai / / 411 // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. vinA amarSaNo 'pyeSa karotyanugrahaM vinigrahAyaiva bhavatyakopanaH / anArataM jJAnasamAhitAtmanA maloka sAmAnyamidaM viceSTitam // 42 // tato'sya bhaktyA praNipatya pAdayo gRhANa vAcaM kRtadoSazodhanIm / prarocate tubhyamidaM hi madvaco na cedadhastAdavayAtumicchasi / / 43 / / nRpastu taM pratyavadatkathaM tvimaM nameyamastAnatanuM malImasam / kulena ko 'sAviti nirNayAdRte' vane mRgavyasya vinighnakAriNam / / 44 / / vaNik tvavAdIdayameva sarvadA - zuciH sadAcAraniruddhakilviSaH / jalena zuddhistvapavitracetasAM purISamuSTerbahi rambumArjanam / / 45 / / kulena go 'yamanaGganirjayI ciraM kaliGgeSvadhirUDhavikramaH / sudattanAmA punaradya tapyate tapaH kuto'pyuddhRtabhogalAlasaH / / 46 / / mRgavyalIlAvinighAtakAraNaM yadAttha deva tvamanuM tathaiva tat / amuSya dharmaprakRteH prabhAvato bane na pApardhiriha pravartate / / 47 / / 2. Asya 2. AkheTaH 68 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ye krodhasahita hokara bhI anugraha karate haiM aura krodharahita hokara bhI nigraha ke liye samartha hote haiN| jinakI AtmA nirantara jJAna meM lavalIna rahatI hai aise mahApuruSoM kI yaha ceSTA asAdhAraNa hai / / 2 / / isaliye bhakti dvArA ina munirAja ke caraNoM meM namaskAra kara kRtadoSoM ko dUra karane vAle inake vacanoM ko svIkRta kro| yadi tumheM hamAre ye vacana nahIM rucate haiM to tuma nIce naraka loka meM jAnA cAhate ho||43 / / rAjA ne isa vaNik ko uttara diyA ki jinakA zarIra snAna se rahita hai, jo malina haiM tathA zikAra meM vighna karane vAle haiM, aise ina muni ko 'kula kI apekSA yaha kauna haiM isakA nirNaya hue binA maiM kaise namaskAra kara sakatA huuN||44 11 vaNik ne kahA - ye munirAja hI sadA zuddha haiM, sadAcAra se inhoMne pApoM kA nirodha kara diyA hai| apavitra citta vAle manuSyoM kI jala se zuddhi to aisI hai jaisI viSThA kI muTThI ko bAhara se jala se sApha karanA hai||45|| ye kula se gaGga haiM, kAmavijayI haiM, kaliGga deza meM inakA parAkrama cirakAla se prasiddha hai, sudatta inakA nAma hai, kisI kAraNa bhogoM se inakI lAlasA haTa gayI isaliye Aja yahA~ tapa kara rahe haiM / / 46 // he rAjan! inheM tumane jo zikAra kI bAdhA kA kAraNa kahA hai vaha ThIka hI hai| ina dharmasvabhAvI munirAja ke prabhAva se isa vana meM zikAra nahIM hotI hai||47|| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suhRvacastatparibhAvya bhUpati - stamAdareNa praNanAma paadyoH| bhaga pauna zisaugArda .. karomi sadyaH prishuddhimaagsH||48 / / munizca rAjJaH 'svazirazcikartiSo nivArya hastena hRdisthmbrviit| savismayastaM samapRcchadAdarA -- pitaamhaadegtimurvraaptiH||46 / / tato'vadhijJAnanirUpitaM muni - ythaavdaakhynnRptermniissitm| pitAmahaste tapasA ca paJcamA___tparaM nRpaH svargamagacchadUrjitam / / 50 / / sa tatra divyAbharaNairvibhUSito nayoditAdityanibhazca tejsaa| sukhAni devInivahena nirviza' - __nanUnakAmo ramate divAnizam / / 5 / / viSeNa hatvA nijameva vallabhaM tavApi mAtA vyajaniSTa kuSThinI / mRtApi sA durgatimabhyupeyuSI ___ suduHkhitA sIdati vatsa paJcamIm / / 52 / / yazodharaste janakaH patatriNa nihatya taddoSavazena kRtrimm| babhUva kekI zalalo'tha mInaka zchAgo dvivAraM kramatazca kukkuTaH / / 53 / / 5. kartitubhicaloH 2. bhujAna: Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ mitra ke una vacanoM kA vicAra kara rAjA ne una munirAja ke caraNoM meM AdarapUrvaka praNAma kiyA aura mana meM aisA vicAra kiyA ki maiM sira ke dvArA inakI pUjA karatA huA zIghra hI aparAdha kI zuddhi karU~ / / 48 / / munirAja ne apanA sira kATane ke icchuka rAjA ko hAtha se manA kara usake hRdaya kI bAta khii| rAjA ko bar3A vismaya huA ki inhoMne binA kahe mere hRdaya kI bAta kaise jAna lii| anta meM usane AdarapUrvaka apane pitAmaha Adi kI gati pUchI / / 46 / / tadanantara munirAja ne avadhijJAna se jaisA dekhA yaisA rAjA kI icchita vastu ko khaa| unhoMne kahA ki tumhAre pitAmaha rAjA yazogha tapa ke prabhAva se atizaya zreSTa chaThe svarga meM gaye haiN||10|| ve vahA~ divya AbhUSaNoM se vibhUSita haiM, teja ke dvArA navIna udita sUrya ke samAna haiM, devIsamUha ke sAtha upabhoga karate haiM aura manorathoM ko pUrNa karate hue dina-rAta krIr3A karate rahate haiN||11|| he vatsa! tumhArI mAtA bhI viSa ke dvArA apane hI pati ko mArakara kuSThinI huI aura marakara pAMcavIM pRthiyI meM jAkara atyanta dukhI hotI huI kaSTa bhoga rahI hai||52|| tumhAre pitA yazodhara kRtrima pakSI ko mArakara usake doSa se kramazaH mayUra, sehI, maccha, do yAra bakarA aura murgA hue haiN| / 53 / / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazorghasUnorjananI kramAdabhU - danalpaduHkhA tata eva doSataH / sa sArameyo bhujagazca dhakraka - zchAgAGganA sA mahiSo'tha kukkuTaH / / 54 / / tato vanAnte bhavatA nipAtitau dhanurbhUtA bhUmipa shbdvedhinaa| vimarSazuddhayA kRkavAkunandanA vimAvabhUtAM kusumAvalIsutau / / 55 / / iti svasaMkalpanayApi hiMsayA nizamya ghoraM bhavavidhamaM pituH| nRpaH sa bhIto bahujIvaghAtato ___ vyathatta vairAgyarasAthikaM manaH / / 56 / / tadIyaputrAvapi tatkSaNe gatI munIzvare vaktari tadbhavakramam / vibhaktamanyasmaratAmapi svayaM prabodhakamAyabhavA khalu smRtiH / / 57 / / tatazca nigaparo narAdhipo. narAdhinAthairbahubhiH smnvitH| vimucya rAjya tanaye tapo'grahI dvaNik ca klyaannsuhnmhaamtiH||58 / / pitustapovighnapayAttadAtmaja - ___ stdaagrhiittnnrnaathvaibhvm| viraktacevA viSayeSu vattavA nyazodharAkhyAya nijAnujanmane / / 6 / / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazodhara kI mAtA bhI usI doSa ke kAraNa krama se bahuta bhArI duHkha uThAtI huI kunA, sA~pa, nAkU, bakarI, bhaiMsA aura murgA huI hai / / 54 / / tadanantara he rAjan! banAnta meM dhanuSa dhAraNa karane vAle Apake dvArA de donoM murge zabdayethI bANa ke dvArA mAre jA kara vicAroM kI vizuddhi se ye kusumAvalI ke putra hue haiM / / 55 / / isa prakAra kRtrima murge meM jIva kA saMkalpa kara kI huI hiMsA ke dvArA bhI pitAjI ne bhayaMkara bhavabhramaNa kiyA hai, yaha sunakara rAjA yazomati bahujIva-dhAta me bhIta ho gayA naSTA hAne apanA pana tairAgaH gama se paripUrNa kiyA / / 56 / / aba munirAja unake pUrvabhavoM kA krama kaha rahe the taba rAjA yazomati ke putra bhI usI kSaNa alaga-alaga apane pUrvabhavoM kA smaraNa svayaM karane lge| ThIka hI hai kyoMki nizcaya se smRti prAyaH prabodhaka kAraNoM se utpanna hotI hai||7|| tadanantara vairAgya meM tatpara rAjA ne bahuta rAjAoM ke sAtha putra ke liye rAjya dekara tappa grahaNa kara liyaa| isI prakAra usake kalyANakArI mitra mahAbuddhimAna vaNika ne bhI dIkSA le lii||'58 / / rAjA ke putra ne pitA ke tapa meM vighna na ho'. isa bhaya se usa samaya to rAjavaibhava ko grahaNa kara liyA thA parantu vaha virakta citta thA isaliye usane vaha rAjavaibhava yazovara nAmaka loTe bhAI ke liye de diyaa||16|| ... ... .. .... .. .. ......... ... . . Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ---- tato bhaginyA saha mukta mAhayA sudattamAsAdya mahAmunIzvaram / tyajanpariSyandamanindayA thiyA vimokSavidyAsuguNairazikSyata / / 60 / / praharSiNI itthaM yI nRpatanayI yazomatIyI kAntAre gurucaraNAdupAsiSAtAm / AvAM tAvabharuciM tayostu nAmnA mAmuccairabhayamatImimAM vadanti / / 61 / / yoddhatA adya te nagarato bahircane mAridatta basato mahAmuneH 1 vIkSaNAya niyamAdihAgatA - vagrahISvahi tu caNDakarmaNA / / 62 / / upajAtiH saMkalpahiMsAjanitaM tu ghoraM bhaveSu duHkhaM tadidaM smarantau / vimucya bAlye'pi vibhUtimiddhA mAstAM hi ziSyau munipuGgavasya / / 63 / / pRthvI kva kRtrimapatattriNo vadhavidhiH kva tadduHsahaM bhavabhramaNamAvayoriti manaH parItApinI / jighAMsumiha jIvarAzimadhunA bhavantaM puna - vilokya kRtavismayau kRtakRpau ca vartAvahe / / 64 / / '96 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAt moha kA tyAga karane vAlI bahina ke sAtha sudana nAmaka mahAmunirAja ke pAsa Akara caJcalatA chor3a prazasta vRddhi ke dvArA makti prApta karAne vAlI vidyA meM nipuNa AcAryoM se usane zikSA prApta kii||6|| isa prakAra rAjA yazomati ke jo putra aura putrI vana meM gurucaraNoM kI sevA karate the vahI hama donoM haiN| inameM mujhe nAma se amayaruci aura ise abhayamatI kahate haiN||61 / / he mAridatta! Aja ye prahAmuni tumhAre nagara se bAhara vana meM nivAsa kA rahe haiN| unakI AjJA se AhAra ke liye hama donoM yahA Aye the ki caNDakarmA ke dvArA pakar3a liye gaye / / 62 / / saMkalpI hiMsA se utpanna jo bhayaMkara duHkha pUrvamavoM meM uThAyA hai usakA smaraNa karate hue donoM bAlya avasthA meM hI vizAla vibhUti ko chor3akara sudatta munirAja ke ziSya hue the||63 / / kahA hama donoM kA kRtrima pakSI kA vadha karanA aura kahA vaha duHsaha bhavabhramaNa! isa prakAra hama donoM mana meM sadA saMtApa karate rahate haiN| isa samaya yahA jIvasamUha kA ghAta karane ke icchuka Apako dekha kara hama donoM Azcarya se bAMketa haiM, sAtha hI hama logoM ko Apa para davA bhI utpanna ho rahI hai||6|| 7 75 - Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upajAtiH viraktimAsAdya tu caNDamArI vilokyamAnA vapuSA jnaudhaiH| nanAma yugmaM badhaduHkhabhIrusadAzayAsApitasuddhadRSTiH / / 65 / / svAgatA pUjayantu zucibhiH kusumAdyai - ____ mitaH prabhRti mtpdbhktaaH| kurvatastu vadhamatra kuTumbaM nazyatItyabhinivedya tiro'bhUt / / 66 / / upajAtiH devyA tayorarcanayA tayaiva 'citrIyamANaH saha paurvgaiH| avetya tau svasya ca bhAgineyaura sa mAridatto nRpatirjaharSa / / 67 / / mAlinI api ca kusumadatte putravarye svarAjya viSayasukhavirakto mAridatto vidhAya / vanagatamatha tAbhyAM zrIsudattaM prapanno nirupamavinayazrIH saMyamitvaM prapede / / 68 / / 5. Azcarya gaguvana 2. bhaginIsudI Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ una zullaka allikA kI AjJA se jise zuddha dRSTi prApta huI thI, jo hiMsA ke duHkha se bhayabhIta ho rahI thI tathA janasamUha jise zarIradhAriNI ke rUpa meM dekha rahe the aisI usa caNDamArI devatA ne vairAgya prApta kara kSullaka-kSullikA ke yugala ko namaskAra kiyA / / 65 / / "mere caraNoM ke bhakta Aja se pavitra puSpa Adi ke dvArA merI pUjA kreN| jo jIvaghAta karegA usakA kuTumba naSTa ho jAyagA", yaha kahakara vaha devI adRzya ho gaI / / 66 // usI devI ke dvArA una kSullaka-jhullikA kI pUjA dekha kara jo nagaravAsiyoM ke sAtha Azcarya kara rahA thA esA vaha mAridatta rAjA una donoM ko apanA bhAneja tathA bhAnejana jAna kara harSita huA / / 67 / / jo viSayasukha se virakta ho cukA thA tathA jisakI vinayalakSmI upamA rahita thI aisA rAjA mAridatta kusumadatta nAmaka zreSTha putra ko apanA rAjya dekara una kSullaka-kSullikA ke sAtha vana meM sthita sudatta munirAja ke pAsa gayA aura usane vahAM saMyama dhAraNa kara liyaa||68|| - 77 4 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ! 1. devI vasantatilakA vidyAmadhItya suciraM gurusannidhAne taptvA tapazca bahirantariti dvibhedam / tyaktvA samAdhividhinA tanumAyurante devo'bhavat sa nRpatistridive tRtIye / / 66 / / upajAtiH alpaM nijAyuSyamavetya tau ca tapazcaritvA yamalau yathoktam / yogena nirmucya zarIrabandha mI zAnakalpe'nimiSAvabhUtAm' / / 70 / / hariNI amaravanitAmArasmerAvalokanagocaraM taruNataraNicchAyAcoraM tadA dathatau vapuH / viSamabhavaniHsArIkarturmuneH smaraNAvahI paramasukhinI remAte tI surAvasthasthitI / / 71 / / yasantatilakA svargAthirohamavadhArya tayoH sudattA - dyaudheyabhUtalapatezca tapobalena / tadviprayogajanitaM pravimucya zokaM prItiM yazodharanRpaH paramAM jagAma / 72 / / 2. svargasthitI 78 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru ke nikaTa cirakAla taka vidyA par3ha kara tathA vAhyAbhyantara ke bheTa se do prakAra kA tapa tapakara usa rAjA ne Ayu ke anta meM samAdhi kI vidhi se zarIra kA parityAga kiyA aura phalasvarUpa tIsare svarga meM deva huA / 66 / / kSullaka - kSullikA bhI apanI Ayu alpa jAna yathokta tapazcaraNa karane lage aura yoga dvArA zarIra rUpI bandha ko chor3a kara IzAna svarga meM deva hue / 70 / 1 devAGganAe~ jise kAmajanita mandamanda musakyAna ke sAtha dekha rahI thIM tathA jo madhyAhUna ke sUrya kI kAnti ko curAne vAlA thA aise zarIra ko dhAraNa karane vAle, svargasthita, paramasukhI ve deva, viSama saMsAra ko niHsAra karane vAle munirAja kA smaraNa karate hue vahA~ vahA~ krIr3A karate the / / 71 11 rAjA yazothara, sudatta mahArAja se kSullaka kSullikA tathA rAjA mAridatta kA tapobala se vagAMthirohaNa jAna kara evaM unake viyoga se utpanna zoka ko chor3a kara parama prIti ko prApta hue / / 72 / / 76 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlinI guruSu vinayavRttiM bandhuSu premabandha ripuSu karakRpANaM drshynnaahyessu| adhigatanayasindhuH 'satyasandhaH sa rAjA raNamukhajayasiMho rAjyalakSmI bbhaar|73 / / zArdUlavikrIDitam dharmya vamani tejasA niyamayan 'vAMstathaivAzramAna' vRddhArAdhanayA hRssiikvijyaaduttiirnnvidyaarnnvH| pArAvAraparamparINaparamakhyAtirnayotkRSTadhIrAseviSTa yazodharo narapatirdIrgha trivargazriyam / / 74 / / iti zrImadvAdirAja sUriviravite yazodharacarite mahAkAvye caturthaH sargaH jo guruoM meM vinayavRtti, bandhuoM meM premabandha aura yuddha meM zatruoM para hAtha kI talavAra dikhAtA thA, jisane nIti ke sAgara ko jAna liyA thA, jo satya pratijJA vAlA thA tathA raNa ke agrabhAga meM vijaya prApta karane vAlA siMha thA aisA vaha rAjA yazodhara rAjalakSmI ko thAraNa karatA thA ||73 / / ___jo apane teja se varNoM tathA AzramoM ko dharmamArga meM niyamita rakhatA thA, vRddhoM kI sevA aura indriyoM kI vijaya se jisane vidyArUpI sAgara ko pAra kiyA thA, jisakI utkRSTa khyAti samudra ke usa pAra jA pahuMcI thI tathA nItivijJAna se jisakI buddhi utkRSTa dhI aisA vaha yazothara rAjA dIrghakAla taka trivargalakSmI kI sevA karatA rhaa| bhAvArtha - dharma, artha aura kAma ina tIna vargoM isa prakAra yAdirAjasUri viracita yazotharacarita nAmaka mahAkAvya meM cauthA sarga samApta huaa| 1. satyapratijJaH 2. brAhmaNAdIn 3. brahmacaryAdIn