Book Title: Prakrit Vidya Samadhi Visheshank
Author(s): Kundkund Bharti Trust
Publisher: Kundkund Bharti Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004377/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ISSN No. 0971-796 X prAkata vipA samAdhi-vizeSAGka varSa 16, aMka 1-4, (saMyuktAMka) janavarI-disambara 2004 I. siddhakSetra kunthalagiri para papU. cAritracakravartI AcAryazrI zAntisAgara jI munirAja dhyAnastha Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanaterasa yA dhyAnaterasa ? 2 AcArya vidyAnanda muni - tIrthaMkara mahAvIra kA nirvANotsava prativarSa kArtika kRSNA amAvasyA ko dIpAvalI ke rUpa meM manAyA jAtA hai| yaha prakAza kA parva hai, jJAna kA parva hai| dIpAvalI se do dina pUrva kArtika kRSNA trayodazI ko hama 'dhanaterasa' kA parva bhI manAte haiM jo vastutaH dhanaterasa nahIM hai, dhyAnaterasa hai; kyoMki usa dina tIrthaMkara mahAvIra pUrNa yoga-nirodha karake parama zukladhyAna meM sthita ho gaye the| . .. yaha viDambanA hI hai ki dhanalolupI logoM ne isa 'dhyAnaterasa'. ko bhI 'dhanaterasa' ke nAma se vikRta kara diyA hai aura isa dina 'dhyAna' kI bajAya dhana (rupaye-paise, lakSmI) kI pUjA karanA prArambha kara diyA hai| ise saMsArI prANiyoM kI vittaiSaNA kA hI camatkAra samajhanA caahiye| dhyAnaterasa eka atyanta mahAn parva hai| isa dina hameM dhyAna kA svarUpa evaM mahattva samajhanA cAhiye / dhyAna kI pavitra bhAvanA karanI cAhiye aura thor3A-bahuta samaya nikAla kara, pA~ca-dasa minaTa hI sahI, yathAzakti dhyAna bhI avazya karanA caahiye| dhyAna meM mahAn zakti hai| kahA gayA hai ki- 'dhyAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAt kurute kSaNAt / ' artha:- dhyAnarUpI agni sarvakarmoM ko kSaNa bhara meM bhasma kara detI hai| . ajJAnI jIva anAdi kAla se vittaiSaNA evaM lokaiSaNA meM ulajhe hue haiM aura isIkAraNa ve isa mahAn dhyAnaparva dhyAnaterasa ko bhI dhanaterasa samajhakara isa dina dhana kI pUjA karane lage haiM, parantu isa viSaya meM unheM yaha bhalIbhA~ti samajha lenA cAhiye ki dhana kI prapti jIva ke pUrva puNyodaya evaM prabala puruSArtha se hI hotI hai, kisI kI pUjA se nhiiN| aneka loga aise haiM jo pratidina lakSmI kI pUjA karate haiM phira bhI nirdhana haiM aura aneka loga aise bhI haiM jo kabhI lakSmI-pUjA nahIM karate, phira bhI bar3e dhanavAna haiN| vicAraNIya hai ki DaoNlara, pauNDa, yena (jApAnI-mudrA) kamAne vAle itaradezIya loga kaba kisa lakSmI kI pUjA karate haiM? vastutaH lakSmIpUjA kA tAtparya prabala puruSArtha hI se samajhanA caahiye| dhana-lakSmI kI prapti kA to eka hI amogha mantra hai, jisa para atyanta gaharAI se vicAra karanA Avazyaka hai- 'udyoginaM puruSasiMhamupaiti lkssmii|' artha :- lakSmI parizramI evaM parAkramI puruSa kA hI varaNa karatI hai| loga Aja ke dina pAtra (bartana) kharIdate haiM, usakA bhI asalI abhiprAya yahI thA ki dhyAna ke pAtra bano, para loga mAtra bartanAdi kharIdakara itizrI samajha lete haiN| kahane kA mUla tAtparya yaha hai ki Aja kArtika kRSNA trayodazI ko hama dhanaterasa nahIM, dhyAnaterasa samajheM aura isa dina dhana kI nahIM, dhyAna kI upAsanA kreN| Aja ke dina thor3I dera hI sahI, avazya dharmadhyAna kareM, AtmadhyAna kreN| varSa meM 365 dina to dhanaterasa manAte hI haiM, kama se kama Aja eka dina to dhyAnaterasa avazya mnaayeN| gRhastha zrAvaka dharmadhyAna hetu dainika SaT AvazyakoM kA bhI pAlana kareM "devapUjA gurUpAstiH svAdhyAyaH saMyamastapaH / dAna ceti gRhasthAnAM SaTkarmANi dine dine||" Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ISSNNo.0971-796x samayasA jAvAla mercimire // jayadu sud-devdaa|| prAkRta-vidyA PRAKRIT-VIDYA Pagad-Viija pAgada-vijjA prAkRta, apabhraMza Adi prAcya bhAratIya bhASAoM kI vartamAna rASTrabhASA hindI taka kI vikAsa-yAtrA. darzAnevAlI samarpita traimAsikI zodha-patrikA The devoted quarterly research journal develop progress showing of Prakrit Apbhramsha, Ancient Indian Languages & National Hindi Language vIrasaMvat 2531 janavarI-disambara 2004 I. varSa 16 aMka 1-4 Veersamvat 2531 January-December'2004 Year 16 Issue 1-4 . AcArya kundakunda samAdhi-saMvat 2016 sampAdaka-maNDala pro. (DaoN.) rAjArAma jaina pro. (DaoN.) premasumana jaina pro. (DaoN.) zaziprabhA jaina DaoN. vIrasAgara jaina DaoN. anekAnta kumAra jaina zrI pArasadAsa jaina prabandha sampAdaka - DaoN. satyaprakAza jaina Publisher prakAzaka zrI surezacandra jaina mantrI zrI kundakunda bhAratI TrasTa 18-bI, spezala insTITyUzanala eriyA, naI dillI-110067 phona (011) 26564510, 26513138 SURESH CHANDRA JAIN Secretary Shri Kundkund Bharti Trust 18-B, Special Institutional Area New Delhi-110067 Phone (011) 26564510, 26513138 mUlya prati aMka - bIsa rupaye (bhArata meM) 2.0 $ (DAlara) bhArata ke bAhara prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 001 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA~ ke saMskAra paMcanamaskAraprabhRtimantrapratimAdibahirdravyAlaMbanena cittasthirIkaraNaM dhaarnnaa|' -AcArya jayasena, samayasAra TIkA, gAthA 326 bhAvArtha :- paMcanamaskAramantrAdi tathA pratimA Adi bAhya dravyoM ke Alambana se citta ko sthira karanA dhAraNA hai| vastutaH dhAraNA dhyAna kI pUrva bhUmikA hai| saMskAra ke utpanna karanevAle jJAna ko hI dhAraNA kahate haiN| janma ke 49 dina pazcAt bacce ko tilaka lagAkara NamokAra mantra kAna meM sunA kara susaMskArita karane kI paramparA hai| bar3A hone para mA~/dAdImA~ bacce ko sarvaprathama NamokAra mantra hI sikhAtI hai| *A good mother is better than hundred teachers' eka suzikSita, sabhya, sadAcAriNI evaM dharmaparAyaNa mAtA apanI santAna ko jaisA susaMskArasampanna, dhIra, vIra tathA cAritra-maNi banA sakatI hai, vaisA sau adhyApaka bhI nahIM kara sakate; ataH mAtA . hI bAlaka ke lie prathama Adarza zikSikA hai, bAlaka kA adhika samaya jananI ke pAsa hI vyatIta hotA hai| ataH deza, dharma aura jAti ke abhyutthAna ke lie unheM sarvAMgINaM-udAtta-sampadAoM se vibhUSita karanA aura dharma ke prati aTUTa AsthAvAn banAnA mAtAoM para hI nirbhara karatA hai| . kevala bAlaka ko janma dene mAtra se koI 'mA~' nahIM kahalA sakatI / AcAryazrI kundakunda, AcAryazrI samantabhadra, zrI akalaMkadeva, samAdhisamrAT prathamAcArya zrI zAntisAgara evaM zrI gaNezaprasAda jI varNI jaise lokavandita pUjyajana advitIya mahAtmA bana sake - yaha saba mA~ ke saMskAroM kA hI suphala hai| isa saMkramaNa kAla meM mAtAe~ apane isa Adya karttavya ke prati jAgarUka raheM - yaha atyanta Avazyaka pavitra karttavya hai| --AcArya vidyAnanda muni 200 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ O :: : (anukrama lekhaka kra. zIrSaka pRSTha saM. 101. maMgalAcaraMNa : AcAryazrIzAntisAgarastotram AcArya kunthusAgara (02. sampAdakIya : sAdhanA kA abhISTa DaoN. satyaprakAza jaina, dillI 03. anekAntavAda se AtaMkavAda-nivAraNa AcArya vidyAnanda munirAja 04. samAdhi aura sallekhanA upAdhyAya nirNayasAgara 05. sallekhanA AtmakalyANa hai AryikA bAhubalI mAtAjI 06. sallehaNA thudi DaoN. udayacandra jaina, udayapura 07. jainadarzana meM sallekhanA : eka anuzIlana DaoN. darabArIlAla koThiyA, bInA 08. Atma-sAdhanA kA zikhara : samAdhimaraNa . DaoN. devendrakumAra zAstrI, nImaca 34 (09. sallekhanA : jijJAsA aura samAdhAna pro. sudarzana lAla jaina, vArANasI 39 10. tattvArthasUtra evaM zrAvakAcAroM meM sallekhanA DaoN. jayakumAra jaina, mujaphpharanagara 46 11. mRtyu ke gIta rAmadhArI siMha 'dinakara' 12. jIvana sAdhanA kA phala : Atmadharma kI prApti paM. jaganmohanalAla zAstrI, kaTanI 57 13. mRtyu mahotsava bhArI zrI nIraja jaina, satanA 14. AtmotthAna meM sallekhanA kI bhUmikA ___ DaoN. rAjendra kumAra baMsala, amalAI - 71 15. sallekhanA-vidhi - paM. nAthUlAla zAstrI, indaura 10. samAdhi aura sallekhanA paM. ratanacanda bhArilla, jayapura 40 17. hara bAra badala detA madhubana paM. vinaya kumAra pathika, mathurA 86 18. sallekhanA aura samAdhimaraNa pro. prema sumana jaina, udayapura 88 19. jaina purANoM meM pratipAdita sallekhanA DaoN. kastUracandra sumana, zrImahAvIrajI 99 20. vIra maraNa : kucha vicAra DaoN. nirmalakumAra phaDakule, solApura 103 21. sallekhanA : sArvakAlika upayuktatA DaoN. subhASacandra akkoLe, jayasiMgapura 107 22. jainetara darzanoM meM sallekhanA DaoN. bhAgacanda bhAskara, nAgapura 112 23. siddha nAma satya hai zrI mizrIlAla jaina, gunA 117 24. maraNa : eka nizcita sthiti DaoN. surezacandra jaina, dillI / / 8 25. sallekhanA kyoM? aura kaba? DaoN. kapUracanda jaina, khataulI 122 26. jainasaMgha meM sallekhanA kA itivRtta DaoN. kAmatAprasAda jaina, alIgaMja 126 27. jaina zilAlekhoM meM sallekhanA DaoN. ramezacanda jaina, bijanaura 131 28. jaba prANa tana se nikaleM 143 29. samAdhimaraNa : jIvana-sudhAra kI kuMjI paM. ratanalAla kaTAriyA, kekar3I 144 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 003 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. 169 202 30. sallekhanA kI vidhi paM. manoharalAla zAstrI, eTA 147 31. sallekhanA AtmarakSA hai, AtmahatyA nahIM paM. phUlacanda jaina baraiyA ... 151 32. sallekhanA evaM bhAratIya daNDa-vidhAna zrI anUpacandra jaina eDa., phirojAbAda 155 33. samAdhimaraNa paM. rAkeza jaina zAstrI, dillI 162 34. kSapaka samAdhi 35. samAdhimaraNa-pATha paM. daulatarAma kAsalIvAla | 188 36. samAcAra-darzana maiM namoM nagana jaina jana, jJAna dhyAna dhana liin| maina mAna bina dAna dhana, ena hIna tana chiin| -(paM. ToDaramala, mokSamArga prakAzaka, prastAvanA, pRSTha 34) maiM jJAna aura dhyAnarUpI dhana meM lIna rahane vAle, kAma aura abhimAna se rahita, megha ke samAna dharmopadeza kI varSA karane vAle, pAparahita (niSpApa) kSINakaSAya, nagna digambara jaina sAdhuoM ko namaskAra karatA huuN| muktizriyaH praNayavIkSaNajAlamArgAH, puMsAM cturthpurussaarthtruprrohaaH| niHzreyasAmRtarasAgamanAgradUtAH, zuklAH kacA nanu tpshcrnnopdeshaaH|| - -(yazastilakacampU 2-104, pRSTha 225) ye dhavala keza tumheM tapazcaryA kA pATha par3hAne Aye haiN| ye muktilakSmI ke darzana ke jharokhe ke mArga tulya haiM, caturtha-puruSArtha mokSarUpI vRkSa ke aMkura samAna haiM, paramakalyANarUpa nirvANa ke Anandarasa ke Agamanadyotaka agradUta haiN| ramyANi vIkSya madhurAMzca nizamya zabdAn, paryutsurkIbhavati yatsukhino'pi jntuH| taccetasA smarati nUnamabodhapUrvam, bhAvasthirANi jnmaantrsauhRdaani|| ___-(mahAkavi kAlidAsa, abhijJAnazAkuntalam 5-140) arthAt kabhI-kabhI sukhI prANI bhI manorama padArthoM kA darzana; madhura zabdoM kA zravaNa karate hue bhI atyanta utkaMThita ho jAtA hai; isase pratIta hotA hai ki vaha antaHkaraNa meM aMkita pUrvajanma ke prema ko smaraNa karatA hai| himAlayasya RSInuddizya vacaH adyaprabhRti bhUtAnAmabhigamyo'smi shuddhye| yadadhyAsitamarhadbhistaddhi tIrthaM prcksste|| ___ -(mahAkavi kAlidAsa, kumArasambhava, 6-56) Aja se maiM usI kI zaraNa ko prApta karatA hU~ jo sabhI jIvoM kI zuddhi ke lie batAyA gayA hai, kyoMki jo arihantoM ke dvArA kahA gayA hai vahI vAstava meM tIrtha hai| 400 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalAcaraNa / / zrIzAntisAgarAya namaH / / AcAryazrIkunthusAgaraviracitam AcAryazrIzAntisAgarastotram kH||4|| zreSThajAtikulotpanno nirgrantho dossduurgH| * svAntarlInaH sadAnando dshdhrmpraaynnH|| 1 / / svAdhyAyadhyAnadharmeSu bhavyAnAM sthitikaarkH| prabhAvanAvidhau dakSaH sarveSAM duHkhhaarkH|| 2 / / niHzalyo nirmadaH zAnto jIvAnAM prtipaalkH| nindAstutau viyoge ca smtaarsttprH|| 3 / / SaTtriMzatsuguNairyukto munivRndnmskRtH| dravyakSetrAnusAreNa praayshcittvidhaaykH|| 4 / / sadAdhIraH kSamAvIro dyaalubhktvtslH| shaantisindhurdyaamuurtistttvjnyaanpraaynnH||5|| pUtAtmA sakalaiH pUjyaH stutyAtmA yogttprH| munInAM zrAvakANAM ca caaritrprvidhaaykH|| 6 / / yena svasya vihAreNa sarve vijAH shmiikRtaaH| ata eva sadA vandya AcAryaH shaantisaagrH||7|| tasyAcAryasya ziSyeNa kNthsaagryoginaa| bhavabIjavinAzAya stotrametatkRtaM myaa||8|| bhavabhItivinAzAya labdhaM zAntiM sukhaM tthaa| idaM stotraM paThennityaM shrddhaabhktismnvitm||9|| * prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 105 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [sampAdakIya sAdhanA kA abhISTa hai DaoN. satyaprakAza jaina pApa puNya mila doi pAyani ber3I ddaarii| tana kArAgRha mAMhI mohi diye dukha bhaarii|| ina paMktiyoM meM kavi bhUdharadAsa ne tana ko kArAgRha mAnA hai| eka dArzanika ne zrIkRSNa ke viSaya meM likhA thA- loga kahate hai zrIkRSNa kA janma jela meM huaa| maiM kahatA hU~ ki AtmA ke lie yaha zarIra jela hI hai| AtmA ne zarIra dhAraNa kiyA to AtmA ko jela ho hI gii| kyA antara par3atA haiM jela jela meM huI yA jela ke bAhara huii| AtmA jaba bhI paryAya dhAraNa karatI hai AtmA ko jela ho jAtI hai| paryAya kI paribhASA karate hue dhavalA meM AcArya kahate haiM- parisamantAdAyaH paryAyaH -jo sarva ora se bheda ko prApta ho so paryAya hai| jo svabhAva vibhAva rUpa se gamana karatI hai arthAt pariNamana karatI hai vaha paryAya hai| naI paryAya dhAraNa karane meM Ayu va nAma, gotra karma kA yogadAna rahatA hai| AtmA ke lie sabase pahalA bandhana paryAya hai| AtmA jaba paryAya dhAraNa karatI hai to kisI na kisI parivAra meM usakA janma hotA hai| saMsArI jIva ke karma saMkula ko hI parivAra saMjJA dI jA sakatI hai| AtmA ke lie dUsarA bandhana parivAra hai| parigraha kI paribhASA karate hue AcAryoM ne likhA hai- pari A samantAt gRhNAti AtmAnam iti parigrahaH -jo AtmA ko cAroM ora se apanI capeTa meM le le vaha parigraha hai| isI ko spaSTa karate hue AcArya Age kahate haiM- mUrchA tu mamatvapariNAmaH / mamedaM buddhilakSaNaH parigrahaH / arthAt yaha merA hai yaha buddhi yA mamatva pariNAma hI parigraha hai| AtmA ke lie tIsarA bandhana parigraha hai| yUM to manuSya paryAya meM dhana dhAnyAdi bAhya parigraha hai anya paryAyoM meM inakI upalabdhatA nahIM hotI ataH vahA~ karmopAdhijanya svaparyAya ke prati mamatva pariNAma hI usakA parikara va usakA parigraha hai| isake vazIbhUta hokara hI jIvana paryanta nAnA saMkalpa-vikalpoM meM jIva jItA hai aura navIna karma bandha kara Age ke janmamaraNa ke duScakra meM pha~satA calA jAtA hai| manuSya paryAya meM viveka eka viziSTa guNa 600 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, jise abhivyakta karane ke lie AcAryoM ne pramukhatA dI hai| tattvArthazraddhAna viveka kA hI rUpAntara hai| svayaM kI sthiti ko jAnakara jIva ke karmoM se chUTane ke upakrama ko viveka rUpa AcaraNa ko hI samyakacAritra saMjJA se abhivyakta kiyA gayA hai| vratAdikoM ko dhAraNa karanA vivekAzrita hI hotA hai| sAmAnya jIvana bhI viveka ke AdhIna hai kintu vratAdikoM ke mAdhyama se jIvana ko suvyavasthita banAne kI preraNA AcAryoM ne dI hai| isIliye jahA~ zrAvakoM ko sacce deva-zAstra-guru dvArA batalAye mArga para calane kI bAta kahI gaI hai, vahIM vratoM ke mAdhyama se zarIra ke prati cirakAlIna mamatva ko tor3ane ke lie sallekhanA-vidhi kA ullekha kiyA gayA hai| sallekhanA kA artha jIvana ko samyak prakAra se lekhita karanA hai kyoMki jIvana bhAvoM para kendrita hotA hai| isaliye jaina-paramparA meM bhAvazuddhi para vizeSa jora diyA jAtA hai| mAnyatA bhI hai bhAvanA bhavanAzinI, bhAvanA bhvvrddhinii| zuddha bhAva kI prApti kA AdhAra stambha bheda-vijJAna hai| sAMsArika avasthA meM bhedavijJAna - vItarAga vijJAna, sva-para viveka ke mAdhyama se zuddha bhAva kI hI prApti hetu samyaka ArAdhanA kA avalambana karane kI bAta kahI gaI hai| sampUrNa jainadarzana isI ke irda-girda ghUmatA hai| isakI vicAraNA, tarkaNA aura niSpattiyA~ sabhI jIvana ke ucca bhAvoM ko prApta karane ke lie hai| cAhe vaha samyagdarzana ho, samyagjJAna ho athavA smykcaaritr| yaha bAta nirvivAda hai ki darzana aura jJAna kI parama pariNati cAritra se hI hotI hai| saMyama, vrata, AcaraNa kA abhidheya jIvana ko ucca bhAvoM taka le jAnA hai| svabhAvataH AtmA na to janma letA hai, na usakI mRtyu hotI hai, na vaha ba~dhatA hai, na va chUTatA hai| paryAya, parivAra va parigraha saMsArI jIva kI niyati hai| paryAyAtIta yA parigrahAtIta hone ke lie sabase adhika Avazyaka hai bhedavijJAna, samyakadarzana kI prApti / AcAryoM ne samyakadarzana kI mahattA samajhAte hue likhA hai ki isake binA vRddha se vRddha vyakti bhI bAla hai| samyakadarzana ke binA vrata ko bhI AcArya vrata na mAnakara kula paramparA mAnate haiN| AcArya pA~caveM guNasthAna se pahale jIva ko zrAvaka mAnane ko taiyAra nahIM hai| digambara paramparA meM AcArya samantabhadra Adi AcArya aura zvetAmbara paramparA meM AcArya haribhadra Adi AcArya pA~caveM guNasthAnavI jIva ko hI zrAvaka mAnate haiN| pA~cavAM guNasthAna hai- dezavirata smygdrshn| isakA spaSTa artha hai ki AcArya samyagdarzana se pahale deza jIva ko vrata, saMyama Adi dhAraNa karane ke yogya nahIM maante| sallekhanA vrata, saMyamapUrNa AcaraNa kA antima par3Ava hai| sampUrNa jIvana meM 'saMyama aura vratoM kI ArAdhanA isI sallekhanA kI prApti ke lie kI jAtI hai| - jahA~ pAkSika, naiSThika evaM sAdhaka kI zreNiyoM meM vibhakta sabhI zrAvaka apanI-apanI prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 007 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA ke anusAra samAdhimaraNa prApti kI bhAvanA bhAte haiM vahIM zramaNacaryA meM rata sAdhu AhAra aura kaSAyoM ko kRza karate rahane kA nirantara udyama karate haiN| gupti, samiti, mUlaguNa Adi kA pAlana karate hue apanI caryA ke mAdhyama se bhAvoM ko karane kA nirantara prayAsa karate haiN| RNaM kRtvA ghRtaM pibet kI avadhAraNA kA pracAra-prasAra karane vAlA thA cArvAka darzana, jisakA eka mAtra sAdhya aihika sukha prApta karanA thaa| usI avadhAraNA kA Aja punaH pracAra-prasAra ho rahA hai| bhoga-upabhoga kI pravRtti ko vRddhiMgata karane vAle bhAva vijJApana Adi ke mAdhyama se vyaMjita ho rahe haiN| aneka bhautika samRddhiyoM ke bIca bhI Aja manuSya eka vicitra, kintu satyAzrita anubhUti ke dharAtala para riktatA kI anubhUti kara rahA hai| usa riktatA kI pUrti kA upAya AcAryoM ne zramaNa-paramparA kA pAlana batAyA hai| use ratnatraya ke mAdhyama se pUrNa karane kI mAtra udghoSaNA hI nahIM kI hai, varan jIvana meM utArane kA upakrama bhI kiyA hai| paMcaparameSThI kA guNAnuvAda usI ratnatraya kA prArambhika sopAna hai| ___ zAzvata sukha prApti kI lAlasA prANimAtra kI svAbhAvika lAlasA hai aura dharma hI usa lAlasA ko pUrNa karane meM sakSama hai| dharma ko uttama sukha prApti kA sAdhana batalAte hue AcArya samantabhadra ne kahA hai- saMsAraduHkhataH sattvAn yo dharatyuttame sukhe / saMsAra ke mUla meM tRSNA kA bhAva hai aura tRSNA ko jarjara tathA nirjara karane ke upAya ke rUpa meM pUjA-bhakti, japa-tapa, saMyama-sAdhanA ke mArga kA prarUpaNa karanA samasta jinavANI kA pratipAdya hai| yahI kAraNa hai ki jina-sAdhanA sarvotkRSTa sAdhanA mAnI jAtI hai| sadgRhastha se lekara AcArya muni isI sarvotkRSTa sAdhanA ke pathika haiM aura unakA lakSya hai- parama sukha kI praapti| sAdhu saMsiddhau dhAtu se niSpanna sAdhanA vyApaka artha meM prayukta hai| sAdhanA kA nihitArtha hai- manuSya ke uddezya kI siddhi / viSaya-vAsanA kI pUrti kI sAdhanA bhI eka sAMsArika sAdhanA hai, jisake lie manuSya aharniza samarambha samArambha aura Arambha kI kriyAoM meM pravRtta hotA hai, parantu abhISTa parama sukha hI prApti meM ye bAdhaMka haiN| isIlie AcAryoM ne sadgRhastha ke lie aNuvrata, guNavrata aura zikSAvratoM ko anivArya rUpa se AcaraNIya mAnA hai| mahAvratI sAdhu kI sAdhanA to samasta ArambhAdi ke sampUrNa tyAga se prArambha hotI hai| sAdhanA mArga meM vrata-niyama, saMyama zaktitaH tyAga saba pAtheya haiN| inake mAdhyama se hI parama vItarAga avasthA kI prApti sambhava hotI hai| jIvana kI gati to abAdha rUpa se pravahamAna hai, parantu jIvana jIne kI vAstavika kalA kA AvirbhAva binA saMyama-sAdhanA se sambhava nahIM ho pAtA, isIlie AcAryoM ne avasthA vizeSa meM 800 . prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA jaisI vidhi kA nirUpaNa kiyA hai| sadgRhastha ko durbhikSa, upasarga aura jarjara hotI kAyA tathA roga ke niHpratikAra avasthA meM sallekhanA ko vidhipUrvaka dhAraNa karane kI preraNA dI hai| samasta dhArmika kriyAkalApoM tathA sAdhanA kA antima abhISTa bhI samAdhipUrvaka maraNa hai| nitya-prati pUjA karate hue zrAvaka yahI bhAvanA bhAtA hai- dukkhakkhao kammakhao bohilAho sugaigamaNaM samAhimaraNaM nijaguNasaMpattI hodu mjjhN| pratyeka dhArmika anuSThAna meM kAyotsarga karanA eka anivArya aMga mAnA gayA hai| yaha isa bAta kI saMsUcaka hai ki kAyA ke prati atyadhika rAga kA utsarjana karane kA bhAva nirantara banA rhe| sapta vyasanoM ke tyAga ke sAtha aNuvratAdi ke paripAlana karane kI anivAryatA bhI kAyotsarga ke prati saceSTa rahane ke abhiprAya ko iMgita karatI hai| vastutaH samAdhimaraNa yA sallekhanA utkRSTa abhidheya hai| yaha nirantara sAdhanA kI apekSA rakhatI hai| jaina paramparA meM bhAva-zuddhi para jitanA bala diyA gayA hai utanA kisI anya paramparA meM nhiiN| jIvana ko tyAgamaya banAne kI preraNA ke svara bhI stuti-stotra, pUjA-bhakti meM guMjita hue haiN| itanA hI nahIM, jIvana meM AcaraNa kI pavitratA kA bhAva satata rUpa se jIvanta rahe isa tathya para nirantara saceSTa rahane kI apekSA bhI kI gaI hai| paNDita banArasI dAsa jI ne dravya rUpa se sapta vyasana ke tyAga ke lie gRhasthoM ko saceSTa kiyA hai| ___AtmasvarUpa kI prApti kI sAdhanA ina sapta sapta-vyasanoM, manovikAroM, kaSAyoM ko chor3e binA sambhava nahIM hai| yoM to sAdhanA ke aneka mArga haiM, parantu sallekhanA sAdhanA kA vaha mArga hai jisa para ArUr3ha hokara karmabandhanoM se mukta hokara jIva apane jIvana ko uccatama zikhara para adhiSThita kara sakatA hai| mAnava-paryAya kI saphalatA bhI isI sAdhanA meM nihita hai| prAkRtavidyA kA prastuta aMka isI sallekhanA yA samAdhimaraNa ke hArda ko spaSTa karatA hai| saMyoga kI bAta yaha hai ki isa yuga ke prathama AcArya cAritracakravartI 'AcArya zAntisAgara jI munirAja ke sallekhanApUrvaka mRtyu kA AliMgana kie jAne kA svarNa-jayantI varSa hai| saMyama-sAdhanA se hama sabhI kA jIvana Alokita ho, jisase andhakAra ke nibir3a tama hama saba bAhara nikala sakeM, ina bhAvanA ke sAtha isa aMka ko mAnanIya vidvAnoM ke mahanIya sahayoga se sAkAra kiyA gayA hai| katipaya lekha jo divaMgata manISI vidvAnoM ke haiM aura jinakI upayogitA sarvakAlIka hone se unheM hamane saMkalita kiyA hai| sabhI vidvAnoM ke sahayoga ke prati sAdhuvAda vyakta karatA huuN| saMyama-sAdhanA se hamArA jIvana Alokita ho aura andhakAra ke bhaMvara se ubArane meM sahAyaka ho isI bhAvanA ke saath| prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 009 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavAda se AtaMkavAda-nivAraNa ___ AcArya vidyAnanda muni cAritracakravartI AcAryazrI zAntisAgara jI mahArAja ne samAdhimaraNa kI antima belA (18.9.1955) meM jo apanA maMgala upadeza diyA thA usameM saMyama dhAraNa karane kI preraNA thI, Atmacintana ko karmanirjarA kA sAdhana batAyA gayA thA, saMyama se hI samAdhi kA rAstA sUcita kiyA gayA thaa| unhoMne kahA thA ki jinavANI para zraddhA ke binA sadagati nahIM hai| sArAMza ke rUpa meM AcAryazrI ke vaMcana the___ "dharmasya mUlaM dyaa| jinadharma kA mUla kyA hai? satya, ahiMsA / mukha se sabhI satya bolate haiM, pAlate nhiiN| mukha se kaho rasAI karo, bhojana karo; kahane se peTa bharegA kyA? kriyA kiye binA, bhojana kiye binA peTa nahIM bharatA hai bAbA / isalie kriyA karane kI AvazyakatA hai| kriyA karanI cAhie, taba apanA kArya siddha hotA hai| bAkI kArya chor3o, satya-ahiMsA kA pAlana kro| satya se samyaktva A jAtA hai| ahiMsA meM kisI jIva ko duHkha nahIM diyA jAtA / ataH saMyama kA pAlana karo, samyaktva dhAraNa karo, tabhI ApakA kalyANa hogA, isake binA kalyANa nahIM hogaa|" paramapUjya AcAryazrI ke ina maMgala vacanoM meM satya para jo jora diyA gayA vaha anekAntavAda kI dRSTi ko sarvocca mArga batAne kA dyotaka hai aura jo AcAryazrI ne ahiMsA kI vyAkhyA kI hai ki kisI jIva ko duHkha nahIM denA ahiMsA hai, vahI dayA dharma hai| isI ahiMsA yA dayA ke pAlana dvArA AtaMkavAda se vizva ko chuTakArA mila sakatA hai| anekAnta dRSTi se sabhI jIvoM ko jIne kA adhikAra milatA hai evaM svayaM anekAntI jIva bhI surakSApUrvaka jI sakatA hai| 'jIo aura jIne do' isI anekAnta kA vistAra hai| ahiMsA hI usakI saMjIvanI hai| jabaki AtaMkavAda marane aura mArane kA viSa phailAtA hai| AcAryazrI ne ina do zabdoM meMsatya aura ahiMsA meM sampUrNa jainadharma kI paramparA aura jJAna ko samAhita kara diyA hai| vizva ke prANiyoM meM vicAra-bhinnatA dRSTigata hotI hai| yaha Azcarya kA viSaya nahIM, kyoMki vyaktiyoM kA cintana svatantra aura bahumukhI honA svAbhAvika hai| yadi pratyeka vyakti pratyeka dUsare vyakti ke bhinna cintana ko virodha kI dRSTi se dekhegA 1000 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to usakA jJAna apane cintana meM hI sImita raha jAegA aura baddhamUla hone para vaha ekAMgI vicAra pArasparika dveSa aura asahiSNutA ko utpanna kregaa| ataeva jJAna kI samasta upAsanA cAhanevAle ko apane aura virodhI donoM dRSTikoNoM para cintana karanA hogaa| syAt yaha ghaTa hai, aisA anekAnta-vimarza satya bindu ko prApta karAne meM sahAyaka siddha ho| jainadharma meM anekAnta darzana isI eka bhinna syAta kI pratIti meM sahAyatA pahu~cAne vAlA tAttvika vimarza patha hai| yaha anekAntadRSTi samyagdarzana hai| samasyAoM ke samAdhAna kA ratna-pulina hai| isase bhinna vicAroM para Akroza utpanna nahIM hotA, kyoMki Akroza athavA uttejanA apane laghutva se utpanna hotI hai| anekAnta vicAraka apane samatva se isa truTi para sahaja vijayI hotA hai| usake sthiracitta meM ina visaMvAdoM se calitabhAra nahIM AtA, pratyuta artha kI sarvAMgapUrNatA pratIta kara aura adhika dRr3hasthairya prApta hotA hai| __AcArya kundakunda ne dhammo dayAvisuddho (bodhapAhuDa, gAthA 25) kahakara dayA ke mahattva ko rekhAMkita kiyA thaa| paMcAstikAya (gAthA 137) meM dayA ke sabhI kArya anukampA nAma se varNita haiM "tisidaM bubhukkhidaM vA duhidaM daThUNa jo du duhidmnno| paDivajjadi taM kivayA tassesa hodi annukNpaa||" arthAt pyAse, bhUkhe athavA duHkhI prANI ko dekhakara jo manuSya svayaM vyathita hotA huA usake prati dayA kA vyavahAra karatA hai, yahI usakI anukampA hai| dayA ke parivAra meM dAna, anukampA, karuNA, udAratA, vAtsalya, upakAra, vaiyAvRtya, maitrI, pramoda Adi jIvana ke svabhAva kI aneka pariNatiyA~ sammilita haiN| tabhI umAsvAmI ne tattvArthasUtra (7.11) meM kahA ki maitrI, pramoda, kAruNya aura mAdhyastha bhAva jIvana jIne kI kalA haiN| sarvArthasiddhi (7.11) meM AcArya pUjyapAda ne kahA hai ki dInoM para anugraha bhAva kAruNya hai- dInAnugrahabhAvaH kAruNyam / AcArya vIrasena ne karuNA ko jIva kA svabhAva mAnA hai| yathA____ "karuNAeM kAraNaM kammaM karuNe tti Na vuttaM? karuNAe jIvasahAvassa kmmjnnidttvirohaado| akaruNAe kAraNaM kammaM vattavvaM? Na esa doso saMjamaghAdikammANaM phalabhAveNa tisse abbhuvgmaado| -(SaTakhaNDAgama, dhavalA TIkA, 5.5.97 pustaka 13, pRSTha 361-362) jijJAsA - karuNA kA kAraNabhUta karma karuNAkarma hai, yaha kyoM nahIM kahA? samAdhAna - yaha isalie nahIM kahA kyoMki karuNA jIva kA svabhAva hai| ise karmajanita (karma ke udaya se) mAnane para virodha AtA hai| jijJAsA - taba phira akaruNA (karuNAhInatA) kA kAraNa karma ko mAnanA cAhie? prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 11 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhAna- isameM koI doSa nahIM hai| kyoMki akaruNA saMyamaghAtI karma (pratyAkhyAnAvaraNIya karma) ke phalarUpa meM svIkAra hai|" karuNA jIva kA svabhAva hai, dhavalAkAra kI isa udghoSaNA ko Age calakara AcArya amRtacandra ne apane tattvArthasAra (8/9) meM yaha kahakara samarthita kiyA ki sAmAnya jIva kA svabhAva hI karuNAmaya nahIM hai, apitu mukta jIva bhI, mukta hone ke bAda bhI karuNApUrvaka jagat ko jAnate tathA dekhate haiM ___ 'jAnataH pazyatazcorddha jagatkAruNyataH punH|' dazabhakti (15) meM yaha prArthanA kI gayI hai ki he jinezvara ! kAruNyabhAva se Apa hamArI rakSA kareM- tasmAt kAruNyabhAvena rakSa rakSa jineshvrH| AcArya jinasena ne bhI mahApurANa (21.5.92) meM dharma kA mUla dayA ko mAnA hai aura prANiyoM para anukampA karane ko dayA kahA hai- dayAmUlo bhaveddharmo, dayA praannynukmpnm| ___AcArya vasunandi ne apane 'tattvavicAra' nAmaka grantha meM dayA ko sabhI guNoM meM pradhAna aura kendrabindu mAnA hai| ve kahate haiM ki jisake mana meM dayA hai vaha tapasvI hai, jisake dayA hai vaha zIla se yukta hai, jisake dayA hai vaha jJAnI hai aura jisake dayA hai usI kA nirvANa hai "jassa dayA so tavasI, jassa dayA so ya siilsNjutto| jassa dayA so NANI, jassa dayA tassa NivvANaM / / " -(gAthA 215) jo vyakti jIvadayA se yukta hai usakA manuSya janma lenA saphala hai, kintu jo jIvadayA se rahita hai, vaha manuSya bheSa meM pazu hai| yathA "jo jIvadayA-jutto, tassa suladdho ya mANuso jmmo| ___ jo jIvadayArahido, mANusaveseNa so pNsvo||" - (gAthA 216) __jisa vyakti ke hRdaya meM dayA hai usake (anya) guNa (sArthaka) haiM, jisake dayA hai usake uttama dharma hai, jisake mana meM dayA hai vahIM satpAtra hai aura jisake (jIvana meM) dayA hai vaha jaga meM pUjya hai| yathA "jassa dayA tassa guNA, jassa dayA tassa uttamo dhmmo| jassa dayA so pattaM, jassa dayA so jage pujjo||" - (gAthA 214) isaprakAra paramapUjya AcAryazrI zAntisAgara jI mahArAja ne isa bIsavIM sadI meM jaina zAstroM meM varNita dayA, karuNA, anukampA Adi jIva ke svabhAva ko kriyAtmaka rUpa meM prakaTa karane kI preraNA dI hai, yahI ahiMsA kI sArthakatA hai| aisI kriyAtmaka ahiMsA Aja ke AtaMkavAda kA karArA javAba bana sakatI hai| satya kA anubhava, bhedavijJAna aura anekAntavAda kA anubhava bana sakatA hai| yahI kriyAtmaka sAdhanA samAdhi kA mArga bana sakatI hai| 120 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya vAdIbhasiMha likhate haiM "kRtaH sarvAMga saumye'pi kenacit kazcida hyete| mahyate ko'pi pakSyAdirbhakSakairapi rkssitH||" -AcArya vAdIbhasiMha, syAdvAdasiddhi, 1.5 kyA kAraNa hai ki sarvAMga sundara hone para bhI koI kisI ke dvArA tAr3ana-vadhabandhanAdi ko prApta hotA hai aura koI zuka-sArikAdi pakSI jIvahiMsaka vyaktiyoM se bhI rakSita evaM bar3e prema se pAle-pose jAte haiM, arthAt manuSya sarvathA hiMsaka nahIM hai| pazuvadhajIvI vyAdha aura kasAI bhI apane parivAra kI hiMsA nahIM krte| ve apane gRha-pazuoM (gAya, bhaiMsa, kuttA) tathA pAlita zuka-sArikAdi ko bhI nahIM maarte| isa taraha yaha sahaja hI siddha hai ki ahiMsA kA bIja unameM mUlarUpa meM vidyamAna hai| 'yathA vyAghrI haret putrAna daMSTrAbhirna ca pIDayet' siMhanI hiMsaka hokara bhI apane zizu-siMhoM ko mu~ha se uThAkara le jAte samaya daMSTrA (dA~toM) se pIr3A nahIM phuNcaatii| isa dRSTi se eka-deza meM hiMsaka pratIta honevAle jIva bhI kathaJcit dUsare deza meM ahiMsaka haiN| mRtyumahotsava - saMsAra se vidA | __ ravIndranAtha Taigora mila gaI Aja. chuTTI mujhako, isa jaga se bhAI jo asAra / jAtA hU~ mujhako vidA karo, svIkAra karo yaha namaskAra / / mere ghara kI yaha tAlI lo, adhikAra sabhI maiM rahA chodd'| karatA hU~ antima mRdu vinatI, jAtA hU~ nizcaya neha todd'|| cirakAla par3ausI bane rahe, hama tuma saba milakara rahe saath| maiM. de. na sakA utanA tumako, jitanA kucha mere lagA haath|| dina nikalA dIpaka zAnta huA, jisase hotA thA zuci prkaash| mere hI ghara ke kone meM, vaha Aja nahIM hai razmirAza / / aba mujhe bulAvA AyA hai, jAne do mujhako zIghra paar| jAne ko maiM bhI prastuta hU~, lo merA antima namaskAra / / . prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 90 13 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi aura sallekhanA ___ upAdhyAya nirNayasAgara jisa prakAra eka kRSaka kRSi se uttama phasala prApta karane ke lie parizrama karatA hai, vidyArthI varSa bhara adhyayana karake parIkSA meM uttIrNa hone evaM vipula jJAna ko prApta karane ke lie kaThina parizrama karatA hai, kuzala vyApArI kA vyavasAya meM kiyA gayA samasta zrama vizeSa dhana lAbha ke lie hotA hai, deza-bhakti meM samarpita eka naujavAna sainika kA zastra-astra-prazikSaNa va vibhinna vyAyAma Adi kArya dezarakSA va yuddha meM vijaya prApta karane ke lie hotA hai; usI prakAra eka samyagdRSTi bhavya jIva kA samyak puruSArtha uttama samAdhi ko prApta karane ke lie jJAna, dhyAna va saMyama rUpI dhana kI vizeSa upalabdhi ke lie, karmoM se vijaya prApta kara saMsAra kA anta karane ke lie hotA hai| vaha samyagdRSTi bhavya jIva sarvaprathama samyaktvAcaraNa cAritra kA paripAlana karatA hai| sapta vyasana kA tyAga, aSTa mUla guNoM kA pAlana, samyaktva ke ATha aMgoM kA pAlana karanA evaM zaMkAdi paccIsa doSoM kA parihAra tathA samyaktva meM kAMkSAdi aticAra nahIM lagAnA, yahI samyaktvAcaraNa cAritra hai| isake uparAnta aNuvratI bana zrAvaka kI darzana pratimA Adi gyAraha pratimAoM va bAraha vratoM (pA~ca aNuvrata+sAta zIla vratoM) kA pAlana karatA hai athavA ahiMsAdi mahAvratoM kA yAvajjIvana paripAlana karatA hai| bhavya jIva dvArA yaha saba sAdhanA, bodhi (ratnatraya) evaM samAdhi kI prApti ke lie kI jAtI hai| vaha zrAvaka prArambha se hI nirantara uttama samAdhi kI bhAvanA bhAtA hai| sallekhanA vrata kA paripAlana sallekhanA kI vidhi meM dakSatA, kuzalatA, nissIma samatva bhAva ko prApta karane ke lie va indriyoM va mana para niyantraNa karane ke lie karatA hai| samAdhi aura sallekhanA donoM eka nahIM haiM, donoM bhinnArthaka haiN| samAdhi kA artha karate hue AcArya bhagavAn kundakunda svAmI jI niyamasAra meM kahate haiM "vayaNoccAraNakiriyaM paricattA viiyraaybhaavenn| jo jhAyadi appANaM paramasamAhI have tss||" -niyamasAra, 122 1400 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vacanoccAraNa kI kriyA kA parityAga kara vItarAga bhAva se jo AtmA ko haTAtA hai use parama samAdhi hotI hai| "saMjamaNiyamataveNa du dhammajjhANeNa sukkjhaannenn| jo jhAyadi appANaM paramasamAhI have tss||" -niyamasAra, 123 saMyama, niyama aura tapa se tathA dharmadhyAna aura zukladhyAna se jo AtmA ko dhyAtA hai, use parama samAdhi hotI hai| AcArya yogIndu deva ne kahA hai "sayala viyappaha~ jo vilau, paramasamAhi bhnnNti| .. teNa suhAsuhabhAvaDA muNi sayala vi mellNti||"-prmaatmprkaash, 2/190 samasta vikalpoM ke nAza ko parama samAdhi kahate haiM, isalie munirAja samasta zubhAzubha vikalpoM ko chor3a dete haiN| "yatsamyak pariNAmeSu cittasya dhaanmnyjsaa| saH samAdhiriti jJeyaH smRtirvA parameSThinAm / / " -mahApurANa, 21/226 samyak (uttama) pariNAmoM meM citta kA sthira rahanA yathArtha meM samAdhi yA samAdhAna hai, athavA paMca-parameSThiyoM ke smaraNa ko samAdhi kahate haiN| dharmaM zuklaM ca dhyAnaM smaadhiH| -svayambhU stotra, TIkA. 16/29 dharmadhyAna va zukladhyAna ko samAdhi kahate haiN| bahirantarjalpatyAgalakSaNaH yogaH svarUpe cittanirodhalakSaNaM samAdhiH / -syAdvAda maMjarI, zloka 17 bAhya aura antarjalpa ke tyAga kA nAma yoga hai| usameM yoga meM athavA nija svarUpa meM citta kA nirodha karanA samAdhi hai| isa prakAra samAdhi kA lakSaNa khaa| aba sallekhanA ke sambandha meM kahate haiN| sallekhanA kA artha hai- samyak rIti se saMyama kI sAdhanA karate hue, kaSAya va kAya ko kRza krnaa| jaba zarIra saMyama-sAdhanA, jinArAdhanA, tapa, prazasta dhyAna va adhyayana Adi kriyAoM ko karane meM asamartha hone lagatA hai, taba sAdhaka saMyama kA parityAga na karate hue, uttama bhAvoM ke sAtha kramazaH kaSAya va zarIra ko kRza karate hue zarIra kA hI parityAga kara dete haiM, kintu dharma kA tyAga nahIM krte| jisa prakAra kuzala nAvika nAva ke jarjara hone para nAva kI nahIM apitu usameM vidyamAna dhana kI rakSA karatA hai| kuzala mAnava makAna meM Aga lagane para makAna kI nahIM apitu usameM vidyamAna bahumUlya cetana va acetana ratnoM kI rakSA karatA hai, usI prakAra sarvArambha parigraha se rahita, yathAjAtarUpadhArI digambara santa, sAdhviyA~ va anya unake samIpastha sAdhanArata zrAvaka apane zarIra ko saMyama-sAdhanA meM akSama mAnate prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 0 15 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hue use kramazaH sAdhanA karate hue chor3ate haiM, isa vidhi kA nAma hI sallekhanA hai| AcArya pUjyapAda ne kahA hai- samyaka kAyakaSAyalekhanA sllekhnaa| kAyasya bAhyAbhyantarANAM ca kaSAyANAM tatkAraNahApanakrameNa samyakalekhanA sllekhnaa| -sarvArthasiddhi 7/22 acchI taraha se zarIra va kaSAya ko kRza karanA sallekhanA hai| bAhya zarIra aura Abhyantara kaSAya ko tathA inako puSTa karane vAle kAraNoM ko ghaTAte hue bhalI prakAra se lekhana karanA, kRza karanA sallekhanA hai| AtmasaMskArAnantaraM tadarthameva krodhAdikaSAyarahitAnantajJAnAdiguNalakSaNaparamAtmapadArthe sthitvA rAgAdivikalpAnAM samyaklekhanaM tanukaraNa bhAvasallekhanA, tadartha kAyaklezAnuSThAnaM dravyasallekhanA, tadubhayAcaraNaM sa sllekhnaakaalH| . -paMcAstikAya TIkA, 173/253/17 AtmasaMskAra ke anantara usa AtmasaMskAra ke lie hI krodhAdi kaSAya rahita aura ananta jJAnAdi guNa se sahita paramAtma padArtha meM sthira hokara rAgAdi vikalpoM kA kRza karanA bhAva sallekhanA hai, aura usa bhAva sallekhanA ke lie kAyakleza rUpa . anuSThAna karanA arthAt bhojana Adi kA tyAga karake zarIra ko kRza karanA dravya sallekhanA hai| ina donoM rUpa AcaraNa kA kAla sallekhanA kAla kahalAtA hai| jisakA parihAra nahIM kiyA jA sake - aisA upasarga Ane para, durbhikSa par3ane para, vRddhAvasthA A jAne para, anivAraNIya roga ke upasthita hone para, dharmadhyAnapUrvaka zarIra kA parityAga karanA yA niyamita kAla ke lie cAroM prakAra ke AhAra va jala kA tyAga karanA caahie| sallekhanA kA utkRSTa kAla bAraha varSa kA hotA hai aura jaghanya kAla antarmuhUrta hai, isake madhya asaMkhyAta bheda madhyama sallekhanA ke kAla ke haiN| maraNa ke satraha bheda haiM, unameM se pA~ca bheda mukhya haiM- . 1. bAla-bAla maraNa 2. bAla maraNa 3. bAla-paNDita maraNa 4. paNDita maraNa 5.paNDita-paNDita mrnn| mithyAdRSTi ke maraNa ko bAla-bAla maraNa kahate haiN| asaMyata samyagdRSTi ke maraNa ko bAla maraNa kahate haiN| dezavratI ke maraNa ko bAla-paNDita maraNa kahate haiN| sakala saMyamI mahAvratI ke maraNa ko paNDita maraNa kahate haiN| kevalI bhagavAn ke maraNa ko paNDita-paNDita maraNa kahate haiN| paNDita-paNDita maraNa karane vAlA usI bhava se, paNDita maraNa karane vAlA (uttama ArAdhaka) tRtIya bhava se, bAla-paNDita yA paNDita maraNa vAlA (madhyama ArAdhaka) caturtha se aSTama bhava taka, bAla maraNa karane vAlA jaghanya ArAdhanA saMkhyAta bhavoM ko dhAraNa kara mukti prApta karatA hai| 1600 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA AtmakalyANa hai __ AryikA bAhubalI mAtAjI sallekhanA se hI samAdhimaraNa hotA hai aura samAdhimaraNa se hI mokSa kI prApti hotI hai, isalie jJAnIjana sallekhanA ko dhAraNa karate haiN| jJAnI ko apanI Ayu pUrNa hone ke samaya kA AbhAsa ho jAtA hai, isalie ve bAraha sAla, chaha sAla yA eka antamuhUrta kI arthAt utkRSTa, madhyama yA jaghanya sallekhanA dhAraNa karate haiN| svecchApUrvaka zarIra kA tyAga karate haiN| jJAnI, sAdhu, sajjana AtmA kA jIvana paropakAra se ota-prota (bharA huA) rahatA hai| ve 'parasparopagraho jIvAnAM' isa sUtra ko apane jIvana kI AdhArazilA banAkara calate haiN| sAdhu jIvana sAdhanA ke lie hotA hai, sAdhujana AtmasAdhanA, svakalyANa ke lie karate haiM, parantu usa svakalyANa meM parakalyANa nizcita hotA hai| sAdhu kI sallekhanA se unakA uccakoTi kA vicAra jAna sakate haiN| jaise- zarIra ke mAdhyama se jaba taka sAdhu AtmasAdhanA kara sakate haiM taba taka zarIra ko AhAra dete haiM parantu jaba zarIra yA iMndriyoM ke nimitta se AtmasAdhanA meM bAdhA Ane lagatI haiM taba ve isa bAta ko samajha lete haiM ki aba zarIra hameM chor3ane vAlA hai, to svayaM zarIra ko chor3ane ke lie dhIra-vIra hote haiM, aura Agama ke anusAra sallekhanA dhAraNa karate haiN| paramapUjya cAritracakravartI AcAryazrI zAntisAgara jI mahArAja bhI 36 dinoM kI sallekhanA ke dvArA apanI AtmA ko paramAtmA banAne meM agrasara rhe| sallekhanApUrvaka yadi maraNa hotA hai to use samAdhimaraNa kahA jAtA hai| hara jIva ko samAdhimaraNa nahIM hotA hai| samAdhimaraNa unhIM jIva ko hotA hai jo kucha bhava ke bAda mokSa jAne vAle haiN| sallekhanA .. 'samyakkAyakaSAyalekhanA sallekhanA / kAyasya bAhyasyAbhyantarANAM ca kaSAyANAM tatkAraNahApanakrameNa samyaglekhanA sllekhnaa|' * acche prakAra se kAya aura kaSAya kA lekhana karanA arthAt kRza karanA sallekhanA hai| bAharI zarIra kA aura bhItarI kaSAyoM kA uttarottara kAya aura kaMSAya ko puSTa karanevAle kAraNoM ko ghaTAte hue bhale prakAra se lekhana karanA arthAt prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 17 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRza karanA sallekhanA hai| sallekhanA kA mahattva va phala svargoM meM anuttara bhoga bhogakara ve vahA~ se cyuta hokara uttama manuSyabhava meM janma dhAraNa kara sampUrNa RddhiyoM ko prApta karate haiN| pIche ve jinadharma arthAt muni dharma va tapa Adi kA pAlana karate haiN| zukla lezyA kI prApti kara ve ArAdhaka zukladhyAna se saMsAra kA nAza karate haiN| karmarUpI kavaca ko tor3a kara sampUrNa klezoM kA nAza kara mukta hote haiN| isa gRhastha dharma kA pAlana kara jo samAdhipUrvaka maraNa karatA hai, vaha uttama devaparyAya ko prApta hotA hai aura vahA~ se cyuta hokara uttama manuSyatva prApta karatA hai| adhika se adhika ATha bhavoM meM mukti pradAna karatA hai| __ bhagavatI ArAdhanA meM kahA hai ki jo yati eka bhava meM samAdhi se maraNa karatA hai vaha aneka bhava dhAraNa kara saMsAra meM bhramaNa nahIM karatA hai| usako sAta-ATha bhava dhAraNa karane ke pazcAt avazya mokSa kI prApti hogii| svapariNAmopAttasyAyuSa indriyANAM balAnAM ca kAraNavazAtsaMkSayo mrnnm| -(sarvArthasiddhi 7/22-/362/12) apane pariNAmoM se prApta huI Ayu kA, indriyoM kA aura mana, vacana, kAya -ina tIna baloM kA kAraNa vizeSa ke milane para nAza honA maraNa hai| __AyuSaH kSayasya maraNahetutvAt -(dhavalA, 1/1/234) Ayu karma ke kSaya ko maraNa kA kAraNa mAnA hai| bhagavatI ArAdhanA - prANoM ke parityAga kA nAma maraNa hai| athavA prastuta Ayu se bhinna anya Ayu kA udaya Ane para pUrva Ayu kA vinAza honA maraNa hai| athavA anubhUyamAna Ayu nAmaka pudgala kA AtmA ke sAtha se vinaSTa honA maraNa hai| dhavalA 6/1/477 - sUtrakAra bhUtabali AcArya ne bhinna-bhinna gatiyoM se chUTane ke artha meM sambhavataH gatiyoM kI hInatA va uttamatA ke anusAra bhinna-bhinna zabdoM kA prayoga kiyA hai| narakagati evaM bhavanavAsI, vAnavyaMtara aura jyotiSI -ye tIna devagatiyA~ hIna haiM, isalie inase nikalane ke liye 'udvartana' arthAt uddhAra honA kahA hai? tiryaMca aura manuSya gatiyA~ sAmAnya haiM, ataeva unase nikalane ke liye 'kAla karanA' zabda kA prayoga kiyA hai aura saudharmAdika vimAnavAsiyoM kI gati uttama hai, ataeva vahA~ se nikalane ke liye 'cyuta' honA isa zabda kA upayoga kiyA gayA hai| maraNa ke bheda maraNa pA~ca prakAra kA hai - paNDitapaNDita, paNDita, bAlapaNDita, bAla, bAlabAla / paNDitamaraNa tIna prakAra kA hai- prAyopagamana, bhaktapratyAkhyAna va iNginii| 1800 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjavArtika meM maraNa do prakAra kA batAyA hai- nityamaraNa aura tadbhavamaraNa / bhagavatI ArAdhanA meM maraNa 17 prakAra ke batAye gaye haiM- avicimaraNa, avadhimaraNa aadi| maraNa ___ lokaprasiddha maraNa tadbhava maraNa kahalAtA hai aura pratikSaNa Ayu kA kSINa honA nityamaraNa kahalAtA hai| yadyapi saMsAra meM sabhI jIva maraNadharmA hai, parantu ajJAniyoM kI mRtyu bAlamaraNa aura jJAniyoM kI mRtyu paNDita maraNa hai, kyoMki zarIra dvArA jIva kA tyAga kiyA jAne se ajJAniyoM kI mRtyu hotI hai aura jIva dvArA zarIra kA tyAga kiyA jAne se jJAniyoM kI mRtyu hotI hai jise samAdhimaraNa kahate haiN| ativRddha yA rogagrasta ho jAne para jaba zarIra upayogI nahIM raha jAtA to jJAnIjana jaise cAritracakravartI zAntisAgara jI mahArAja dhIre-dhIre bhojana kA tyAga karake ise kRza karate hue isakA bhI tyAga kara dete haiN| ajJAnIjana ise apamRtyu samajhate haiM, para vAstava meM kaSAyoM ke kSINa ho jAne para samyagdRSTi jAgRta ho jAne ke kAraNa yaha apamRtyu nahIM balki sallekhanA maraNa hai jo utkRSTa, madhyama, jaghanya ke bheda se tIna vidhiyoM dvArA kiyA jAtA hai| yadyapi sAdhAraNataH dekhane para yaha paNDitamaraNa akAlamaraNa sarIkhA pratIta hotA hai, para vAstavika dRSTi se dekhane para akAlamaraNa nahIM hai| viSa khA jAne se, vedanA se, tIvra bhaya se, zastraghAta se, saMkleza kI adhikatA se, AhAra aura zvAsocchavAsa ke ruka jAne se Ayu kSINa ho jAtI hai, use kadalIghAta yA akAlamaraNa kahate haiN| - kSINakaSAya kevalI bhagavAna paNDitapaNDitamaraNa se marate haiN| viratAvirata jIva ke maraNa ko bAlapaNDitamaraNa kahate haiN| avirata samyagdRSTi jIva ke maraNa ko bAlamaraNa kahate haiN| mithyAdRSTi jIva ke maraNa ko bAla bAlamaraNa kahate haiN| athavA ratnatraya kA nAza karake samAdhimaraNa ke binA maranA bAlamaraNa hai| cAritravAna muniyoM ko paNDita maraNa hotA hai| vaha tIna prakAra kA hai- bhaktapratyAkhyAna, iMginI va prAyopagamana / bhojana kA kramika tyAga karake zarIra ko kRza karane kI apekSA tInoM samAna hai| antara hai zarIra ke prati upekSA bhAva meM / apane aura para ke upakAra vaiyAvRtya) kI apekSA rahita samAdhimaraNa ko prAyopagamana vidhAna kahate haiN| jisa saMnyAsa meM apane dvArA kiye gaye upakAra (vaiyAvRtya) kI apekSA rahatI hai, kintu dUsare ke dvArA kiye gaye vaiyAvRtya Adi upakAra kI apekSA sarvathA nahIM rahatI, use iMginI samAdhi kahate haiN| jisa saMnyAsa meM apane aura dUsare donoM ke dvArA kiye gaye upakAra kI apekSA rahatI hai, use bhaktapratyAkhyAna saMnyAsa kahate prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 19 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallehaNA thudi 2) DaoN. udayacandra jaina ullAsa-divva-ravi-teu-sadA hi raaje| muttiM siriM rasa-Nimagga-khamaM ca bhaavN|| dhArejja mutti-NilayaM lahiduM ca smm| aMte samAhi-maraNaM bhava-NaMda ghAeM / / 1 / / isa jagat meM aMtima samaya meM dhAraNa kiyA gayA samAdhimaraNa vAstava meM divya, bar3hate hue sUrya ke teja kI taraha suzobhita hotA hai; kyoMki usa samaya sAdhaka saMsAra-sukha ko . ghAta karake muktizrI rUpI rasa meM nimagna hone ke lie kSamA bhAva ko dhAraNa karatA hai, tathA mukti-nilaya ko prApta karane ke lie hI acchI taraha samabhAva dhAraNa karatA hai| sallehaNA. samasamaM jgdesrttN| NANaM ca daMsaNa-caritta-tavaM ca tthaannN|| saMtosa-citta-Nilae suvisuddh-bhaave| saMsAra-sAgara-taraM taridaM ca 'NAvaM / / 2|| sallekhanA sama-zama ko pradAna karatI hai| yaha saMsAra-sAgara se pAra karane ke lie naukA hai| usameM saMtoSa cittayukta suvizuddhabhAva meM jJAna, darzana, cAritra tathA tapa ko sthAna diyA jAtA hai ataH vaha jagat ke aizvarya ko prApta karAtI hai| sANaMda-rAjida-sude maraNe hi kaale| bhavvANaNaM khamaNihiM ca viidraagN|| / NANAvibhAva-pariNAma-su mutt-jttN| kuvvejja sallihaNa bhAva-jiNaM ca dhammaM / / 3 / / sallekhanA meM sallekhana ke bhAva hone cAhie; usameM jinadharma ko, vItarAga bhAva ko, kSamAnidhi ko evaM bhavyAnana ko mahattva denA caahie| tabhI nAnA prakAra ke vibhAva-pariNAmoM se rahita hokara sAdhaka jIva sukhada yAtrA kara sakatA hai| divvaM ca tacca-paramattha-viyAra-puvvaM / . sallehade jaga-jagaM Na kuvAda-vAdaM / / 2000 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhamma suNejja dasa mitt-pvitt-laah| siddhosi buddha-viNimutta-susaMkaro si|| 4 / / sallekhanA meM jagat ke kisI bhI taraha ke vAda-vivAda ko sthAna na deM, apitu usa samaya divya tattva, paramArtha pUrNa vicAra ko mahattva deN| dharma suneM, unheM hI apanA pavitra lAbha kA kAraNa samajheM aura soceM ki maiM siddha hU~ buddha hU~, vinirmukta hU~ aura zaMkara bhI huuN| aMte samAhimaraNe guNa vigghehiN| mutto visuddh-sud-bhaav-sunnNd-jutto|| ottiM pddikkmnn-kmm-kunnNt-smm| No taM ca hodi paDikkamaNaM puNo vi||5|| antima samaya meM samAdhimaraNa ke samaya meM sAdhaka guNa-vigraha se mukta, vizuddha sadbhAvapUrvaka atyanta Ananda ke sAtha auttamArthika pratikramaNa ko karatA huA phira pratikramaNa ko nahIM prApta hotA hai| savvesu kappataru . rAjadi rukkhesuN| sallehaNA vi samaesu sujppmNto|| bhavvANa * bhvv-mnn-vNchid-sNpdNdu| dAejja sA vihi su sadA pavitta-bhAvaM / / 6 / / - sabhI vRkSoM meM jaise kalpavRkSa zobhita hotA hai, usI taraha maMtrajApapUrvaka sallekhanA bhI bhavyajIca ke lie manovAMchita sampadA ko pradAna karatI hai tathA vahI sallekhanA pUrNa pavitra bhAva ko prApta kraaegii| bhAveNa . pUda-iNamaM ca pddikkmaaiN| puNNodaeNa suvihiM sada-lehaNaM c|| kuvvejja ghAda-uvaghAda-kidaM ca kmm| baMdhaM Na hojja puNa esa viyaarejjaa||7|| zubha bhAvoM se pavitra pratikramaNa Adi kI vidhi se sat lekhana evaM kRta karma kA ghAta-upaghAta kareM, tAki punaH bandha na ho aura uttama vicAroM ko dhAraNa kreN| aMte hi Ausa-paraM paramaM ca nnNdN| satthaM ca sAra-suNa uttama-dAyagaM c|| kammakhayaM khalu kuNehidi maNNa tumhe| sallehaNA pyddi-jog-sujog-juttaa|| 8 / / __ anta meM Ayu pUrNa hote samaya parama Ananda ke sAtha nizcaya sallekhanA kareM, zAstroM ke-sAra ko antaraMga meM utAreM, kyoMki vahI zreSTha phaladAyaka hai| yadi sAdhaka vAstava meM aise uttama bhAva prApta kara le to mAnie ki nizcaya hI vaha karmakSaya kregaa| ** prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 21 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana meM sallekhanA : eka anuzIlana Ev DaoN. darabArIlAla koThiyA, nyAyAcArya janma ke sAtha mRtyu kA aura mRtyu ke sAtha janma kA anAdi-pravAha sambandha hai| . jo utpanna hotA hai usakI mRtyu bhI avazya hotI hai aura jisakI mRtyu hotI hai usakA janma bhI hotA hai| isa taraha janma aura maraNa kA pravAha taba taka pravAhita rahatA hai jaba taka jIva kI mukti nahIM hotii| isa pravAha meM jIvoM ko nAnA klezoM aura duHkhoM ko bhoganA par3atA hai| parantu rAga-dveSa aura indriya-viSayoM meM Asakta vyakti isa dhruva satya ko jAnate hue bhI usase mukti pAne kI ora lakSya nahIM dete| pratyuta jaba koI paidA hotA hai to usakA ve janmotsava manAte tathA harSa vyakta karate haiN| aura jaba koI maratA hai to usakI mRtyu para A~sU bahAte evaM zoka prakaTa karate haiN| . - para saMsAra-virakta mumukSu santoM kI vRtti isase bhinna hotI hai| ve apanI mRtyu . ko acchA mAnate haiM aura yaha socate haiM ki jIrNa-zIrNa zarIrarUpI piMjare se AtmA ko chuTakArA mila rahA hai| ataeva jaina manISiyoM ne unakI mRtyu ko mRtyumahotsava ke rUpa meM varNana kiyA hai| isa vailakSaNya ko samajhanA kucha kaThina nahIM hai| yathArtha meM sAdhAraNa loga saMsAra (viSaya-kaSAya ke poSaka cetanAcetana padArthoM) ko AtmIya samajhate haiN| ataH unake chor3ane meM unheM duHkha kA anubhava hotA hai aura unake milane meM harSa hotA hai| parantu zarIra aura AtmA ke bheda ko samajhanevAle jJAnI vItarAgI santa na kevala viSaya-kaSAya kI poSaka bAhya vastuoM ko hI, apitu apane zarIra ko bhI para-anAtmIya mAnate haiN| ataH zarIra ko chor3ane meM unheM duHkha na hokara pramoda hotA hai| ve apanA vAstavika nivAsa isa dvandva-pradhAna duniyA ko nahIM mAnate, kintu mukti ko samajhate haiM aura saddarzana, jJAna, cAritra, tapa, tyAga, saMyama Adi AtmIya guNoM ko apanA yathArtha parivAra mAnate haiN| phalataH santajana yadi apane paudgalika zarIra ke tyAga para mRtyu-mahotsava manAyeM to koI Azcarya nahIM hai| ve apane rugNa, azakta, jarjarita, kucha kSaNoM meM jAnevAle aura vipad-grasta jIrNa-zIrNa zarIra ko chor3ane tathA naye zarIra ko grahaNa karane meM usI taraha utsuka evaM pramudita hote haiM jisa taraha koI vyakti apane purAne, malina, jIrNa aura kAma na de sakanevAle vastra 2200 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko chor3ane tathA navIna vastra ke paridhAna meM adhika prasanna hotA hai| __isI tathya ko dRSTi meM rakhakara saMvegI jaina zrAvaka yA jaina sAdhu apanA maraNa sudhArane ke lie ukta paristhitiyoM meM sallekhanA grahaNa karatA hai| vaha nahIM cAhatA ki usakA zarIra-tyAga rote-vilapate, saMkleza karate aura rAga-dveSa kI agni meM jhulasate hue asAvadhAna avasthA meM ho, kintu dRr3ha, zAnta aura ujjvala pariNAmoM ke sAtha vivekapUrNa sthiti meM vIroM kI taraha usakA zarIra chuutte| sallekhanA mumukSu zrAvaka aura sAdhu donoM ke isI uddezya kI pUraka hai| sallkhanA aura usakA mahattva ___ sallekhanA zabda jainadharma kA pAribhASika zabda hai| isakA artha hai- samyakkAyakaSAya-lekhanA sallekhanA -samyak prakAra se kAya aura kaSAya donoM ko kRSa karanA sallekhanA hai| tAtparya yaha ki maraNa-samaya meM kI jAne vAlI jisa kriyAvizeSa meM bAharI aura bhItarI arthAta zarIra tathA rAgAdi doSoM kA, unake kAraNoM ko kama karate hue prasannatApUrvaka binA kisI dabAva ke svecchA se lekhana arthAt kRSIkaraNa kiyA jAtA hai, usa uttama kriyA-vizeSa kA nAma sallekhanA hai| usI ko samAdhimaraNa kahA gayA hai| yaha sallekhanA jIvanabhara Acarita samasta vratoM, tapoM aura saMyama kI saMrakSikA hai| isalie ise jaina-saMskRti meM vratarAja bhI kahA hai| . apane pariNAmoM ke anusAra prApta Ayu, indriyoM aura mana, vacana, kAya ina tIna baloM ke saMyoga kA nAma janma hai aura unhIM ke kramazaH athavA sarvathA kSINa hone ko maraNa kahA gayA hai| yaha maraNa do prakAra kA hai| eka nitya-maraNa aura dUsarA tdbhvmrnn| pratikSaNa jo Ayu Adi kA hrAsa hotA rahatA hai vaha nitya-maraNa hai tathA uttaraparyAya kI prApti ke sAtha pUrva paryAya kA nAza honA tadbhava-maraNa hai|' nityamaraNa to nirantara hotA rahatA hai, usakA Atma-pariNAmoM para vizeSa prabhAva nahIM pdd'taa| para tadbhava-maraNa kA kaSAyoM evaM viSaya-vAsanAoM kI nyUnAdhikatA ke anusAra AtmapariNAmoM para acchA yA burA prabhAva avazya par3atA hai| isa tadbhava-maraNa ko sudhArane aura acchA banAne ke lie hI paryAya ke anta meM sallekhanA rUpa alaukika prayatna kiyA jAtA hai| sallekhanA se ananta saMsAra kI kAraNabhUta kaSAyoM kA Avega upazamita athavA kSINa ho jAtA hai tathA janma-maraNa kA pravAha bahuta hI alpa ho jAtA athavA bilkula sUkha jAtA hai| AcArya zivArya sallekhanA-dhAraNa para bala dete hue kahate haiM -jo bhadra eka paryAya meM samAdhimaraNapUrvaka maraNa karatA hai vaha saMsAra meM sAtaATha paryAya se adhika paribhramaNa nahIM karatA--usake bAda vaha avazya mokSa pA letA hai| Age ve sallekhanA aura sallekhanA-dhAraka kA mahattva batalAte hue yahA~ taka likhate haiM -sallekhanA-dhAraka (kSapaka) ko bhaktipUrvaka darzana, vandana aura vaiyAvRtya prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 23 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adi karanevAlA vyakti bhI devagati ke sukhoM ko bhogakara anta meM uttama sthAna (nirvANa) ko prApta karatA hai| paNDitapravara AzAdhara jI ne bhI isI bAta ko bar3e hI prAMjala zabdoM meM spaSTa karate hue kahA hai ki svastha zarIra pathya AhAra aura vihAra dvArA poSaNa karane yogya hai tathA rugNa zarIra yogya oSadhiyoM dvArA upacAra ke yogya hai parantu yogya AhAra-vihAra aura auSadhopacAra karate hue bhI zarIra para unakA anukUla asara na ho, pratyuta roga bar3hatA hI jAya to aisI sthiti meM usa zarIra ko duSTa ke samAna chor3a denA hI zreyaskara hai| ve asAvadhAnI evaM Atma-ghAta ke doSa se bacane ke lie kucha aisI bAtoM kI ora bhI saMketa karate haiM, jinake dvArA zIghra aura avazya maraNa kI sUcanA mila jAtI hai| usa hAlata meM vratI ko Atmadharma-rakSA ke lie sallekhanA meM lIna ho jAnA hI sarvottama hai|" eka anya vidvAn ne bhI pratipAdana kiyA hai ki jisa zarIra kA bala pratidina kSINa ho rahA hai, bhojana uttarottara ghaTa rahA hai aura rogAdika ke pratIkAra karane kI zakti nahIM rahI hai vaha zarIra hI vivekI puruSoM ko yathAkhyAta cAritra (sallekhanA) ke samaya ko iMgita karatA hai| mRtyumahotsavakAra kI dRSTi meM samasta zrutAbhyAsa, ghora tapazcaraNa aura kaThora vratAcaraNa kI sArthakatA tabhI hai jaba mumukSu zrAvaka athavA sAdhu viveka jAgRta ho jAne para sallekhanApUrvaka zarIra tyAga karatA hai| ve likhate haiM :- jo phala bar3e-bar3e vratI puruSoM ko kAyaklezAdi tapa, ahiMsAdi vrata dhAraNa karane para prApta hotA hai vaha phala anta samaya meM sAvadhAnIpUrvaka kiye gaye samAdhimaraNa vAle jIvoM ko sahaja meM prApta ho jAtA hai arthAt jo Atma-vizuddhi aneka prakAra ke tapAdi se hotI hai, vaha anta samaya meM samAdhipUrvaka zarIra-tyAga se prApta ho jAtI hai| bahuta kAla taka kiye gaye ugra tapoM kA, pAle hue vratoM kA aura nirantara abhyAsa kiye hue zAstrajJAna kA ekamAtra phala zAnti ke sAtha AtmAnubhava karate hue samAdhipUrvaka maraNa karanA hai| __AcArya samantabhadra kI mAnyatAnusAra jIvana meM Acarita tapoM kA phala vastutaH anta samaya meM gRhIta sallekhanA hI hai| ataH ve use pUrI zakti ke sAtha dhAraNa karane para jora dete haiN| AcArya pUjyapAda-devanandi bhI sallekhanA ke mahattva aura AvazyakatA ko batalAte hue likhate haiM -maraNa kisI ko iSTa nahIM hai| jaise aneka prakAra ke sonA-cA~dI, bahumUlya vastroM Adi kA vyavasAya karanevAle kisI vyApArI ko apane usa ghara kA vinAza kabhI iSTa nahIM hai, jisameM ukta bahumUlya vastue~ rakhI huI haiN| yadi kadAcit usake vinAza kA kAraNa (agni kA laganA, bAr3ha A jAnA yA rAjya meM viplava kA ho jAnA, Adi) upasthita ho jAya, to vaha usakI rakSA kA pUrA upAya karatA hai aura jaba rakSA kA upAya saphala hotA huA dikhAI nahIM detA, to ghara meM rakhe hue una bahumUlya padArthoM ko bacAne kA bharasaka prayatna karatA hai aura ghara ko 24 00 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naSTa hone detA hai| usI taraha vrata-zIlAdi guNoM kA arjana karanevAlA vratI-zrAvaka yA sAdhu bhI una vratAdiguNa-ratnoM ke AdhArabhUta zarIra kI, poSaka AhAra-auSadhAdi dvArA rakSA karatA hai, usakA nAza use iSTa nahIM hai| para daivavaza zarIra meM usake vinAzakAraNa (asAdhya rogAdi) upasthita ho jAyeM, to vaha unako dUra karane kA yathAsAdhya prayatna karatA hai| parantu jaba dekhatA hai ki unakA dUra karanA azakya hai aura zarIra kI rakSA aba sambhava nahIM hai, to una bahumUlya vrata-zIlAdi Atma-guNoM kI vaha sallekhanA dvArA rakSA karatA hai aura zarIra ko naSTa hone detA hai| ina ullekhoM se sallekhanA kI upayogitA, AvazyakatA aura mahattA sahaja meM jAnI jA sakatI hai| lagatA hai ki isI kAraNa jaina-saMskRti meM sallekhanA para bar3A bala diyA gayA hai| jaina lekhakoM ne akele isI viSaya para prAkRta, saMskRta, hindI Adi bhASAoM meM anekoM svatantra grantha likhe haiN| AcArya zivArya kI 'bhagavatI ArAdhanA' isa viSaya kA eka atyanta prAcIna aura mahattvapUrNa vizAla prAkRta-grantha hai| isI prakAra 'mRtyumahotsava', 'samAdhimaraNotsAhadIpaka', 'samAdhimaraNapATha' Adi nAmoM se saMskRta tathA hindI meM bhI isI viSaya para aneka kRtiyA~ upalabdha haiN| sallekhanA kA kAla, prayojana aura vidhi _ AcArya samantabhadra ne 'ratnakaraNDazrAvakAcAra' meM sallekhanA-dhAraNa kA kAla aura usakA prayojana batalAte hue likhA hai ki aparihArya upasarga, durbhikSa, bur3hApA aura roga -ina avasthAoM meM Atmadharma kI rakSA ke lie jo zarIra kA tyAga kiyA jAtA hai. vaha sallekhanA hai| jaina vratI-zrAvaka yA sAdhu kI dRSTi meM zarIra kA utanA mahattva nahIM hai jitanA AtmA kA hai; kyoMki usane bhautika dRSTi ko gauNa aura AdhyAtmika dRSTi ko upAdeya mAnA hai| ataeva vaha bhautika zarIra kI ukta upasargAdi saMkaTAvasthAoM meM, jo sAdhAraNa vyakti ko vicalita kara denevAlI hotI hai, Atmadharma se cyuta na hotA huA usakI rakSA ke lie sAmyabhAva pUrvaka zarIra kA utsarga kara detA hai| vAstava meM isaprakAra kA viveka, buddhi aura nirmoha bhAva use aneka varSoM ke cirantana abhyAsa aura sAdhanA dvArA hI prApta hotA hai| isI se sallekhanA eka asAmAnya asidhArAvrata hai jise ucca manaHsthiti ke vyakti hI dhAraNa kara pAte haiN| saca bAta yaha hai ki zarIra aura AtmA ke madhya kA antara (zarIra jar3a, heya aura asthAyI hai tathA AtmA cetana, upAdeya aura sthAyI hai) jAna lene para sallekhanA-dhAraNa kaThina nahIM rhtaa| usa antara kA jJAtA yaha spaSTa jAnatA hai- zarIra kA nAza avazya hogA, usake lie avinazvara phaladAyI dharma kA nAza nahIM karanA cAhie, kyoMki zarIra kA nAza ho jAne para to dUsarA zarIra punaH mila sakatA hai| parantu Atmadharma kA nAza hone para usakA ... punaH milanA durlabha hai|" ataH jo zarIra-mohI nahIM hote ve AtmA aura anAtmA ke prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 25 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antara ko jAnakara samAdhimaraNa dvArA AtmA se paramAtmA kI ora bar3hate haiN| jainasallekhanA meM yahI tattva nihita hai| isI se pratyeka jaina devopAsanA ke anta meM pratidina yaha pavitra kAmanA karatA hai" :- he jinendra ! Apa jagad bandhu hone ke kAraNa maiM Apake caraNoM kI zaraNa meM AyA huuN| usake prabhAva se mere saba duHkhoM kA abhAva ho, duHkhoM ke kAraNa jJAnAvaraNAdi karmoM kA nAza ho aura karmanAza ke kAraNa samAdhimaraNa kI prApti ho tathA samAdhimaraNa ke kAraNabhUta samyakabodha (viveka) kA lAbha ho| jaina saMskRti meM sallekhanA ko hI AdhyAtmika uddezya evaM prayojana svIkAra kiyA gayA hai| laukika bhoga yA upabhoga yA indrAdi pada kI usameM kAmanA nahIM kI gaI hai| mumukSu zrAvaka yA sAdhu ne jo aba taka vrata-tapAdi pAlana kA ghora prayatna kiyA hai, kaSTa sahe haiM, Atmazakti bar3hAI hai aura asAdhAraNa Atma-jJAna ko jAgRta . kiyA hai usa para sundara kalaza rakhane ke lie vaha antima samaya meM bhI pramAda nahIM karanA caahtaa| ataeva vaha jAgRta rahatA huA sallekhanA meM pravRtta hotA hai :- . sallekhanAvasthA meM use kaisI pravRtti karanI cAhie aura usakI vidhi kyA hai? isa sambandha meM bhI jaina-lekhakoM ne vistRta aura vizada vivecana kiyA hai| AcArya / samantabhaMdra ne sallekhanA kI nimna prakAra vidhi batalAI hai :___ sallekhanA-dhArI sabase pahale iSTa vastuoM meM rAga, aniSTa vastuoM meM dveSa, strIputrAdi priyajanoM meM mamatva aura dhanAdi meM svAmitva kA tyAga karake mana ko zuddha bnaaye| isake pazcAt apane parivAra tathA sambandhita vyaktiyoM se jIvana meM hue . aparAdhoM ko kSamA karAye aura svayaM bhI unheM priya vacana bolakara kSamA kre| isake anantara vaha svayaM kiye, dUsaroM se karAye aura anumodanA kiye hiMsAdi pApoM kI nizchala bhAva se AlocanA (una para kheda-prakAzana) kare tathA mRtyuparyanta mahAvratoM kA apane meM Aropa kre| isake atirikta AtmA ko nirbala banAnevAle zoka, bhaya, avasAda, glAni, kaluSatA aura AkulatA jaise Atma-vikAroM kA bhI parityAga kara de tathA Atmabala evaM utsAha ko prakaTa karake amRtopama zAstra-vacanoM dvArA mana ko prasanna rkhe| iprakAra kaSAya ko zAnta athavA kSINa karate hue zarIra ko bhI kRza karane ke lie sallekhanA meM prathamataH annAdi AhAra kA, phira dUdha, chAcha Adi peya padArthoM kA tyAga kre| isake anantara garma jala pIne kA abhyAsa kre| anta meM unheM bhI chor3akara zaktipUrvaka upavAsa kre| isataraha upavAsa karate evaM paMcaparameSThI kA dhyAna karate hue pUrNa viveka ke sAtha sAvadhAnI meM zarIra ko chodd'e| isa antaraMga aura bAhya vidhi se sallekhanAdhArI Ananda-jJAnasvabhAva AtmA kA sAdhana karatA hai aura vartamAna paryAya ke vinAza se cintita nahIM hotA, kintu bhAvI paryAya ko adhika sukhI, zAnta, zuddha evaM ucca banAne kA puruSArtha karatA hai| nazvara se anazvara kA lAbha 2600 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho, to use kauna buddhimAn chor3anA cAhegA? phalataH sallekhanA- dhAraka una pA~ca doSoM se bhI apane ko bacAtA hai, jinase usake sallekhanA-vrata meM dUSaNa lagane kI sambhAvanA rahatI hai| ve pA~ca doSa nimna prakAra batalAye gaye haiM jinheM aticAra kahA gayA hai : 1. sallekhanA le lene ke bAda jIvita rahane kI AkAMkSA karanA 2. kaSTa na saha sakane ke kAraNa zIghra marane kI icchA karanA 3. bhayabhIta honA 4. snehiyoM kA smaraNa karanA 5. agalI paryAya meM sukhoM kI cAha krnaa| sallekhanA kA phala sallekhanA-dhAraka dharma kA pUrNa anubhava aura lAbha lene ke kAraNa niyama se niHzreyasa athavA abhyudaya prApta karatA hai| samantabhadrasvAmI ne sallekhanA kA phala batalAte hue likhA hai :- uttama sallekhanA karanevAlA dharmarUpI amRta kA pAna karane ke kAraNa samasta duHkhoM se rahita hokara yA to vaha niHzreyasa ko prApta karatA hai aura yA abhyudaya ko pAtA hai, jahA~ use aparimita sukhoM kI prApti hotI hai| paNDita AzAdhara jI bhI kahate haiM ki.jisa mahApuruSa ne saMsAra-paramparA ke nAzaka samAdhimaraNa ko dhAraNa kiyA hai usane dharmarUpI mahAna nidhi ko parabhava meM jAne ke lie apane sAtha le liyA hai, jisase vaha usI taraha sukhI rahe, jisa prakAra eka grAma se dUsare grAma ko jAnevAlA vyakti pAsa meM paryApta pAtheya hone para nirAkula rahatA hai| isa jIva ne ananta bAra maraNa kiyA, kintu samAdhi-sahita puNya-maraNa kabhI nahIM kiyA, jo saubhAgya se yA puNyodaya se aba prApta huA hai| sarvajJadeva ne isa samAdhi-sahita puNya-maraNa kI bar3I prazaMsA kI hai, kyoMki samAdhipUrvaka maraNa karanevAlA mahAn AtmA nizcaya se saMsArarUpI piMjare ko tor3a detA hai - use phira saMsAra ke bandhana meM nahIM rahanA par3atA hai| sallekhanA meM sahAyaka aura unakA mahattvapUrNa kartavya - ArAdhaka jaba sallekhanA le letA hai, to vaha usameM bar3e Adara, prema aura zraddhA ke sAtha saMlagna rahatA hai tathA uttarottara pUrNa sAvadhAnI rakhatA huA Atma-sAdhanA meM gatizIla rahatA hai| usake isa puNya-kArya meM, jise eka mahAn yajJa kahA gayA hai, pUrNa saphala banAne aura use apane pavitra patha se vicalita na hone dene ke lie niryApakAcArya (samAdhimaraNa karAne vAle anubhavI muni) usakI sallekhanA meM sampUrNa zakti evaM Adara ke sAtha use sahAyatA pahu~cAte haiN| aura samAdhimaraNa meM use susthira rakhate haiN| ve sadaiva use tattvajJAnapUrNa madhura upadeza karate tathA zarIra aura saMsAra kI asAratA evaM kSaNabhaMguratA dikhalAte haiM, jisase vaha unameM mohita na ho, jinheM vaha heya samajhakara chor3a cukA yA chor3ane kA saMkalpa kara cukA hai| unakI punaH cAha na kre| AcArya zivArya ne bhagavatI-ArAdhanA (gAthA 650-376) meM samAdhimaraNa prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 27 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karAnevAle ina niryApaka muniyoM kA bar3A sundara aura vizada varNana karate hue likhA hai :- ve muni (niryApaka) dharmapriya, dRDhazraddhAnI, pApabhIru, parISaha-jetA, deza-kAlajJAtA, yogyAyogya-vicAraka, nyAyamArga-marmajJa, anubhavI, svaparatattva vivekI, vizvAsI aura parama-upakArI hote haiN| ye niryApaka muni kSapaka kI samAdhi meM pUrNa prayatna se sahAyatA karate haiN| bharata aura airAvata kSetroM meM kAla kI viSamatA hone se jaisA avasara ho aura jitanI vidhi bana jAye tathA jitane guNoM ke dhAraka niryApaka mila jAyeM utane guNoM vAle niryApakoM se bhI samAdhi karAyeM, atizreSTha hai; para eka niryApaka nahIM honA cAhie, kama-se-kama do honA cAhie, kyoMki akelA eka niryApaka kSapaka kI 24 ghaNTe sevA karane para thaka jAegA aura kSapaka kI samAdhi acchI taraha nahIM karA skegaa| isa kathana se do bAteM prakAza meM AtI haiN| eka to yaha ki samAdhimaraNa karAne ke lie do se kama niryApaka nahIM hone caahie| sambhava hai ki kSapaka kI samAdhi adhika dina taka cale aura usa dazA meM yadi niryApaka eka ho to use vizrAma nahIM mila sakatA, ataH kama-se-kama do niryApaka to honA hI caahie| dUsarI bAta yaha ki prAcIna kAla meM muniyoM kI itanI bahulatA thI ki eka-eka muni kI samAdhi meM bahuta muni niryApaka hote the aura kSapaka kI samAdhi ko ve nirvighna sampanna karAte the| ye niryApaka kSapaka ko jo kalyANakArI upadeza dete haiM tathA use sallekhanA meM susthira rakhate haiM, usakA paNDita AzAdhara jI ne bar3A sundara varNana kiyA hai| * loka meM aisA koI pudgala nahIM, jisakA tumane eka se adhika bAra bhoga na kiyA ho, phira bhI vaha tumhArA koI hita nahIM kara skaa| paravastu kyA kabhI AtmA kA hita kara sakatI hai? AtmA kA hita to usI ke jJAna, saMyama aura zraddhAdi guNa hI kara sakate haiN| ataH bAhya vastuoM se moha ko tyAgo, viveka tathA saMyama kA Azraya lo| aura sadaiva yaha vicAro ki maiM anya hU~ aura pudgala anya hai| maiM cetana hai, jJAtA-draSTA hU~ aura pudagala acetana hai, jJAna-darzana-rahita hai| maiM Anandaghana hU~ aura pudgala aisA nahIM hai| jisa sallekhanA ko tumane aba taka dhAraNa nahIM kiyA thA use dhAraNa karane kA suavasara tumheM Aja prApta huA hai| usa AtmahitakArI sallekhanA meM koI doSa na Ane do| tuma parISahoM-kSudhAdi ke kaSToM se mata ghbraao| ve tumhAre AtmA kA kucha bigAr3a nahIM skte| unheM tuma sahanazIlatA evaM dhIratA se sahana karo aura unake dvArA karmoM kI asaMkhyaguNI nirjarA kro| atyanta duHkhadAyI mithyAtva kA vamana karo, sukhadAyI samyaktva kA ArAdhana karo, paMcaparameSThI kA smaraNa karo, unake guNoM meM satata anurAga rakho aura apane zuddha jJAnopayoga meM lIna raho, apane mahAvratoM kI rakSA karo, kaSAyoM ko jIto, indriyoM 2800 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko vaza meM karo, sadaiva AtmA meM hI AtmA kA dhyAna kro| mithyAtva ke samAna duHkhadAyI aura samyaktva ke samAna sukhadAyI tIna loka meM anya koI vastu nahIM hai| parISahoM aura upasargoM ko jItakara mahAvrata kA pAlana karane se abhyudaya aura niHzreyasa prApta hotA hai ataH dhIratA-vIratA se saba kaSToM ko sahana karate hue AtmalIna rahanA cAhie, jisase tumhArI samAdhi uttama prakAra se ho aura tuma abhyudaya tathA niHzreyasa ko prApta kro| isataraha niryApaka muni kSapaka ko samAdhimaraNa meM nizcala aura sAvadhAna banAye rakhate haiN| kSapaka ke samAdhimaraNa mahAn yajJa kI saphalatA meM ina niryApaka sAdhuvaroM kA pramukha evaM advitIya sahayoga hone se unakI prazaMsA karate hue AcArya zivArya ne likhA hai :- ve mahAnubhAva (niryApaka muni) dhanya haiM, jo apanI sampUrNa zakti lagAkara bar3e Adara ke sAtha kSapaka kI sallekhanA karAte haiN| 4 sallekhanA ke bheda jainazAstroM meM tIna prakAra se zarIra kA tyAga batAyA hai :- 1. cyuta 2.cyAvita 3. tykt| 1. cyuta - jo Ayu pUrNa hokara zarIra kA svataH chUTanA hai, vaha cyuta kahalAtA hai| .. 2.. cyAvita - jo viSa-bhakSaNa, rakta-kSaya, dhAtu-kSaya, zastra-ghAta, saMkleza, agni- dAha, jala-praveza, giri-patana Adi nimittakAraNoM se zarIra chor3A jAtA hai, vaha cyAvita kahA gayA hai| 3. tyakta - rogAdi ho jAne aura unakI asAdhyatA tathA maraNa kI vyAsannatA jJAta hone para jo viveka-sahita saMnyAsarUpa pariNAmoM se zarIra chor3A jAtA hai, vaha tyakta hai| ina tIna prakAra ke zarIra-tyAgoM meM tyaktarUpa zarIra-tyAga sarvazreSTha aura uttama mAnA gayA hai, kyoMki tyakta avasthA meM AtmA pUrNatayA jAgRta evaM sAvadhAna rahatA hai tathA koI saMkleza pariNAma nahIM hotaa| isa tyakta zarIratyAga ko hI samAdhi-maraNa, saMnyAsa-maraNa, paNDita-maraNa, vIra-maraNa aura sallekhanAmaraNa kahA gayA hai| yaha sallekhanA-maraNa (tyakta zarIra-tyAga) bhI tIna prakAra kA pratipAdita kiyA gayA hai :- 1. bhaktapratyAkhyAna 2. iMginI 3. praayopgmn| - 1. bhaktapratyAkhyAna- jisa zarIra-tyAga meM anna-pAna ko dhIre-dhIre kama karate hue chor3A jAtA hai use bhakta-pratyAkhyAna yA bhakta-pratijJA-sallekhanA kahate haiN| isakA kAla-pramANa nyUnatama antarmuhUrta hai aura adhikatama bAraha varSa hai| madhyama antarmuhUrta se Upara tathA bAraha varSa se nIce kA kAla hai| isameM ArAdhaka AtmAtirikta samasta para-vastuoM se rAga-dveSAdi chor3atA hai aura apane zarIra kI Tahala svayaM bhI karatA hai aura dUsaroM se bhI karAtA hai| prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 40 29 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. iMginI - jisa zarIra-tyAga meM kSapaka apane zarIra kI sevA-paricaryA svayaM to karatA hai, para dUsare se nahIM karAtA, use iMginI-maraNa kahate haiN| isameM kSapaka svayaM uThegA, svayaM baiThegA aura svayaM leTegA aura isa taraha apanI samasta kriyAe~ svayaM hI kregaa| vaha pUrNatayA svAvalambana kA Azraya le letA hai| 3. prAyopagamana- jisa zarIra-tyAga meM isa sallekhanA kA dhArI na svayaM apanI sahAyatA letA hai aura na dUsare kI, use prAyopagamana-maraNa kahate haiN| isameM zarIra ko lakar3I kI taraha chor3akara AtmA kI ora hI kSapaka kA lakSya rahatA hai aura AtmA ke dhyAna meM hI vaha sadA rata rahatA hai| isa sallekhanA ko sAdhaka tabhI dhAraNa karatA hai jaba vaha antima avasthA meM pahu~ca jAtA hai aura usakA saMhanana (zArIrika bala aura Atma-sAmarthya) prabala hotA hai| bhakta-pratyAkhyAna sallekhanA ke do bheda inameM bhakta-pratyAkhyAna sallekhanA do taraha kI hotI hai :- 1. savicAra-bhaktapratyAkhyAna 2. avicAra-bhaktapratyAkhyAna / savicAra-bhaktapratyAkhyAna meM ArAdhaka apane saMgha ko chor3akara dUsare saMgha meM jAkara sallekhanA grahaNa karatA hai| yaha sellekhanA bahuta kAla bAda maraNa hone tathA zIghra maraNa na hone kI hAlata meM grahaNa kI jAtI hai| isa sallekhanA kA dhArI arha Adi adhikAroM ke vicArapUrvaka utsAha sahita ise dhAraNa karatA hai| isIse ise savicAra-bhaktapratyAkhyAna sallekhanA kahate haiN| para jisa ArAdhaka kI Ayu adhika nahIM hai aura zIghra maraNa honevAlA hai tathA dUsare saMgha meM jAne kA samaya nahIM hai aura na zakti hai vaha muni dUsarI avicAra-bhakta-pratyAkhyAnasallekhanA letA hai| isake bhI tIna bheda haiM :- 1. niruddha 2. niruddhatara 3. parama-niruddha / * niruddha- dUsare saMgha meM jAne kI pairoM meM sAmarthya na rahe, zarIra thaka jAya athavA ghAtaka roga, vyAdhi yA upasargAdi A jAyeM aura apane saMgha meM hI ruka jAya to usa hAlata meM muni isa samAdhimaraNa ko grahaNa karatA hai| isalie ise niruddha-aticAra-bhaktapratyAkhyAna-sallekhanA kahate haiN| yaha do prakAra kI hai(ka) prakAza (kha) aprkaash| loka meM jinakA samAdhimaraNa vikhyAta ho jAye, vaha prakAza hai tathA jinakA vikhyAta na ho, vaha aprakAza hai| niruddhatara- sarpa, agni, vyAghra, mahiSa, hAthI, rIcha, cora, vyantara, mUrchA, duSTapuruSoM Adi ke dvArA mAraNAntika Apatti A jAne para Ayu kA anta jAnakara nikaTavartI AcAryAdika ke samIpa apanI nindA, gardA karatA huA sAdhu zarIratyAga kare to use niruddhatara-avicAra-bhaktapratyAkhyAna-samAdhimaraNa kahate haiN| paramaniruddha- sarpa, vyAghrAdi ke bhISaNa upadravoM ke Ane para vANI ruka jAya, bola na nikala sake, aise samaya meM mana meM hI arahantAdi paMcaparameSThiyoM ke prati 3000 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI AlocanA karatA huA sAdhu zarIra tyAge, to use paramaniruddha bhaktapratyAkhyAna-sallekhanA kahate haiN| sAmAnya maraNa kI apekSA samAdhimaraNa kI zreSThatA : AcArya zivArya ne satraha prakAra ke maraNoM kA ullekha karake unameM viziSTa pA~ca taraha ke maraNoM kA varNana karate hue tIna maraNoM ko prazaMsanIya evaM zreSTha batalAyA hai| ve tIna maraNa ye haiM :- 1. paNDita-paNDitamaraNa 2. paNDitamaraNa 3. bAla-paNDitamaraNa / ukta maraNoM ko spaSTa karate hue unhoMne likhA hai ki caudahaveM guNasthAnavartI ayogakevalI bhagavAn kA nirvANa-gamana paNDita-paNDitamaraNa hai, AcArAMga-zAstrAnusAra cAritra ke dhAraka sAdhu-muniyoM kA maraNa paNDitamaraNa hai, dezavratI zrAvaka kA maraNa bAla-paNDitamaraNa hai, avirata-samyagdRSTi kA maraNa bAlamaraNa aura mithyAdRSTi kA maraNa bAla-bAlamaraNa hai| Upara jo bhaktapratyAkhyAna, iMginI aura prAyopagamana -ina tIna samAdhimaraNoM kA kathana kiyA gayA hai vaha saba paNDitamaraNa kA kathana hai arthAt ve paNDita-maraNa ke bheda haiN| samAdhimaraNa ke kartA, kArayitA, anumodaka aura darzakoM kI prazaMsA : - AcArya zivArya ne sallekhanA karane, karAne, dekhane, anumodana karane, usameM sahAyaka hone, AhAra-auSadha-sthAnAdi dene tathA Adara-bhakti prakaTa karanevAloM ko puNyazAlI batAkara unakI bar3I prazaMsA karate hue likhA hai :- ve muni dhanya haiM, jinhoMne saMgha ke madhya meM jAkara samAdhimaraNa grahaNa kara cAra prakAra (darzana, jJAna, cAritra aura tapa) kI ArAdhanArUpI patAkA ko phaharAyA hai| ve hI bhAgyazAlI aura jJAnI haiM tathA unhIM ne samasta lAbha pAyA hai jinhoMne durlabha bhagavatI ArAdhanA (sallekhanA) ko prApta kiyA hai| jisa ArAdhanA ko saMsAra meM mahAprabhAvazAlI vyakti bhI prApta nahIM kara pAte, ArAdhanA ko jinhoMne pUrNarUpa se prApta kiyA, unakI mahimA kA varNana kauna kara sakatA hai? ve mahAnubhAva bhI dhanya haiM, jo pUrNa Adara aura samasta zakti ke sAtha kSapaka kI ArAdhanA karAte haiN| jo dharmAtmA puruSa kSapaka kI ArAdhanA meM upadeza, AhAra-pAna, auSadha va sthAnAdi ke dAna dvArA sahAyaka hote haiM, ve bhI samasta ArAdhanAoM ko nirvighna pUrNa karake siddha pada ko prApta hote haiN| ve puruSa bhI puNyazAlI hai, kRtArtha haiM, jo pApakarmarUpI maila ko chur3AnevAle kSapakarUpI tIrtha meM sampUrNa bhakti aura Adara ke sAtha snAna karate haiN| arthAt kSapaka ke darzana, vandana aura pUjana meM pravRtta hote haiN| yadi parvata, nadI Adi sthAna tapodhanoM se sevita hone se tIrtha kahe jAte haiM aura unakI sabhakti vandanA kI jAtI hai to tapoguNa kI rAzi kSapaka tIrtha kyoM nahIM kahA jAyegA? arthAt usakI vandanA aura darzana kA bhI vahI phala prApta hotA hai jo tIrtha-vandanA kA hotA hai| yadi pUrva RSiyoM kI pratimAoM kI vandanA prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 31 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanevAloM ko puNya hotA hai, to sAkSAt kSapaka kI vandanA evaM darzana karanevAle puruSa ko pracura puNya kA saMcaya kyoM nahIM hogA? arthAta avazya hogaa| jo tIvra bhaktisahita ArAdhaka kI sadA sevA -vaiyAvRtya karatA hai usa puruSa kI ArAdhanA nirvighna sampanna hotI hai, arthAt vaha bhI samAdhipUrvaka maraNa kara uttama gati ko prApta hotA hai| sallekhanA AtmaghAta nahIM hai : ___ sallekhanA AtmaghAta nahIM hai kyoMki AtmaghAta tIvra krodhAdi ke Aveza meM Akara yA ajJAnatAvaza zastra-prayoga, viSa-bhakSaNa, agni-praveza, jala-praveza, giripAta Adi ghAtaka kriyAoM se kiyA jAtA hai, jabaki iMna kriyAoM kA aura krodhAdika ke Aveza kA sallekhanA meM abhAva hai| sallekhanA yojanAnusAra zAntipUrvaka maraNa hai, jo jIvana-sambandhI suyojanA kA eka aMga hai| kyA jainetara darzanoM meM yaha sallekhanA hai? __sallekhanA kA varNana jainadarzana ke sivA anya darzanoM meM upalabdha nahIM hotaa| yogasUtra Adi meM dhyAnArthaka samAdhi kA vistRta kathana avazya pAyA jAtA hai, para usakA antaHkriyA se koI sambandha nahIM hai| usakA prayojana kevala siddhiyoM ke prApta karane athavA Atma-sAkSAtkAra se hai| vaidika sAhitya meM varNita solaha saMskAroM meM eka 'antyeSTi-saMskAra' AtA hai", jise aihika jIvana ke antima adhyAya kI samApti kahA gayA hai aura jisakA dUsarA nAma 'mRtyu-saMskAra' hai| tathA isa saMskAra kA antaHkriyA ke sAtha sambandha ho sakatA thA, kintu mRtyu-saMskAra sAmAjikoM athavA sAmAnya logoM kA kiyA jAtA hai, siddha-mahAtmAoM, saMnyAsiyoM yA bhikSuoM kA nahIM, kyoMki unakA parivAra se koI sambandha nahIM rahatA aura isalie unheM antyeSTi-kriyA kI AvazyakatA nahIM rhtii| unakA to jala-nikhAta yA bhUnikhAta kiyA jAtA hai / yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki hindUdharma meM antyeSTi kI sampUrNa kriyAoM meM mRta vyakti ke viSaya-bhoga tathA sukha-suvidhAoM ke lie hI prArthanAe~ kI jAtI haiN| hameM usake AdhyAtmika lAbha athavA mokSa ke lie icchA kA bahuta kama saMketa milatA hai| janma-maraNa ke cakra se mukti pAne ke lie koI prArthanA nahIM kI jAtI, para jaina-sallekhanA meM pUrNatayA AdhyAtmika lAbha tathA mokSa-prApti kI bhAvanA spaSTa sannihita rahatI hai, laukika eSaNAoM kI usameM kAmanA nahIM hotii| itanA yahA~ jJAtavya hai ki nirNaya-sindhukAra ne brahmacArI, gRhastha aura vAnaprastha ke atirikta Atura arthAt mumUrSu (maraNAbhilASI) aura duHkhita arthAt caura-vyAghrAdi se bhayabhIta vyakti ke lie bhI saMnyAsa kA vidhAna karanevAle katipaya matoM kA ullekha kiyA hai| unameM kahA gayA hai ki saMnyAsa lenevAlA Atura athavA duHkhita yaha saMkalpa karatA hai- maiMne jo ajJAna, pramAda yA Alasya doSa se burA karma kiyA use 32 00 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM chor3a rahA hU~ aura saba jIvoM ko abhayadAna detA hU~ tathA vicaraNa karate hue kisI jIva kI hiMsA nahIM karU~gA kintu yaha kathana saMnyAsI ke maraNAnta samaya ke vidhividhAna ko nahIM batalAyA, kevala saMnyAsa lekara Age kI jAnevAlI caryArUpa pratijJA kA digdarzana karAtA hai| spaSTa hai ki yahA~ saMnyAsa kA vaha artha vivakSita nahIM hai jo jaina-sallekhanA kA artha hai| saMnyAsa kA artha yahA~ sAdhu-dIkSA - karmatyAga-saMnyAsa nAmaka caturtha Azrama kA svIkAra hai| aura sallekhanA kA artha anta (maraNa) samaya meM honevAlI kriyA-vizeSa" (kaSAya evaM kAya kA kRzIkaraNa karate hue AtmA ko) kumaraNa se bacAnA tathA Acarita saMyamAdi Atmadharma kI rakSA karanA hai| ataH sallekhanA jainadarzana kI eka vizeSa dena hai, jisameM pAralaukika evaM AdhyAtmika jIvana ko ujjvalatama tathA paramocca banAne kA lakSya nihita hai| isameM rAgAdi se prerita hokara pravRtti na hone ke kAraNa vaha zuddha AdhyAtmika hai| niSkarSa yaha ki sallekhanA Atma-sudhAra evaM Atma-saMrakSaNa kA antima aura vicArapUrNa prayatna hai| sandarbha : 1. gItA, 2-27 2-3. mRtyumahotsava, zloka 17 4. mRtyumahotsava, zloka 10 5. mRtyumahotsava, zloka 15, gItA, 2/22 6. sarvArthasiddhi, 7/22, tattvArthasUtra, 7/22 7. tattvArtharAjavArtika, 7/22 8. bhagavatI ArAdhanA, 681 9. bhagavatI ArAdhanA, 680 10. sAgAradharmAmRta, 8/6 11. sAgAradharmAmRta, 8/10 12. Adarza sallekhanA, pR. 19 13. mRtyumahotsava, zloka 21, 23 14. ratnakaraNDazrAvakAcAra, 123 15. sarvArthasiddhi, 7/22 16. sAgAradharmAmRta, 8/7 17. bhAratI, pU pR. 87 18. ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 124-128 19. ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 129 20. ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 130 21. sAgAradharmAmRta, 7/58, 8/27-28 . 22. bhagavatI ArAdhanA 645, 646, 672 23. sAgAra dharmAmRta 8/48 se 8/107 24. bhagavatI ArAdhanA, 2000 25. gommaTasAra karmakANDa, gAthA 56-58 26. vahI, gAthA 61 27. bhagavatI ArAdhanA, gAthA 26 28. bhagavatI ArAdhanA, gAthA 27 29. bhagavatI ArAdhanA, 28-30 30. bhagavatI ArAdhanA, gAthA 1997-2005 31-32. hindU saMskAra, pRSTha 296 33. vahI, pRSTha 303 34. vahI, pRSTha 303 tathA nirNayasindhu, pRSTha 447 35. hindU saMskAra, pRSTha 346 36. nirNayasindhu, pRSTha 447 37. vaidika sAhitya meM yaha kriyA-vizeSa bhRgu-patana, agni-praveza, jala-praveza Adi ke rUpa meM milatI hai, jaisA ki mAgha ke zizupAlavadha (4/23) kI TIkA meM uddhRta nimna padya se jAnA jAtA hai- anuSThAnAsamarthasya vAnaprasthasya jiirytH| bhagvagni-jala-sampAtairmaraNaM prvidhiiyte|| kintu jaina saMskRti meM isaprakAra kI kriyAoM ko mAnyatA nahIM dI gaI aura unheM lokamUDhatA batalAyA gayA hai :ApaMgA-sAgara-snAnamuccayaH siktaashmnaam| giripAto'gnipAtazca lokamUDhaM nigdyte|| -ratnakaraNDazrAvakAcAra 22 . prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 10 33 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-sAdhanA kA ziravara : samAdhimaraNa . DaoN. devendrakumAra zAstrI jainadharma ke anusAra janma-maraNa honA eka asAdhya vyAdhi hai, jisakA mUla kAraNa moha hai, usakA pratikAra samAdhimaraNa hai| kevala zarIra yA ghara-dvAra chor3a kara saMstaraNamaraNa karane kA nAma sallekhanA yA samAdhimaraNa nahIM hai; kintu aMte samAhimaraNaM bohilAhaM ca arthAta mAnava-jIvana meM AtmasAdhanA ke vikAsa-krama meM bohilAhaM bodhi kA lAbha arthAt ratnatraya (zuddha samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra) prApta karanA hI samAdhimaraNa kA kArya hai, ataH samyagdarzana hue binA samAdhimaraNa nahIM hotaa| jinAgama meM ArAdhanA do prakAra kI kahI gaI hai- 1. darzana ArAdhanA 2. cAritra aaraadhnaa| samyaktva kI ArAdhanA hone para jJAna kI ArAdhanA niyama se hotI hai, kyoMki zraddhA kA jJAna ke sAtha avinAbhAva hai| ataH samIcIna zraddhAna tathA samyagjJAna donoM eka sAtha utpanna hote haiN| AcArya amitagati (dvitIya) kA kathana hai ki samyaktvArAdhanA ke phala kA yaha atizaya hai ki jo jIva anAdikAla se mithyAtva se saMyukta the, ve bhI alpa kAla meM isa ArAdhanA ke prabhAva se siddha avasthA ko prApta hue haiN|' samyagdarzana ke binA jJAna samyaka nahIM hotA, isalie mithyAdRSTi jJAna kA ArAdhaka nahIM hotaa| jo saMsAra ke viSaya-bhogoM meM magna haiM, jinako rAga-raMga bhale lagate haiM aura pA~coM indriyoM ke viSayoM ko juTAne meM Asakta haiM, unako AtmajJAna tathA Atma-sAdhanA kaise ruca sakatI hai? ajJAnI yA mithyAdRSTi kI ruci saMsAra meM hai, isalie saMsAra ke kAryoM meM usakI saMlagnatA hotI hai| Atmadharma kA kArya laukika yA sAMsArika nahIM hai| dharma to janma-maraNaM kA abhAva karanevAlA hai| kahA hai- jisameM janma-maraNa rUpI jala kA pravAha bharA hai, duHkhasaMkleza evaM zoka rUpI lahareM uThA karatI haiM, usa saMsAra rUpI samudra ko samyagdarzana, samyagjJAna, samyakacAritra aura samyaktaparUpI nAva se pAra karate haiN| ___ yadyapi jaina kathAoM meM yaha varNana kiyA gayA hai ki anta samaya meM sarpa, hAthI tathA cora, DAkU, cANDAla Adi NamokAra mantra ke prabhAva se sugati ko prApta hue| vAstava meM una sabameM pariNAmoM kI vizuddhi antaraMga kAraNa hai| jIvana ke antima samaya meM jIva ke jaise pariNAma hote haiM, vaisI hI gati prApta hotI hai- jaisI mati, 3400 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaisI gti| isalie yadi tapasvI bhI antima kAla meM saMnyAsamaraNa nahIM karatA to usakA tapa niSphala kahA jAtA hai| cAhe gRhastha ho yA sAdhu, tyAgI ho yA brahmacArI, dharma kI rakSA ke lie deha kA visarjana karanA to sallekhanA hai| AcArya samantabhadra ke zabdoM meM- asAdhya roga, bhayaMkara durbhikSa tathA ugra upasarga evaM prAkRtika ApadAoM ke Ane para jinakA nivAraNa sambhava na ho to dharma kI rakSA ke lie zarIra kA tyAga karanA sallekhanA kahA gayA hai| __ sthiratA ke sAtha AtmA ke svabhAva meM rahanA dharma hai| jinako rokanA sAmarthya ke bAhara hai, jo kSaNa-kSaNa meM citta ko caMcala karate haiM, aise moha ke sAgara meM DUbA dene vAle rAga-dveSAdi vikArI bhAvoM se antaraMga meM mahAn kSobha utpanna hotA hai tathA dharma kA abhAva hotA hai| ataH dharma kI sthiti banAye rakhane ke lie prasannatApUrvaka dehAdi se mamatva buddhi chor3akara samAhita honA hI samAdhimaraNa kA prathama sopAna hai| AcArya amitagati (dvitIya) kA kathana hai- . _ "samAhitaM mano yasya, vazyaM tyktaashubhaasrvm| .. uhyate tena cAritramazrAntenApadUSaNam / / " -maraNakaNDikA, 5/139 jisakA mana azubha Asrava ke pravAha se rahita hai tathA apane vaza meM hai, vaha samAhita kahA jAtA hai| samAhita citta vAlA hI nirdoSa cAritra ko dhAraNa karatA hai| ... samAdhimaraNa kA artha hai- aise jJAnAnanda jIvana kI upalabdhi, jo Aja taka kabhI eka bAra bhI prApta nahIM huii| anAdikAla se lekara aba taka saMsArI jIva ne mana tathA indriyoM ke mAdhyama se klezakAraka evaM santApajanita sukhAbhAsa rUpa jisa indriyasukha ko ananta bAra prApta kiyA hai vaha AkulatA kiMvA duHkhadAyaka hI siddha huA hai| ataH sukha kyA hai? vaha parama sukha Aja taka kyoM prApta nahIM huA? isakA vicAra kara ! janma-janmAntaroM meM kie gae tapa se bhI Aja taka janma-maraNa kA abhAva kyoM nahIM huA? AcArya samantabhadra kahate haiM ki antakriyA rUpa jo saMnyAsamaraNa hotA hai, usase hI tapa sArthaka hotA hai| tapa karanevAle ke yadi anta samaya meM saMnyAsamaraNa nahIM hotA hai to usakA tapa niSphala kahA jAtA hai| paNDitapravara sadAsukhadAsa jI ke zabdoM meM- "jAteM koTipUrva paryanta tapa kiyA, ara antakAla meM jAkA maraNa bigar3i gayA, tAkA tapa prazaMsA-yogya naahiiN| tapa karane se devaloka, manuSyaloka kI sampadA pA jAya, parantu maraNakAla meM ArAdhanA ke naSTa hone se saMsAra-paribhramaNa hI kregaa| jaise aneka dUra dezani meM bahuta bhramaNa kara bahuta dhana upArjana kiyA, parantu apane nagara ke samIpa Aya dhana luTAya daridrI hoya hai, taise samasta paryAya meM tapa-vrata-saMyama dhAraNa karikai hU jo antakAla meM ArAdhanA naSTa kari dInI to aneka janma-maraNa karane kA hI pAtra hoygaa|" -ratnakaraNDazrAvakAcAra, bhASA, pRSTha 453 - vAstavikatA yaha hai ki kevala zarIra chor3ane kA nAma samAdhi nahIM hai, kintu prAkRtavidyA + janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 35 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nija jJAnAnanda svabhAva kA anubhava kara usameM hI sthira va lIna hone se samAdhi hotI hai| yathArtha samAdhi vahI hai jo atIndriya Ananda paraloka meM bhI nija zuddhAtmA meM lIna hokara usake sAtha rahatA hai| isaprakAra samAdhimaraNa hamAre jIvana kA vaha mahotsava hai jo divya, alaukika, satya kA sAkSAtkAra karAtA hai aura sadA-sadA ke lie hameM lokottara AhlAda se bharapUra kara detA hai| __kevala samyagdarzana hone se bhI samAdhimaraNa nahIM ho jaataa| itanA avazya hai ki samAdhipUrvaka maraNa samyagdRSTi ko hI hotA hai, kintu samyagdarzana ke sAtha vratoM kA paripAlana bhI Avazyaka hai, kyoMki anAdikAla se anantAnanta mithyAtva sahita ananta bAra bAlamaraNa kiyA hai, yadi eka bAra bhI paNDitamaraNa kiyA hotA to phira bAra-bAra maraNa kA pAtra nahIM hotaa| jaba taka dRSTi meM se rAga nahIM chUTA hai, taba taka pravRtti meM se rAga nahIM chUTa sakatA hai| isalie sarvaprathama cintana meM se rAga-dveSa haTAkara dRSTi nirmala karanI caahie| nirantara vItarAgatA kI bhAvanA bhAnI caahie| yathArtha meM kisI bhI vastu meM rAga-dveSa nahIM pAyA jAtA, kyoMki kisI bhI dravya kA svabhAva rAga-dveSa nahIM hai| hamane mithyA kalpanA meM rAga-dveSa-mohAdi vikArI bhAvoM ko apanA mAna rakhA hai, kintu rAga-dveSa-mohAdi koI vastu nahIM hai| nija zuddhAtma svabhAva se ye vikArI bhAva sarvathA bhinna haiN| isalie anAdikAla se pratyeka vastu ko hamane paryAyabuddhi se dekhA hai jo mithyAbhAva hai| mithyAdRSTi hone se yaha mithyAbhAva hai| ataH saMnyAsamaraNa karane kA icchuka prArambha meM kyA kare? sallekhanA va samAdhimaraNa kA dhAraka sarvaprathama kSamA kare aura kSamA mA~ge ki pratyeka prANI ko maiMne yadi bhagavAn AtmA se kama mAnA ho, samajhA ho, usakI avajJA yA anAdara kiyA ho, apane se hIna yA tuccha samajhakara kaSTa diyA ho yA pIr3A pahu~cAI ho, to eka sau sAr3he ninyAnave lAkha kula koDi jIvoM se micchAmi dukkaDaM evaM savve jIvA khamei me kahakara kSamA-yAcanA kara aura sabhI jIvoM ko khammAmi savvajIvANaM kahakara kSamA bhAva kre| AcArya samantabhadra ne (ratnakaraNDazrAvakAcAra, zloka 124 meM) spaSTa rUpa se kahA hai ki sneha, baira, saMga, parigraha kA tyAga kara svajanaparijanoM se kSamA mA~ge aura svayaM priya tathA hitakArI vacanoM se kSamA pradAna kre| kisI bhI prANI ke prati vaira, abhimAna, kapaTa, IrSyA tathA sneha kA bhAva na rkhe| ArAdhanA kI siddhi jinAgama meM cAritra kA sAra ArAdhanA kahA gayA hai| ArAdhanA kI siddhi ke lie samAdhimaraNa kiyA jAtA hai| samatA, gupti, dhyAna, yoga (AtmasvabhAva meM lInatA) kI sAdhanA se tathA antakAla meM samAdhi se siddhi upalabdha hotI hai| isa siddhi ke lie satata abhyAsa karanA hotA hai| samyagdarzana, samyagjJAna, samyakacAritra aura samyakatapa -ye cAra ArAdhanAe~ kahI gaI haiN| dhyAna, yoga Adi inake hI parikara haiN| jaise netroM se avalokana karate hue yadi upayoga sAvadhAna nahIM rahe to prANI garta meM 3600 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gira jAtA hai, vaise hI samyak zraddhA aura jJAna rUpI netra hote hue AtmasvabhAva meM sthiratA rUpa cAritra kI sAvadhAnI na ho, to jIva saMsAra ke garta meM gira jAtA hai, kintu sAvadhAna hote hI ananta saMsAra meM bhaTakane se baca jAtA hai| ataH sabhI AgamoM kA sAra ArAdhanA hai| maraNakAla meM bhaktapratyAkhyAnapUrvaka samAdhimaraNa karane se ArAdhanA kA sAra prApta hotA hai|' saMnyAsamaraNa ke bheda Agama meM vistArapUrvaka maraNa ke satraha prakAra kahe gae haiN| jIvana janmapUrvaka hotA hai, janma meM prANa-grahaNa hotA hai, isalie prANa-grahaNa ko janma aura prANa-tyAga ko maraNa kahA gayA hai| maraNa isaprakAra haiM- 1. AvIcimaraNa (niSeka udaya meM Akara khiranA) 2. tadbhavamaraNa (bhavAntara-prApti) 3. avadhimaraNa (loka-paraloka meM samAna maraNa) 4. Adi-anta-maraNa (abhI se agalA asamAna maraNa honA) 5. bAlamaraNa (cAritrahIna tattvazraddhAnI kA maraNa) 6. paNDitamaraNa (cAritravAna samyagdRSTi kA maraNa) 7. avasannamaraNa (pArzvastha Adi sAdhuoM kA maraNa) 8. bAla-paNDitamaraNa (samyaktva sahita dezacAritrI kA maraNa) 9. sazalyamaraNa (zalyapUrvaka maraNa) 10. balAkAmaraNa (saMstarArUr3ha hone para bhI zubhopayoga se dUra rahanA) 11. vosaTTamaraNa (indriyAdhIna hokara maraNa) 12. vippAsaNamaraNa (durbhikSa, upasarga, cora Adi, zIla-saMyamAdi dUSita hone ke bhaya se prAyazcittapUrvaka maraNa) 13. giddhapRTThamaraNa (AtmavizuddhivAna muni kA zastra dvArA prANa-tyAga karanA) 14. bhaktapratyAkhyAnamaraNa (kAya va kaSAyoM ko kRza karate hue saMnyAsayukta vidhipUrvaka maraNa) 15. iMginImaraNa (sAthI muni kI sevA lie binA AhAra-jala Adi kA tyAga kara maraNa) 16. prAyopagamana maraNa (sevA tathA AhAra-jalAdi kA tyAga kara ekAnta vana meM kASTha ke samAna uttama dhyAna meM lIna hokara zarIra-visarjana) 17. kevalImaraNa (nirvANa gmn)| - maraNa ke pA~ca bheda bhI kahe gae haiM- 1. paNDita-paNDitamaraNa 2. paNDitamaraNa 3. bAla-paNDitamaraNa 4. bAlamaraNa 5. baal-baalmrnn| ina pA~ca prakAra ke maraNoM meM se prathama tIna prazasta haiM, kyoMki unase janma-maraNa kA abhAva hotA hai| bAlamaraNa aura bAla-bAlamaraNa ananta saMsAra kI vRddhi karanevAle aprazasta haiM tathA heya haiN| kahane kA abhiprAya yaha hai ki hameM apane jIvana meM yathAsAdhya adhika se adhika samaya dharmacintana tathA dharmadhyAna meM lagAnA caahie| . guNasthAna kI apekSA kubuddhi jIvoM kA prathama-dvitIya guNasthAna meM bAla bAlamaraNa hotA hai| tRtIya guNasthAna meM maraNa nahIM hotaa| caturtha guNasthAna meM bAlamaraNa tathA paMcama guNasthAna meM bAla-paNDitamaraNa evaM chaThe guNasthAna se gyArahaveM guNasthAna paryanta paNDitamaraNa kahA gayA hai| bArahaveM aura terahaveM guNasthAnoM meM maraNa nahIM hai| caudahaveM guNasthAna meM paNDita-paNDitamaraNa hotA hai| yathArtha meM mithyAtva ananta saMsAra ko bA~dhane vAlA hai| isalie mithyAdRSTi kA prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 40 37 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maraNa ananta janmoM kA kAraNa hai| Agama kI bhASA meM use bAla-bAlamaraNa kahA gayA hai| yadyapi asaMyata samyagdRSTi kA saMsAra ananta-pudgala parAvartana rUpa sImita ho jAtA hai, kintu vaha bhI ananta hai| isalie samyagdarzana ke sAtha vrata-cAritra hue binA koI bhI jIva saMnyAsamaraNa va paNDitamaraNa kA adhikArI nahIM hotaa| jisakA saMyoga milA hai, usakA viyoga avazya hotA hai| saMyoga aura saMyogI bhAvoM meM Asakta hokara prANI yaha bhUla jAtA hai ki ghara-dvAra kI bhA~ti eka dina zarIra bhI chUTane vAlA hai| bhalA yahI hai ki sahasA, balAt viyukta hone ke pUrva svecchA se saMnyAsapUrvaka deha kA bhI tyAga kara diyA jaae| jo apanA nahIM hai, usameM apanatva-mamatva buddhi karake itanA samaya bitAyA, yahI bhUla-cUka huI hai| isa bhUla ko sudhArane ke lie hI Atma-sAdhanApUrvaka saMnyAsamaraNa karanA hI sampUrNa . jIvana kI AlocanA ke sAtha nirdoSa hone kA amogha upAya hai| sAdhuoM ke lie to yaha anivArya hai, kintu gRhastha bhI isa vidhi ko apanA kara apanA jIvana sudhAra sakatA hai| itanA avazya hai ki ghara-gRhasthI meM Aja ke vAtAvaraNa meM samAdhimaraNa duHzakya hai, kyoMki ghara mamatA kA sthAna hai| samAdhi ke icchuka ke lie moha-mamatA chor3akara zuddhAtmasvabhAva kI lau lagAnA hI sarvaprathama evaM anivArya Avazyaka kahA gayA hai| gRhastha ko bhI sallekhanApUrvaka maraNa kA upadeza diyA gayA hai| sallekhanA kA artha hai -samyak prakAra se kAya aura kaSAyoM ko kRza krnaa| antaraMga aura bahiraMga ke bheda se yaha do prakAra kI hai| nija zuddhAtma svabhAva meM sthira ho jAnA . antaraMga sallekhanA hai tathA zarIra va kaSAyoM ko kRza karanA bahiraMga sallekhanA hai| sallekhanA ahiMsA dharma hai| isase ahiMsA kI siddhi hotI hai| AcArya . amRtacandra ke zabdoM meM "nIyante'tra kaSAyA hiMsAyA hetavo ytstnutaam| sallekhanAmapi tataH prAhurahiMsAprasiddhyartham / / " -puruSArthasiddhyupAya, 179 krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, rati-arati Adi kaSAya bhAva haiN| inake vaza meM hokara prANI saba taraha kI hiMsA karatA hai| hiMsA kA mUla sthAyI bhAva rAga-dveSa hai| ataH mUla meM mithyAtva aura kaSAya hI hiMsA kA antaraMga kAraNa hai| sallekhanA meM kaSAya ko kSINa kiyA jAtA hai| ataH isase ahiMsAvrata kI siddhi va zuddhi hotI hai| isakAraNa sallekhanA ko ahiMsA ke antargata grahaNa kiyA jAtA hai| yaha jIvana kI pUrNa zuddhi kA ekamAtra upAya hai| sandarbha :1. maraNakaNDikA, 1/20 2. bhagavatI ArAdhanA, gAthA 5 3. vahI, gAthA 6 4. maraNakaNDikA, zloka 21 38 00 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA : jijJAsA aura samAdhAna pro. (DaoN.) sudarzana lAla jaina sallekhanA (sat+likh+lyuTa+TApa) zabda kA sAmAnya artha hai- samyak prakAra se karmoM ko tathA karmoM ke kAraNoM ko khuracanA yA jIvAtmA se alaga krnaa| kisI bhI prakAra se isakA artha 'prANoM kA ghAta karanA nahIM hai| aparihArya mRtyukAla ke upasthita hone para jabaki prANoM kI rakSA karanA saMbhava na ho, zAntabhAvoM se sadAcaraNapUrvaka prANoM kA visarjana hone denA sallekhanA hai- aisI jainAcAryoM kI mAnyatA hai| isameM prANoM kA tyAga nahIM kiyA jAtA apitu jaba ve svataH zarIra se alaga hone lagate haiM taba hama dharmAcaraNa kA parityAga na karate hue, harSa-viSAda tathA rAga-dveSAdi se pare rahate hue una prANoM ko jAne dete haiN| ataeva sallekhanA lene ke kAraNoM para vizeSa dhyAna denA caahie| kahA hai____ ativRddhAvasthA hone para athavA asAdhya roga ho jAne para athavA aprarihArya upasarga ke upasthita ho jAne para athavA bhISaNa durbhikSa Adi ke hone para sAdhaka jaba mRtyu ko avazyambhAvI dekhe to samyabhAvapUrvaka krodhAdi kaSAyoM kA samyaka prakAra se saMyamana karate hue tathA bhojana-pAna Adi kA zanaiH-zanaiH tyAga karate hue zarIra kA visarjana kre| . isa taraha Ayu kI pUrNatA ko dekhate hue sahajabhAva se AkAMkSA-rahita hokara vIratApUrvaka zarIra kA visarjana hone denA sallekhanA hai, AtmaghAta nhiiN| ___ saMsAra meM aisA eka bhI prANI nahIM hai jisakA maraNa (zarIra-tyAga) na hotA ho| Ayu karma ke kSaya ko maraNa kA kAraNa mAnA gayA hai athavA bhujyamAna Ayu se bhinna Ayu kA udaya Ane para pUrva Ayu kA vinAza honA maraNa hai| yaha maraNa kaI bhedoM vAlA hai| lokaprasiddha maraNa tadbhava maraNa hai, pratikSaNa Ayu kA kSaraNa honA nitya maraNa hai| aisI sthiti meM hama jitendriya hokara kyoM na maraNa ko prApta hoM? saMsAra meM kaI taraha ke prANI haiM jinheM hama maraNa kI dRSTi se mUlataH do bhAgoM meM vibhakta kara sakate haiM* (1) bAlamaraNa vAle- saMsAra ke viSayoM meM Asakta rahate hue jo mRtyu ko prApta hote haiM, unakA bAlamaraNa kahalAtA hai| viSAdi kA bhakSaNa karake mRtyu ko prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 9039 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApta hone vAloM kI gaNanA adhama bAlamaraNa meM kI jAtI hai| (2) paNDitamaraNa vAle- saMsAra ke viSayoM se anAsakta rahane vAle prANI kI mRtyu paNDitamaraNa kahalAtI hai| viSaya-bhogoM kI anAsakti ke taratama bhAva kI dRSTi se ise tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai- uttama, madhyama aura adhama / sallekhanApUrvaka maraNa ko hI paNDitamaraNa kahate haiN| sallekhanA dhAraNa karanevAle ArAdhaka (sAdhaka) kI tInoM zubha lezyAyeM saMbhava haiM; azubhalezyA vAlA ArAdhaka dikhAvaTI sallekhanA dhAraNa karatA hai| ataH kahA hai- zukla lezyA ke utkRSTa aMza se pariNata hokara maranevAlA sAdhaka utkRSTa ArAdhaka hai| zukla. lezyA ke madhyama aMza va jaghanya aMza tathA padmalezyA ke samasta aMzoM se pariNata hokara maranevAlA sAdhaka madhyama ArAdhaka hai| pItalezyA ke samasta aMzoM se pariNamita hokara maranevAlA sAdhaka jaghanya ArAdhaka hai| jo utkRSTa ArAdhaka hai vaha usI bhava meM mukta ho jAtA hai| jo madhyama ArAdhaka hai vaha tRtIya bhava meM mukta hotA hai| jo jaghanya ArAdhaka hai vaha sAtaveM bhava meM mukta ho jAtA hai| samAdhi maraNa vAlA jIva adhika se adhika ikkIsa bhavoM ke bhItara manuSya va devaloka ke sukhoM ko bhogakara mukta ho hI jAtA hai| yaha sallekhanApUrvaka maraNa yA samAdhimaraNa yA paNDitamaraNa bAhya (zarIrAdhIna aura Abhyantara kaSAyAdhIna) ke bheda se do prakAra kA haiM "sallehaNA ya duvihA abbhatariyA ya bAhirA cev| abmaMtarA kasAyesu bAhirA hodi hu sarIre / / " inheM hI kramazaH dravya sallekhanA (bAhya sallekhanA) aura bhAva sallekhanA (Abhyantara sallekhanA) kahate haiN|' prazna : bAhya aura Abhyantara sallekhanA meM kauna pradhAna hai? uttara : pariNAmoM kI vizuddhi (kaSAya-sallekhanA) yadi na ho to sAdhaka zarIrakRza karanevAlA kitanA hI bar3A tapa kyoM na kare, use saMsAra-paribhramaNa se mukti nahIM miltii| ataH Abhyantara sallekhanA hI pradhAna hai, bAhya nhiiN| bAhya yadi Abhyantara kI sAdhaka hai to kAryakArI hai, anyathA nirarthakaM hai, kyoMki kaSAyoM se kaluSita mana meM pariNAmoM kI vizuddhi nahIM hotii| prazna : kyA balAt (jabaradastI) kisI ko sallekhanA dilAI jA sakatI hai? uttara : nahIM, sallekhanA prItipUrvaka lI jAtI hai anyathA vaha bAhyakriyA mAtra hogii|' prazna : vRddhAvasthA, asAdhya roga Adi kAraNoM ke na hone para kyA sallekhanA lI jA sakatI hai? uttara : nhiiN| aisA karane para AtmaghAta ho sakatA hai| . 4000 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna : saMyama-vinAza ke bhaya ko dekhakara kyA sallekhanA le sakate haiM? uttara : nahIM, kyoMki aisA karane se sallekhanA bhayapUrvaka hogI jo maMgalapradA nahIM __ hai|" sallekhanA to prItipUrvaka aura vIratA ke sAtha hotI hai| bhayapUrvaka sallekhanA lenA kAyaratA hai aura AtmaghAta hai| prazna : deza kI AjAdI aura khuzahAlI ke lie lar3ane vAle svatantratA senAnI mRtyudaNDa prApta hone para prItipUrvaka va vIratA ke sAtha mRtyu kA varaNa karate haiN| kyA unheM paNDita maraNa yA sallekhanA maraNa kahA jA sakatA hai? uttara : nahIM, kyoMki vahA~ rAgAdi kA sadbhAva hai| rAgAdi ke sadbhAva meM sallekhanA nahIM hotii| yadi usa samaya usake pariNAmoM meM kisI ke bhI prati rAgAdi bhAva nahIM rahate haiM to vaha svayaM sarva parigraha kA tyAga karake sallekhanA dhAraNa kara sakatA hai, aura taba vaha na to gamanAdi kriyA karegA aura na apanI antima icchA ko vyakta kregaa| vaha to mRtyukAla jAnakara AtmalIna yA samAdhistha ho jaayegaa| prazna : sallekhanA meM anna, jala Adi kA tyAga karake tathA zarIra ko kSINa karake prANoM ko tyAgA jAtA hai, ataeva yaha Atmavadha kyoM nahIM hai? uttara : Atmavadha meM prANI viveka kho detA hai| vaha pramAdavaza jar3IbhUta ho jAtA hai aura viSa-bhakSaNa Adi ke dvArA AtmahatyA kara letA hai| yadi avivekAvasthA kA vaha kAla bIta jAtA hai to vaha Atmavadha kA vicAra chor3a detA hai| Atmavadha ke kAraNa haiM- pramAda, rAga, dveSa Adi / sallekhanA meM yadi ye kAraNa A jAyeM to vaha Atmavadha hI hogii|' prazna : sallekhanA kyoM dhAraNa karanI cAhie? uttara : yaha saca hai ki mRtyu kisI bhI prANI ko priya nahIM hai| parantu mRtyu avazyambhAvI hai| ataeva jaba mRtyu ko kisI oSadhi Adi se na rokA jA sake to nazvara zarIra kI upekSA karake apane bahumUlya guNaratnoM ko bacAnA hI sallekhanA hai| jaise koI vyApArI ghara meM Aga lagane para pahale to vaha Aga bujhAne kA prayatna karatA hai, phira Aga para kAbU na hone para vaha bahumUlya vastuoM ko nikAlakara unheM bacAne kA prayatna karatA hai aura zeSa (tuccha vastuoM) ko jala jAne detA hai| isI meM buddhimAnI hai| isIlie sallekhanA lenA caahie|' prazna : sallekhanA lene para kyA nahIM karanA cAhie? . uttara : jIvitAzaMsA (jIne kI AzA), maraNAzaMsA (zIghra mara jAne kI icchA), prAkRtavidyA+janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 41 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mitrAnurAga (abhISTa janoM ke prati rAga aura zatruoM ke prati dveSa). sukhAnubandha (pUrvabhUta sukhoM kA smaraNa) tathA nidAna (agale janma meM sallekhanA se prAptavya phala kI kAmanA) - ina pA~ca bAtoM kA vizeSa dhyAna denA caahie| inheM hI sallekhanA ke pA~ca aticAra (doSa) kahA gayA hai|" prazna : karmoM ko kRza (kSINa) karane kA prayatna hamezA karanA cAhie, phira yaha sallekhanA mRtyukAla meM kyoM mahattvapUrNa hai? uttara : anta samaya meM dhAraNa kI jAne vAlI sallekhanA ko mAraNAntikI sallekhanA kahA gayA hai| mRtyu ke samaya dhAraNa karane para isakA eka vizeSa mahattva hai| jaina zAstroM kI mAnyatA hai ki marate samaya jIva jisa lezyA se yukta hotA hai vaha lezyA usake agale bhava meM jAtI hai| sallekhanAdhArI zubha lezyA vAlA hotA hai jisase usake agale bhava meM zubha lezyA hotI hai| sAgAradharmAmRta meM bhI kahA gayA hai ki cirakAla se ArAdhita dharmAcaraNa ko yadi maraNa ke samaya chor3a diyA jAtA hai yA usakI virAdhanA kI jAtI hai to vaha niSphala ho jAtA hai| yadi.maraNa ke samaya usa dharma kI ArAdhanA karatA hai to cirakAla ke upArjita pApoM kA vinAza kara detA hai|" lokokti bhI hai- 'anta bhalA so saba bhlaa|' .. prazna : taba to anta samaya meM hI dharmArAdhanA karanI cAhie, pahale nahIM? uttara : nahIM, sallekhanA vahI dhAraNa kara sakatA hai jisane jIvana paryanta sallekhanA kI bhAvanA kI ho aura dharmAcaraNa kiyA ho, anyathA maraNa-samaya meM vaha sallekhanA nahIM kara sakatA hai| nirantara abhyAsa karane vAle bhI kabhIkabhI cUka jAte haiM, kyoMki usa samaya zarIra-indriyA~ Adi zithila ho jAtI haiN| apavAda rUpa meM ghuNAkSara nyAya se avratI ko bhI sallekhanA prApti kadAcit ho sakatI hai|" prazna : sallekhanA-dhAraNa karane kA adhikArI kauna hai? . uttara : mahAvratI sAdhu aura zrAvaka (gRhastha) donoM sallekhanA dhAraNa kara sakate haiM, parantu koI-koI vratI hI ise dhAraNa kara pAte haiN|" prazna : kyA sallekhanA eka hI prakAra kI hai? yadi usake kaI prakAra haiM to ve kauna-se haiM aura unakI kyA vidhiyA~ haiM? uttara : kaSAyoM aura bhojana kA kramika tyAga karate hue karma aura zarIra ko kRza karanA sabhI prakAra kI sallekhanAoM meM samAna hote hue bhI apekSAbheda se (sva aura para ke upakAra kI apekSA) tIna prakAra kI sallekhanA hai- bhakta pratyAkhyAna, iMginImaraNa aura praayopgmn|| 4200 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) bhaktapratyAkhyAna- bhaktapratyAkhyAna nAmaka sallekhanA ke sAdhaka ko sva aura parakRta donoM ke upakAra kI apekSA rahatI hai| sAdhaka kI vaiyAvRtti karane vAlA yadi nahIM hogA to vaha ThIka se sallekhanA kI sAdhanA nahIM kara sakatA hai| ataH ise eka niryApakAcArya, kI AvazyakatA par3atI hai| isa paMcama kAla meM yaha bhaktapratyAkhyAna sallekhanA hI sambhava hai, kyoMki anya do sallekhanAe~ vajavRSabhanArAca Adi zreSTha tIna saMhanana (zarIra kI saMracanA) vAloM ko hI prApta hotI haiN| isa kAla meM ye tInoM saMhanana nahIM hone se bhaktapratyAkhyAna hI sambhava hai| isakA jaghanyakAla antarmuhUrta hai aura utkRSTakAla 12 varSa kA hai| zeSa madhyama kAla hai| bhaktapratyAkhyAna prathamataH do prakAra kA hai- savicAra maraNa (jaba dIrghakAla bAda maraNa ho to isakA sAdhaka balayukta hotA hai) aura avicAra maraNa (sahasA upasthita hone para isakA sAdhaka balahIna hotA hai)| avicAra ke tIna bheda haiM- niruddha (jAnane vAloM kI apekSA isake do bheda haiM- prakAzarUpa aura aprakAzarUpa), niruddhatara aura paramaniruddha / / (2) iMginImaraNa- isameM sAdhaka ko para ke upakAra (sahAyatA) kI apekSA nahIM rhtii| mUtrAdi kA nirAkaraNa svayaM karate haiN| mAtra sva sApekSa yaha sallekhanA hotI hai| iMginImaraNa zabda kA artha hai- sva-abhiprAyAnusAra sthita hokara pravRtti karate hue mrnn| yaha rUr3ha zabdArtha hai| - (3) prAyopagamana- isameM sva aura para donoM kI apekSA nahIM hotii| mUtrAdi kA nirAkaraNa na to sAdhaka svayaM karatA hai aura na dUsare se karAtA hai| yaha zuzrUSA na to svayaM karatA hai aura na dUsaroM se karAtA hai| prAyopagamana ko hI pAdopagamana yA prAyogyagamana zabda se bhI kahA gayA hai| bhava kA anta karane yogya saMhanana va saMsthAna ko prAyogya kahate haiN| pAMvoM se calakara maraNa karanA pAdopagamana hai| yaha anya maraNoM meM bhI sambhava hone se yahA~ yaha artha rUr3hivaza hai|' prazna : yadi mRtyu kA saMzaya hone para koI sAdhaka bhaktapratyAkhyAna nAmaka samAdhi maraNa le le aura bAda meM mRtyu Tala jAe to use kyA karanA cAhie? uttara : upasarga Adi ke Ane para, mRtyu kA sandeha hone para yadi bhaktapratyAkhyAna kara liyA hai aura usa upasarga ke Tala jAne se mRtyu kA sandeha dUra ho jAe to pAraNA (anna grahaNa) kara lenA caahie| yadi aisI sthiti meM pAraNA nahIM kI to AtmaghAta ho sakatA hai| ataH aisI paristhiti meM jahA~ mRtyu kA saMzaya ho, aisA saMkalpa karanA cAhie ki yadi baca gayA to pAraNA karU~gA anyathA tyAga rhegaa| kahA hai"edamhi desayAle uvakkamo jIvidassa jadi mjjhN|| edaM paccakkhANaM NitthipaNe pAraNA hojjN||"24 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 1043 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna : samartha aura asamartha zrAvakoM ke lie bhaktapratyAkhyAna vidhi kyA hai? uttara : samartha zrAvaka sabhI prANiyoM se kSamAbhAva karake, harSa-zoka-bhaya-rAga-dveSa parigraha Adi ko chor3akara kRta-kArita-anumodanA se (chala-rahita hokara) samasta pApoM kI AlocanA karate hue maraNaparyanta samasta mahAvratoM ko Aropita (dhAraNa) kre| pazcAt zAstroM kA zravaNa karate hue kramazaH AhAra ko chor3akara dugdha yA chAcha ko leve (bddh'aave)| pazcAt dugdha Adi ko chor3akara garama jala ko leve (bddh'aave)| isake bAda uSNajala kA bhI tyAga karake zaktyanusAra upavAsa kare tathA paMca namaskAra ko mana meM dhAraNa karate hue zarIra tyAga kre| asamartha zrAvaka pUrvavat AcaraNa kre| yaha vastramAtra parigraha ko rakhakara apane hI ghara meM yA jinAlaya meM rahakara deva-guru ke pAsa mana-vacana-kAya se apanI AlocanA karake peya (pAna) ke sivA tInoM prakAra ke AhAra (khAdya, svAdya aura lehya) kA tyAga kre| ise upAsakAdhyayana meM sallekhanA nAmaka cauthA zikSAvrata kahA hai|" binA sallekhanA liye apane ghara meM hI saMstarArUr3ha hokara sAmyabhAva se zarIra kA tyAga karanA bAla paNDita maraNa kahalAtA hai| prazna : kyA vaiyAvRtya karanevAlA sallekhanAdhArI ko AhAra Adi dikhA sakatA hai? uttara : haaN| vairAgya utpanna karane ke lie aisA kara sakatA hai| isameM vaiyAvRtti karanevAle kI sAvadhAnI apekSita hai jisase vaha AhAra kI icchA hone para use pratibodhita kara ske| kabhI-kabhI svataH bhI vedanA kA udreka ho sakatA hai, vaha ayogya bhASaNa Adi bhI karane lagatA hai| aise meM vaiyAvRtti karane vAle ko yA niryApakAcArya ko bahuta sAvadhAna rahanA par3atA hai|" prazna : kyA sallekhanA se akAlamRtyu nahIM hotI? uttara : merI dRSTi meM nahIM hotI kyoMki sallekhanA lene ke jo kAraNa batalAye gae haiM ve akAlamRtyu kA saMketa nahIM krte| jIvana kI yadi AzA dikhe to pAraNA kA bhI nirdeza hai| zarIra ko AvazyakatAnusAra AhAra diyA jAtA hai| AhAra kramazaH ghaTAne se usakA kucha bigar3atA nahIM hai| ataH kuzala niryApakAcArya kA honA Avazyaka batalAyA gayA hai| kaSAyoM ke kSINa ho jAne para samyagdRSTi kI mRtyu kabhI bhI akAlamRtyu nahIM kahI jA sktii| isa taraha sallekhanApUrvaka maraNa na to apamRtyu hai aura na hI prANaghAta hai| yaha to jJAniyoM kA uttama paNDita maraNa hai| 4400 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbha :1. sarvArthasiddhi 7.22.363 2. ratnakaraNDazrAvakAcAra 122, bhagavatI ArAdhanA 71-74; sAgAradharmAmRta 8-9-10 3. bhagavatI ArAdhanA, gAthA 1918-1921 4. vahI, 2160-2162 5. dharmaparIkSA 19-96 6. bhagavatI ArAdhanA, gAthA 206 7. paMcAstikAya tAtparyavRtti 173-253 8. bhagavatI ArAdhanA, gAthA 256-259, 1674, sAgAradharmAmRta 8.23 9. sarvArthasiddhi 7.22 10. bhagavatI ArAdhanA, gAthA 76 11. dhavalA 1/1.1.1/25 12. sarvArthasiddhi 7.22 13. vahI 14. sarvArthasiddhi 7.22 15. tattvArthasUtra 7.37 16. bhagavatI ArAdhanA, gAthA 1922 17. sAgAradharmAmRta 8.16 18. bhagavatI ArAdhanA, gAthA 18-21 19. bhagavatI ArAdhanA, gAthA 24, puruSArthasiddhyupAya 176 20. bhagavatI ArAdhanA, gAthA 74; tattvArthavArtika 7.22 21. dhavalA 1/1.1.1/23.4; bhagavatI ArAdhanA vi. 64.110/8 22. bhagavatI ArAdhanA, gAthA 65, 2012 23. bhagavatI ArAdhanA vi. 29/113 24. mUlArAdhanA 112 25. ratnakaraNDazrAvakAcAra 125 26. cAritrasAra 48/2_27. upAsakAdhyayana 271-272, vasunandi zrAvakAcAra 271-272 28. bhagavatI ArAdhanA, 2083-2084 29. bhagavatI ArAdhanA 689-695 30. bhagavatI ArAdhanA 1501-1510 / samAdhi bhAvanA dina-rAta mere svAmI, maiM bhAvanA ye bhaauuN| dehAnta ke samaya meM, tumako na bhUla jaauuN|| zatru agara koI ho, santuSTa unako kara duuN| samatA kA bhAva dhara kara, sabase kSamA kraauuN|| tyAga~ AhAra pAnI, auSadha vicAra avsr| TUTe niyama na koI, dRr3hatA hRdaya meM laauuN|| jAgeM nahIM kaSAyeM, nahIM vedanA satAve / tumase hI lau lagI ho, durdhyAna ko bhgaauuN|| Atama svarUpa athavA, ArAdhanA vicaaruuN| arihaMta siddha sAdhu, raTanA yahI lgaauuN|| dharamAtmA nikaTa hoM, caracA dharama sunaaveN| vaha sAvadhAna rakkheM, gAphila na hone paauuN|| jIne kI ho na vAMchA, marane kI ho na icchaa| parivAra mitra jana se, maiM rAga ko httaauuN|| bhoge jo bhoga pahale, unakA na hove sumirnn| maiM rAjya sampadA yA, pada indra kA na caahuuN|| ratnatraya kA pAlana, ho anta meM smaadhi| 'zivarAma' prArthanA hai, jIvana saphala bnaauuN|| prAkRtavidyA+janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 40 45 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtra evaM zrAvakAcAroM meM sllekhnaa| DaoN. jayakumAra jaina 'zarIramAdyaM khalu dharmasAdhanam' arthAt zarIra dharmasAdhanA kA prathama sAdhana hai| kisI bhI dhArmika kriyA kA anuSThAna svastha zarIra ke binA sambhava nahIM hotA hai, ataH jaba taka zarIra dharmasAdhanA ke anukUla rahe taba taka usake mAdhyama se dharmasAdhanA karate hue apanA mokSamArga prazasta karanA caahie| yadi kadAcit zarIranAza kA aparihArya kAraNa upasarga, durbhikSa, jarA yA roga upasthita ho jAya aura prayatna karane para bhI usakA pratIkAra sambhava na ho to jaina-paramparA meM dharma kI rakSA ke lie zarIra evaM kaSAya ke tyAga rUpa sallekhanA kA vidhAna kiyA gayA hai| zrAvaka ko jIvana ke anta meM sallekhanA dhAraNa karane kA vidhAna zrAvakAcAra viSayaka sabhI granthoM meM kiyA gayA hai| katipaya granthoM meM sallekhanA ke lie saMnyAsamaraNa yA samAdhimaraNa zabda kA prayoga huA hai| tattvArthasUtra meM pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvratoM ke dhAraka zrAvaka ko mAraNAntikI sallekhanA kA ArAdhaka kahA gayA hai- 'annuvrto'gaarii| digdezAnarthadaNDaviratisAmAyikaproSadhopavAsopabhogaparibhogAtithisaMvibhAgavratasampannazca / mAraNAntikIM sallekhanAM jossitaa| ina tIna sUtroM ke madhyama sUtra meM ca kA grahaNa gRhastha ke lie sallekhanA kI ArAdhanA kA nirdeza karane ke lie kiyA gayA hai|' tAtparya yaha hai ki jaba koI avratI zrAvaka vratI hokara jIvana bitAnA cAhatA hai to use jisa prakAra bAraha vratoM kA pAlana karanA Avazyaka ho jAtA hai, usI prakAra sallekhanA kI ArAdhanAM bhI Avazyaka ho jAtI hai| yataH sallekhanA kI ArAdhanA kA vrata maraNa taka ko grahaNa kiyA jAtA hai, ataH ise mAraNAntikI sallekhanA kahA gayA hai| yadyapi tattvArthasUtra meM isakA kathana zrAvaka dharma ke prakaraNa meM kiyA gayA hai, tathApi yaha vrata muni aura zrAvaka donoM ke lie hai| AcArya pUjyapAda ne sallekhanA kA sAmAnya lakSaNa karate hue kahA hai- 'samyakkAyakaSAyalekhanA sllekhnaa| kAyasya bAhyasyAbhyantarANAM ca kaSAyANAM tatkAraNahApanayA krameNa samyaglekhanA sllekhnaa| acchI taraha se kAya aura kaSAya kI lekhanA sallekhanA hai| bAharI 4600 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra aura Antarika kaSAyoM kA unake kAraNoM ke tyAgapUrvaka kramazaH lekhana yA kRza karanA sallekhanA kahI gaI hai| cAritrasAra Adi anya zrAvakAcAroM meM sallekhanA ke isI lakSaNa kI anukRti hai| vratodyotana zrAvakAcAra meM mitra, strI, vaibhava, putra, saukhya aura gRha meM moha ko chor3akara apane citta meM paMca paramapada smaraNa karane ko sallekhanA kahA gayA hai| vasunandi zrAvakAcAra meM sallekhanA ko caturtha zikSAvrata svIkAra karate hue kahA gayA hai ki vastra mAtra parigraha ko rakhakara zeSa sampUrNa parigraha ko tyAgakara apane ghara meM yA jinAlaya meM rahakara jaba zrAvaka guru ke samIpa mana, vacana, kAya se bhalI-bhA~ti apanI AlocanA karake peya ke atirikta trividha AhAra ko tyAga detA hai, use sallekhanA kahate haiN| zrAvaka ko jIvana ke anta meM sallekhanA dhAraNa karane kA vidhAna prAyaH zrAvakAcAra viSayaka sabhI granthoM meM kiyA gayA hai| katipaya granthoM meM sallekhanA ke sthAna para saMnyAsa maraNa yA samAdhimaraNa zabda kA prayoga huA hai| _ 'sallekhanA' zabda 'sat+lekhanA' kA niSpanna rUpa hai| 'lekhanA' zabda 'likha' dhAtu se lyuT pratyaya evaM strItvavivakSA meM TAp pratyaya karane para niSpanna hogaa| . likha dhAtu kA artha yahA~ 'kRza karanA' abhipreta hai| 'lekhana' zabda ke vividha arthoM meM 'patalA karanA, kRza yA durbala karanA' artha bhI hai| bhaTTa akalaMkadeva ne 'samyakkAyakaSAya-lekhanA' sallekhanA kA vyAkhyAna karate hue likhA hai'likherNyantasya lekhanA tanUkaraNamiti yAvat / " arthAt likha dhAtu se Ni (Nica) pratyaya karane se lekhanA zabda banatA hai, jisakA artha tanUkaraNa yA kRza karanA hai| yahA~ yaha vicAraNIya hai ki bhaTTa akalaMkadeva ne lekhanA zabda ko Nijanta prakriyA kA rUpa mAnA hai| Nic pratyaya curAdigaNa kI dhAtuoM meM svArtha meM tathA Nijanta prakriyA meM prayojaka vyApAra (preSaNA, anveSaNA, adhyeSaNA) artha meM hotA hai| AcArya pUjyapAda ne sallekhanA ke sAmAnya lakSaNa meM 'krameNa' zabda ke samAveza se do bAtoM ko spaSTa kiyA hai| prathama to sallekhanA dhIre-dhIre karanA cAhie tathA dvitIya isakA abhyAsa sallekhanA grahaNa karane ke pUrva vratAdi ke dvArA pahale se hI honA caahie| jIvana ke antima samaya meM jaba zrAvaka dekhatA hai ki aba zarIra dharmasAdhana kA mAdhyama nahIM raha gayA hai to kaSAyoM ko ghaTAne kA prayatna karatA hai, kintu yaha kArya sahaja sAdhya nahIM hai, apitu isake lie mahAn prayatna kI AvazyakatA par3atI hai| kaSAya evaM AhAra kA tyAga karake Atma-sAdhanA meM lInatA pUrvAbhyAsa se dRr3ha hotI hai| isI kAraNa AcAryoM ne samAdhimaraNa kI bhAvanA bhAne kA nirantara upadeza diyA hai| tattvArthAdhigamabhASya meM kahA gayA hai ki kAla, saMhanana, durbalatA aura upasarga Adi ke doSa se jaba yaha jJAta ho jAye ki aba dharma prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 47 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM Avazyaka kAryoM ko karanA sambhava nahIM hai, taba avamaudarya caturtha bhakta, SaSTha bhakta, aSTama bhakta Adi upavAsoM ke dvArA AtmA kA saMzodhana kara saMyama ko dhAraNa kara uttama vrata kA dhArI cAra prakAra ke AhAra kA tyAga kara jIvanaparyanta anuprekSAoM ke cintana meM rata tathA smRti evaM samAdhi meM lagakara prItipUrvaka sallekhanA kA sevana kre| aisA zrAvaka uttamArtha kA ArAdhaka hotA hai|" . ___bAhya kAya aura Antarika kaSAyoM ke kRza karane se sallekhanA do prakAra kI hotI hai| paMcAstikAya kI tAtparyavRtti meM jayasenAcArya ne kaSAyasallekhanA ko bhAvasallekhanA aura kAyasallekhanA ko dravyasallekhanA kahate hue likhA hai"AtmasaMskArAnantaraM tadarthameva krodhAdikaSAyarahitAnantajJAnAdiguNalakSaNaparamAtmapadArthe sthitvA rAgAdivikalpAnAM samyaglekhanaM tanUkaraNaM bhAvasallekhanA, tadarthaM kAyaklezAnuSThAnaM dravyasallekhanA, tadubhayAcaraNaM sa sllekhnaakaalH|" yahA~ yaha kathya hai ki Abhyantara evaM bAhya sallekhanA meM sAdhyasAdhana bhAva abhISTa hai| arthAt bAhya sallekhanA Abhyantara sallekhanA kA sAdhana hai| tattvArthasUtra meM 'joSitA' kA prayoga sAbhiprAya hai| AcArya pUjyapAda ne likhA hai- "joSitA sevitA gRhItyabhisaMbadhyate / nanu ca vispaSTArthaM sevitetyeva vaktavyam, na arthavizeSopapatteH / na kevalamiha sevanaM prigRhyte| kiM tarhi? priityrtho'pi| yasmAdasatyAM prItau balAnna sallekhanA kaaryte| satyAM hi prItau svayameva kroti|'' arthAt joSitA kA artha prItipUrvaka sevana karane vAlA gRhastha hai| yahA~ 'sevitA' zabda kA prayoga na karake 'joSitA' zabda kA prayoga kiyA hai; kyoMki tudAdigaNa kI juSa dhAtu prIti, sevana evaM prItipUrvaka sevana arthoM meM prayukta hotI hai| kucha logoM ke mata meM curAdigaNI juS dhAtu bhI paritarpaNa artha meM prayukta hotI hai| isase spaSTa hai ki antaraMga prIti ke binA balAt sallekhanA nahIM karAI jAtI hai apitu prIti ke hone para ArAdhaka svayaM sallekhanA karatA hai| tattvArthavArtika meM bhI isa bAta ko spaSTatayA kahA gayA hai| _ 'joSitA' zabda juS dhAtu se tRn pratyaya se niSpanna rUpa hai, yaha tRc pratyaya se niSpanna rUpa nahIM hai| kyoMki yadi tRc pratyaya se niSpanna rUpa hotA to 'kaTasya kartA' ke samAna 'sallekhanAyAH joSitA' rUpa bntaa| tRn pratyaya ke sAtha pANini ne 'na lokAvyayaniSThA khalarthatanAm' (2/3/69) sUtrAnusAra SaSThI vibhakti kA niSedha kiyA hai| tRn pratyaya hone se 'kartA lokAn' ke samAna 'sallekhanA joSitA' meM dvitIyA vibhakti kA prayoga huA hai| yahA~ yaha kathya hai ki SaSThI vibhakti sambandha mAtra kI vivakSA meM hotI hai, jabaki dvitIyA vibhakti kartA ke Ipsitatama karma meM hotI hai| ataH isa vyAkaraNa ke viziSTa prayoga se yaha bhI dhotita hotA hai ki sallekhanA zarIranAza ke anivArya kAraNa upasthita hone para Ipsitatama dhArmika kriyA yA anuSThAna haiN| 4800 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTa akalaMkadeva ne likhA hai- 'sallekhanAyAH joSiteti prApnoti iti cet? na tRnaH pryogaat|| yadi koI kahe ki yahA~ SaSThI vibhakti kA prayoga karanA cAhie to yaha ucita nahIM hai, kyoMki yahA~ tan pratyaya kA prayoga kiyA gayA hai| sallekhanA meM avamodarya, anazana Adi ke dvArA kramazaH zarIra ko kRza karate hue usakA anta kiyA jAtA hai, ataH kucha loga sallekhanA ke lie svahiMsA yA AtmahatyA jaise garhita zabdoM kA prayoga karate haiN| yaha prazna AcArya pUjyapAda ke samakSa bhI upasthita rahA hogaa| unhoMne 'apramattatvAt' hetu dekara sallekhanA meM hiMsAtva kA nivAraNa kiyA hai| hiMsA kA svarUpa batAte hue tattvArthasUtra meM 'pramattayogAtprANavyaparopaNaM hiMsA kahA gayA hai| kevala prANoM kA vinAza mAtra hiMsA nahIM hai, apitu usameM pramAdajanyatA Avazyaka hai| spaSTa hai ki jo prANoM kA vinAza rAgadveSa rUpa pravRtti yA pramAda ke kAraNa hotA hai, vaha to hiMsA hai, zeSa nhiiN| kabhI-kabhI pramAda kA yoga na hone para bhI dravyaprANoM kA vinAza dekhA jAtA hai| jaba sAdhu IryAsamitipUrvaka gamana karate haiM, taba unake raMcamAtra bhI pramAda kA yoga nahIM hotA hai, phira bhI kadAcit paira se dabakara kisI kSudra jIva kA prANa-vinAza sambhava hai| jaise vahA~ hiMsA kA prayojaka hetu nahIM hai, usI prakAra sallekhanA meM prANatyAga hone para bhI hiMsA kA prayojaka hetu pramAda nahIM hotA hai, ataH vahA~ svahiMsA yA AtmahatyA jaise zabdoM kA prayoga karanA avicArita kRtya hai| jainadarzana meM to hiMsA rAgAdi vikAroM kA paryAyavAcI zabda hai| amRtacandrAcArya ne to spaSTatayA kahA hai ki rAga Adi vibhAvoM kI utpatti kA na honA ahiMsA hai aura unhIM vibhAvoM kI utpatti honA hiMsA hai| yahI jaina siddhAnta kA rahasya hai|" yadi prANa-vinAza ko hiMsA kA lakSaNa mAnA jAegA to vaha avyApti aura ativyApti doSa se dUSita hogaa| AcArya pUjyapAda ne likhA hai- 'na cAsya pramAdayogo'sti / kutaH? raagaadybhaavaat| rAgadveSamohAviSTasya hi viSazastrAdyupakaraNaprayogavazAdAtmAnaM ghnataH svaghAto bhvti| na sallekhanAM pratipannasya rAgAdayaH santi, tato nAtmavadhadoSaH / arthAt sallekhanA meM isake pramAda nahIM hai, kyoMki isake rAgAdi kA abhAva hai| rAga, dveSa aura moha se yukta hokara jo viSa, zastra Adi upakaraNoM kA prayoga karake apanA ghAta karatA hai, use AtmaghAta (svahiMsA) kA doSa prApta hotA hai| parantu sallekhanA ke ArAdhaka jIva ke rAga Adi vikAra nahIM hote haiM, ataH sallekhanA meM Atmavadha kA doSa nahIM hai| amRtacandrAcArya likhate haiM ki avazyambhAvI maraNa ke samaya kaSAyoM ko kRza karane ke sAtha zarIra ke kRza karane meM rAgAdi bhAvoM ke na hone se sallekhanA AtmaghAta nahIM hai| hA~, yadi koI kaSAyAviSTa hokara zvAsanirodha, jala, agni, viSa, zastrAdi ke dvArA prANoM kA ghAta karatA hai to vaha vAstava meM AtmaghAta hai| sallekhanA meM kaSAyoM prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 49 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA sadbhAva nahIM hai, ataH vaha to ahiMsA kI siddhi ke lie hI hai|" __manovaijJAnikoM ke anusAra bhI AtmahatyA meM ghRNA, asamarthatA, ahaMkArI pravRtti, hInatA Adi bhAva hote haiN| ye sallekhanA meM nahIM hai| AtmaghAta eka kSaNika manovikRti hai, jabaki sallekhanA suvicArita kArya | AtmahatyA meM Aveza tathA chaTapaTAhaTa hotI hai, jabaki sallekhanA meM prIti tathA sthirtaa| ataH spaSTa hai ki sallekhanA AtmaghAta nahIM hai| vividha sampradAyoM meM pracalita jalasamAdhi, agnipAta, kamalapUjA, bhairavajapa Adi dvArA prANavinAza meM dharma mAnane kI pracalita prathAyeM thI, kintu inheM sallekhanA ke samAna nahIM mAnA jA sakatA hai| kyoMki inake mUla meM koI na koI bhautika AzA yA anya pralobhana vidyamAna rahatA hai, jabaki sallekhanA kI sthiti aisI nahIM hai| isa prasaMga meM pUjyapAda evaM bhaTTa akalaMkadeva ne eka aura hetu diyA hai'maraNasya anisstttvaat|20 unakA kahanA hai ki jaise aneka prakAra ke paNya ke lenadena aura saMcaya meM saMlagna kisI vyApArI ko apane ghara kA nAza honA iSTa nahIM hai| yadi paristhitivaza usake vinAza ke kAraNa upasthita ho jAeM to pahale to vaha yathAzakti unheM dUra karatA hai| yadi unakA dUra karanA sambhava na ho, to vaha ghara ke bahumUlya sAmAna kI rakSA kA prayatna karatA hai| usI prakAra koI zrAvaka vrata, zIla Adi ke saMcaya meM pravRtta hotA huA usake AzrayabhUta zarIra kA nAza nahIM cAhatA hai| zarIra ke nAza ke kAraNa upasthita ho jAne para vaMha saMyama kI rakSA karatA huA yathAsambhava unako dUra bhI karatA hai, kintu yadi pratIkAra sambhava na ho to saMyama kI rakSA ke lie zarIra ko tyAga detA hai| ataH saMyama kI rakSA ke lie kiye gaye isa prayAsa ko Atmavadha nahIM kahA jA sakatA hai| bhaTTa akalaMkadeva ne kahA hai ki 'ubhayAnabhisandhAnAt / arthAt sallekhanA ke ArAdhaka ke jIvana aura maraNa donoM meM Asakti nahIM hotI hai| ataH maraNa ke aTala kAraNoM ke A jAne para zarIra ke tyAga meM Atmavadha kA doSa nahIM lagatA hai| bhaTTa akalaMka deva ne sallekhanA ke yogya samaya kA nirdeza karate hue kahA hai- jarA, roga aura indriyoM kI viphalatA ke kAraNa Avazyaka kriyAoM kI hAni hone para sallekhanA dhAraNa karanA cAhie / arthAt jaba vyakti zarIra ko dUSita kara dene vAle bur3hApe se balavIrya se hIna ho jAtA hai tathA vAtAdijanya rogoM se indriyoM kI sAmarthya se kSINa ho jAtA hai, phalataH vaha Avazyaka kriyAoM ke pAlana meM asamartha ho jAtA hai, taba zarIra ke nAza ke anivArya kAraNa upasthita ho jAne se zAstrokta vidhi se sallekhanA kA prItipUrvaka sevana karanA yogya hai| sUtra zailI kI dRSTi se pUrvasUtra ke sAtha isa sUtra kA samAhAra karanA yadyapi laghvarthaka hotA, 50 00 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathApi aisA isalie nahIM kiyA gayA hai tAki yaha spaSTa kiyA jA sake ki sabhI vratiyoM ko sallekhanA Avazyaka nahIM hai| isa bAta ko spaSTa karate hue unhoMne likhA hai- 'kadAcit kasyacit tAM pratyabhimukhyajJApanArthatvAt saptatapazIlavataH kadAcit kasyacideva gRhiNaH sallekhanAbhimukhyaM na sarvasyeti / arthAt kabhI-kabhI tathA kisI-kisI ko sallekhanA kI abhimukhatA hotI hai, yaha bAta batAne ke lie pRthaka sUtra banAyA gayA hai| sAta zIlavratoM ko dhAraNa karane vAlA koI-koI zrAvaka hI kabhI-kabhI sallekhanA ke abhimukha hotA hai, saba nhiiN| yahA~ yaha spaSTa rUpa se dhyAtavya hai ki kaSAyoM ko kRza na karake, kevala zarIra ko hI kRza karane vAle kA zarIra ko kRza karanA niSphala hai, kyoMki kaSAyoM ko kRza karane ke lie hI zarIra ko kRza kiyA jAtA hai, kevala zarIra ko kRza karanA prayojanabhUta nahIM hai| yahA~ yaha bhI jAna lenA Avazyaka hai ki zarIra ke vinAza ke anivArya kAraNa upasthita na hone para saMyama ke vinAza ke bhaya se zvAsocchavAsa nirodha karake zarIra ke tyAga ko bhI dhavalAkAra vIrasena svAmI ne maMgala nahIM mAnA hai| ataH spaSTa hai ki pratIkArahIna zarIra-vinAza ke kAraNa hone para hI sallekhanA kA vidhAna hai| ___ tattvArthasUtra meM pA~ca aNuvrata, tIna guNasUtra aura cAra zikSAvratoM ke dhAraka zrAvaka ko mAraNAntikI sallekhanA kA ArAdhaka kahA hai| jaba koI avratI zrAvaka vratI hokara jIvana ko bitAnA cAhatA hai to use jisa prakAra bAraha vratoM kA pAlana karanA Avazyaka hotA hai, usI prakAra jaba vratI zrAvaka maraNa ke samaya AtmadhyAna meM lIna rahanA cAhatA hai to use sallekhanA kI ArAdhanA Avazyaka ho jAtI hai| yadyapi tattvArthasUtra meM sallekhanA kA kathana zrAvakadharma ke prasaMga meM huA hai, kintu yaha muni aura zrAvaka donoM ke lie niHzreyas kA sAdhana hai| paM. govindakRta puruSArthAnuzAsana meM to avratI zrAvaka ko bhI sallekhanA kA pAtra mAnA gayA hai| ve likhate haiM ki yadi avratI puruSa bhI samAdhimaraNa karatA hai to use sugati kI prApti hotI hai| na kevala manuSya hI apitu pazu bhI samAdhimaraNa ke dvArA AtmakalyANa kara sakatA hai| udAharaNa se spaSTa kiyA gayA hai ki atyanta krUra svabhAva vAlA siMha bhI muni ke vacanoM se upazAnta cittaM hokara aura sanyAsa vidhi se marakara mahAn RddhivAna deva huaa| tatpazcAt manuSya evaM deva hotA huA anta meM rAjA siddhArtha aura rAnI priyakAriNI ke vardhamAna nAmaka putra huaa| spaSTa hai ki sallekhanA sabake lie kalyANakArI hai tathA prItipUrvaka sevana karane vAle munIzvara, vratI evaM avratI saba isake adhikArI haiN| paNDitapravara AzAdhara ke anusAra janmakalyANakasthala, jina mandira, tIrthasthAna evaM niryApakAcArya kA sAnnidhya sallekhanA ke upayukta sthAna hai|" ... lATI saMhitA meM bhI vratI zrAvaka ko maraNa samaya meM honI vAlI sallekhanA kA prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 51 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAla kahA gayA hai| puruSArthAnuzAsana ke anusAra pratIkAra rahita roga ke upasthita ho jAne para, dAruNa upasarga ke Ane para athavA duSTa ceSTA vAle manuSyoM ke dvArA saMyama ke vinAzaka kArya prArambha karane para, jala-agni Adi kA yoga milane para athavA isI prakAra kA anya koI mRtyu kA kAraNa upasthita hone para yA jyotiSa-sAmudrika Adi nimittoM se apanI Ayu kA anta samIpa jAnane kA kartavya ke jJAnI manuSya ko sallekhanA dhAraNa karanA caahie|" yazastilakacampUgata upAsakAdhyayana, cAritrasAra, umAsvAmi zrAvakAcAra, harivaMzapurANagata zrAvakAcAra Adi granthoM meM bhI sallekhanA kA yahI kAla abhipreta hai| ... zrAvakAcAra viSayaka granthoM meM sallekhanA dhAraNa karane kI vidhi kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| AcArya samantabhadra kA kahanA hai ki sallekhanA dhAraNa karate hue kuTumba, mitra Adi se sneha dUra kara, zatrujanoM se vairabhAva haTAkara, bAhya evaM Abhyantara parigraha kA tyAgakara, zuddha mana vAlA hokara, svajana evaM parijanoM ko kSamA karake priya vacanoM ke dvArA unase bhI kSamA mAMge tathA saba pApoM kI AlocanA karake sallekhanA dhAraNa kreN| kramazaH annAhAra ko ghaTAkara dUdha, chAMcha, uSNajala Adi ko grahaNa karatA huA upavAsa kreN| anta meM paMca namaskAra mantra ko japate hue sAvadhAnIpUrvaka zarIra ko tyaage| vasunandizrAvakAcAra, zrAvakAcArasAroddhAra cAritrasAra evaM puruSArthAnuzAsana Adi granthoM meM sallekhanA kI vidhi meM ratnakaraNDazrAvakAcAra kA hI anukaraNa kiyA gayA hai| upAsakAdhyayana meM kahA gayA hai ki jo samAdhimaraNa karanA cAhatA hai, use upavAsa Adi ke dvArA zarIra ko tathA jJAnabhAvanA ke dvArA kaSAyoM ko kRza karanA caahie|" vividha sampradAyoM meM jalasamAdhi, agnipAta, kamalapUjA, bhairava japa Adi dvArA prANa vinAza meM dharma mAnane kI prathAyeM pracalita thIM aura haiM, kintu inheM sallekhanA ke samAna nahIM mAnA jA sakatA hai; kyoMki inake pIche koI-na-koI bhautika AzA yA anya pralobhana athavA para-prasannatA rUpa kAraNa vidyamAna rahatA hai| sallekhanA kA uddezya koI bhautika AzA yA para-prasannatA nahIM hai, apitu isakI ArAdhanA to viziSTa evaM aparihArya zarIra-nAza ke kAraNa upasthita ho jAne para saMyama kI rakSA ke lie kI jAtI hai| uparyukta jala-samAdhi Adi kRtyoM meM kSaNika udvega hone se durdhyAna utpanna ho jAtA hai, jabaki sallekhanA kI sthiti aisI nahIM hai| kyoMki sallekhanA tabhI vidheya hai jaba jIvana kA anta nizcita rUpa se samIpa dRSTigocara hotA ho, dharma evaM Avazyaka kAryoM kA nAza ho rahA pratIta hotA ho tathA usake dhAraNa karane meM kisI prakAra kA durdhyAna na hotA ho / usakI ArAdhanA meM durdhyAna na hone pAye- isakA pUrA dhyAna rakhanA Avazyaka hai, kyoMki durdhyAna se 52 00 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maraNa hI AtmaghAta hai aura sallekhanA isa prakAra ke maraNa se sAdhu yA zrAvaka kI rakSA karatI hai| AcArya samantabhadra ke anusAra jIvana ke anta meM dhAraNa kI gaI sallekhanA se puruSa duHkhoM se rahita ho niHzreyas rUpa sukha-sAgara kA anubhava karatA hai, ahamindra Adi ke pada ko pAtA hai tathA anta meM mokSa sukha ko bhogatA hai| amRtacandrAcArya ne sallekhanA ko dharmarUpI dhana ko sAtha le jAnevAlA kahA hai| somadevasUri sallekhanA kA mahattva pratipAdita karate hue kahate haiM ki sallekhanA ke binA jIvana bhara kA yama, niyama, svAdhyAya, tapa, pUjA evaM dAna niSphala hai| jaise.. eka rAjA ne bAraha varSa taka zastra calAnA sIkhA, kintu yuddha ke avasara para zastra nahIM calA sakA to usakI zikSA vyartha rahI, vaise hI jo jIvana bhara vratoM kA AcaraNa karatA rahA, kintu anta meM moha meM par3A rahA to usakA vratAcaraNa niSphala hai| lATIsaMhitA meM kahA gayA hai ki ve hI zrAvaka dhanya haiM, jinakA samAdhimaraNa nirvighna ho jAtA hai|" umAsvAmIkRta zrAvakAcAra, zrAvakAcArasAroddhAra, puruSArthAnuzAsana, kundakunda zrAvakAcAra, padmakRta zrAvakAcAra tathA daulatarAma kRta kriyAkoSa meM sallekhanA ko jIvana bhara ke tapa, zruta evaM vrata kA phala tathA maharddhika deva evaM indrAdika padoM ko prApta karane vAlA kahA gayA hai| ___ tattvArthasUtra (7/37) meM jIvitAzaMsA, maraNAzaMsA, mitrAnurAga, sukhAnubandha aura nidAna- ina pA~ca ko mAraNAntika sallekhanA kA aticAra kahA hai|" pUjAdi dekhakara jIne kI icchA karanA aura na dekhakara zIghra marane kI icchA karanA kramazaH jIvitAzaMsA aura maraNAzaMsA hai| mitroM ke prati anurAga rakhanA mitrAnurAga aura sukhoM kA paunaH punyena smaraNa sukhAnubandha hai| tapa kA phala bhoga ke rUpa meM cAhanA nidAna hai| yadi ye ajJAna asAvadhAnIvaza hote haiM to anAcAra haiN| aticAra se sallekhanA meM doSa utpanna hotA hai, kintu anAcAra se to sallekhanA naSTa hI ho jAtI hai| ataH aticAra ko aticAra mAnakara zithilatA nahIM karanI caahie| yazastilakacampUgata upAsakAdhyayana, lATIsaMhitA, harivaMzapurANa zrAvakAcAra, puruSArthAnuzAsana, dharmaratnAkara, kriyAkoSa Adi zrAvakAcAraviSayaka granthoM meM bhI inhIM, pA~coM aticAroM kA varNana hai| jainadharma meM sallekhanA sAdhaka kI sAdhanA kA nikaSa hai| yaha tapa, zruta, vrata Adi kA phala hai tathA isakA phala sugati kI prApti hai| kSullaka jinendra varNI ke zabdoM meM 'sallekhanA vastutaH zAnti ke upAsaka kI Adarza mRtyu hai| eka sacce vIra kA mahAn parAkrama hai| isase pahale ki zarIra javAba de, vaha svayaM samatApUrvaka use javAba de detA hai aura apanI zAnti kI rakSA meM sAvadhAna rahatA huA usI meM vilIna ho jAtA hai| sallekhanA jIvana ke parama satya maraNa kA ha~sate-ha~sate varaNa hai| prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 . 0053 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'samAdhimaraNa-pATha' meM kavi kahate haiM "mRtyurAja upakArI jiya ko, tana sauM tohi chudd'aavai| nAtara yA tana bandIgRha meM, pasyo-pasyo villaavai||" sandarbha :1. ratnakaraNDazrAvakAcAra, 122 2. tattvArthasUtra, 7/20-22 3. sarvArthasiddhi, 7-21 4. tattvArtharAjavArtika, 7/22/14 5. sarvArthasiddhi, 7/22 6. vratodyotanazrAvakAcAra, 124 7. vasunandizrAvakAcAra, 271-272 8. saMskRta-hindI-koza, vAmana zivarAma ApTe, pR. 882 9. tattvArthavArtika, 7/22/3 10. siddhAnta kaumudI 3/1/16 11. sabhASyatattvArthAdhigama sUtra 7/17 12. paMcAstikAya 13. sarvArthasiddhi, 7/22 14. siddhAnta kaumudI, dhAtusaMkhyA' 1835 15. tattvArthavArtika, 7/22/5 16. tattvArthasUtra, 7/13 17. puruSArthasiddhi-upAya 44 18. tattvArthavArtika, 7/22/9 19. vahI, 177-179 20. vahI, 7/22 evaM tattvArthavArtika, 7/22/8 21. sarvArthasiddhi, 7/22 22. tattvArthavArtika, 7/22/11 23. vahI, 7/22/12 kA vyAkhyAna 24. sAgAradharmAmRta, 8/23 25. dhavalA 9/9/9/25 26. tattvArthasUtra 7/20-22 27. puruSArthAnuzAsana, 6/113 28. vahI, 6/114-116 29. sAgAradharmAmRta, 8/23 30. lATIsaMhitA, 232-233 31. puruSArthAnuzAsana, 99-100 32. ratnakaraNDazrAvakAcAra, 124-128 33. yazastilakacampUgata upAsakAdhyayana, 863 34. ratnakaraNDazrAvakAcAra, 130-131 35. puruSArthasiddhayupAya, 175 36. yazastilakacampUgata upAsakAdhyayana, 865866 37. lATIsaMhitA, 5/235 38. umAsvAmizrAvakAcAra, 463, zrAvakAcArasAroddhAra 3/351, puruSArthAnuzAsana 6/111, kundakundazrAvakAcAra 12/4 39. tattvArthasUtra 7/37 40. mukti patha ke bIja mahA mahocchava hor3a "maratA maratA jaga muA, ausara muvA na koi| kabIra aise mari muvA, jyU~ bahuri na maranA hoi|| jisa maranai the jaga Darai, so mere aannd| kaba marihU~, kaba dekhihU~, pUrana prmaannd|| jIvana se maranA bhalA, jo mara jAne koy| marane pahale jo mare, ajjara ammara hoy|| maranau bhalau videsa kau, jahA~ na apanau koi| mATI khAya janAvarA, mahA mahocchava hoi||" -kabIra granthAvalI 540 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRtyu ke gIta 6) rAmadhArI siMha 'dinakara' mRtyu ke gIta gAo, are gaao| agara svara samartha hai| kyoMki mRtyu ke gAyana ke binA jIvana ke gIta kA na artha hai| mRtyu ke gIta marane ke gIta nahIM haiM gIta haiM ve sabase lambI saphara ke ! usa anajAne deza ke gAyana, jahA~ AdamI ko jAnA par3atA hai mara ke duniyA se jAne ke samaya AtmA kyA chor3atI kyA letI hai? jise saba mRtyu kahate haiM vaha use kaise dikhAI detI hai paratoM para parateM andhakAra kI aura AtmA unake bhItara praveza karatI hai pyAja ke chilakoM ke samAna andhere para andherA hai| marane para bhI sRSTi kA artha AsAnI se nahIM khulatA satya ko chipAe hue timira kA gheroM para gherA hai sabhI paratoM ke pAra andhakAra ke nIce acala meM vaha jagaha hai jahA~ vismRti virAjatI hai prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 0055 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrI niHzabdatA ke bIca zAnti rakhatI hai| yahIM pahu~ca kara AtmA pUrNataH ekAnta hotI hai prazabda mauna ke pAsa jAne para zAnta hotI hai| andhakAra kI paratoM kA gAna karo jahA~ ekAnta mUla bindu hai use khojo vismRti ke gAo gAna jahA~ prANoM ko zAnti milatI hai usa gaharAI kA karo saMdhAna jahA~ azabdatA kI kalI khilatI hai| vidAI parijana deta vidAI, hai ajaba judAI sabhI kA dina AnA hai| jAegI sAtha bhalAI, karI ju burAI, sabhI raha jAnA hai|| Ayu karma jaba antima belA, ur3a jAegA haMsa akelaa| par3A rahegA yahIM jhamelA, darzaka kA laga jAe melaa|| purajana robata bhAI, nAri ghabarAI, bhayAnaka bAnA hai| parijana deta vidAI, hai ajaba judAI sabhI kA dina AnA hai|| Aya par3osI ThaTharI bA~dhI, mitra le cale karake kaaNdhii| kahane lage le gaI vyAdhI, sAtha calIM nahIM eka upaadhii|| suta tana Aga lagAI, citA dahakAI, kahaiM saba jAnA hai| parijana deta vidAI, hai ajaba judAI sabhI kA dina AnA hai|| sanmati sAvadhAni kI belA, anta samaya meM cale akelaa| sAtha cale nahiM eka adhelA, kiMcit jor3o matI jhmelaa|| rAgadveSa visarAI, dharama sukhadAI, mukti yadi pAnA hai| parijana deta vidAI, hai ajaba judAI sabhI kA dina AnA hai|| jAegI sAtha bhalAI, karI ju burAI sabhI raha jAnA hai| parijana deta vidAI, hai ajaba judAI sabhI kA dina AnA hai|| 56 00 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-sAdhanA kA phala-Atmadharma kI prApti paM. jaganmohanalAla zAstrI vatthusahAvo dhammo -isa vyAkhyA ke anusAra dharma to vastu mAtra meM pAyA jAtA hai, tathApi acetana padArtha svabhAva meM ho yA vibhAva meM, use koI isakA jJAna nahIM hai| AtmA hI eka sacetanadravya hai jo svabhAva (dharma) ke viruddha avasthA meM duHkha pAtA hai| ataH AtmA ke lie usake dharma kI carcA, upadeza Adi diyA jAtA hai| __ AtmasvabhAva to zakti rUpa se sadA jIva meM hai, para usakI abhivyakti nahIM hai| svabhAva para-nimitta meM vibhAva rUpa pariNata ho rahA hai| uttama kSamAdi daza dharma, ratnatraya svarUpa dharma, vratAdirUpa dharma, SaDAvazyakarUpa dharma- ye saba usa AtmasvabhAva kI prakaTatA meM sAdhana haiN| ye bhedarUpa haiM, vaha zuddha svabhAva abhedarUpa hai| jo mumukSu sAdhujana haiM unakA to satata prayatna yahI rahatA hai, tathApi zrAvaka dharma bhI usI dharma kI sIr3hI hai| .. isa anAdi paramparAgata saMsAra meM jIvana lenA aura maraNa karanA, punaH punaH ise hI duharAnA yahI eka mAtra kArya hai| jIvana ke sAtha maraNa kA jor3A hai, yadi janma Avazyaka hai to maraNa bhI anivArya hai| caturgati rUpa caurAsI lAkha yoniyoM meM manuSya gati hI aisI hai, jisameM isa kaThina cakra se nikalane kI yogyatA prApta hotI hai| zarIra AtmA nahIM hai kintu AtmA ko apane karmadaNDa ke bhogane kA sAdhanabhUta kArAgRha hai| isa kArAgRha ko hI mohavaza yaha jIvAtmA apanA rUpa mAna rahA hai| use yaha bhI patA nahIM ki zarIra ke atirikta bhI kaI vastu haiM jo maiM (AtmA) hU~| deha nahIM hU~, deha maiM nahIM huuN| maiM aura deha pRthaka-pRthak guNa dharmavAlI bhinna-bhinna vastu haiN| maiM cetana hU~, jJAyaka hU~, jabaki deha acetana hai, aura mAtra jJeya hai| paraspara vibhinna hI nahIM, viruddha dharma rakhanevAlI ina do vastuoM kA mela hI merA sAMsArika jIvana hai| yaha virodhI sambandha anAdi se calA A rahA hai| isa gutthI kA sulajhanA abhI taka sambhava nahIM huaa| isake na sulajha sakane kA kAraNa hamArI anekatA meM ekatA hI zraddhArUpa mithyAbhAva hai| jaba taka hameM apane ullikhita svarUpa kA hI bodha aura usa para zraddhA na ho taba taka usa ulajhana ko sulajhAne kA prayatna kaise ho? prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 40 57 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAttvikI zraddhA aura tAttvika jJAna ke bAda hI tAttvika prayatna (AcAra) kA honA sambhava hai| yahI kAraNa hai ki apanI atAttvikI (mithyA) zraddhA, mithyAjJAna aura mithyAcAra (viparIta prayatna) ke kAraNa hamArI sulajhanoM kI samasyA khAI meM par3I hai aura taba taka par3I rahegI, jaba taka hameM samyak zraddhA na ho| AcArya umAsvAmI ne apane tAttvika grantha tattvArthasUtra meM likhA hai- . _ 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokssmaargH|' samyazraddhA, jJAna va AcAra hI mokSamArga arthAt chUTane kA upAya hai| bhale hI laukika bandhana ke chur3Ane kA uddezya ho, yA pAramArthika bandhana se chUTane kA, para chUTegA vyakti tadviSayaka tAttvika zraddhA, jJAna aura AcAra ke hI dvaaraa| jinako ye prApta hoM ve apanI AtmA ko zarIra ke bandhana se chur3Ane kA prayatna bhI karate hoN| unakA dRr3hatama vizvAsa ho ki hameM binA deha-moha tyAge kalyANa kA patha na milegaa| pApa pravRtti chor3akara nyAya-pravRtti karanA, nyAya pravRtti meM duHkha ho to bhI use samatA pariNAmoM se sahana karanA, vrata pAlanA, upavAsa kara kucha samaya AhArAdi se mukta rahanA, nIrasa bhojana, kezaloMca, indriya-nigraha Adi sampUrNa kArya eka uddezya ke sahAyaka haiN| jaina-paramparA meM zrAvaka ho yA sAdhu, usake samasta karttavya isI AdhAra para calate haiN| jIvana kA anta jaba hone lagatA hai taba Atmapradeza svayaM isa ajIvAtmaka jar3a deha ko chor3ane lagatA hai| deha jo jIvana meM bhoga kA sAdhanabhUta thA use tyAga ke patha meM lAkara usakA sAdhana banAyA thA, vaha deha aba antima avasthA meM na bhoga kA sAdhana raha jAtI hai aura na vratAdi rUpa tyAga kA / vaha apanI jar3Atmaka pravRtti ke anusAra galane lagatI hai| jaise-jaise Atmapradeza zarIra-sambandha ke bandhanoM ko DhIlA karate haiM vaise-vaise zarIra kI galane kI kriyA bar3hane lagatI hai| yadi kisI ne apane jIvanakAla meM jabaki deha ko yoga hetu sAdhanabhUta banAyA jA sakatA thA taba use bhoga kA hI sAdhana banAyA aura usase Atmahita ke kArya nahIM liye, use bhI antima samaya yaha Avazyaka ho jAtA hai ki vaha yoga aura bhoga ke lie asAdhanabhUta zarIra ko, jo use svayaM tyAga rahA hai, tyAga dene kA svayaM saMkalpa kre| isI saMkalpa aura tadanusAra hone vAlI kriyA ko sallekhanA yA samAdhi kahate haiN| karmabhUmi ke mAnava-jIvana kA uddezya na bhoga hai, aura na honA hI caahie| karmadaNDa agara puNyarUpa ho to usake bhoga ke sAdhana devaparyAya, bhogabhUmigata mAnava va tiryaMca paryAya haiN| yadi yaha daNDa pApa rUpa hai, to usake bhoga ke sAdhana naraka paryAya aura ekendriyAdi asainI paryanta tiryaMca athavA sainI paJcendriya karmabhUmija 5800 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiryaMca bhI haiN| karmabhUmija mAnava kI garbhaja paryAya to yathArtha meM saMsAra-bandhana se uccheda meM hI atyanta sAdhaka yA ekamAtra sAdhaka hai| ataH isakA upayoga bhoga meM na kara dehAtma bheda dazA ko prApta karane ke prayatna meM hI karanA caahie| jIvana ke jitane kSaNa bIta jAte haiM, vApisa nahIM aate| unakA sadupayoga kara sakane kI bAta sarvathA asambhava ho jAtI hai| jo kSaNa zeSa haiM, ve bhI yadi isI bhA~ti vyartha cale gae to pUrI mAnava paryAya pazu jIvana tulya bIta gii| prApta sAmagrI kA yathAsamaya sadupayoga na kara usake naSTa hone para pazcAttApa karanevAle mUrkha manuSya kI taraha hI mAnava paryAya kho denevAle manuSya kI sthiti hotI hai| ataH pratyeka mAnava kA kartavya hai ki apane jIvana ke kSaNa-kSaNa kI kImata kre| jitane kSaNoM kA Atmahita meM upayoga ho, utane kSaNa apane haiM, zeSa vRthA jA rahe haiM- aisA hara samaya mAnakara calanA caahie| jinheM yaha viveka hai ve apanA samaya vRthA nahIM khote aura samasta kSaNoM kA upayoga acche se acche rUpa meM kara lenA cAhate haiN| ve hI mahApuruSa sAdhu-santa-sajjana-yati-muni-RSi Adi zabdoM dvArA bodhita hote haiN| mAnava paryAya kI samApti ke samaya jo samAdhi grahaNa kI jAtI hai usameM sAdhu aura zrAvaka kA koI bheda nahIM rahatA hai| vaha dharma donoM ke lie eka-sA hai| kramakrama se anna-jalAdi kA tyAga tathA kaSAya kI kRzatA, sarva parigraha tyAga, sabase moha-mamatA kA tyAga, prakArAntara se anta samaya kI samAdhi meM sarva parityAga kara kevala svAvalambana, kA upadeza donoM ko hai| apane jIvana-kAla meM parijanoM se samparka huA hai, rAga-dveSa bhI utpanna hue hoMge, ataH una sabase apane aparAdhoM kI kSamA-yAcanA karanA tathA svayaM bhI kisI ke prati kaSAya na rakhakara hRdaya se kSamAbhAva svIkAra karanA samAdhi kA yathArtha rUpa hai| __maraNa to anivArya hai| janma kuNDalI banAne vAlA usa bAlaka ke jIvana kI ghaTanAoM kA ullekha kara yaha bhI likhatA hai ki Ayu itanI paayegaa| prakArAntara se janma kI taraha mRtyu bhI sunizcita kara detA hai| sAmAnya jana use apanI janma kuNDalI kahate haiM, para hai vaha maraNa kunnddlii| janma to ho cukA, usakI kyA kuNDalI? vaha to kisI jyotiSI dvArA nizcita tithi para huA nhiiN| jaba huA taba usa para se hI yathArtha meM vaha usa vyakti kI maraNa kuNDalI hI banAtA hai| maraNa aniSTa hone se use iSTa zabda ke sAtha jor3a lenA, use janma kuNDalI kahate haiN| ___ dArzanikoM kA kathana hai ki maraNa satya hai| vaha apanI avasthiti sadA rakhatA hai| kabhI usa maraNa kA abhAva na hogaa| janma hI asatya hai, yA alpa satya hai jo miTane ke bAda punaH vaha janma nahIM aataa| janmAntara hI hotA hai| yathArtha meM to maraNa kA uttara phala janmAntara hai aura janma kA uttaraphala maraNa hai| prakArAntara se, anAdi prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 0059 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se janma-maraNa, punaH janma-maraNa, aise cakra meM yaha jIva calA A rahA hai| sabase bar3A duHkha janma kA bhI hai, aura maraNa kA bhii| kucha granthakAroM ne to yaha bhI likhA hai ki janma ke duHkha bahuta haiN| yaha prANI maraNa se bhI isIlie DaratA hai ki aba janma lenA hogA aura una janma sambandhI mahAna duHkhoM kI punarAvRtti hogii| jo janma-maraNa ke cakra se dUra honA cAhate haiM unheM apanA jIvana evaM maraNa kAla sudhAranA caahie| maraNa to honA hI hai taba pazu kI mauta na marakara jo vIratApUrvaka dharma sAdhanapUrvaka maraNa karatA hai vaha zreSTha maraNa hai| maraNa varadAna ho sakatA hai yadi usa samaya AtmasAdhanA kA patha svIkAra kara liyA jaay| eka kahAvata hai ki binA mare svarga nahIM miltaa| usa kahAvata kA artha hai ki binA maraNa ke mukti bhI nahIM hotii| mUlAcAra ke AdhAra para to zreSTha maraNa 3 prakAra kA hai1. bAla maraNa 2. bAla paNDita maraNa 3. paMDita mrnn| inameM jo samyagdRSTi (asaMyata) kA maraNa hai use bAla maraNa kahate haiM, kyoMki ve samyagdRSTi hone para bhI asaMyata hone se bAla ajJAnI (ajJAna) haiN| yahA~ yaha prazna nahIM uThAnA cAhie ki Agama meM anyatra samyagdRSTi ko jJAnI likhA hai, yahA~ ajJAnI. kaise kahA? isakA kAraNa AcAryoM kA vivakSA-bheda hai| vahA~ samyagjJAna kI apekSA samyagdRSTi jJAnI hai| yahA~ yaha vivakSA hai ki saba kucha jAnate hue bhI hiMsAdi se virakta nahIM hai, ataH saMsAra ko prApta hai, ataH usa avasthA kA maraNa bAla maraNa hai| . dUsarA bAla-paNDita maraNa dezavratI zrAvakoM kA hai, kyoMki vaha ekadeza virata hone se paNDita (jJAnI) bhI hai aura ekadeza avirati hone se bAla (ajJAnI) bhI hai| phalataH zrAvaka kA maraNa bAla-paNDita maraNa hai| tIsarAM paNDita maraNa saMyamI jIvoM kA hai, jo sakala pApoM, sakala parigrahoM se virata hokara deha tyAga karate haiM vaha paNDita (jJAnI) kA maraNa hai| zrAvaka (dezavratI samyakadRSTi) bhI anta samaya meM yadi sarva parigraha tyAga kara mahAvrata svIkAra kara maraNa (samAdhimaraNa) karatA hai to vaha bhI paNDita maraNa kahA jaayegaa| bhagavAna kevalI kA dehatyAga mukti kA kAraNa hai, ataH use paNDitapaNDita maraNa kI saMjJA granthakAroM ne dI hai| 3 yA 4 prakAra ke maraNoM kI gaNanA zreSTha maraNoM meM hai| inameM prathama 3 to svarga gati ke hetu haiM, para cauthA paNDita-paNDita maraNa muktigAmI jIvoM kA hI hotA hai| yadyapi bAkI sarva sAdhAraNa saMsArI prANiyoM kA maraNa bhI maraNa hai, para vaha zreSTha nahIM hai, ataH use bAla-bAla maraNa bhI granthakAroM ne kahA hai| samAdhimaraNa ke prakaraNa meM usakA koI sthAna nahIM hai, kyoMki mithyAdRSTi svayaM bAla (ajJAnI) hai aura asaMyata hone se bhI bAla (ajJAnI) hai| unakI bAla-bAla saMjJA hai, ataH unakA maraNa bAla-bAla maraNa hai|. 6000 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhistha muni ko ArAdhaka saMjJA dI hai, kyoMki vaha usa samaya zuddhAtma svarUpa siddha paramAtmA kI ArAdhanA karatA hai tathA svayaM zuddhAtmA-prApti kI ArAdhanA karatA hai| samAdhi-maraNa karane vAlA vyakti saMsAra aura zarIra ke svarUpa kA cintana karatA hai| unakI yathArtha sthiti kA, unakI nazvaratA kA bodha usa samaya avazya jAgatA hai| vaha vicAratA hai ki saMyukta padArtha kA viyoga hotA hai, yaha sunate, par3hate va zraddhAna karate Aye haiM, para aba yaha samaya to pratyakSa hI darzana karA rahA hai ki inakA viyoga mujhase (AtmA se) yA merA (AtmA kA) viyoga inase hogaa| aisI sthiti meM ina padArthoM para mamatva rakhanA, viSayoM kI vAMchA rakhanA sarvathA ahitakara hai, yaha jAnakara vaha inakA svayaM tyAga kara Atmadharma kI sAdhanA meM tallIna hotA hai| aise sAdhujana zarIra ke dvArA apane AtmahitakArI kArya lete haiN| zarIra ko bhojana denA, auSadhi denA, zIta-Atapa Adi ke ghAtaka AghAtoM se bacanA Adi kArya bhI taba taka karate haiM, jaba taka ve deha se Atma-sAdhanA kA kArya le sakate haiM kintu jaba deha unake uddezyAnusAra unake kArya meM sahAyaka nahIM rahatI, taba usakI cintA chor3a dete haiN| apanI sAdhanA ko sAdhate hue yadi mRtyu bhI A jAya to use aMgIkAra kara lete haiN| sAdhaka arthAt sallekhanA yA samAdhi kA ArAdhaka sAdhu deha ke poSaNa kA tabhI tyAga karatA hai jaba vaha dekhatA hai ki deha naSTa hone ke sAdhana samupasthita haiN| zarIra kI rakSA meM aba AtmasAdhanA ke mArga se hama dUra gire jA rahe haiN| itane para bhI yaha AzA nahIM ki zarIra baca jaae| jaba taka vaha baca sakatA thA, taba taka bacAne kA prayatna kiyA kintu jaba apanI sAdhanA ke lie vaha ghAtaka siddha hotA hai taba bhI sAdhaka usa zarIra kA ghAta nahIM krtaa| use zarIra se dveSa nahIM, kintu apane vratAcAra ko naSTa kara zarIra kI sevA nahIM karanA caahtaa| vratAcAra ko yathAyogya nirdoSa pAlanA vaha apanA karttavya mAnatA hai ataH use pAle jAtA hai| use pAlate hue yadi zarIra kI bhI rakSA ho sakatI hai to avazya kara sakatA hai, para jaba vratAcAra kI rakSA karate hue zarIra kI rakSA sambhava nahIM raha jAtI, kintu zarIra-rakSA ke lie vratAcAra ko naSTa karanA anivArya ho, aura usake bAda bhI yaha bharosA na ho ki zarIra phira bhI baca jAegA aura usake bAda hama prAyazcittAdi kara punaH apane vratAcAra para niSTha ho sakeMge, taba vaha zarIra kI cintA na kara apane vratAcAra ko nirdoSa pAlatA hai| zarIra usa samaya upekSita ho jAtA hai| isaprakAra antima jIvana-kSaNoM kI AtmasAdhanA meM pUrNa yoga lagAnA aura usakA prayatna karanA hI sAdhaka kI sallekhanA hai| ... yadyapi maraNa-kAla meM kaSTa bahuta hotA hai tathApi kaSTa kA anubhava bhI hamezA prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 0061 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna ke AdhAra para hotA hai| jJAnI puruSa jaba usa sthiti kI anivAryatA kA jJAna kara apane upayoga ko vahA~ se haTAkara balAt use apane svarUpa-darzana meM lagAtA. hai to kaSToM kA bhI anubhava nahIM hotA aura ujjvala pariNAmoM se maraNa kara uttama gati pAtA hai| jo maraNa-samaya pariNAmoM meM saMkleza parijanoM se moha, bhoga-viSayoM kI vAMchA, AgAmI kAla meM vAMchA rUpa nidAna karate haiM unakI sugati nahIM hotI, durgati hI hotI hai| yadi samyagdRSTi jIva bhI maraNa kAla meM kaSToM se ghabarAkara samyaktva kI virAdhanA kare, to durgati hI hotI hai| yadi samyaktva dazA meM devAyu bhI bA~dha lI ho to mithyAtva kA udaya A jAne para vaha ghAtAyuSka hokara apanI Ayu kA pramANa chInakara ke svargoM meM na jAkara bhavanatrika meM utpanna hotA hai, unase bhI hIna sthiti vAlA deva hotA hai| yadi kadAcit muni avasthA kA dhArI bhI anta samaya sAdhanA patha se bhraSTa hotA hai aura vaha pUrvabaddha Ayu karma ke kAraNa svargoM meM bhI utpanna ho to uttamadeva na hokara vaha Abhiyogya jAti meM utpanna hokara uttama devoM kA vAhana (hAthI) Adi banakara jIvana bhara unako Dhone kA kArya karatA hai| kilviSika jAti meM utpanna hokara duradurAyA jAkara apamAna hI pAtA hai| jo sAdhu bhojanAdi meM gRddhatA karatA hai- yantra-mantra-tantra meM upayukta hotA hai, hAsyAdi karma meM samaya vyatIta karatA hai vaha bhI Abhiyogya jAti ke devoM meM utpanna hokara hAthI, ghor3A, meSa, bhaiMsA Adi rUpa dhAraNa kara uttama devoM kI sevA hI karatA hai| deva paryAya pAkara bhI pazu jIvana vyatIta karatA hai| ise hI deva gati meM deva durgati kahate haiN| ___ yaha sallekhanA jIvana kI sAdhanA kA phala hai| yadi jIvana bhara vratAcAra kiyA aura anta samaya usakI virAdhanA ho gaI to yaha aisA kArya huA jaise koI samudra tira kara Ave aura kinAre Akara DUba jAya / sAdhaka kabhI bhI apanI sAdhanA ko viphalIbhUta nahIM hone detaa| jinhoMne jIvana meM sAdhanA nahIM kI, kevala bhogoM meM hI jIvana bitAyA hai, ve bhI yadi aMtima kSaNoM meM, jabaki zarIra bhogopabhoga ke sAdhanoM ke upabhoga-yogya nahIM raha jAtA taba bhI yadi AtmasAdhanA ke mArga ko apanA leveM to unakA bhI jIvana saphala ho jAtA hai| jIvana kI sAdhanA kA bhI phala antima sallekhanA mAnava-janma ko saphala banAtI hai| zAstrakAroM ne spaSTa likhA hai ki jisakI antima samAdhi eka bAra bhI kisI paryAya meM ho gaI to vaha sAdhaka bhI kyoM na ho, sAta-ATha bhava se adhika saMsAra-paribhramaNa nahIM krtaa| 62 00 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRtyu mahotsava bhArI Ey nIraja jaina saMsAra kI prAyaH sabhI dhArmika aura sAMskRtika mAnyatAoM meM jIvana ko sa~vArane kI, yA ThATha-bATa se jIne kI vidhiyoM kA bAra-bAra varNana kiyA gayA hai| jIvana ko kalA kahA gayA hai, para mRtyu kI hara jagaha upekSA kI gaI hai| mRtyu kI carcA karane meM bhI hameM mauta kA bhaya lagatA hai| kalAoM kI lambI tAlikA meM dehotsarga kI kalA kA kahIM nAma bhI nahIM aataa| isaprakAra mRtyu, jo jIvana kI anivArya pariNati hai, hamAre dvArA jIvana bhara itanI upekSita rahatI hai ki hama usakI carcA se bhI bacate rhe| hamane usake bAre meM kabhI kucha bhI jAnane kA prayAsa nahIM kiyaa| . jainAcAryoM ne jIvana kI taraha mRtyu para bhI gahana cintana kiyA hai| unhoMne siddha kiyA ki jisa prakAra jIvana ko anuzAsita karake Atma-kalyANa kI prApti kI jA sakatI hai, usI prakAra mRtyu ko saMskArita karake bhI usase isa janma kA uttama samApana kiyA jA sakatA hai aura agale janma ke lie sukhakara bhUmikA banAI jA sakatI hai| yAnI jIvana to ati mahattvapUrNa hai hI, kintu sAdhaka ke lie mRtyu bhI kama mahattvapUrNa nahIM hai| maraNa ke mukhyataH tIna bheda kiye jA sakate haiM- 1. nityamaraNa 2. bhAvamaraNa 3. bhvmrnn| 1. nitya maraNa - janma ke kSaNa se hI hama prati nimiSa maraNa kI ora sarakate jA rahe haiM, hara sA~sa hameM mRtyu kI ora dhakela rahI hai, yaha nitya maraNa hai| kisI ke bhI dvArA, kisI bhI upAya se kisI prANI ke isa nitya maraNa ko rokA nahIM jA sktaa| 2. bhAva maraNa - hamArI cetanA meM krodha-mAna-chala-kapaTa-lobha-tRSNA aura vAsanA Adi kI jo taraMgeM nirantara uThatI haiM, aura unase hamAre bhItara jo vikSobha utpanna hotA hai, vaha hamArA bhAva-maraNa hai| yaha bhI anavarata cala rahA hai, kintu apanI citta-vRttiyoM ko niyaMtrita karake kucha aMzoM meM isase bacA jA sakatA hai yA isake prabhAva ko kama kiyA jA sakatA hai| yogIjana athavA anuzAsita aura niyamita jIvana jIne vAle loga apanI sAdhanA se aisA kara dikhAte haiN| prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 63 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. bhava maraNa - jisake Ane para hamArA vartamAna jIvana samApta ho jAtA hai, isa deha ke sAtha hamArI yAtrA ruddha ho jAtI hai, usameM pUrNa virAma laga jAtA hai, use bhava-maraNa kahA gayA hai| yaha hara jIvana ke anta meM nizcita rUpa se AtA hai| isa maraNa se hamAre isa janma ke sAre nAte-rizte samApta ho jAte haiN| yahA~ Akara hamane jo bhI jor3A yA sameTA hai, vaha saba kucha yahIM chor3akara hameM kisI aura yoni meM janma lene ke lie paraloka kI ora jAnA par3atA hai| isa maraNa ko rokane yA TAlane kA kisI ke pAsa koI upAya nahIM hai| pazu-pakSI, manuSya, dAnava aura deva, bhava maraNa ke sAmane saba vivaza aura nirupAya ho jAte haiN| trailokya meM koI dehadhArI isase baca nahIM sktaa| mRtyu isI bhavamaraNa kA dUsarA nAma hai| mRtyu kI pahacAna - mRtyu ko jhAMsA dekara amara bana jAne kI asambhava pratyAzA ne hamArI dRSTi ko jIvana aura mRtyu donoM ke bAre meM anaginata bhrAntiyoM se bhara diyA hai| mRtyu ko samajhane se hameM jIvana kI sampUrNatA ko samajhane meM sahAyatA milegii| mRtyu ko svIkAra karane kI mAnasikatA hameM jIvana ko anokhe dRSTikoNa se dekhane aura spaSTatA se samajhane kI kSamatA degI aura use pUrI samagratA meM jIne kI lalaka, jise jijIviSA kahA gayA hai, hamAre bhItara jAgRta kregii| mRtyu ke prati hamAre mana meM maitrI-bhAva utpanna ho sake, usake prati hamArA bhaya, hamArI cetanA para chAyA usakA AtaMka, yadi samApta ho sake to hamAre jIvana kI dizA badala jaayegii| usI kSaNa jIvana kA lakSya aura jIne kI sArthakatA dIpa-zikhA kI taraha hamAre sAmane jhilamilAne lgegii| nakArAtmaka nahIM hai mRtyu - mRtyu hamezA jIvana para nakArAtmaka prabhAva hI chor3atI ho -aisA nahIM hai| satya-zodhana kI prajJA jinake pAsa hai, aise kucha logoM ko mRtyu kA darzana, jIvana ke samyaka-prayojana ko samajhane kA nimitta bhI bana sakatA hai| mahAtmA buddha ne jIvana meM pahalI bAra eka zava ke darzana mAtra se vizvavyavasthA ke yathArtha kA jJAna prApta kara liyA thaa| isa ghaTanA ne rAjakumAra gautama buddha ke jIvana kI dizA hI badala dii| ____ mauta kA bhaya mauta se adhika DarAvanA hotA hai, kintu jo mRtyu se bhayabhIta rahatA hai vaha dina meM hajAra bAra maratA hai, aura jisane mRtyu ke bhaya ko jIta liyA vaha jIvana meM kevala eka bAra maratA hai| mRtyu Akara bhI kevala usakI deha kA avasAna karA pAtI hai, usakI AtmA ko saMklezita yA duHkhI nahIM kara paatii| janma aura maraNa donoM eka hI dhAge ke do chora haiN| donoM eka-dUsare se gu~the hue, jur3avA~ bhAI kI taraha abhinna haiN| donoM avazyambhAvI aura aTala haiN| donoM kA koI upacAra nhiiN| hA~, bIca meM jo madhyAntara hai, jo jIvana hai, vaha bahuta kucha hamAre 6400 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAtha meM hai| usakA manacAhA upayoga karane kA hameM adhikAra hai| usakI cintA aura usakI samhAla kareM, yahI hamArA sArthaka puruSArtha hogaa| __ samajhadArI se mRtyu kA AliMgana karane vAle sAhasI janoM meM aura AtaMkita hokara usase najareM chipAne kI koziza karane vAloM meM antara itanA hI hai ki jo usa avazyambhAvI mRtyu se Darate haiM, ve usake Ane ke pUrva hI, usake AtaMka se eka bAra nahIM, hajAroM bAra mara lete haiN| jo mauta kI asaliyata ko aura usakI anivAryatA ko samajha lete haiM ve usakI pratIkSA karate haiM, vaha jaba AnA cAhe taba usake svAgata ke lie taiyAra rahate haiN| aise loga preyasI kI taraha mauta kI A~khoM meM A~kheM DAlakara usakA svAgata karate haiN| ve maraNa ko vipatti kI taraha nahIM, tyauhAra kI taraha Ananda se svIkArate haiN| mRtyu ke bAre meM sabase majedAra bAta yaha hai ki jinhoMne bhI usa para vicAra kiyA hai, usake bAre meM upadeza diye haiM yA usake bAre meM kucha likhA hai, una saba ne mRtyu kA sAkSAt kiye binA, usake Ane ke pUrva hI vaha saba kiyA hai| usake A jAne para kisI ko likhane-bolane yA kucha karane kA avasara nahIM miltaa| ___ saMsAra meM mRtyu hI ekamAtra aisI ghaTanA hai jo hama sabake sAtha nizcita hI ghaTita hone vAlI hai| vaha AyegI hI, usase bacane kA kisI ke pAsa koI upAya nahIM hai| viDambanA yaha hai ki mRtyu kI anivAryatA ko jAnate aura svIkAra karate hue bhI hama saba usase bacane yA bhAgane ke prayatna karate haiM aura usake bAre meM socane se bhI katarAte haiN| hama isa aTala satya se isalie palAyana karanA cAhate haiM, kyoMki hameM mRtyu se bhaya lagatA hai| usakA sAmanA to dUra, usake nAma se hI hama bhayAkrAnta ho uThate haiN| mRtyu ke bAre meM loka-mAnasa meM phailI huI bahuta-sI bhrAmaka bAteM, yA kAlpanika ghaTanAe~ bhI hamArA Dara bar3hAne meM sahAyaka hotI haiM parantu vAstava meM mRtyu itanI bhayAnaka nahIM hai jitanA hama use mAna baiThe haiN| vaha eka aisI anivArya ghaTanA hai jise saMvedanApUrvaka samajhane-pahacAnane aura nirbhaya hokara saujanyapUrvaka svIkAra karane meM hI samajhadArI hai| navIna jIvana kI deharI taka pahu~cane ke lie mRtyu hI hamArA vAhana banatI hai| . vAstava meM mRtyu hamAre lie koI artha nahIM rakhatI, jaba taka hama haiM taba taka mauta hai hI nahIM, aura jaba mauta AyegI taba hama nahIM hoNge| mahattvapUrNa yaha hai ki hama mauta kI padacApa sunakara rote-ghabarAte aura use TAlane kI koziza karate haiM, yA nirapekSa bhAva se, sahajatApUrvaka, nirudvigna mana se usake svAgata ke lie apane Apako samaya rahate taiyAra kara lete haiN| maranA kaThina nahIM hai, kaThinAiyoM kA sAmanA to jIne ke lie karanA par3atA hai| -vo marane meM muzkila nahIM kucha bhI 'gAliba', ye jIne meM haiM jo parezAniyA~ / prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 0065 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi jIvana ko sa~vAranA hai to mRtyu ko pahacAnane kA abhyAsa kiyA jAnA caahie| vaha koI durghaTanA nahIM hai, vaha to jIvana kI pUrNatA kI sUcaka eka avazyambhAvI ghaTanA hai| bhaya, AtaMka aura rahasya ke paryoM ko cIrakara, jisa dina hama maraNa kA nirAvaraNa rUpa nirakha leMge, usI dina mRtyu hamAre lie sammohaka, upakArI aura svAgata karane yogya lagane lgegii| jIvana kSaNa-bhaMgura hai, phira bhI usake bAre meM hama jitanA socate-vicArate aura jAnate haiM usakA zatAMza bhI usa mRtyu ke bAre meM nahIM jAnanA cAhate jo sunizcita hai aura aTala hai hama maraNa aura punarjanma ke bAre meM jitanA cintana kareMge, hamArA vartamAna jIvana utanA hI susaMskRta, santulita aura saphala banatA jaayegaa| mRtyu chAyA kI taraha sadA hamAre sAtha hI to hai| donoM kI jor3I hai| jIvana ke binA mRtyu kA aura mRtyu ke binA jIvana kA koI astitva nahIM hai| jainAcAryoM ne AtmA aura deha kI bhinnatA ke cintana ko samAdhi-sAdhanA ke lie upayogI batAyA hai| pUjyapAda svAmI ne iSTopadeza tathA samAdhi-tantra granthoM meM isa samAdhi-vijJAna kI bahuta sArthaka aura saTIka vyAkhyAe~ prastuta kI haiN| unhoMne likhA- vastra ke naSTa ho jAne para jisa prakAra koI svayaM ko naSTa nahIM mAnatA, vaise hI vivekI jana apanI deha ke nAza hone para AtmA ke nAza kA bhaya nahIM krte| _ "naSTe vastre yathAtmAnaM na naSTaM manyate tthaa| naSTe svadehe'pi AtmAnaM na naSTaM manyate budhaH / / " -samAdhitantra, 65 AcArya ne Age isa sandarbha meM eka aura udAharaNa diyA hai "svapne dRSTe vinaSTe'pi na nAzo'sti ythaatmnH| tathA jAgaradRSTe'pi vipryaasaavishesstH||" -samAdhitantra, 101 deha aura AtmA kI bhinnatA ko puSTa karane ke lie AcArya ne batAyA- zarIra, ghara-makAna, strI-putra-parivAra tathA mitra aura zatru, ye sabhI hama se sarvathA pRthaka, hama se sarvathA bhinna svabhAva vAle haiN| ve mUr3ha haiM jo sva-para-bhedavijJAna ke abhAva ke kAraNa inheM apanA mAnate haiM "vapuhaM dhanaM dArAH putrAH mitrANi zatravaH / sarvathAnyasvabhAvAni mUDhaH svAni prpdyte||" -iSTopadeza, 8 AtmA ke prati ekatva aura dehAdika ke prati anyatva kA vijJAna nirdhAnta rUpa se dRr3hatApUrvaka yadi zraddhA meM basa jAye to yaha rahasya samajhane meM kaThinAI nahIM hogI ki rAga-dveSa, sukha-duHkha aura janma-maraNa kI jo dAha anAdi kAla se mujhe jalA rahI hai usakA mUla kAraNa yaha zarIra-saMyoga hI hai| AtmakalyANa ke abhilASI sAdhaka ko deha-vyAmoha tyAga kara anAsakti kI chA~ha meM zItalatA kA anubhava karanA caahie| 66 00 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "tapto'haM dehasaMyogAjjalanaM vA'nalasaMgamAt / iha dehaM parityajya zItIbhUtAH shivaissinnH||" dikhAI dene vAlA aura kaTane-piTane vAlA yaha sthUla zarIra to mere sukha-duHkha kA nimitta banatA hI hai parantu isake bhItara mere saMcita karmoM se nirmita jo sUkSma zarIra hai, mUlataH vahI isa sAre nATaka kA sUtradhAra hai| isa ekatva kI mAnyatA se ubara kara apane Apako pahicAnanA aura svIkAra karanA hI sallekhanA kA sAdhya hai| itanA bodha karA dene ke bAda AcArya sAdhaka ko cintana kA eka AdhAra dete haiM ki bAla-vRdva aura yuvA Adi avasthAe~ merI nahIM, zarIra kI hotI haiN| jaba yaha deha merI hai hI nahIM taba isameM hone vAlI vyAdhiyA~ aura isake viyoga meM hone vAlI mRtyu merI kaise kahI jA sakatI hai? ve saba to acetana, jar3a deha kI hI avasthAe~ haiN| phira mujhe vyAdhiyoM kI pIr3A kaise ho sakatI hai? mujhe mRtyu kA bhaya bhI kyoM honA cAhie? ye sAre bhaya kAlpanika haiN| ye kalpanAe~ bhI mere bhItara deha aura AtmA ke ekatva kI mithyA mAnyatA se hI utpanna hotI haiN| mujhe manasA-vAcAkarmaNA ina kAlpanika bhAvanAoM ko tyAganA hI hai "duHkhasaMdohabhAgitvaM. saMyogAdiha dehinaaN| tyajAmyenaM tataH sarvaM manovAkkAyakarmabhiH / / na me mRtyuH kuto bhItiH, na me vyAdhiH kuto vythaa| nA'haM bAlo, na vRddho'haM, na yuvaitAni ca pudgle||"-issttopdesh, 28-29 santoM ne to mRtyu ko pUrNa aura parama Ananda kA avasara mAnA hai, kisI santa kavi ne likhA- "jA maribe taiM jaga Darai, more mana aannd| - marana kiyeM hI pAiye, pUrana paramAnanda / / " - santa kavi dAdU ne kahA- marane ke pUrva hI maraNa se paricaya kara lo, usakA abhyAsa kara lo| usakA bhaya aura AtaMka samApta kara ddaalo| anta meM maranA to sabako hai, parantu apane prabhu ke sAmane bhayabhIta hokara, jIte-jI mRtaka ke samAna nizceSTa hokara jAne meM koI buddhimAnI nahIM hai "jIvita mATI hai rahai, sA~I sanmukha hoy| dAdU pahile mari rahai, aMta marai saba koy||" - dAdU kahate haiM ki jo kAma-krodha-moha aura lobha Adi vikAroM kI Aga meM jalakara bhAva maraNa kara rahA hai, vAstava meM vahI bAra-bAra mara rahA hai| jo viveka dhAraNa karake isa prakAra ke bhAva-maraNa se baca gayA, vaha jIvita hI to hai| "rAva raMga saba marahiMge, jIvai nAhIM koy| soI kahiye jIvatA, jo mara jIvA hoy||" prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 1067 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI bAta ko santa kabIra ne bhI eka dohe meM vyakta kiyA hai| ve bhI marane se pahale saMsAra kI ora se mRtavata nirapekSa hone kI sArthakatA siddha karate haiM "jIvana se maranA bhalA, jo mara jAne koy| marane pahale jo marai, ajjara-ammara hoy||" isa dohe meM unhoMne kahA hai- jIne se maranA acchA hai, maranA usI kA sArthaka hai jo marane kA DhaMga jAnatA ho, marane se pahale hI, sva ke prati jAgarUkatA aura saMsAra ke prati udAsInatA karake hI maranA caahie| marane se pahale marane vAlA ajara-amara ho jAtA hai| __ ina donoM santoM kI bAtoM ko milAkara samajhanA hogaa| kabIra ne kahA- marane se pahale hI mara jAnA ThIka hai, yadi marane kA DhaMga mAlUma ho| unhoMne aise maraNa kA phala bhI batA diyA ki- isaprakAra eka bAra marane se hamezA ke lie mRtyu hI samApta ho jAtI hai, para unhoMne isa dohe meM marane kA sahI DhaMga nahIM btaayaa| santa dAdU ne vaha DhaMga batA diyA- jo bhAva maraNa kara rahA hai, vahI mara rahA hai| pratikSaNa mara rahA hai| jisane usa maraNa ko jIta liyA vaha kabhI nahIM mrtaa| vaha to ajaraamara ho jAtA hai| agara marane kA DhaMga A gayA to phira jIne kI apekSA maranA adhika sArthakatA de sakatA hai| marane ke pahale sva ke prati jAgarUkatA aura saMsAra ke prati mRtavat udAsInatA yA upekSA bhAva jisake citta meM samA jAye, yAnI jo apane prati jIvita ho aura saMsAra ke rAga-dveSa, krodha, ghRNA Adi vikAroM kI ora se apane Apako mRtavat udAsIna yA taTastha banA le, vaha sAdhaka janma-maraNa ke anAdi cakra se mukta hokara ajara-amara ho jaayegaa| isaprakAra kA maraNa sadha jAye to usake bAda sadA ke lie mRtyu hI svayameva mara jAtI hai| vAstava meM jo bhAva-maraNa kara rahA hai vahI pratikSaNa, yA pratidina mara rahA hai| jisane usa maraNa ko jIta liyA vaha kabhI nahIM mrtaa| mRtyu Akara bhI usakI deha-parivartana ke alAvA kucha bigAr3a nahIM kara paatii| isaprakAra AcAryoM ne deha aura AtmA kI bhinnatA ke AdhAra para sallekhanA ke sAdhaka ko 'Atma-svAtantraya' kA amogha mantra pradAna kiyA hai| use bAra-bAra batAyA hai ki janma aura maraNa donoM hama sabake sAtha ghaTane vAlI sahaja ghaTanAe~ haiN| ye donoM abhinna haiM aura eka-dUsare ke lie anivArya bhI haiN| janma ke binA maraNa kI aura maraNa ke binA janma kI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| hara jIvana ke donoM chora maraNa se jur3e hote haiN| janma ullAsa se paripUrNa hai, maraNa vilakSaNa zAnti kA kSaNa hai| kevala donoM ke bIca kA samaya, jise hama jIvana kahate haiM, vahI kucha ulajhanoM se bharA hai| 68 00 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAstava meM mRtyu deha ke kapar3e badalane jaisI prakriyA hai, thor3e-thor3e antarAla se sadA hotI hI rahatI hai| vastra merA hai para maiM vastra nahIM huuN| vastra ke malina ho jAne se, yA usake kaTaM-phaTa jAne se maiM na to malina hotA hU~, na kaTatA-phaTatA hI huuN| maiM ananta janmoM aura utanI hI mRtyuoM kA bhuktabhogI huuN| janma aura maraNa kI isa antahIna zrRMkhalA ke bIca sadA vidyamAna rahane vAlA jo cetana AtmA hai, vahI aura kevala vahI maiM huuN| janma aura maraNa mere kahe gaye haiM, para ve mere nahIM, zarIra ke haiN| maiM to anAdi se anta taka sadA vidyamAna, zAzvata aura nitya, ajara-amara cetana tattva huuN| mRtyu to jIvana kI parIkSA hai| jJAnI ise eka sahaja-svAbhAvika aura anivArya ghaTanA mAnakara samatA se nirbhaya hokara isakA sAmanA karate haiM aura isa parIkSA meM uttIrNa hote haiN| ajJAnI isa parIkSA kA prazna-patra sAmane Ate hI nirAza aura AtaMkita hokara ronA-dhonA prArambha kara dete haiN| phira ve apane jIvana ke zeSa kSaNa bhI saMkleza aura duHkha se paripUrNa kara lete haiN| anta samaya ke saMklezoM kA prabhAva AgAmI jIvana para bhI par3alA hai, isalie jo mRtyu se bhayabhIta hokara AtaMkita ho jAtA hai vaha apane vartamAna jIvana kA artha to kho hI detA hai, AgAmI jIvana ko bhI azAnta banA letA hai| . jaise prasannatApUrvaka bitAye gaye dina ke bAda rAtri meM sukhada-nidrA AtI hai, usI prakAra jo apane jIvana ko bhalIbhA~ti jiyegA, dUsare jIvoM ko hAni pahu~cAye binA, kisI se baira bA~dhe binA, AgAmI jIvana ke lie duzcintAoM aura durAzAoM kA bojha sira para lie binA jo saMtoSa ke sAtha antima sA~sa legA, vaha nizcita hI sukhada-mRtyu prApta kregaa| jIvana kI saphalatA aura maraNa kI sArthakatA kA rahasya itanA hI hai ki mRtyu ko sAmane AtA dekhakara jo mu~ha chipAtA phirA, rone-kalapane lagA; vaha mRtyu se parAjita ho gyaa| isake viparIta jisane sAmane AtI mRtyu ko lalakAra kara ulAhanA de diyA ki 'hama to kaba se taiyAra baiThe haiM, vilamba to tumane kiyA hai, calo, cleN|' aise utsAhapUrvaka jisane mRtyu kI A~kha se A~kha milAkara, usakI ora maitrI kA hAtha bar3hA diyA, jIta usI kI hotI hai| isIlie to vivekIjanoM ne maraNa ke sotsAha varaNa ko sallekhanA nAma kA tapa kahA aura mRtyu ko parama upakArI mitra batAyA hai| __citta ke vikAroM ko dhokara AtmA kA aisA prakSAlana karake navIna janma dhAraNa karane ke lie nirbhaya aura niHzaMka hokara prasthAna karane kA yahI saMkalpa sallekhanA hai| avazyambhAvI, aTala maraNa ke sotsAha varaNa ke isI utsava ko samAdhi-sAdhanA prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 0069 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahA gayA hai| jIvana kA sArthaka samApana karanevAlI isa sallekhanA-vidhi kA nAma hai mRtyu-mhotsv| isI ko agara padya meM kaheM to"Aja nyautA sakhe mAna lo mauta kA, jindagI ko bahuta pyAra hama kara cuke. gira cale Aja bandhana sabhI TUTa kara, aba kisI kI nigAheM nahIM rokatIM aba kisI ke piyAse nayana kI hameM, Aja atRpta cAheM nahIM rokatIM to sakhe Aja bandhana sabhI tor3a leM, sisakiyA~ aura Ahe nahIM rokatI aura mamatA bharI neha kI eka pala, Aja unmukta bAMheM nahIM rokatIM jindagI bhara hameM jindagI ne chalA, jindagI ko bahuta pyAra hama kara cuke Aja nyautA sakhe mAna lo mauta kA, jindagI ko bahuta pyAra hama kara cuke jindagI rAha bhara DagamagAtI rahI, hara kadama para hamI ne sahAre die Aja dIpAvalI kI taraha mauta ne, patha prakAzita kiyA hai hamAre lie jindagI kI taraha jindagI eka dina bhI, hameM rUpa apanA dikhAtI nahIM mauta se bhI bhayAnaka huI jA rahI, jindagI kyoMki cU~ghaTa uThAtI nahIM muskurAtI huI mauta para rIjha kara, bebasI meM nayana ,cAra hama kara cuke Aja nyautA sakhe mAna lo mauta kA, jindagI ko bahuta pyAra hama kara cuke phUla jaba DAla se TUTane ko huA, mIta bhauMre kahIM mu~ha chipAne lage, eka kA~TA magara cIkha kara kaha uThA, kyA yahI pyAra thA Aja jAne lage? muskurA kara kahA phUla ne zUla se, rAha merI sakhe ! rokanA vyartha hai jaba kisI kI najara Aja par3a hI gaI, ruka sakU~gA nahIM, TokanA vyartha hai jo ruke, eka dina sUkha kara jhara gaye, khUba anubhavaM kaI bAra hama kara cuke, Aja nyautA sakhe mAna lo mauta kA, jindagI ko bahuta pyAra hama kara cuke jindagI eka melA banI, jo milA, eka dina nAma usakA bhulAnA par3A bulabule kI taraha janma jisane liyA, eka dina cala bahuta dUra jAnA par3A Aja taka darda kI vedanA bhUlakara, gIta likhatA rahA, gunaganAtA rahA jindagI ke tarAne bar3e pyAra se, jindagI bhara tumheM maiM sunAtA rahA Aja tuma gIta gAo vidA kA sakhe, rAha thor3I rahI, pAra hama kara cuke Aja nyautA sakhe mAna lo mauta kA, jindagI ko bahuta pyAra hama kara cuke" 7000 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmotthAna meM sallekhanA kI bhUmikA DaoN. rAjendra kumAra baMsala sukha do prakAra kA hotA hai- pahalA laukika sukha aura dUsarA alaukika sukha / saMsAra ke anantAnanta jIva anAdikAla se paradravyoM ke saMyoga se indriyabhoga dvArA laukika sukha kI khoja meM bhaTaka rahe haiN| indriya-sukha kSaNika, bAdhita, apUrNa aura paristhitijanya hai| isakAraNa jIva duHkhI haiN| ve svAbhAvika zAzvata sukha kI khoja meM haiN| yaha khoja hI alaukika kI ora hamArA dhyAna AkarSita karatI hai| AtmA jJAna-darzanasvabhAvI hai| vaha apane satsvarUpa ko samajhakara, zraddhAna kara apane atIndriya svabhAva meM lIna rahe, yahI usakA dharma hai, alaukikatA hai aura paramAtmatva hai| jJAna svabhAva kA avalambana kara svatantratA, pUrNatA kI prApti kA kArya aneka bhavoM meM sampanna hotA hai| bhavadhAraNa-tyAga kI anAdi kahAnI ko janma-mRtyu zabdoM se pukArA jAtA hai| janma para utsava manAyA jAtA hai aura mRtyu para sAmAnyataH zoka manAyA jAtA hai, kintu jaba hama adhyAtma aura alaukika dRSTi se vicAra karate haiM to yaha sahaja hI spaSTa hotA hai ki janma aura mRtyu donoM samAna haiM aura anAdi jIvana ke par3Ava haiM, ataH unameM harSa-viSAda karanA anucita aura sat svabhAva ke viparIta hai| jaisA mahotsava janma kA hai, vaisA hI mahotsava mRtyu ke samaya bhI manAyA jAnA caahie| jainadarzana kI yaha vizeSatA hai ki vaha mRtyu-mahotsava dvArA navIna jIvana ke pariSkAra, unnati aura abhyudaya kA mArga khojatA hai| isakA darzana bahuta hI rahasyAtmaka, preraka aura AtmasukhonmukhI hai| mRtyu-mahotsava kA sambandha deha tyAgane kI vidhi se hai jise rUr3ha bhASA meM samAdhimaraNa-sallekhanA yA santhArA kahA jAtA hai| isameM kaSAya rUpa manovikAroM aura kAyA se mukta kara uttama gati ke Ayu bandha kI avadhAraNA mUrta hotI hai| isa bhAvanA se dehatyAga kI vidhi sampanna hone para use mRtyu-mahotsava kahA jAtA hai| isase uttama gati prApta hotI hai, jo AtmakalyANa meM sAdhaka siddha hotI hai| * isa zatAbdI ke prathamAcArya cAritracakravartI zAntisAgara jI ne netrajyoti manda hone para prANisaMyama pAlane kI asamarthatA ko dekhate hue AtmapreraNA se Atmakendrita prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 10 71 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho sallekhanA dinAMka 14.8.1955 se dhAraNa kii| unhoMne jalaM ko chor3a sabhI prakAra ke AhAra kA tyAga kara diyA aura zuddhAtmA kA dhyAna karate hue 36veM dina arthAt dinAMka 18.9.1955 ko 'om namaH siddhebhyaH' zabdoccAraNa-sahita samatvabhAva se dehatyAga kara siddhatva kI prApti hetu mahAprayANa kiyaa| indriya-zithilatA evaM Ayu ko nikaTa jAna. kara bhUdAna-praNetA, gItA-adhyetA santa vinobA bhAve ne bhI sallekhanA dhAraNa kI thii| unhoMne vardhA-nivAsI jaina zreSThI zrI mUlacanda jI bahujAte ko bulAkara dIpAvalI - bhagavAna mahAvIra ke nirvANotsava kI tithi jJAta kI aura usI dina deha tyAgane ke saMkalpapUrvaka AhAra tyAga kiyA aura apane AtmasvabhAva ke cintana meM magna ho gye| unakI Atma-sAdhanA aura saMkalpa pUrNa huaa| santa vinobA ne bhagavAn mahAvIra ke nirvANa-divasa dIpAvalI ke dina deha tyAga kara mahAprayANa kiyaa| ____ AtmasAdhaka santa-mahAtmA, munirAja, AryikA evaM zrAvakajana apanI maryAdA meM sallekhanA dhAraNa kara deha tyAga kA prayAsa karate haiN| sallekhanA kI vidhi Adi kA sUkSma varNana jainAgama meM savistAra kiyA hai aura AtmotthAna meM usakI mahattA bhI darzAyI hai jo alaukika sukha evaM siddhatva kI janma-janmAntara kI sAdhanA meM sahAyaka hotI hai| gRhatyAgI, munirAja evaM AryikAe~ mRtyu kI nikaTa sambhAvanA dekhate hue bAraha varSIya bhaktapratyAkhyAna samAdhimaraNa vrata dhAraNa karate haiM jise niyama-sallekhanA kahate haiN| AcArya zrI vidyAnandajI munirAja ne 16 jUna, san 1999 ko bar3auta nagarI meM niyama-sallekhanA vrata lekara sAdhucaryA kI sAdhanA kA carama lakSya ghoSita kiyA aura AtmArAdhana tathA samatApUrvaka kisI siddhakSetra para hI vidhi-anusAra deha-tyAga kA saMkalpa kiyaa| unhoMne yaha bhI nirdeza diyA ki unake nAma se koI tadAkAra pratimA, caraNa-cihna, bhavana Adi kA nAmakaraNa na kiyA jaay| samAdhipUrvaka maraNa meM bhakta-pratyAkhyAna yA niyama-sallekhanA kA bahuta mahattva hai| bhakta-pratyAkhyAna vidhi se samAdhimaraNa karane hetu digambara-avasthA dhAraNa karanA Avazyaka hai| ise paNDita-maraNa kI mAnyatA dI hai| pahale yaha zubha Ayu bandha meM sahAyaka hai| yaha dharmadhyAna aura pIta, padma tathA zukla lezyA ke pariNAmoM se hotA hai| Artta-raudra dhyAna, kRSNa lezyA aura bahu-Arambha-parigraha vAle bhAvoM se naraka gati kA bandha hotA hai| Arta dhyAna, mAyAcArI, kuTila pariNAma tathA nIla va kApota lezyA se tiryaMca gati kA bandha hotA hai| alpa Arambha, alpa parigraha, vinamratA, mRdutA, alpakaSAya, vizuddha-pariNAmoM se manuSya gati kA bandha hotA hai| samyaktva, sarAgasaMyama, saMyamAsaMyama, akAma nirjarA aura bAla tapa (mithyAtva-sahita 72 00 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa) se devagati kA bandha hotA hai| mana, vacana, kAya kI kuTilatA aura visaMvAda se azubha nAma karma kA bandha hotA hai tathA yoga kI saralatA aura avisaMvAda se zubha nAma karma kA bandha hotA hai| darzanavizuddhi Adi solaha bhAvanAoM se tIrthaMkara prakRti nAma karma kA bandha hotA hai| isaprakAra bhAva, bhAvanA, lezyA evaM yoga se Ayu evaM nAma karma ke bandha kA svarUpa hotA hai| ____ Ayu karma kA bandha bhujyamAna Ayu ke ATha tribhAga (apakarSa kAla) meM hotA hai arthAt Ayu ke do hisse bIta jAne para tIsare bhAga ke pahale samaya se lekara antarmuhUrta kAla taka pahalA tribhAga hogA, isameM Ayu kA bandha ho sakatA hai| yadi nahIM huA to zeSa Ayu ke do hisse bIta jAne para tIsare bhAga ke pahale samaya se lekara antarmuhUrta kAla taka dUsarA tribhAga hogA, jisameM Ayu kA bandha hogaa| aise ATha vibhAga meM Ayubandha hone kA vidhAna hai| yadi inameM nahIM huA taba Ayu ke antima antamuhUrta meM avazya hI Ayu kA bandha hogaa| yaha vyavasthA karmabhUmi ke manuSya aura tiryaMcoM ke sambandha meM hai| deva aura nArakiyoM ke parabhavasambandhI Ayu kA bandha.Ayu ke antima chaha mahIne zeSa rahane para pUrva kI bhA~ti ATha tribhAga Adi meM hotA hai| yadi pahale tribhAga meM Ayu kA bandha ho gayA to usake Age ke vibhAgoM meM bhI Ayu kA bandha hotA rhegaa| ukta vivecana se yaha phalitArtha nikalatA hai ki koI yaha nahIM kaha sakatA ki Ayu kA bandha kaba hogA, ataH isake lie pratyeka samaya jAgarUka rahanA caahie| yadi prathama do tribhAga meM Ayu kA bandha nahIM huA to jIvana ke antima varSoM meM Ayu bandha kabhI bhI ho sakatA hai| udAharaNasvarUpa yadi kisI kI bhujyamAna Ayu 63 varSa kI hai taba usakI Ayu ke do tribhAga 42+14=56 varSa hoMge, zeSa chaha tribhAga zeSa 7 varSoM meM aayeNge| yaha kAla bAraha varSIya bhakta pratyAkhyAna (niyama-sallekhanA) meM sahaja hI samAhita ho jAtA hai| isa dRSTi se zubha-Ayu bandha hetu Atmakendrita dRSTi, zubhalezyA rUpa bhadrapariNAma evaM kaSAyakRzatA kI jAgarUkatA apekSita hai| isI ko mati anusAra gati kahate haiN| saMsAra ke duHkhoM meM sabase adhika duHkha maraNa kA hotA hai| maraNa arthAt vidyamAna paryAya kA anta / yaha duHkha aisA hotA hai jo zabdoM meM vyakta nahIM ho paataa| isa duHkha se uddhAra pAne kI parama oSadhi samAdhimaraNa hai| muni jIvana rUpa devAlaya kA bhavya kalaza samAdhimaraNa hai, jisameM samatvabhAvapUrvaka kaSTa rahita zarIratyAga dvArA uttama gati prApta hotI hai| mati anusAra gati kA bandha hotA hai aura jisa gati kA bandha hotA hai, antima mati bhI vaisI ho jAtI hai| ataH uttama gati hetu sallekhanA kI bhAvanA aura sallekhanA dhAraNa karanA manuSya jIvana kI prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 1073 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArthakatA siddha karatA hai| Agama ke anusAra samyagdarzana kI pAtratA cAroM gatiyoM ke bhavya jIvoM ko hotI hai, kintu pUrNa saMyama dhAraNa karane aura sallekhanA dhAraNa karane kI pAtratA mAtra manuSya gati evaM nirgrantha munirAja ko hotI hai; ataH bhavya jIvoM ko sallekhanA dhAraNa kara dehatyAga karane kA upadeza diyA hai| sallekhanA sat+lekhana arthAt kAyA (zarIra) evaM manovikAra rUpa kaSAyoM ko samyak rUpa se kRza (kSINa) karane ko kahate haiN| yaha daumukhI kArya karatI hai| bAhya rUpa se zarIra ko kRza karatI hai aura Abhyantara rUpa se kaSAyoM ko kRza karatI hai aura jJAnasvarUpa AtmA ke akartA-abhoktA rUpa meM samatAbhAva sthApita karatI hai| AtmA kA bAhya jagata aura zarIra ke prati mamatva chUTatA hai aura vaha apane svarUpa meM rucipUrvaka sthApita hone kA prayAsa karatA hai| yahI to AtmA se paramAtmA hone kI prakriyA hai jisameM kaI bhava lagate haiN| yadi ina manuSyabhavoM meM saMyama aura sallekhanApUrvaka deha kA parityAga nahIM kiyA gayA taba uttarottara sadgati evaM AtmakalyANakaparaka bAhya saMyoga milanA kaThina ho jAtA hai| isake abhAva meM mokSaprApti kA lakSya bhI pUrNa nahIM ho paataa| caubIsa tIrthaMkaroM ke pUrva bhavoM kA varNana Agama meM milatA hai jo yaha darzAtA hai ki pUrva ke daza bhavoM meM tIrthaMkara bananevAlA bhavya jIva kisa prakAra AtmasAdhanA karatA huA antima bhava meM mokSa calA jAtA hai| jaba hama ina bhavoM kA vizleSaNa karate haiM to yaha bAta spaSTa hotI hai ki pUrva bhavoM meM ina bhavya jIvoM ne kaI bAra rAjapada, cakravartI pada Adi prApta kiyA aura gRha-tyAga kara digambarI dIkSA dhAraNa kI aura anta meM samAdhimaraNapUrvaka uttama gati Adi prApta kara uttarottara mokSalakSmI ke nikaTa Ate gye| yadyapi aisA pratyeka siddhAlaya jAne vAle bhavya jIvoM aura tIrthaMkaroM Adi zalAkApuruSoM ke jIvana meM ghaTita hotA hI hai; kintu jaba hama bhagavAna pArzvanAtha ke pUrvabhavoM kI ora dRSTipAta karate haiM taba hameM samAdhimaraNa kI viziSTatA spaSTa rUpa se bhAsita hotI hai| ___kamaTha aura marubhUti kI kahAnI se sabhI paricita haiN| kamaTha kA jIva vizvAsaghAta, baira-krodha pratihiMsA kA pratIka hai aura bhagavAna pArzva kA jIva sadvizvAsa, kSamA, zAnti, nirvaira, paropakAra kA pratIka hai| vajraghoSa hAthI kA jIva krUra viSadhara dvArA Dase jAne para zAnta pariNAmapUrvaka deha-tyAga se 12veM svarga jAtA hai| vahA~ se razmivega rAjakumAra kA janma dhAraNa kara jinezvarI dIkSA grahaNa karatA hai| kamaTha kA jIva pA~caveM naraka kI yAtrA karatA huA ajagara ke rUpa meM janma letA hai aura vaha razmivega munirAja ko nigala jAtA hai| munirAja samAdhimaraNapUrvaka deha tyAgate haiM aura acyuta svarga jAte haiN| vahA~ se aparavideha 74 00 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM vajranAbhi cakravartI hote haiM aura jinezvarI dIkSA dhAraNa karate haiN| kamaTha kA jIva chaThe naraka kI yAtrA karatA huA kuraMga bhIla ke rUpa meM janma letA hai aura vajanAbhi munirAMja kI hatyA kara detA hai| munirAja AtmadhyAna, samatAbhAva evaM samAdhimaraNapUrvaka deha tyAga kara madhyama graiveyaka meM samyagdRSTi ahamindra hote haiN| vahA~ se vaha jIva ayodhyA meM AnaMda kumAra rAjakumAra ke rUpa meM Atmazuddhi hetu jinezvarI dIkSA dhAraNa karatA hai| kuraMga bhIla kA jIva bhI sAtaveM naraka kI yAtrA karatA huA siMha yoni dhAraNa karatA hai aura pUrva vaira ke kAraNa AnaMda kumAra sAdhu ke Tukar3e-Tukar3e kara detA hai| AtmadhyAna evaM samatAbhAvapUrvaka deha tyAga kara AnaMda kumAra kA jIva caudahaveM svarga kA ahamindra hotA hai| vahA~ ke sukha bhogakara vaha rAjakumAra pArzva ke rUpa meM antima janma dhAraNa karatA hai| siMha jIva tIvra Artta-raudra bhAvoM se 17 sAgara paryaMta nArakIya evaM tIna sAgara paryaMta tiryaMca gati ke duHkha bhogakara kiMcit zubha bhAvoM ke kAraNa mahipAla nAmaka rAjA huA, jo rAjakumAra pArzva kA rizte meM nAnA bnaa| paMcAgni tapa ke phalasvarUpa mahipAla saMvara deva banatA hai aura munirAja pArzva para bhayaMkara upasarga kara apane tIvra vaira aura krUra pariNAmoM ko abhivyakta karatA hai| tIrthaMkara pArzva apane jJAyaka svabhAva meM nimagna ho samasta karmabandha kI ber3iyA~ kATakara arihanta paramAtmA banate haiM aura samavasaraNa Adi vibhUtiyoM se suzobhita hote haiN| saMvara deva AtmaglAnipUrvaka . prAyazcitta kara jIvana kA rUpAntaraNa karatA hai| pArzva aura kamaTha ke jIva ke ukta pUrva bhavoM kA Agamika rUpa se maraNa kA vizleSaNa karane para yaha spaSTa hotA hai ki kamaTha ke jIva kA maraNa bAla bAlamaraNarUpa hai, jo ajJAna aMvasthA meM hotA hai| vajraghoSa hAthI kA jIva dezavrata dhArI thaa| usakA maraNa bAlapaNDita maraNa rUpa thA, jo paMcama guNasthAnavartI dezavratI kA hotA hai| munirAja ke rUpa meM aneka bAra maraNa huA vaha paNDita maraNa thA, jo chaThe guNasthAna se bArahaveM guNasthAnavartI munirAja ko hotA hai| tIrthaMkara ke rUpa meM dehatyAga paNDita-paNDita maraNa kahA jAtA hai jo kevalI bhagavAna ke dehatyAgapUrvaka hotA hai| inake alAvA eka bAlamaraNa bhI hotA hai jo caturtha guNasthAnavartI avratI zrAvaka yA samyagdRSTi ahamindra ko hotA hai| paNDita maraNa jo munirAjoM kA hotA hai, usake tIna bheda haiM- bhakta-pratyAkhyAna maraNa, iMginI maraNa aura prAyopagamana mrnn| inakA savistAra varNana jainAgama meM upalabdha hai| ukta vivecana se yaha spaSTa hotA hai ki AtmazuddhIkaraNa rUpa mokSaprApti kI prakriyA meM aneka bhava lagate haiM aura samAdhimaraNa rUpa sallekhanA vrata uttama gati/ Ayu pAne meM sahakArI hotA hai, ataH sabhI bhavya jIvoM ko samAdhimaraNapUrvaka deha prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 75 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAgane kI bhAvanA bhAnI caahie| samAdhimaraNa rUpa paNDita maraNa koI eka dina yA kucha samaya kA puruSArtha na hokara sampUrNa jIvana kI sAdhanA kA phala hotA hai| isake lie manuSya ko nirantara zAstroM kA svAdhyAya karanA caahie| svAdhyAya se Atmahita aura parahita karane kI buddhi Adi guNa prakaTa hote haiN| bhagavatI ArAdhanA kA nimna padya mananIya hai :.. "AdahidapaiNyA bhAvasaMvaro NavaNavo ya sNvego| NikkaMpadA tavo bhAvaNA ya paradesigattaM ca / / 99 1 / " 1. jinAgama kA abhyAsa karane vAle ko Atmahita kA jJAna hotA hai 2. pApa karmoM kA saMvara hotA hai 3. navIna-navIna saMvega bhAva utpanna hotA hai 4. mokSamArga meM sthiratA AtI hai 5. tapasyA kI vRddhi hotI hai 6. gupti pAlana meM tatparatA AtI hai 7. itara bhavya jIvoM ko upadeza karane kI sAmarthya utpanna hotI hai| ye sAta guNa jinAgama ke svAdhyAya karanevAle kI AtmA meM prakaTa hote haiN| -(saMyama prakAza : pUrvArddha, dvitIya bhAga, pRSTha 166) jainadharma bhAva pradhAna dharma hai| isakI upalabdhi tabhI hotI hai jaba aMtaraMga bhAvoM sahita vItarAgI jinezvarI dIkSA dhAraNa kara triyoga evaM nava bhAvapUrvaka adhaH karma pravRtti se nivRtti lekara zuddhAtmA kI ora jAgrata raheM anyathA jinadIkSA dhAraNa kara prANI saMyama vrata pAlane kI asamarthatA hone para, IryA samiti kI upekSA kara unmArga kI pravRtti se jinezvarI dIkSA praznacihnita hotI hai aura dIkSA kA uddezya viphala ho jAtA hai| sabhI bhavya AtmAe~ jina AjJAnusAra pravRtta hokara vItarAga mArga ko prakAzita kareM- yahI maMgala bhAvanA hai| mRtyu se bacane kA upAya mRtyorbibheSi kiM mUr3ha ! na sa bhItaM vimucti| ajAtaM naiva gRhNAti kuru ytnmjnmni|| artha :- he mUr3ha ! kyA Darane se koI mRtyu ko TAla sakA hai? mRtyu se bacane kA upAya to eka hI hai ki janma hI na ho| jaba janma nahIM hogA to mRtyu kisakI? nitya marane aura janma lene vAle saMsArI isa bAta se cauMka uThate haiM ki kyA janma lenA aura na lenA apane vaza meM hai? adhyAtmazAstroM kA kathana hai ki hA~ ! janma na lenA apane vaza meM hai| 7600 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA-vidhi paM. nAthUlAla zAstrI upasarga, durbhikSa, vRddhAvasthA, roga -inakI pratIkAra rahita sthiti meM ratnatraya dharma kI rakSA hetu vidhipUrvaka zarIra-tyAga sallekhanA kahalAtI hai| sallekhanA kA zabdArtha bhalI prakAra zarIra aura kaSAya ko kRza karanA yAnI kramazaH ghaTAnA hai| jaise makAna meM agni lagane para gRhastha use bujhAne kA prayatna karatA hai; prayatna karane para bhI jaba agni nahIM bujhatI to vaha gRha meM se apane Avazyaka sAmAna ko nikAla letA hai| usI prakAra ukta upasarga Adi ke Ane para sAdhaka zrAvaka apane ratnatraya dhana kI rakSA karate hue zarIra se moha chor3a detA hai| sallekhanA zrAvaka aura munirAja donoM kI hotI hai| pAkSika, naiSThika aura sAdhaka -ina tIna zrAvaka ke bhedoM meM sAdhaka sallekhanA karatA hai| zrAvaka jinaliMga dhAraNa kI yogyatA nahIM rakhatA to vaha bhI sallekhanA kA adhikArI mAnA jAtA hai aura jinaliMga dhAraNa ke yogya ho to use jinaliMga dhAraNa karanA caahie| jisa zrAvaka meM jinadIkSA dhAraNa kI yogyatA nahIM ho to use jinadIkSA nahIM dI jA sktii| zarIra svastha hone para zrAvaka ratnatraya kA sAdhaka hotA hai isalie zarIra ko nIroga rakhane ke lie niyamita AhAra aura vihAra karate rheN| roga Ane para yogya auSadhopacAra kreN| yadi prayatna karane para bhI roga dUra na ho to zarIra ke lie apane ratnatraya dharma ko nahIM chodd'e| ___ gRhIta vrata ke vinAza kA kAraNa upasthita hone para zarIra kI upekSA karane vAloM ko AtmaghAta kA prasaMga nahIM hotA, kyoMki AtmaghAta kaSAyavaza viSa Adi se prANanAza karane vAle vyakti ke hI kahalAtA hai| bhayaMkara roga se maraNAsanna sthiti meM guru ke samIpa hI rahe, jo ucita mArgadarzana kara sakate haiN| - sallekhanA vidhi meM eka sAtha AhAra kA tyAga na kara nizcita krama kA dhyAna rakhakara hI AhAra tyAga kiyA jAtA hai| bAhya kriyA--kAya kRza karane ke sAtha hI antaraMga kaSAya kRza karanA caahie| kRta-kArita-anumodanA aura mana-vacana-kAya se guru ke samakSa nizchala hokara kSamApUrvaka AlocanA kara zrAvaka ke sampUrNa vrata nirdoSa prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 4077 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAlana ho gae haiM -yaha nizcita kara krodhAdi azubha bhAvoM kA tyAga kara dene para guru kA upadeza zrAvaka ke manobala ko bar3hAtA hai| ___'bAhya tyAga gariSTha bhojana kA tyAga kara halkA AhAra, khicar3I Adi, peya meM dUdha, chAcha Adi kramazaH upayoga meM laaveN| garma jala aura usakA tyAga bhI apanA maraNa nizcita jAna kara dete haiN| yaha saba paristhiti ko samajha kara anta meM hotA hai| samAdhikartA ke pAsa guru rahate haiM, jo sambodhana karate rahate haiN| __sallekhanA ke pA~ca aticAra-- 1. jIvana kI icchA 2. maraNa kI icchA 3. mitrAnurAga 4. bhUtakAla ke sukhoM kA smaraNa 5. AgAmI bhava meM sukhAkAMkSA haiN| munirAja bhI kSapaka avasthA meM niryApakAcArya ke dvArA isI prakAra samAdhimaraNa karate haiN| bhUkha-pyAsa kI bhayaMkara asahya vedanA hone para niryApakAcArya bAhara se lAye zuddha AhAra ko dikhAte haiM aura sAhasa dilAte haiM, khilAte nahIM haiN| jala bhI nahIM pilAte haiN| AhAra grahaNa se hone vAle tIvra pApabandha kA phala batAkara kSapaka kA viveka jAgRta karAte haiN| anta samaya meM niryApakAcArya kSapaka ko dharmopadeza isa prakAra dete haiM jisase use zAnti prApta ho| cANakya, abhinandana Adi 500 muni, pANDava, sukumAla Adi ke udAharaNa dekara kSapaka meM sAhasa kA saMcAra karate haiM aura ise mRtyu na mAnakara mRtyu mahotsava evaM jIrNa vastroM ko chor3akara nUtana vastra dhAraNa ke samAna kSapaka kI samIcIna dRSTi utpanna karAte haiN| samaya ho to samAdhimaraNa pATha, bAraha bhAvanA, NamokAra mantra Adi sunAte haiN| muni vidvAn yA prabuddha ho, to zuddho'haM, siddho'haM, vRddho'haM par3hakara usakA mahattva batAte haiN| svAnubhUti kI ora AkarSita karate haiM jisakA kSapaka ne abhyAsa kiyA hotA hai| yaha samAdhipUrvaka maraNa kI vidhi hai| yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra (indriya, saMyama), dhAraNA-dRSTi (nAsAgra rakhakara manorodhI), dhyAna aura pazcAt sarvathA tanmayatA samAdhi hai| isa prakAra sallekhanA kI antima sthiti samAdhimaraNa hai| yadi hameM durgati naraka, tiryaMca aura vyantara yoni se apanI rakSA karanI hai to sallekhanA yA samAdhimaraNa kI ora bar3hanA atyAvazyaka hai| hamArI vartamAna udaya meM A rahI Ayu, zarIratyAga taka kula kitanI hai, isakI jAnakArI jyotiSa va janmapatrikA se jJAta kara leveN| mAna lIjie hamArI Ayu 90 varSa kI hai| isake tIsare hisse meM AgAmI paryAya kI Ayu kA bandha hotA hai| yadi isameM bhI bandha nahIM huA to zeSa 30 varSa ke tIsare hisse meM Ayu bandha hogii| yAni 80 varSa kI umra meM AgAmI Ayubandha hogaa| isameM bhI nahIM bandhe to zeSa 10 varSa ke bhI tIsare hisse meM Ayu banda hogaa| isaprakAra yadi 8veM hisse meM bhI Ayu bandha na ho to antima maraNa ke antarmuhUrta meM Ayubandha kara, jina pariNAmoM se bandha huA hai, yaha jIva kArmaNa yoga dvArA eka 7800 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yA dUsare, tIsare, cauthe samaya meM apane pUrvabandha sthAna meM dUsarA zarIra grahaNa kara letA hai arthAt garbha, upapAda aura sammUrchana janma meM se yoni anusAra pahu~ca jAtA hai| kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma, zukla -ina chaha lezyAoM meM pUrva tIna azubha aura uttara tIna zubha lezyAyeM haiN| lezyA yAni kaSAya yukta mana-vacana-kAya kI pravRtti / devagati meM tIna zubha lezyA aura naraka meM tIna azubha tathA tiryaMca manuSya meM chahoM lezyA hotI hai| pratyeka lezyA ke tIna-tIna tAratamya apekSA aMza hote haiN| inake nAma pRthaka-pRthak haiN| isa taraha pariNAmoM kI DigrI ke anusAra jIva nizcita sthAna para svayameva pahu~ca jAtA hai| yahA~ likhane kA abhiprAya yaha hai ki hameM abhI se hamezA sAvadhAna rahate hue aisA jIvana vyatIta karanA cAhie ki hama durgati meM na pahu~ca jaaveN| mAlUma nahIM kaba AgAmI Ayubandha ho jAye, kyoMki tRtIya bhAga to hameM jJAta nahIM ho sktaa| jIvana kA pratyeka kSaNa zAnta pariNAmapUrvaka vyatIta karanA hamArA karttavya hai| isake lie hamAre AcAra-vicAra saba acche hone caahie| ___ sallekhanA aura samAdhimaraNa kI saphalatA hamAre pavitra jIvana para nirbhara hai, kyoMki jIvana jaisA vyatIta kiyA hogA, antima samaya vaise hI pariNAma hoNge| eka bAra jisa gati kA Ayubandha hogA, vaha gati parivartita nahIM hogii| mahArAja zreNika ne yazodhara muni ke gale meM mRta sarpa DAlA thA, 7veM naraka kI Ayu ba~dhane para mahAvIra ke samparka meM Ane para prathama naraka kI Ayu raha gaI, kintu naraka gati nahIM chuuttii| . ___ mRtyu ke pUrva saMsAra-zarIra-bhogoM ke ciMtana ke sAtha bAraha bhAvanA tathA AtmA kA cintana kiyA jaaye| jahA~ taka ho vivekI vyakti svayameva zAntipUrvaka AtmasthiratA dhAraNa kre| yaha usakA mRtyu-mahotsava hai -aisA mAnane se vIratA ke bhAva jAgRta hoNge| "antaka sauM na chUTai nihacai para, mUrakha jIva nirantara dhuujai| cAhata hai cita maiM nita hI sukha, hoya na lAbha manoratha puujai|| ___ to pana mUr3ha ba~dhyo bhaya Asa, vRthA bahu duHkhadavAnala bhuujai| chor3a vicacchana ye jar3a lacchana, dhIraja dhAri sukhI kina huujai||" yaha nizcita hai ki mRtyu se bacA nahIM jA sakatA hai, tathApi ajJAnI prANI nirantara bhayabhIta banA rahatA hai| vaha sadA sukhasAmagrI kI icchA karatA rahatA hai, kintu na to unakI prApti hotI hai aura na kabhI usake manoratha pUre hote haiN| parantu phira bhI vaha bhaya aura AzA se ba~dhA rahatA hai aura vyartha hI duHkharUpI prabala Aga meM jalatA rahatA hai| he vicakSaNa ! tuma ina mUrkhatA ke lakSaNoM ko | tyAga kara evaM dhairya dhAraNa kara sukhI kyoM nahIM ho jAte ho?-mahAkavi bhUdharadAsa prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 1079 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi aura sallerakhanA 2) paM. ratanacanda bhArilla "saMnyAsa aura samAdhi hai jInA sikhAne kI klaa| . bodhi-samAdhi sAdhanA zivapaMtha pAne kI klaa|| .. sallekhanA kamajora karatI kAya aura kaSAya ko| nirbhIka aura niHzaMka kara utsava banAtI mRtyu ko||" Adhi, vyAdhi aura upAdhi se rahita AtmA ke nirmala pariNAmoM kA nAma samAdhi hai| Adhi arthAt mAnasika cintA, vyAdhi arthAt zArIrika roga aura upAdhi arthAt para ke kartRtva kA bojha -samAdhi ina tInoM se rahita AtmA kI vaha nirmala pariNati hai, jisameM na koI cintA hai, na roga hai aura na para ke kartRtva kA bhAra hI hai| ekadama nirAkula, parama zAnta, atyanta nirbhaya aura niHzaMka bhAva se jIvana jIne kI kalA hI samAdhi hai| yaha samAdhi saMvega ke binA sambhava nahIM aura saMvega arthAt saMsAra se udAsI samyagdarzana ke binA sambhava nhiiN| samyagdarzana ke lie tattvAbhyAsa aura bhedavijJAna anivArya hai| jise samAdhi dvArA sukhada jIvana jInA AtA hai, vahI vyakti sallekhanA dvArA mRtyu ko mahotsaka banA sakatA hai, vahI zAntipUrvaka maraNa kA varaNa kara sakatA hai| samAdhi aura sallekhanA ko aura bhI sarala zabdoM meM paribhASita kareM to hama yaha kaha sakate haiM ki samAdhi samatA bhAva se sukha-zAntipUrvaka jIne kI kalA hai kaSAyarahita zAnta pariNAmoM kA nAma hI samAdhi hai| tattvoM kA manana, mithyAtva kA vamana, kaSAyoM kA zamana, indriyoM kA damana AtmA meM ramaNa yahI saba to samAdhi hai| samyagdarzana jJAna cAritra kI samRddhi vRddhi hI samAdhi hai| aura sallekhanA mRtyu ko mahotsava banAne kA krAntikArI kadama hai, mAnava-jIvana ko sArthaka aura saphala karane kA eka anokhA abhiyAna hai| samAdhi ke samudra meM satata talasparzI gote lagAkara nirmala guNaratna khojanevAle AcArya vRnda isa sambandha meM kyA kahate haiM, dekhate haiM unhIM ke zabdoM meM AcArya kundakunda kahate haiM ki- vacanoccAraNa kI kriyA tyAgakara vItarAga 8000 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAva se AtmA kA dhyAna karanA samAdhi hai| saMyama, niyama aura tapa tathA dharmadhyAna va zukladhyAna se AtmA kA dhyAna karanA - samAdhi hai|' . AcArya akaMlaMkadeva kahate haiM ki- yoga kA artha samAdhi aura dhyAna bhI hotA hai arthAt mana-vacana-kAyarUpa triyogoM ko Atmasanmukha karake para-padArthoM aura apanI paryAya se upayoga ko sameTakara Atmatattva meM ekAgra karanA dhyAna hai| aise dhyAna kA hI dUsarA nAma samAdhi hai| ___AcArya yogIndradeva kahate haiM ki- jo samasta vikalpoM kA vilaya/vinAza hai, use parama samAdhi kahate haiN| yahA~ vikalpa kA artha hai rAga-dveSa ke bhaav| samAdhi kI sAdhanA se samasta rAga-dveSa ke bhAvoM yA vikalpoM kA zamana ho jAtA hai| ___ AcArya zivArya kahate haiM ki- sama kA artha ekarUpa karanA, mana ko ekAgra karanA, isaprakAra mana ko zubhopayoga yA zuddhopayoga meM ekAgra karanA samAdhi hai| AcArya jinasena kahate haiM ki- uttama pariNAmoM meM citta kA sthira rakhanA samAdhi hai| arthavA paMcaparameSThiyoM ke smaraNa ko samAdhi kahate haiN| - syAdvAdamaMjarI meM AcArya likhate haiM ki- bahirjalpa aura antarjalpa ke tyAgasvarUpa yoga hai aura svarUpa meM citta kA nirodha karanA samAdhi hai| AcArya pUjyapAda, AcArya akalaMkadeva evaM cAritrasAra ke kartA ne sAdhusamAdhi nAmaka bhAvanA meM kahA hai ki- jaise bhANDAgAra meM Aga laga jAne para vaha bhANDAgAra bahuta upayogI hone se usakI Aga ko bujhAne kA turanta prayatna kiyA jAtA hai, usIprakAra aneka prakAra se tapazcaraNa karate hue kisI kAraNa vighna utpanna hone para usako zAnta karanA samAdhi hai|' ina uparyukta vividha AcAryoM ke samAdhi viSayaka vicAroM para dRSTipAta karane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki - bhASA bhale hI pRthaka-pRthaka ho; para bhAva sabakA milatA-julatA eka jaisA hI hai, sabhI meM prakArAntara se Adhi-vyAdhi aura upAdhi se rahita pariNAma ko hI samAdhi kahA gayA hai| jisakA phala nirAkulatA, niHzaMkatA, nirbhayatA aura paramazAnti batAyA hai| anAdi-anaMnta cinmaya jJAnAnandasvabhAvI AtmA ko nija aura kSaNika saMsAra, zarIra tathA bhogoM ko para mAnakara jinakA para-padArthoM ke prati udAsIrUpa saMvegabhAva hotA hai, ve maraNakAla meM sallekhanA dhAraNa kara mRtyu ko mahotsava banA lete haiN| yaha to samAdhi ke sambandha meM bAta huii| aba sallekhanA sambandhI AcAryoM ke vicAroM para dRSTipAta karake yaha nirdhAraNa kareMge ki hamAre jIvana meM yaha samAdhi aura sallekhanA prApta karane kA suavasara hameM kaba aura kaise prApta ho sakatA hai? * acche prakAra se kAya va kaSAya kA lekhana karanA, kRza karanA sallekhanA hai| prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 81 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAhara se zarIra ko aura bhItara se kaSAyoM ko bar3hAnevAle kAraNoM ko ghaTAte hue bhaleprakAra se lekhana karanA, kRza karanA sallekhanA hai| * sallekhanA AtmahatyA nahIM, kyoMki usameM pramAda evaM kaSAya kA abhAva hai| sallekhanA balAta nahIM karAI jaatii| jaba koI asAdhya roga, koI pratikAra rahita upasarga, bur3hApA, durbhikSa, Adi kI sthiti meM dharma sAdhana sambhava nahIM rahatA, taba sAdhaka svecchA se kAyA evaM kaSAyoM ko kRza karatA huA deha evaM deha ke sambandhiyoM se mamatva kama karate hue svecchA se dhIre-dhIre AhAra Adi ko kramazaH ghaTAte hue samatAbhAva se zarIra chor3atA hai| prItipUrvaka prasannacitta se bAhya meM zarIrAdi saMbhogoM ko evaM antaraMga meM rAga-dveSa Adi kaSAya bhAvoM ko kramazaH kama karate hue pariNAmoM meM zuddhi kI vRddhi ke sAtha zarIra kA parityAga karanA hI sallekhanA hai| sallekhanA meM jahA~ kAya va kaSAya ko kRza karanA mukhya hai vahIM samAdhi meM zuddhAtma svarUpa kA dhyAna pramukha hai| samAdhi meM trigupti kI pradhAnatA hone se samasta vikalpoM kA nAza honA pramukha hai| __aneka prakAra se zArIrika yA dravya sallekhanAvidhi ko karate hue sAdhaka eka kSaNa ke lie bhI pariNAmoM kI vizuddhatA ko nahIM chodd'taa| kaSAya se kaluSita mana meM pariNAmoM kI vizuddhi nahIM hotii| jIvana meM para ke prati samarasI bhAva yA sAmyabhAva kRza hue binA zarIra ko kRza karane kA koI artha nahIM hai| kaSAyoM ke sAtha kAya ko kRza karanA hI sallekhanA hai| kevala kAya ko kRza karanA to AtmaghAta hai, sallekhanA nhiiN| sallekhanA ke bheda- (1) nitya maraNa - pratisamaya Ayukarma ke kSaya ke sAtha mRtyu kI ora jAnevAle sAdhaka apane meM sadaiva sAvadhAna rahate haiM aura vivekapUrvaka yathocita dravya-sallekhanA karate hue vikArI pariNAma se bacate haiM - yahI nitya maraNa sallekhanA hai| (2) tadbhava maraNa -- bhujyamAna (vartamAna) Ayu ke anta meM zarIra aura AhAra Adi ke prati nirmamatva hokara samabhAva se zarIra tyAganA tadbhava maraNa sallekhanA hai| isake sivA kAya sallekhanA evaM kaSAya sallekhanA bhI sallekhanA ke do bheda haiM (1) kAya sallekhanA - kAya ko kRza karanA evaM parISaha sahakara zarIra ko sahanazIla banAnA kAya sallekhanA hai| kAya ko puSTa karane se, ArAmatalaba banAne se indriyoM ke viSayoM meM adhika pravRtti hotI hai, AtmA malina hotA hai, kAma vAsanA bar3hatI hai, nidrA-pramAda-Alasya AtA hai| vAta-pitta-kapha Adi roga ho jAte haiN| ataH samAdhidhAraka ko kAyakleza tapazcaraNa dvArA kAya ko kRza karanA Avazyaka hai| AcArya kahate haiM ki sAdhaka jaisI Ayu kI sthiti jAne, tadanusAra deha se 82 00 ___prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamatva kama karate hue AhAra ke AsvAda se virakta ho, rasoM kI gRddhatA chor3akara nIrasa AhAra lenA prArambha kare / etadartha kabhI upavAsa, kabhI ekAzana, kabhI nIrasa AhAra, kabhI alpa AhAra (Unodara) - isataraha krama-krama se apanI zaktipramANa AhAra ko kama karate hue dUdha para Ave, dUdha se chAcha, chAcha se garma pAnI tatpazcAt pAnI kA bhI tyAga karake deha kA tyAga kare-- yahI kAya sallekhanA hai| (2) kaSAya sallekhanA - rAga-dveSa-moha Adi bhAvoM ko evaM krodha-mAna-mAyA lobhAdi kaSAyoM ko kRza karanA, kaSAya sallekhanA hai| - mRtyu ko mahotsava banAne ke sambandha meM eka jvalanta aura prabala prazna hai| mRtyu se sArA vizva AtaMkita rahatA hai, pratyeka prANI bhayabhIta aura Akula-vyAkula rahatA hai, koI bhI maranA nahIM caahtaa| jo atyanta duHkhada hai, jisake nAma mAtra se loga tharrAte haiM, thara-thara kA~pate haiM, ghabarAte haiN| yadyapi sabako gAranTI se maranA hai, yaha saba acchI taraha jAnate haiM, hama pratidina dUsaroM ko marate hue dekha bhI rahe haiM; phira bhI svayaM kI mauta ko mana se svIkAra nahIM kara paate| ataH udhara se A~kheM banda kara lete haiN| aisI bhayaMkara duHkhada mRtyu, mahotsava kaise bana sakatI hai? hameM lagatA hai, ye korI Adarza kI bAteM haiM, jo kahane-sunane meM hI saiddhAntika dRSTi se acchI kahI jAtI haiM, prAyogikarUpa meM to mRtyu ko mahotsava mAna pAnA sambhava nahIM lgtaa| mauta ke nagAr3oM kI dhvani ko bhalA vivAha ke bAjoM kI dhvani meM kaise badalA jA sakatA hai? yaha eka vicAraNIya bindu hai, cintana kA viSaya hai| vidAI ke kSaNa bhI bar3e vicitra hote haiN| cAhe ve beTI kI vidAI ke kSaNa hoM yA dharmAtmAoM kI ciravidAI ke; donoM hI sthitiyoM meM sabhI ko harSa-viSAda evaM sukha-duHkha kI milI-julI aisI vicitra anubhUti hotI hai, jise vANI se vyakta nahIM kiyA jA sktaa| eka ora jahA~ vidAI ke bAda cirapratIkSita durlabha manorathoM ke sAkAra hone kA harSa hotA hai, vahIM dUsarI ora apane sambandhiyoM se sadA-sadA ke lie bichur3ane kA asIma duHkha bhI hotA hai| vaha sthiti to aura bhI vicitra ho jAtI hai, jaba ciravidAI ke samaya eka ora to mRtyu ko mahotsava jaisA manAne kI bAta kahI jAtI hai aura dUsarI ora anantakAla ke lie apane iSTajanoM ke viyoga kI asahya mAnasika vedanA kA pahAr3a sAmane khar3A dikhAI detA hai| yadyapi ina paristhitiyoM meM maraNAsanna sAdhakoM ke mana meM antardvandva bhI hotA hai, para ve usa antardvandva ko jainadarzana ke pariprekSya meM kie gae tattvAbhyAsa ke sahAre upazAnta kara lete haiM, usa dvandva para vijaya prApta kara lete haiN| usa vijaya ke harSa meM hI unakI vaha mRtyu mahotsava bana jAtI hai| .. mRtyu to sabhI kI eka na eka dina hone vAlI hI hai| isa dhruvasatya se to koI prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 83 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kabhI inakAra hI nahIM kara sktaa| jinhoMne janma liyA hai, unheM Aja nahIM to kala - kabhI na kabhI to maranA hI hai aura jinakA saMyoga huA hai, unakA viyoga bhI avazya honA hI hai| isa sthiti ko koI TAla nahIM sktaa| to kyoM na hama vaha kSaNa Ane ke pUrva hI dUsaroM ke prati apane kartavyoM kI tathA dUsaroM para apane adhikAroM kI samIkSA kara leM, kartavyoM evaM adhikAroM kI yathArthatA ko acchI taraha samajha leM, tAki bAda meM kisI ko koI pachatAvA na rhe| Aja taka hama mukhyataH inhIM do bAtoM se sarvAdhika prabhAvita rahe haiN| hama apane ajJAna se aba taka aisA mAna baiThe the ki parivAra kA pAlana-poSaNa karanA, unheM par3hA-likhA kara catura banAnA aura una sabake lie jaise bhI ho vaise dhanArjana karanA hamAre pramukha karttavya haiN| isake badale meM kuTumba-parivAra hamArI bharapUra sevA kare, hamArI AjJA meM rahe, jaisA hama kaheM vahI kare-- yahI hamArA una para adhikAra hai| ina kartavyoM evaM adhikAroM kI anadhikAra ceSTAoM se hama aba taka parezAna rahe haiM, para jinAgama ke adhyayana-manana evaM abhyAsa se Aja hameM yaha patA calA hai ki vastutaH saba apane-apane hI kartA-bhoktA haiM, saba mAtra apane hI bhAgyavidhAtA haiN| koI bhI kisI ke sukha-duHkha kA, jIvana-maraNa kA, unnati-avanati kA kartA-dhartA nahIM hai, koI kisI kA bhalA-burA kucha bhI nahIM kara sktaa| apane ye kartRtva ke vikalpa saba nirarthaka haiN| ataH aba ghara-gRhasthI ke karttApane ke bhAra se pUrNa nirbhara hokara tathA dUsaroM ke bhalA-burA karane kI cintA se mukta hokara, nizcinta hokara kyoM na apane svarUpa meM jamane-ramane kA prayatna kareM? saMyoga na sukhada hai na duHkhd| duHkhada to kevala saMyogI bhAva hote haiM, ataH saMyogoM para se dRSTi haTAkara svabhAva sanmukha dRSTi karanA hI zreSTha hai| jisa vyakti ne jIvana bhara satkarma kie haiM, puNyArjana kiyA hai, sadAcArI jIvana jiyA hai, apane AtmA va paramAtmA kI pahacAna karake unakA Azraya va avalambana liyA hai, paramAtmA ke batAye patha para calakara saccA puruSArtha kiyA hai to nizcita hI usakI vaha ciravidAI kI velA sukhadAyI hogI; kyoMki usake satkarmoM ke phalasvarUpa vartamAna vRddha, rogI evaM jINa-zIrNa zarIra ke badale meM sundara zarIra, sugati va nAnAprakAra ke sukhada saMyoga milane vAle haiN| jisa taraha kisI ko pahanane ke lie nayA sundara vastra taiyAra ho to purAnA, jIrNa-zIrNa, mailA-kucailA vastra utArakara pheMkane meM usako kaSTa nahIM hotA; usItaraha jisane puNya kI kamAI kI ho, satkarma kie hoM, use to navIna divya deha hI milanevAlI hai, use purAnA zarIra chor3ane meM kaisA kaSTa? aisI mRtyu ko hI mRtyu mahotsava yA sukhadAyI vidAI kahate haiN| aisI ciravidAI (mRtyu) ke samaya sage-sambandhI rAgavaza bAhara se rote 8400 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dikhAI dete haiM, para andara se unheM isa bAta kA santoSa va harSa hotA hai ki AtmA kI sadgati huI hai| isake viparIta jisane jIvana bhara duSkarma kie hoM, khoTA AcaraNa kiyA ho, durvyasanoM kA sevana kiyA ho, dUsaroM para rAga-dveSa karake saMkleza bhAva kie hoM, jo dina-rAta khAne-kamAne meM hI aTakA rahA ho, viSaya-kaSAyoM ke kaMTakAkIrNa vana meM hI bhUlA-bhaTakA rahA ho, jisane jIvana bhara araNya rudana hI kiyA ho, use to ina kukarmoM ke phala meM kugati hI honI hai, duHkhadAyI saMyogoM meM hI jAnA hai| usakI pariNati bhI saMklezamaya ho jAtI hai, vaha saMkleza bhAvoM se hI maratA hai| usakI isa ciravidAI kI velA ko duHkhadAI vidAI kahate haiN| aise vyakti kI mRtyu kabhI mahotsava nahIM bana sktii| ___ mRtyu ko mahotsava banAnevAlA maraNonmukha vyakti to jIvanabhara ke tattvAbhyAsa ke bala para mAnasika rUpa se taiyAra hotA hai aura vidAI denevAle vyakti bhI bAhara meM vaisA hI vairAMgyaprada vAtAvaraNa banAte haiM, taba kahIM vaha mRtyu mahotsava bana pAtI hai| isa vAtAvaraNa meM parivAra ke mohI vyakti bhI kSaNa bhara ke lie viyogajanita duHkha bhUla jAte haiM tathA sabhI sukha va saMtoSa kA anubhava karane lagate haiN| ___ vastutaH mRtyu ke samaya maraNAsanna vyakti kI manaHsthiti ko moha-rAga-dveSa Adi manovikAroM se bacAne, pA~coM indriyoM ke viSayoM se tathA paradravya para aTakanebhaTakane se bhI bacAne tathA Atmasammukha karane ke lie saMsAra, zarIra va bhogoM kI asAratA ko batAne vAlA vairAgyavarddhaka tathA saMyogoM kI kSaNabhaMguratA darzAnevAlA aura AtmA ke ajara-amara va avinAzI svarUpa kA jJAna karAnevAlA AdhyAtmika vAtAvaraNa banAnA jarUrI hai| isake binA mRtyu-mahotsava nahIM bana sktii| kabhI-kabhI parijana-purajana moha va ajJAnavaza apane priyajanoM ko maraNAsanna dekhakara maraNa kI sambhAvanA se bhI rone lagate haiM, isase mRtyusanmukha vyakti ke pariNAmoM meM saMkleza hone kI sambhAvanA bar3ha jAtI hai; jabaki use samatApUrvaka niSkaSAyabhAva, zAntabhAvoM se deha tyAgane meM sahayoga karanA cAhie, tabhI mRtyu mahotsava bana pAtI hai| - sabhI sAdharmIjanoM kI mRtyu mahotsava bane -isa maMgala bhAvanA ke sAtha iti zubha / sandarbha :1. niyamasAra, gAthA, 122, 123 2. rAjavArtika, adhyAya 6, sUtra 1 3. paramAtmaprakAza, 2/190 4. bhagavatI ArAdhanA, vi. 67/194/16 5. mahApurANa, 21/226 6. syAdvAdamaMjarI, TIkA .17/229/16 7. sarvArthasiddhi, rAjavArtika evaM cAritrasAra 8. sAgAra dharmAmRta, 9/239 9. ratnakaraNDa zrAvakAcAra, adhyAya 6, zloka 1 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 0085 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hara bAra badala detA madhuvana vinaya kumAra pathika hara bAra badala detA madhuvana, hara bAra nagariyA badalI hai| hara bAra kafaniyA ke dhAge, hara bAra cadariyA badalI hai|| hara bAra sRjana, phira punaHmaraNa, phira-phira karatA hU~ aavrtn| hara bAra citA ke a~gAre, dhadhake lekara nv-privrtn|| hara bAra badalatA hU~ panaghaTa, hara bAra gagariyA badalI hai| hara bAra badala detA madhuvana, hara bAra nagariyA badalI hai|| . svargoM-narakoM meM aMkita hai, mere pada-cihnoM kI chaayaa| jIvana-vINA ke tAroM para, hai kauna gIta jo angaayaa|| hara bAra badalatA hU~ saragama, hara bAra muraliyA badalI hai| hara bAra badala detA madhuvana, hara bAra nagariyA badalI hai|| chuTa jAtI hai bebasa kara se, bebasa ho prANoM kI pyaalii|. lekara anajAne deza calA, ujalI kucha, karatUteM kaalii|| isa pApa-puNya ke saude meM, hara bAra bajariyA badalI hai| hara bAra badala detA madhuvana, hara bAra nagariyA badalI hai|| ba~dha jAte haiM jo anajAne, maiMne ve ba~dhana tor3e haiN| kitane locana meM ghana umar3e, hara bAra barasate chor3e haiN|| yAda nahIM kina-kina galiyoM meM, hara bAra aTariyA badalI hai| hara bAra badala detA madhuvana, hara bAra nagariyA badalI hai|| ye duniyA kaisI raMga bharI, jIte jI pyAra luTAtI hai| ye svayaM zUla para so jAtI, para mujhako phUla bichAtI hai|| 86 00 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate-calate dekhA isakI, hara bAra naz2ariyA badalI hai| hara bAra badala detA madhuvana, hara bAra nagariyA badalI hai|| isa ghara meM kuNDala A pahine, usa ghara meM chor3I thI paayl| isa ghara meM bajatI hai zahanAI, usa ghara chor3e A~sU ghaayl|| isa calA-calI ke mele meM, hara bAra DagariyA badalI hai| hara bAra badala detA madhuvana, hara bAra nagariyA badalI hai|| maiM bhaTaka rahA hU~ bhava-vana meM aisA, ki chora nahIM paayaa| ajJAna-timira ghana chAyA hai, samakita kA bhora nahIM aayaa|| hara bAra badalatA ghara dvAre, hara bAra aMganiyA badalI hai| hara bAra badala detA madhuvana, hara bAra nagariyA badalI hai|| usa pAra na jAne kyA hogA isa pAra priye madhu hai, tuma ho, usa pAra na jAne kyA hogA? saMsRti ke jIvana meM subhage, aisI bhI ghaDiyA~ AyeMgI. jaba dinakara kI tama-hara kiraNeM, tama ke bhItara chipa jaayeNgii| jeba nija priyatama kA zava rajanI, tama kI cAdara se DhaMka degI, taba ravi-zazi-poSita yaha pRthivI kitane dina khaira manAyegI? jaba isa lambe caur3e jaga kA astittva na rahane pAyegA, taba hama donoM kA nanhA-sA saMsAra na jAne kyA hogA? isa pAra priye madhu hai, tuma ho, usa pAra na jAne kyA hogA? dRga dekha jahA~ taka pAte haiM, tama kA sAgara laharAtA hai, * -- phira bhI usa pAra khar3A koI, hama sabako khIMca bulAtA hai| maiM Aja calA, tuma AogI kala, parasoM saba saMgI-sAthI, duniyA rotI-dhotI rahatI, jisako jAnA hai jAtA hai| mere to hote paga Daga-maga, taTa para ke hI hilakoroM se, jaba maiM ekAkI pahu~cU~gA, ma~jhadhAra na jAne kyA hogA? . isa pAra priye madhu hai, tuma ho, usa pAra na jAne kyA hogA? -'isa pAra usa pAra', DaoN. harivaMzarAya baccana prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 4087 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA aura samAdhimaraNa 2 pro. prema sumana jaina jaina naitika cintana meM kevala jIvana jIne kI kalA para hI nahIM, varan usameM jIvana kI kalA ke sAtha maraNa kI kalA para bhI vicAra kiyA gayA hai| naitika cintana kI dRSTi se kisa prakAra jIvana jInA cAhie- yahI mahattvapUrNa nahIM hai, varan kisa prakAra maranA cAhie- yaha bhI mahattvapUrNa hai| mRtyu kA avasara aisA avasara hai, jaba hamameM se adhikAMza apane bhAvI jIvana kA cunAva karate haiN| gItA kA kathana hai ki mRtyu ke samaya jaisI bhAvanA hotI hai vaisI hI yoni jIva prApta karatA hai| saMstAraka prakIrNaka meM upalabdha skandhaka muni kI kathA yahI batAtI hai ki jIvana bhara kaThora sAdhanA karane vAlA mahAn sAdhaka jisane apanI preraNA evaM udbodhana se apane sahacArI cAra sau ninyAnave sAdhaka ziSyoM ko upasthita mRtyu kI viSama paristhiti meM samatva kI sAdhanA ke dvArA nirvANa kA amRtapAna karAyA, vahI sAdhaka svayaM kI mRtyu ke avasara para krodha ke vazIbhUta ho kisa prakAra apane sAdhanApatha se vicalita ho gyaa| mRtyu isa jIvana kI sAdhanA kA parIkSA-kAla hai| mRtyu isa jIvana meM lakSyopalabdhi kA antima avasara aura bhAvI jIvana kI kAmanA kA Arambha-bindu hai| isa prakAra vaha apane meM do jIvanoM kA mUlya saMjoe hue hai| maraNa jIvana kA avazyambhAvI aMga hai, usakI avahelanA nahIM kI jA sktii| vaha jIvana kA upasaMhAra hai, jise sundara banAnA hamArA eka Avazyaka kartavya hai| saMsaraNa-zIla saMsAra meM janma lene vAle jIva kA maraNa nizcita hai| yadyapi AtmA ajara, amara aura ajanmA hai, vastutaH usakA na janma hai aura na maraNa, phira bhI saMsArAvasthA meM zarIra-prApti janma aura zarIra chUTanA maraNa kahA jAtA hai| maraNa ko ajJAnI burA mAnatA hai| ajJAnI paryAyadRSTi pradhAna hone se prANaviyoga rUpa maraNa para duHkha karatA hai, kintu jJAnI dravyadRSTi kI pradhAnatA se prANaviyoga yA zarIra chUTane meM bhI prasanna rahatA hai, sadA samarasa rahatA hai| vaha vicAra karatA hai ki maiM trikAla satya huuN| isa zarIra se pUrva bhI merI sattA thI, isa zarIra meM bhI hai aura isa zarIra ke chUTane para bhI maiM rhuuNgaa| maiM sukRtAcaraNa se kRtakRtya ho cukA hU~, ataH 8800 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mujhe maraNa se kyA cintA hai ? aisA cintana karatA huA sAdhaka zAstrokta samAdhimaraNa yA sallekhanA kI vidhipUrvaka zarIra chor3ane meM prayatnazIla hotA hai| sAdhaka ko jitanA mahattva jIvana-zuddhi kA hai, usase adhika mahattva maraNa-zuddhi kA hai| sallekhanA zabda sat aura lekhanA-ina do zabdoM ke saMyoga se banA hai| sat kA artha samyak aura lekhanA kA artha tanukaraNa arthAt kRza karanA hai| bAhya zarIra aura Abhyantara kaSAyoM ke kAraNoM ko nivRttipUrvaka kramazaH bhalI prakAra kSINa karanA sallekhanA hai| isa mAraNAntika sallekhanA ko prItipUrvaka sevana karanA caahie| paMcAstikAya meM dravya-bhAva sallekhanA kA sundara lakSaNa diyA gayA hai ki AtmasaMskAra ke anantara usake lie hI krodhAdi kaSAya rahita anantajJAnAdi guNa lakSaNa paramAtma padArtha meM sthita hokara rAgAdi vikalpoM kA kRza karanA bhAva sallekhanA hai aura usa bhAva sallekhanA ke lie kAya-kleza rUpa anuSThAna karanA arthAt bhojanAdi kA tyAga karake zarIra ko kRza karanA dravya sallekhanA hai| ina donoM prakAra kA AcaraNa karanA sallekhanA kAla hai| AcArya zivakoTi kAya aura kaSAya kI kRzatA mukhya rUpa se bhakta-pratyAkhyAna ke mAdhyama se hI svIkAra karate haiN| bhakta-pratyAkhyAna hI sallekhanA hai| sallekhanA ko hI samAdhimaraNa kahA hai| unhoMne sallekhanA kI pUrI prakriyA bhI vivecita kI hai| yathA * "sallehaNA disA khAmaNA ya asasiTThi paragaNe criyaa| ____ maggaNa suTThiya uvasaMpayA ya paDichA ya paDilehA / / " AcArya pUjyapAda ne sallekhanA kI paribhASA batAI hai- samyak prakAra se kAya aura kaSAya kA lekhanA karanA sallekhanA hai arthAt bAhya sallekhanA zarIra kI aura AbhyantaraM sallekhanA kaSAyoM kI tathA uttarottara kAya aura kaSAya kI puSTi karane vAle kAraNoM ko ghaTAte hue bhalI-bhA~ti lekhana karanA sallekhanA hai| tAtparya yaha hai ki kadalIghAta kI taraha ekadama nahIM, kintu durbhikSa Adi ke upasthita hone para dharmarakSArtha antaraMga aura bahiraMga parigraha kA tyAga karake jIvana-maraNa kI AzA se rahita hokara kramazaH kRza karate hue zarIra ko chor3anA sallekhanA hai| sallekhanA ke do bheda haiM-- Abhyantara sallekhanA aura bAhya sllekhnaa| krodhAdi kaSAyoM kA tyAga karanA Abhyantara sallekhanA hai aura zarIra ko kRza, kSINa karanA bAhya sallekhanA hai| isa bAhya sallekhanA kA nirUpaNa karate hue AcArya kahate haiM ki zarIrendriyoM ko puSTa karane vAle samasta rasayukta AhAroM kA tyAga kara nIrasa, rUkhA AhAra karate hue kramazaH zarIra ko kSINa karanA zarIra-sallekhanA hai| isakA dUsarA artha hai- jIvana ke antima samaya meM sarva prakAra ke bAhya parigraha kA tyAga kara apane Apa meM lIna hokara sAmyabhAva se mRtyu ko svIkAra karanA / rAga prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 .. 0089 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dveSa kA svarUpa samajhane se Adhi (mAnasika pIDA), zarIra ko apanA samajhane se vyAdhi (zArIrika pIr3A) aura para-padArtha, ghara, putra, pautrAdika ko apanA samajhane se upAdhi (bauddhika pIr3A) hotI hai| yaha Adhi, vyAdhi aura upAdhi samAdhi kI ghAtaka haiN| ataH inakA tyAga kara samAdhi dhAraNa karane kA prayatna karanA caahie| maraNa aneka prakAra ke haiM, parantu unameM pA~ca mukhya haiM- bAla-bAla maraNa, bAla maraNa, bAlapaNDita maraNa, paNDita maraNa aura paNDita-paNDita maraNa / mithyAdRSTi kA maraNa bAla-bAla maraNa hai, isameM sallekhanA nahIM ho sakatI; kyoMki isako AtmA aura anAtmA kA bhedajJAna nahIM hai| bAla maraNa caturtha guNasthAnabartI ke hotA hai, jahA~ aisI paryAya hai ki tyAga karane kA sAmarthya hI nahIM hai- jaise deva, 'nArakI, caturthaguNasthAnavartI athavA jinhoMne mithyAtva avasthA meM narakAyu, tiryaMcAyu yA manuSyAyu kA bandha kara liyA hai, unake dezavrata va sakala saMyama dhAraNa karane kA sAmarthya nahIM hotaa| aise prANI caturtha guNasthAna meM maraNa karate haiM, vaha bAla maraNa hai| paMcama guNasthAnavartI kA maraNa bAlapaNDita maraNa hai kyoMki isameM ekadeza vrata hai ekadeza avrata hai, samyagdarzana sahita hai, ataH bAlapaNDita maraNa hai| sakala saMyamI kA maraNa paNDita maraNa hai| kevalI kA deha tyAga karanA paNDita-paNDita maraNa hai| sallekhanA maraNa ke adhikArI do hI haiM- bAlapaNDita maraNa aura paNDita maraNa vaale| paNDita maraNa ke tIna bheda haiM- 1. prAyopagamana maraNa, 2. iMginI maraNa aura 3. bhkt-prtyaakhyaan| prAyopagamana maraNa :- dustara asAdhya roga ke utpanna hone para, zrAmaNya kI ghAtaka atizaya, vRddha avasthA A jAne para, niSpratikArya deva, mAnava aura tiryaMca kRta upasarga hone para, A~kha, kAna yA jaMghA bala ke atyanta kSINa hone para sAdhaka AhArapAnI kA kramazaH yA sampUrNa tyAga karake samAdhi maraNa karane meM tatpara hotA hai| isa prAyopagamana maraNa meM sva-para ke dvArA zuzrUSA kA parihAra karatA hai| vaha jisa sthAna meM khaDgAsana yA padmAsana se sthita hotA hai, vaise hI maraNa-paryanta sthita rahatA hai| iMginI maraNa :- AhAra kA tyAga to prAyopagamana ke samAna hI hai parantu isa maraNa meM apane dvArA kiye gaye upakAra kI apekSA rahatI hai arthAt apanI vaiyAvRtya svayameva karatA hai| calanA, baiThanA, mala-mUtra Adi kriyA meM dUsare kA sahArA nahIM letA hai, parantu svayameva AhArAdi kriyAoM meM pravRtti karatA hai| bhaktapratyAkhyAna maraNa :- bhakta kA artha AhAra hai, jo khAdya, svAdya, lehya aura peya -cAra prakAra kA hotA hai| pratyAkhyAna kA artha tyAga hai| maraNa kA samaya nikaTa jAnakara cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga karake samatA bhAva se zarIra chor3A jAnA bhaktapratyAkhyAna maraNa hai| 9000 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA zrAvaka ke 12 vratoM meM eka vrata hai| upAsakAdhyayana AcArya zivakoTi kRta AcArya ratnamAlA, vasunandizrAvakAcAra aura pratikramaNa meM zrAvaka ke cAra zikSAvratoM meM dezavrata kA varNana na karake caturtha vrata sallekhanA batAyA gayA hai| ratnakaraNDazrAvakAcAra, tattvArthasUtra, sAgAradharmAmRta Adi meM 12 vratoM kA phala anta meM samAdhimaraNa karanA kahA hai| samAdhimaraNa yA sallekhanA jIvana kI antima velA meM kI jAne vAlI eka utkRSTa sAdhanA hai| jIvana bhara koI sAdhaka utkRSTa tapa kI sAdhanA karatA rahe, para anta samaya meM yadi vaha rAga-dveSa ke daladala meM pha~sa jAye to usakA jIvana niSphala ho jAtA hai| usakI sAdhanA virAdhanA meM parivartita ho jAtI hai| AcArya zivakoTi ne yahA~ taka likhA hai- jJAna, darzana, cAritra rUpa dharma meM cirakAla taka niraticAra pravRtti karane vAlA sAdhaka yadi maraNa ke samaya meM dharma kI virAdhanA karatA hai, to vaha ananta bhava dhAraNa karane vAlA dekhA gayA hai kintu jo maraNa kAla meM sallekhanA grahaNa karatA hai, vaha loka ke samasta sArabhUta sukhoM ko prApta karatA hai| mUlAcAra ke bRhatpratyAkhyAnasaMstarastava nAmaka dvitIya adhikAra meM sallekhanA kA nirUpaNa hai| sallekhanAdhArI saMkalpa karatA hai ki jo kucha bhI merA duzcarita hai, usa sabhI kA maiM mana, vacana, kAya se tyAga karatA hU~ aura tIna prakAra ke sAmAyika (mana, vaMcana, kAyagata athavA kRta, kArita, anumodana rUpa) ko nirvikalpa rUpa se karatA huuN| (kSetra Adi) bAhya tathA (mithyAtva Adi) Abhyantara parigraha ko, zarIra Adi ko aura AhAra kA mana-vacana kAya pUrvaka (kRta, kArita, anumodanA rUpa) tInoM prakAra se tyAga karatA huuN| samasta prANivadha, asatyavacana, sampUrNa adattagrahaNa, maithuna tathA parigraha ko maiM chor3atA huuN| sabhI jIvoM ko maiM kSamA karatA hU~, sabhI jIva mujhe kSamA kareM, sabhI jIvoM ke sAtha merA maitrIbhAva hai, merA kisI ke sAtha vaira nahIM hai| maiM kevala vaira kA hI tyAga nahIM karatA hU~, kintu vaira ke nimitta jo bhI haiM, una sabakA tyAga karatA huuN| samasta AzA ko chor3akara maiM samAdhi ko svIkAra karatA huuN| * yadi hama zramaNa-jIvana ko sUrya kI upamA se alaMkRta kareM to kaha sakate haiM ki ArhatI dIkSA (jinezvarI dIkSA) grahaNa karanA zramaNa jIvana kA udaya kAla hai, to usake pUrva kI vairAgya-avasthA sAdhaka jIvana kA uSAkAla hai| jaba sAdhaka utkRSTa tapa-japa va jJAna kI sAdhanA karatA hai usa samaya usakI zramaNa jIvana kI sAdhanA kA madhyAhna kAla hotA hai aura jaba sAdhaka sallekhanA prArambha karatA hai taba usakA sandhyA kAla hotA hai| sUryodaya ke samaya pUrva dizA muskarAtI hai, uSAsundarI kA dRzya atyanta lubhAvanA hotA hai| usI prakAra sandhyA ke samaya pazcima prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 .00 91 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dizA kA dRzya bhI mana ko lubhAne vAlA hotA hai| sandhyA kI suhAvanI lAlimA bhI darzaka ke hRdaya ko Anandavibhora kara detI hai| vahI sthiti sAdhaka kI hai| . usake jIvana meM bhI saMyama ko grahaNa karate samaya mana meM jo ullAsa aura utsAha hotA hai vahI utsAha mRtyu ke samaya bhI hotA hai| samAdhimaraNa ke samaya darzana, jJAna, cAritra aura tapa - ina cAra ArAdhanAoM ko sunAne kA vidhAna hai| darzana ArAdhanA meM use batAyA jAtA hai ki sAre karmabandha asamyagdarzana se utpanna hote haiN| deha ko AtmA mAnanA bhI asamyagdarzana hai| vAstava meM to canA aura cane kA chilakA pRthak-pRthak haiN| parapadArtha meM rati asamyagdarzana se hotI hai| jJAnArAdhanA se mohanIya karmoM kA kSaya kiyA jAtA hai| jJAna AtmA kA mahattvapUrNa guNa hai| usI se samasta loka aloka udbhAsita hote haiN| kevalajJAna AtmA ke parama vizuddha svarUpa meM surakSita hotA hai| AtmajJAna ke binA mokSa aprApya hai| AtmA ke isa jJAnaguNa kA cintana karane se punarjanma para vijaya prApta hotI hai| isI prakAra cAritrArAdhanA se samAdhimaraNa prApta karane vAle ko bAra-bAra samajhAyA jAtA hai ki samyagdarzana aura samyagjJAna kA prayogakSetra samyakacAritra hai| AtmA kI vizuddhi cAritra se hotI hai| cAritra-pAlana kiye binA darzana tathA jJAna kI bAteM karate rahane se kRtArthatA nahIM miltii| saMyama kA zAstrIya jJAna hI apekSita nahIM, usakA vyAvahArika AcaraNa prayojanIya hai| paMca mahAvrata, paMca samiti aura trigupti cAritra ke hI bheda haiN| samyagdarzana, jJAna aura cAritra se jIvana meM tapa kA AvirbhAva hotA hai| triratna dvArA tapomaya jIvana ko ujjvala kiyA jAtA hai| jisaprakAra varSa bhara pUrNa parizrama karane vAlA chAtra vArSika parIkSA meM acche aMka lekara uttIrNa hotA hai, vaise hI jIvana meM munivratoM kA apramatta pAlana karane vAle ko samAdhi-parIkSA meM vicalita hone kI AvazyakatA nahIM hotii| vaha sahaja bhAva se usako uttIrNa kara jAtA hai| samAdhimaraNa vratoM kI rakSA ke prati sAvadhAna rahane kI pratijJA kA nirvAha hai| jo vrata bhaMga karake jIvita rahatA hai, usakA jIvana kyA anantakAla taka ke lie surakSita hotA hai ? mRtyu use bhI Akara pUcha letI hai| taba, vratoM kI pAlanA karate hue Urdhvagati ko prApta karanA sarvottama pakSa hai| zAzvata dharmapAlana ko nazvara deha ke lie naSTa nahIM karanA cAhie, kyoMki deha to phira mila sakatI hai, dharma kI prApti durlabha hai| samAdhimaraNa deha ke prati nirmamatva kI sAdhanA kA hI prayAsa hai| yaha na to AtmahatyA hai aura na hI jIvana se bhAgane kA prayatna / apita jIvana ke dvAra para dastaka de rahI aparihArya banI mRtyu kA svAgata hai| vaha deha ke poSaNa ke prayatnoM 9200 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA tyAga karake dehAtIta hokara jIne kI eka kalA hai| samAdhimaraNa sAdhanAmaya jIvana kI carama aura parama pariNati hai, sAdhanA ke bhavya prAsAda para svarNa-kalaza Aropita karane ke samAna hai| jIvana paryanta Antarika zatruoM ke sAtha kie gae saMgrAma meM antima rUpa se vijaya prApta karane kA mahAn abhiyAna hai| isa abhiyAna ke samaya vIra sAdhaka mRtyu ke bhaya se sarvathA mukta ho jAtA hai| samAdhimaraNa aMgIkAra karane se pUrva sAdhaka ko yadi avasara milatA hai to vaha usake lie taiyArI kara letA hai| vaha taiyArI sallekhanA ke rUpa meM hotI hai| kAya aura kaSAya ko kRza aura kRzatara karanA sallekhanA hai| kabhI-kabhI yaha taiyArI bAraha varSa se pahale prArambha ho jAtI hai| sallekhanA va samAdhimaraNa kI vizeSatAeM: 1. jainadharma kI dRSTi se zarIra aura AtmA -ye donoM pRthaka-pRthaka haiN| jaise mosambI aura usake chilke| 2. AtmA nizcaya naya kI dRSTi se pUrNa vizuddha hai| vaha samyagdarzana, samyagjJAna, samyakacAritra, ananta Ananda se yukta hai| jo zarIra hameM prApta huA hai usakA mUla karma hai| karma ke kAraNa hI punarjanma hai, mRtyu hai, vyAdhiyA~ haiN| 3. dainandina jIvana meM jo dhArmika sAdhanA para, tapa para bala diyA gayA hai, usakA mUla uddezya hai AtmA meM jo karma-maila hai, usako dUra krnaa| 4. jaba zarIra meM vRddhAvasthA kA prakopa ho, rugNatA ho, akAla Adi ke kAraNa zarIra ke naSTa hone kA prasaMga upasthita ho, usa samaya sAdhaka ko sallekhanA vrata grahaNa kara AtmabhAva meM sthira rahanA caahie| sallekhanA AtmabhAva meM sthira rahane kA mahAn upAya hai| 5. sallekhanA vrata grahaNa karane vAle ko pahale mRtyu ke sambandha meM jAnakArI prApta kara lenI caahie| mRtyu kI jAnakArI ke lie AcAryoM ne aneka upAya batAye haiN| upadezamAlA ke AmnAya Adi ke dvArA Ayu kA samaya saralatA se jAnA jA sakatA hai| 6. sallekhanA karane vAle sAdhaka kA mana vAsanA se mukta ho, usameM kisI bhI prakAra kI durbhAvanA nahIM honI caahie| 7. sallekhanA karane se pUrva jinake sAtha kabhI bhI aura kisI bhI prakAra kA . vaimanasya huA ho unase kSamA-yAcanA kara lenI cAhie aura dUsaroM ko bhI kSamA pradAna kara denI caahie| 8. sallekhanA meM tanika bhI viSama bhAva na ho, mana meM samabhAva kI mandAkinI satata ... pravAhita rhe| prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 40 93 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9: sallekhanA svecchA se dhAraNa karanI caahie| kisI ke dabAva meM Akara athavA svarga Adi ke sukhoM kI prApti kI icchA se sallekhanA nahIM karanI caahie| 10. sallekhanA karane vAlA sAdhaka mana meM yaha naM soce ki merI sallekhanA - lambe kAla taka cale jisase loga mere darzana hetu upasthita ho sakeM, merI prazaMsA ho; aura vaha yaha bhI na soce ki maiM zIghra hI mRtyu kA varaNa kara luuN| sallekhanA kA sAdhaka na jIne kI icchA karatA hai, na marane kii| vaha to sadA samabhAva meM rahakara sallekhanA kI sAdhanA karatA hai| ardhamAgadhI Agama sAhitya meM samAdhimaraNa ___ AcArAMga evaM uttarAdhyayana do aise grantha haiM jinameM samAdhimaraNa ke sambandha meM vistRta vivaraNa milatA hai| AcArAMga ke prathama zruta skandha kA vimokSa nAmaka aSTama adhyayana vistAra se samAdhimaraNa ke tIna prakAroM bhaktapratyAkhyAna, iMginImaraNa evaM prAyopagamana kI vistRta carcA karatA hai| isI prakAra uttarAdhyayana sUtra kA paMcama akAma-maraNIya adhyayana bhI akAma-maraNa aura sakAma maraNa (samAdhimaraNa) kI carcA se sambandhita hai| uttarAdhyayana ke 34veM adhyayana meM bhI samAdhimaraNa kI carcA hai jisameM samaya avadhi kI dRSTi se utkRSTa, madhyama aura jaghanya- aise 3 prakAra ke samAdhimaraNoM kA ullekha hai| dazavaikAlika ke AThaveM AcArya-praNidhi nAmaka adhyayana meM samAdhimaraNa ke pUrva kI sAdhanA kA ullekha karate hue kaSAyoM para vijaya prApta karane kA nirdeza haiN| isIprakAra sthAnAMga sUtra ke caturtha uddezaka meM maraNa ke vividha prakAroM kI carcA ke prasaMga meM samAdhimaraNa ke vividha rUpoM kA ullekha milatA hai| samavAyAMga meM maraNa ke 17 bhedoM kI carcA hai| bhagavatI sUtra meM ambaDa saMnyAsI evaM usake ziSyoM ke dvArA gaMgA kI bAlU para adatta jala kA sevana nahIM karate hue samAdhimaraNa karane kA ullekha pAyA jAtA hai| upAsakadazA sUtra meM bhagavAna mahAvIra ke 10 gRhastha upAsakoM ke dvArA likhe gaye samAdhimaraNa aura usameM upasthita vighnoM kI vistRta carcA milatI hai| antagaDadazA evaM anuttaropapAtika dazA meM bhI aneka zramaNoM evaM zramaNiyoM ke dvArA lie gae samAdhimaraNa kA ullekha milatA hai| antakRtadazA kI vizeSatA yaha hai ki usameM samAdhimaraNa lene vAle kI samAdhimaraNa ke pUrva kI zArIrika sthiti kaisI ho, isakA sundara vivaraNa upalabdha hai| upAMga sAhitya meM aupapAtika sUtra aura rAyapasenIya meM samAdhimaraNa grahaNa karanevAle kucha sAdhakoM kA ullekha hai, ardhamAgadhI Agama sAhitya ke prakIrNakoM meM Atura-pratyAkhyAna, mahApratyAkhyAna, bhaktapratijJA, saMstAraka, ArAdhanA-patAkA, maraNavibhakti, maraNasamAdhi evaM maraNavizuddhi pramukha haiN| vartamAna meM maraNavibhakti nAmaka prakIrNaka meM uparokta ATha granthoM ko samAhita kara liyA gayA hai| prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) "2004 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhimaraNa se sambandhita sabhI viSayoM ko eka sthAna para prastuta karane kI dRSTi se yaha grantha ati mahattvapUrNa hai| isameM 664 gAthAe~ haiN| yaha grantha saMkSipta hote hue bhI bhagavatI ArAdhanA ke samAna hI apane viSaya ko samagra rUpa se prastuta karatA hai| tandula vaicArika nAmaka prakIrNaka ke anta meM bhI samAdhimaraNa kA vistRta vivaraNa pAyA jAtA hai| AcArAMga ke anusAra samatva yA vItarAgatA kI sAdhanA hI dharma kA mUlabhUta prayojana hai| vItarAgatA kI upalabdhi meM mamatva bAdhaka tattva hai aura isa mamatva kA ghanIbhUta kendra vyakti kA apanA zarIra hotA hai| samAdhimaraNa deha ke prati nirmamatva kI sAdhanA kA hI prayAsa hai| jIvana ke dvAra para dastaka de rahI aparihArya banI mRtyu kA svAgata hai| vaha deha ke poSaNa ke prayatnoM kA tyAga karake dehAtIta hokara jIne kI eka kalA hai| AcArAMga ke prathama zrutaskandha ke vimokSa nAmaka aSTama adhyayana meM samAdhimaraNa kA ullekha.karate hue zarIra, AhAra, vastra Adi ke prati nirmamatva aura usake visarjana kI carcA hai| isameM samAdhimaraNa svIkAra karane kI tIna sthitiyoM kA ullekha hai-. 1. jaba zarIra itanA azakta va glAna ho ki vyakti saMyama ke niyamoM kA pAlana . karane meM asamartha ho aura muni ke AcAra (niyamoM) ko bhaMga karake hI jIvana bacAnA sambhava ho, usa sthiti meM AcAra niyamoM ke ullaMghana kI apekSA deha kA visarjana hI naitika hai| nirbala yA maraNAntika roga se AkrAnta ho jAne para, niyama yA maryAdA pUrvaka AhAra Adi prApta karane meM asamartha rahane para AhAra kA parityAga kara zarIra ke poSaNa ke prayatnoM ke banda kara denA deha ke prati nirmamatva kI sAdhanA hai| 2. vRddhAvasthA athavA asAdhya roga ke kAraNa jaba yaha lagane lage ki jIvana pUrNataH dUsaroM para nirbhara ho gayA hai aura apanI sAdhanA karane meM asamartha hai to usa sthiti meM AhAra Adi kA tyAga karake deha kA visarjana kara denA caahie| 3. jaba yaha lagane lage ki sadAcAra yA brahmacarya kA khaNDana kie binA yaha jIvana sambhava nahIM hai arthAt caritranAza yA jIvita rahane meM eka hI vikalpa sambhava hai, taba tatkAla hI zvAsanirodha Adi karake deha visarjita kara denI caahie| AcArAMgakAra na to jIvana ko asvIkAra karatA hai aura na hI jIvana se bhAgane kI bAta kahatA hai| vaha to yaha pratipAdita karatA hai ki jaba mRtyu jIvana ke dvAra para dastaka de rahI ho aura AcAra-niyama-pratijJA bhaMga kie binA jIvana sambhava nahIM ho to usa sthiti meM mRtyu kA varaNa hI ucita hai| yaha maraNa vimohaAyatana, hitakara, sukhakara, kAlocita, niHzreyaskara aura bhaviSya ke lie kalyANakArI hotA hai| AcArAMga sUtra meM samAdhimaraNa ke tIna rUpoM kA ullekha hai- bhaktapratyAkhyAna, prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 95 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iMginImaraNa, praayopgmn| isameM samAdhimaraNa ke lie do tattva Avazyaka haiMkaSAyoM kA kRzIkaraNa aura dUsarA zarIra kA kRshiikrnn| inameM mukhya kaSAyoM kA kRzIkaraNa hai| AcArAMga ke anusAra saMghastha muni bImArI athavA vRddhAvasthAjanya zarIra durbalatA kI sthiti meM AhArAdi se eka-dUsare kA upakAra arthAt sevA kara sakate haiM kintu isa sambandha meM cAra vikalpoM kA ullekha huA hai- 1. maiM sAdharmika bhikSuoM ke lie AhAra Adi lAU~gA aura unake dvArA lAyA huA AhAra svIkAra bhI karU~gA 2. maiM dUsaroM ke lie AhAra Adi nahIM lAU~gA kintu unake dvArA lAyA huA svIkAra karU~gA 3. maiM dUsaroM ke lie AhArAdi lAU~gA kintu unake dvArA lAyA huA svIkAra nahIM karU~gA 4. maiM na to dUsaroM ke lie AhAra lAU~gA aura na hI unake dvArA lAyA huA svIkAra kruuNgaa| AcArAMgakAra ke anusAra jaba zarIra saMyama-sAdhanA ke lie asamartha ho rahA ho to vaha bhikSu AhAra kA saMkSepa kare, kaSAyoM ko kRza kare aura samAdhimaraNa ke lie prayatnazIla hokara zarIra kA utsarga kre| uttarAdhyayana ke pA~caveM adhyAya meM mRtyu ke do rUpoM kI carcA hai- akAma maraNa aura sakAma maraNa / akAma maraNa bArabAra hotA hai jabaki sakAma maraNa eka bAra hotA hai| Atma puruSArtha se rahita niruddezya aura niSprayojanapUrvaka maraNa akAma maraNa hai jisameM vyakti saMsAra meM Asakta ho, anAcAra kA sevana karatA hai, kAmabhogoM ke pIche bhAgatA hai, mRtyu ke jabaki sakAma maraNa puruSArtha yA sAdhanA se mRtyu ke prayojanarUpa maraNa hai jo paNDitoM ko prApta hotA hai| saMyamI jitendriya puNyAtmAoM kA maraNa ati prasanna arthAt nirAkula evaM AghAta rahita hotA hai| jo bhikSu hiMsA Adi se nivRtta hokara saMyama Adi kA abhyAsa karatA hai, unheM hI aisA sakAma maraNa prApta hotA hai| uttarAdhyayana meM spaSTa nirdeza hai ki medhAvI sAdhaka bAlamaraNa va paNDita maraNa kI tulanA karake sakAma maraNa ko svIkAra kare, maraNa kAla meM kSamA aura dazadharma se yukta ho tathA AtmabhAva se maraNa kre| uttarAdhyayana ke isa paMcama adhyAya meM unhIM tInoM prakAra ke samAdhimaraNoM kA ullekha hai jinakI carcA AcArAMga meM hai| isake 36veM adhyAya meM ullekha hai ki aneka varSoM taka zrAmaNya kA pAlana karake muni anukrama se AtmA kI sallekhanAvikAroM se kSINatA kre| utkRSTa sallekhanA bAraha varSa kI hotI hai, madhyama eka varSa kI aura jaghanya chaha mAsa kii| kAMdapI, abhiyogI, kilviSikI mohI aura AsurI bhAvanAeM durgati dene vAlI haiM jo mRtyu ke samaya meM saMyama kI virAdhanA karatI haiM, jo marate samaya mithyAdarzana meM anurakta haiM, nidAna se yukta haiM, hiMsaka haiM, unheM bodhi bahuta durlabha hai| jo samyagdarzana meM anurakta haiM, nidAna 9600 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se rahita haiM, jo zukla lezyA meM avagAr3ha-praviSTa haiM unheM bodhi sulabha hai| jo jinavacana meM anurakta haiM jinavacanoM kA bhAvapUrvaka AcaraNa karate haiM ve nirmala aura rAgAdi se asaMkliSTa hokara parIta saMsArI paramita saMsAra vAle haiN| sthAnAMga sUtra meM balana maraNa aura vazAMta maraNa, nidAna maraNa aura tadbhava maraNa, giripatana aura tarupatanamaraNa, jalapraveza maraNa aura agnipraveza maraNa, viSabhakSaNa maraNa aura zAstrAvapAtana maraNa ko prazaMsita aura anumodita nahIM kiyA gayA hai| prAyopagamana maraNa aura bhaktapratyAkhyAna maraNa ko nirgranthoM ke lie anumodita kiyA gayA hai| prAyopagamana maraNa do prakAra kA hai- nirhArima aura anirhArima / prAyopagamana maraNa niyamataH apratikarma hotA hai, jabaki bhaktapratyAkhyAna maraNa sapratikarma hotA hai| samavAyAMga meM bhI maraNa ke 17 prakAroM kA varNana kiyA gayA hai| samavAyAMga aura bhagavatI ArAdhanA meM kahIM-kahIM unake nAma aura krama meM antara dikhAI detA hai| jaise samavAyAMga meM chadmastha maraNa kA ullekha hai, jabaki bhagavatI ArAdhanA meM osannamaraNa kA ullekha hai| . candravedhyaka prakIrNaka meM 175 gAthAe~ haiN| isa prakIrNaka kA antima lakSya to samAdhimaraNa kA nirUpaNa hI hai; kintu usakI pUrva bhUmikA ke rUpa meM vinaya guNa, AcArya guNa, vinaya nigraha guNa, jJAnaguNa aura caraNa guNa dvAra nAmaka prathama pA~ca dvAroM meM samAdhimaraNa kI pUrva bhUmikA ke rUpa meM sambandhita viSayoM kA vivaraNa diyA gayA hai| aura anta meM chaThA samAdhimaraNa dvAra hai| maraNaguNadvAra nAmaka saptama dvAra meM 58 gAthAe~ haiM jisameM akRtayoga aura kRtayoga ke mAdhyama se yaha batAyA gayA hai ki jo vyakti viSaya vAsanAoM ke vazIbhUta hokara jItA hai vaha akRta yoga hai aura jo isake viparIta vAsanAoM aura kaSAyoM kA niyantraNa kara jIvana jItA hai vaha kRta . yogI hai aura usI kA maraNa sArthaka hai- samAdhimaraNa hai| Atura pratyAkhyAna aura mahApratyAkhyAna meM bhI samAdhimaraNa kA ullekha milatA hai| Atura pratyAkhyAna ke tRtIya prakIrNaka jisameM 71 gAthAe~ haiM, meM mukhyarUpa se bAla paNDitamaraNa aura paNDitamaraNa kI carcA hai| prathama cAra gAthAoM meM dezavratI zrAvaka ke lie bAla paNDita. maraNa aura muni ke liye paNDita maraNa kA vidhAna hai| anta meM AlocanAdAyaka aura AlocanA grAhaka ke guNoM kI carcA karate hue bAlamaraNa, bAla paNDita maraNaM, paNDitamaraNa, asamAdhimaraNa kI bhI carcA hai| mahApratyAkhyAna meM 142 gAthAe~ haiM jisameM bAhya aura Abhyantara kA parityAga, sarva jIvoM se kSamAyAcanA, AtmAlocana, mamatva kA chedana, AtmasvarUpa kA dhyAna, mUlaguNoM evaM uttaraguNoM kI ArAdhanA, ekatva bhAvanA, saMyoga sambandhoM kA parityAga, pA~ca mahAvratoM, samiti, gupti kA svarUpa aura tapa kA mahattva batAte hue jJAna kI pradhAnatA prakRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 1097 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA citraNa hai| saMthAraga prakIrNaka meM kahA gayA hai ki jisa prakAra parvatoM meM meruparvata. evaM tArAgaNoM meM candra zreSTha hai, usI prakAra suvihita janoM ke lie saMthArA zreSTha hai| isI meM Age 12 gAthAoM meM saMstAraka ke svarUpa kA vivecana hai| isa prasaMga meM yaha batAyA gayA hai ki kauna vyakti samAdhimaraNa ko grahaNa kara sakatA hai| yaha grantha kSapaka ke lAbha evaM sukha kI carcA karatA hai| isameM saMthArAM grahaNa karane vAle kucha vyaktiyoM ke ullekha haiN| yathA- sukozala RSi, avanti - sukumAla, kArtikeya, pATalIputra ke cadakaputra ( sambhavataH candragupta ) tathA cANakya Adi ke ullekha haiN| samAdhimaraNa kA svarUpa nirUpaNa karate saMthAraga prakIrNaka meM kahA hai ki jisake mana, vacana aura kAya rUpI yoga zithila ho gaye hoM, jo rAga-dveSa se rahita ho, trigupti se gupta ho, trizalya aura mada se rahita ho, cAroM kaSAyoM ko naSTa karane vAlA ho, cAroM prakAra kI vikathAoM se sadaiva dUra rahane vAlA ho, pA~ca mahAvratoM se yukta ho, pA~ca samitiyoM kA pAlana karane vAlA ho, SanikAya kI hiMsA se virata rahane vAlA ho, sAta bhayoM se rahita ho, ATha madasthAnoM kA tyAga karane vAlA ho, ATha prakAra ke karmo kA nAza karane vAlA ho, nau prakAra kI brahmacarya guptiyoM se gupta ho tathA dasa prakAra ke zramaNa kA pAlana karatA ho aura sadaiva alaga rahatA ho, yadi vaha saMstAraka para ArUr3ha hotA hai to usakA saMthArA suvizuddha hotA hai| isake viparIta jo vyakti ahaMkAra se madonmatta ho, guru ke samakSa apane aparAdhoM kI AlocanA nahIM karatA ho, darzana se malina arthAt mithyAdRSTi aura zithila cAritravAlA ho, phira bhale vaha zramaNa jIvana ko aMgIkAra karake saMstAraka para ArUr3ha hotA ho, to bhI usakA saMthArA avizuddha hI hotA hai| isa grantha meM ApattikAla meM akasmAt samAdhimaraNa grahaNa karane vAle jina pandraha vyaktiyoM ke dRSTAnta diye gaye haiM, ve aitihAsika dRSTi se mahattvapUrNa haiN| .. dhIratA se hI maranA cAhie "dhIreNa vi maridavvaM NiddhIreNa vi avassa maridavvaM / jadi dohiM vi maridalaM varaM hi dhIrattaNeNa maridavvaM / / " -mUlAcAra, gAthA 100 dhairyavAna ko bhI avazya maranA hogA aura dhairyarahita ko bhI avazya maranA hogaa| jaba donoM ko hI maranA hai to phira dhIratA se hI maranA ucita hai| 980 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina purANoM meM pratipAdita sallevanA Ey DaoN. kastUracandra 'sumana' sallekhanA ko zikSAvratoM meM cauthA zikSAvrata banAkara kahA gayA hai ki Ayu kA kSaya upasthita hone para sallekhanA dhAraNa kara lenI caahie|' gRhastha yadi apane dharmoM kA nirvahana karate hue sallekhanA dhAraNa kara letA hai to vaha marakara uttama deva hotA hai aura vahA~ se cyuta hokara uttama manuSyatva prApta karatA hai| yaha bhI kahA gayA hai ki aisA jIva adhika se adhika ATha bhavoM meM ratnatraya kA pAlana kara anta meM nirgrantha hokara siddhapada pAtA hai| isake lie antaraMga meM kaSAe~ kRza kI jAtI haiM aura bahiraMga meM deha / kaSAe~ janmatI haiM rAga aura dveSa se / yadi rAga-dveSa kRza hote gaye to kaSAe~ bhI kRza hotI calI jAtI haiN| deha se bhI rAga nahIM raha jaataa| jaba deha se rAga nahIM rahegA to usakA kRza honA bhI avazyambhAvI hai| sallekhanA kA svarUpa purANoM meM vaisA hI prApta hotA hai jaisA jaina dArzanika granthoM meM vaha nirUpita hai| purANoM meM bahiraMga meM zarIra aura antaraMga meM kaSAyoM ke acchI taraha kRza karane ko sallekhanA kahA hai| vratI manuSya ko bharaNAntakAla meM yaha avazya karanA caahie| java anta arthAt maraNa kA kisI prakAra parihAra na kiyA jA sake, tava rAgAdi kI anutpatti ke lie Agamokta mArga meM sallekhanA dhAraNa karanA ucita mAnA gayA hai| ina ullekhoM meM prayukta 'mAraNAntikIM' zabda tattvArthasUtra kI dena jJAta hotA hai| purANoM meM darzAye gaye sallekhanA svarUpa meM tattvArthasUtrakAra aura AcArya samantabhadra kI apekSA cintana kI adhika gairAI dikhAI detI hai| .. purANakAra ne vahirantarhi lekhanA kahakara sallekhanA ke svarUpa ko spaSTa kara diyA hai| unhoMne maraNakAla meM bhalI prakAra se deha kRza karane ko bAhya sallekhanA aura kaSAyoM ke kRza karane ko Antarika-sallekhanA kahA hai| isaprakAra sallekhanA ke do bheda karake purANakAra ne yaha spaSTa saMketa kara diyA hai ki vratI maraNakAla meM sallekhanA dhAraNa karake apanI deha kitanI hI kRza kyoM na kara le, yadi kaSAya kRza nahIM ho sakI to deha kRza karane kA koI lAbha nahIM hai; kyoMki kapAyoM ke bane rahane se jIva karmabandha se mukta nahIM ho pAtA aura karmavandhana se mukta hue binA prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 10 99 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukti kahA~? ataH deha kRza hone ke sAtha-sAtha kaSAyoM ke kRza hone para hI sallekhanA kA svarUpa ghaTita hotA hai| purANakAra ne 'rAgAdi' zabda kA prayoga karake karmabandha ke kAraNabhUta rAga-dveSa aura moha tInoM kI ora saMketa kiyA hai| unhoMne sallekhanA ko inakI anutpatti kA kAraNa kahA hai| isa kathana se yaha bhAvArtha phalitaM hotA hai ki sallekhanA meM deha aura kaSAyoM ko kRza karanA to apekSita hotA hI hai, ina donoM ke sAtha-sAtha rAga-dveSa aura moha kA kRza honA bhI Avazyaka hotA hai| isaprakAra pUrNa sallekhanA kI sArthakatA ke lie purANoM meM tIna bAteM mukhya mAnIM gayI haiM- 1. vratoM kI sAdhanA karate hue maraNAntakAla meM deha se. mamatva tor3akara use kRza karanA 2. kaSAyoM ke hetu upasthita hone para bhI hRdaya meM samatA aura zAnti bhAva banAye rakhanA aura kaSAya kRza karanA 3. rAga-dveSa tathA mohAtmaka pravRttiyoM se nivRtti / sallekhanA maraNa tIna prakAra kA batAyA gayA hai- 1. bhaktapratyAkhyAna 2. iMginImaraNa 3. prAyopagamana / inameM dina, mAsa, varSa Adi kI pratijJA lekara jisameM anna-pAna grahaNa ko kama karate hue zarIra chor3A jAtA hai, vaha bhaktapratyAkhyAna maraNa kahalAtA hai| isakA samaya antarmuhUrta se lekara bAraha varSa paryanta kA hotA hai| isameM sAdhaka apane zarIra kI sevA svayaM bhI karatA hai aura dUsaroM se bhI karA sakatA hai| jisameM sAdhaka apane zarIra kI paricaryA svayaM karatA hai, dUsaroM se nahIM karAtA use iMginImaraNa aura jisameM sAdhaka apane zarIra kI naM svayaM paricaryA karatA hai aura na dUsaroM se karAtA hai use prAyopagamana sallekhanA kahate haiN| purANoM meM sallekhanA ke tIsare bheda prAyopagamana saMnyAsa ke ullekha milate haiN| yaha tInoM bhedoM meM utkRSTa bheda hai| isa saMnyAsa meM tapasvI sAdhu ratnatraya rUpI zayyA para upaviSTa hotA hai, baiThatA hai| purANakAroM ne isa kriyA meM aisA kiyA jAne se ise 'prAyopavezana' nAma diyA hai| isa saMnyAsa meM adhikatara ratnatraya kI prApti hone se ise 'prAyeNopagama' aura isase karmarUpI zatruoM kA nAza hone se ise 'prAyeNApagama' saMjJAe~ bhI dI gaI haiN| prAyopagamana kA svarUpa spaSTa karate hue pusaNoM meM batAyA gayA hai ki isameM prAyaH saMsArI jIvoM ke rahane yogya nagara grAma Adi tyAjya hote haiM, kisI vana kA Azraya liyA jAtA hai| isameM zarIra kA na apane dvArA upacAra kiyA jAtA aura na dUsaroM ke dvArA upacAra karAyA jAtA hai| yahA~ taka ki upacAra kI cAha bhI nahIM rakhI jaatii| zarIra se mamatva tor3a diyA jAtA hai| zarIra se nirAkula rahA jAtA hai|' purANoM meM vratiyoM muniyoM ke sallekhanAtmaka aMza ke adhyayana se vidita hotA hai ki sallekhanA guru kI sAkSI meM hI lI jAtI hai| isameM zarIra se mamatA nahIM rakhI jAtI tathA vIra zayyA Asana meM rahanA hotA hai| sallekhanA karAne vAle guru ko purANoM meM niryApakAcArya' kahA gayA hai| aise AcArya sallekhanAdhArI vratI ko 10000 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA meM sthira rakhane kA hara sambhava prayatna karate haiN| ___ AcArya gRddhapiccha' (AcArya umAsvAmI) aura AcArya samantabhadra'' ne sallekhanA ko dUSita karane vAlI jina kriyAoM kA ullekha kiyA hai unakA purANoM meM bhI varNana milatA hai| purANoM meM inake ve hI nAma darzAe gaye haiM jinakA pUrvavata AcAryoM ne ullekha kiyA hai| purANoM meM inheM aticAra na kahakara mala (doSa) kahA gayA hai| ye pA~ca batAye gaye haiN| ve haiM- 1. jIvitAzaMsA 2. maraNAzaMsA 3. nidAna 4. sukhAnubandha 5. mitraanuraag| __purANa-TIkAkAra ne aticAra artha spaSTa karate hue likhA hai ki kSapaka kA dInacitta hokara adhika samaya taka jIvita rahane kI AkAMkSA--jIvitAzaMsA, pIr3A se ghabarAkara jaldI marane kI icchA--maraNAzaMsA, AgAmI bhogoM kI AkAMkSAnidAna, pahale bhoge hue sukhoM kA smaraNa--sukhAnubandha aura mitroM se premamitrAnurAga doSa kahalAtA hai| niryApakAcArya ina doSoM kA bahuta dhyAna rakhate haiN| ve sallekhanA lene vAle vratI ko ina doSoM se sAvadhAna rakhate haiM, kyoMki ve jAnate haiM ki ina doSoM ke abhAva meM hI sallekhanA sArthaka ho sakatI hai| prathama tIrthaMkara AdinAtha ke pUrvabhava ke jIva mahAbala ne avadhijJAnI muni Adityagati se apanI Ayu kA kSaya jJAta kara vidhipUrvaka saMnyAsa dhAraNa kiyA thaa| guru kI sAkSI meM jIvana paryanta AhAra-jala kA tyAga tathA zarIra se mamatva chor3ane kI pratijJA kI thii| mantrI svayaMbuddha ko niryApakAcArya banAkara zatru-mitra meM samatAbhAva dhAraNa kiyA thaa| parISaha hI unase parAjita hue the, parISaha unheM apane kartavya mArga se cyuta nahIM kara sake the| unhoMne lokottama siddha parameSThI ko mastaka para aura arihanta parameSThI ko hRdaya meM dhAraNa kara rakhA thaa| unake netra mAtra paramAtmA ko hI dekhate the| kAna parama mantra--NamokAra hI sunate the| jihvA parama mantra kA hI .pATha karatI thii| dhyAnarUpI teja se moharahita hokara unhoMne nirantara bAIsa dina meM sallekhanA vidhi sampanna kI thii| Ayu ke anta meM apanA mana vizeSa rUpa se paMca parameSThI meM lagAyA thaa| hastakamala jor3akara lalATa para sthApita kiye aura mana hI mana namaskAra mantra kA jApa karate hue myAna se talavAra ke samAna zarIra se jIva ko pRthak vicArate hue unhoMne svayaMbuddha mantrI ke samakSa zAntipUrvaka prANa chor3e evaM aizAna svarga prApta kiyaa| vahA~ ve zrIprabha nAmaka vimAna meM upapAda zaiyyA para RddhidhArI lalitAMga nAmaka uttama deva hue|'' mahAbala ke isa udAharaNa se yaha pramANita hotA hai ki manuSya-deha pAkara usase svahita karane meM pIche nahIM rahanA caahie| maraNa to sunizcita hai aura deha kA chUTanA bhii| svayaM chor3ane aura chUTane meM bahuta antara hai| jisakA svayaM tyAga kiyA jAtA hai usameM harSa samAhita rahatA hai, jabaki paravazatAvaza chUTane meM duHkha hI duHkha milatA prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 101 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| jaise svayaM dAna meM diye gaye dhana se sukha milatA hai aura DAkU ke bhaya se diye gaye dhana se duHkh| aise hI saharSa deha-parityAga se svarga ke sukha bhI prApta ho jAte haiN| ____ mahAbala ne sallekhanA lekara aneka kaThinAiyA~ Ane para bhI jaise usakA nirvahana kiyA, aise hI sallekhanA lekara usameM sthira honA caahie| bhedavijJAna isake lie Avazyaka hai| usake binA dehagata mamatva dUra nahIM hotaa| deha aura AtmA ke pRthaktva meM dRr3hatA rahane para zArIrika kaSTa duHkhadAyI pratIta nahIM hote, kyoMki deha ke prati rAga kA abhAva ho jAtA hai| rAga-dveSa ke na rahane se kaSAyeM bhI kRza ho jAtI haiN| sallekhanApUrvaka maraNa kisI rAga-dveSa yA mohavaza nahIM kiye jAne se use AtmaghAta kI saMjJA nahIM dI jA sktii| isameM pramAda nahIM rahatA, jabaki AtmaghAta meM pramAda pAyA jAtA hai| sallekhanA meM samaya adhika bhI laga sakatA hai, para dhairya rakhakara samatAbhAva banAye rakhanA caahie| ataH mahAbala dvArA apanAI gayI sallekhanA-vidhi kA anukaraNa karate hue hama sabako naratana pAkara Atma-jAgRta hokara sallekhanApUrvaka deha tyAga kara apane jIvana ko sArthaka banAnA caahie| mujhe bhI aisI hI buddhi prApta ho- yahI bhAvanA bhAtA huuN| sandarbha :1. padmapurANa, parva 14, zloka 199 2. vahI, parva 14, zloka 203 3. vahI, parva 14, zloka 204 4. harivaMzapurANa, sarga 58, zloka 160-161 5. AdipurANa : parva 5, zloka 234 6. vahI, zloka 96 7. vahI, zloka 97-98, tathA parva 5, zloka 234 8. vahI, parva 5, zloka 230 pANDavapurANa : parva 9, zloka 127 9. AdipurANa : parva 5, zloka 231 10. tattvArthasUtra, adhyAya 7. sUtra 37 11. ratnakaraNDa zrAvakAcAra 8 12. harivaMzapurANa : sarga 56, zloka 184 13. vahI, pRSTha 679 14. vahI, parva 5, zloka 226, 230-231' 15. mahApurANa, parva 5 ** tohaphA yUnAna kA rAjA sikandara jaMba bhArata-vijaya kI icchA se calA to usane apane guru arastU se pUchA- gurudeva ! Apake lie bhArata se kyA lAU~? arastU bole- mere lie vahA~ se aise guru lAnA jo mujhe AtmajJAna de skeN| gurudeva kI AjJA kA pAlana karate hue rAjA sikandara bhArata se digambara muni kalyANajI ko yUnAna lekara gye| yaha unhIM kI zikSA kA phala thA ki sikandara ne antima samaya meM kahA thA ki usake hAtha kaphana se bAhara rakhe jAyeM, tAki duniyA vAle yaha dekha leM ki duniyA se jAte samaya koI kucha bhI sAtha lekara nahIM jaataa| isa para eka kavi ne likhA "sikandara zahaMzAha jAtA, sabhI hAlI mavAlI the| sabhI thI sAtha meM daulata, magara do hAtha khAlI the||" 1021 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra maraNa : kucha vicAra ___ DaoN. nirmalakumAra phaDakule saMsAra anitya hai- yaha kahane kI koI AvazyakatA nhiiN| yahA~ kI hara vastu naSTa hone vAlI hai| cakravartI balavantoM kA bala aura yuvakoM kA yauvana yaha saba kAla ke vizAla udara meM lupta hotA hai| jIvana ko mRtyu ne ghera liyA hai isIlie kavi kAlidAsa ne likhA hai- maraNaM prakRtiH zarIriNAm vikRtirjIvitamucyate budhaiH / jIvana ko vikRti kahanA yadyapi anucita lagatA hai parantu yaha ucita hai| eka aisA kSaNa pratyeka prANI ke jIvana meM avazya AtA hai ki vaha kSaNa usako mRtyu ke sAnnidhya meM le jAtA hai| usako rokane kI kSamatA kisI bhI zaktimAna vyakti meM nahIM hotii| kAla evaM mRtyu sarvajayI hotI hai| bhartRhari kA yaha zloka vairAgyazataka, 34 sarvaprasiddha hai "sA ramyA nagarI mahAn sa nRpatiH sAmantacakraM ca tt| pArve tasya ca sA vidgdhprissttaashcndrbiNbaannaaH|| unmattaH sa ca rAjaputranivahaste baMdinastAH kthaaH| sarvaM yasya vazAdagAtsmRtipathaM kAlAya tasmai namaH / / " .. kavi ne sarvasamartha kAla ko agatika hokara vandana kiyA hai| isa kAla ko jItane kI vidyA athavA tattvadRSTi jainadarzana meM hai| sArA saMsAra mRtyu se ghabarAtA hai| usase dUra-dUra bhAgane kI harasambhava koziza karatA hai, parantu jaina tattvajJAna meM isa kAla ko parAbhUta karane kI rIti antarbhUta hai| jainazAstroM kA kathana hai ki mRtyu zarIra kI hotI hai, na ki AtmA kii| Atmatattva akSaya, akhaNDa hai| pratyeka manuSya ko yaha bAta dhyAna rakhanI cAhie ki maiM zarIra nahIM huuN| zarIra to miTTI hai, kAlapravAha meM baha jAtA hai| mere bhItara eka jagamagAtI Atmajyoti hai, yaha kabhI nahIM bujhatI, isa jyoti kA prakAza amara hai, yaha jyoti ujjvala karanA merA dharma hai| cAhe mRtyu merA zarIra le jAve, maiM to AtmasvarUpa meM akhaNDa Ananda kA anubhava letA rhuuNgaa| jainadarzana kI yaha dRSTi atyanta samucita aura vAstava hai| sAkSAt kAlapuruSa ko nirbhIka vRtti se lalakAranA sulabha nahIM hai, parantu jainadharma kI yaha vizeSatA hai ki isakA tattvajJAna janma aura mRtyu ko jItanevAlA hai| janma-maraNa prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 103 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA cakravyUha bhedane kI kSamatA kevala jainadarzana meM nihita hai| mRtyu ke prati ha~sakara dekhanA, usakA zAnti se svAgata karanA yaha bAta jainadharma meM hai| isa kriyA ko saMllekhanA athavA samAdhimaraNa kahate haiN| Aja svecchAmaraNa zabda pracalita hai| svecchAmaraNa ke sambandha meM bahuta carcA hotI rahatI hai lekina sallekhanA kA svarUpa vastuniSTha dRSTi se samajha lenA caahie| loga sthUla dRSTi se dekhate haiM aura sallekhanA ko AtmaghAta kI rIti batAte haiN| yaha unakA kevala ajJAna hai| . ___ AtmaghAta karanevAlA vyakti kyA zAnta prasannacitta se yaha kriyA kara sakatA hai? vaha to vikAravaza, azAnta evaM rugNa manaHsthiti meM rahatA hai| viphalatA ke kAraNa use jIvana tyAgane kI turanta icchA hotI hai| aisA maraNa zAnti aura AnaMnda kA udAharaNa nahIM hotaa| aneka vikAra aura vAsanAoM kA jaMjAla jaba mana meM tIvra azAnti utpanna karatA hai, taba mRtyu kevala duHkha aura prakSobha kA rUpa banakara hI AtI hai| sallekhanA ko jainazAstra meM mRtyu-mahotsava kahA hai| kyA mRtyu bhI utsava kI bAta ho sakatI hai? zarIra ke piMjara se AtmapakSI kA svatantra honA -yaha nizcita hI utsava kI ghaTanA hai| sallekhanA AtmahatyA nahIM hai| jo loga sallekhanA aura AtmahatyA ko eka hI samajhate haiN| unake ajJAna para TippaNI karane kA prayAsa anAvazyaka hai| AcAryazrI vidyAnanda jI munirAja sallekhanA ke sambandha meM likhate haiM jaba pUrNa vItarAgatA kA carama udaya ho aura zarIrarUpa parapadArtha meM bhI bandhana kI anubhUti hone lage taba nirgrantha muni aura tyAgIjana sallekhanA dvArA saMsAra ke bandhana sUtra ko sadA ke lie tor3a dete haiN| sallekhanA muktidAyaka hotI hai| jIvana meM sallekhanA dhAraNa karanevAle muni ko jIne kI abhilASA nahIM hotii| unakA sampUrNa jIvana kevala dharma kA AcaraNa karane ke lie hotA hai| dharma hI jIvana kI AdhArazilA hotI hai| jaba dharma kA AcaraNa karane kI kSamatA zarIra meM nahIM rahatI taba aise zarIra kA tyAga karanA hI dharma-karttavya bana jAtA hai| Aja taka asaMkhya muniyoM ne sallekhanApUrvaka apane deha kA visarjana kiyA hai| unhoMne mRtyu ko svAgatazIla vRtti se Amantrita kiyaa| ___mahArASTra ke eka santa tukArAma ne apane kAvya meM likhA hai- maiMne merI mRtyu apane A~khoM se dekhI hai| yaha utsava anupama hai| itanI nirAmaya dRSTi apanI mRtyu ke prati rakhanA sacamuca meM avarNanIya hai| yaha vizeSatA sallekhanA meM hotI hai| Adarza mRtyu kA yaha citra kitanA sundara hotA hai| sallekhanA dhAraNa karanevAle vItarAgI munIzvara Atmacintana meM nimagna hote haiM aura apane zarIra kA sambandha sahaja bhAva se chor3a dete haiM aura mukti ke patha se apanI yAtrA bar3hAte haiM, yahI mahotsava hai| parama Ananda se deha kA bandhana chor3anA aura AtmasvarUpa meM vilIna honA- yaha eka divya anubhUti hotI hai| samAdhimaraNa athavA sallekhanA to mRtyu 10400 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se sAkSAtkAra karanA hai| dehavisarjana kI yaha prakriyA arthAt sallekhanA kevala muniyoM ke lie sAdhya hotI hai| sArA jIvana jisane dharmamArga meM vyatIta kiyA haiaise dharmamArgI aura jJAnamArgI sallekhanA dhAraNa kara sakate haiN| sAdhAraNa manuSya apane parivAra meM, svArtha meM, aharniza DUbA rahatA hai| usake mAnasika pariNAma vizuddha nahIM rhte| azuddha bhAva se usako yaha saMsAra chor3anA par3atA hai| kevala anna aura jala kA tyAga karanA samAdhimaraNa ke lie paryApta nhiiN| kaSAyarahita honA, AtmasvarUpa meM tallIna honA, vikalparahita honA, prasannacitta hokara AtmadhyAna karanA sallekhanA ke lie atyAvazyaka hotA hai| sallekhanA vItarAgatA kI kasauTI hai| __ -AcAryazrI vidyAnanda jI munirAja ke ukta vacana atyanta arthapUrNa haiN| sarAgI jIva samAdhimaraNa ko prApta nahIM kara sktaa| nirAsakta honA, sampUrNatayA virAga honA atyAvazyaka hai| jainatattvadRSTi manuSya ko janma se hI yaha pATha sikhAtI hai| zrAvakoM ke aNuvratoM meM bhI nirvikAra hone kI eka prakriyA anusyUta hai| dharmamaya jIvana kabhI vikAronmukha nahIM hotaa| jaba dharma kA pAlana nirvivAda rUpa se nahIM ho sakatA -aisI avasthA meM samAdhimaraNa kI taiyArI karanI caahie| samAdhimaraNa ko vIramaraNa kahA gayA hai| maraNa bhI taraha-taraha ke hote haiN| kucha loga jIvita avasthA meM mRtavat hote haiN| aise logoM ke sambandha meM zeksapiyara kahate hai- Cowards die many times before their death kAyara manuSya maraNapUrva hI aneka bAra marate haiN| atyanta mArmika subhASita hai| paga-paga para mRtyu se DaranevAlA apanA jIvana bhI Ananda se nahIM jI sktaa| lekina jaina sAdhu sampUrNa moha, lobha aura ahaMkAra chor3akara samAja ko prabodhita karate rahate haiN| jIvana kI acyutA tathA saundarya unake jIvana meM dikhAI par3atI hai| jaise vIroM kA jIvana aura vIroM kA maraNa samAja meM kucha zubhaMkara vicAra nirmANa karate haiN| pacAsa varSa pUrva kunthalagiri kSetra meM cAritracakravartI AcAryazrI zAntisAgara jI ne mRtyu-mahotsava kA bhavya darzana prastuta kiyaa| Ayu ho cukI thI, dRSTi meM mandatA bar3hane lgii| prANIsaMyama kA pAlana karane meM zarIra asamartha hone lgaa| taba unhoMne sallekhanA dhAraNa kii| ve kevala apane AtmarUpa meM nimagna ho gye| pA~ca saptAha taka yaha mahotsava calatA rahA thaa| unakA zarIra atyanta kSINa ho cukA thA, phira bhI chabbIsaveM dina unhoMne sAre samAja ko apanI maMgala-vANI se prabodhita kiyaa| saMyama aura tyAga kI nitAnta AvazyakatA kA unhoMne pratipAdana kiyaa| pUjya kA yaha antima pravacana sunakara janatA mugdha ho gyii| pUjya jI kA pratyeka zabda jaina tattvajJAna kI sudhA se sugandhita thaa| arthapUrNa evaM bhAvabharita zabdoM meM unhoMne janasamUha ko sacce jIvana kI rAha btaaii| ve svayaM mRtyu ke mArga para the, kintu atyanta nirAkula mana se logoM ko dharmajIvana kA prakAza prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 105 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unhoMne diyaa| yaha alaukika kArya koI mahAvIra puruSa hI kara sakatA hai| sallekhanAdhArI muni kA yaha jIvanapUrNa AviSkAra vIratA kA sandeza detA hai| nirbhayatApUrvaka jInA sIkho aura nirbhayatApUrvaka maranA siikho| yahI sandeza munijIvana se milatA hai| mere smaraNa meM AcAryazrI zAntisAgara jI kA yaha vIramaraNa dRr3ha hokara baiThA hai| sarvasAdhAraNa loga aisI divya mRtyu kA kabhI anubhava nahIM kara sakeMge, unakA jIvita rahanA bhI nagaNya aura maraNa bhI mUlyahIna kintu sallekhanA vIramaraNa hai, eka ujjvala tarIkA hai| kevala bhavyajIva hI isa rAha se cala sakate haiN| prasanna jIvana aura prazAnta mRtyu kI kAmanA honI caahie| isIlie dharma kA mArga hI sarvathA zreyaskara hai| mere jaisA sAdhAraNa manuSya prArthanA karegA he munivara ! he mRtyuMjayI AcArya ! he dharma kA pratipAdana karanevAle jJAnarSi ! hama jaise sAdhAraNa logoM ko Upara utthaaiye| ApakA jIvana aura ApakA maraNa hameM sphuraNadAyaka ho| Apa jaisI vIra sallekhanA hama nahIM dhAraNa kara sakate kintu jaba mRtyu hamArA dvAra khaTakhaTAyegI taba nirAkula hokara usakA svAgata karane kI zakti Apa hI hameM de sakate haiN| ApakA jIvana bhI pramudita karatA hai aura ApakA vIramaraNa bhI hameM romaharSita karatA hai| sallekhanA kA mahattva aura maulikatA kA abhyAsa hameM bhI prerita kare- yahI ekamAtra prArthanA hai| kaba nija guNa candana mahakegA? "kaba nija rUpa sajA pAU~gA, kaba nija guNa candana mhkegaa| kaba jAgegA bheda-jJAna, kaba samakita kA sAvana brsegaa|| moha mahAmada kI anajAne, jAne kaba pI AyA pyaalii| apanAyA mithyAtva-moha ko, ujalI cAdara kara lI kaalii|| cintAmaNi-sA ratna pAsa hai, lekina merI jholI khAlI / samatA ke rasa meM apanA viSa, ghola rahI viSayoM kI vyAlI / / vItarAga-vijJAna jyoti se, kaba merA A~gana dmkegaa| kaba nija rUpa sajA pAU~gA, kaba nija guNa candana mhkegaa|| cha: dravyoM se bhare vizva meM, maiMne basa saMsAra bddh'aayaa| puNya-pApa kI paribhASA meM, aisA ulajhA nikala na paayaa|| samyagdarzana jJAna carita, ziva-mAraga kA puruSArtha na AyA / gRhIta aura agRhIta pApa ne tattvajJAna se vimukha banAyA / / kaba nirgrantha munIzvara bana kara merA ye tana mana vicregaa| kaba nija rUpa sajA pAU~gA, kaba nija guNa candana mhkegaa||" . 10600 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA : sArvakAlika upayuktatA Ey DaoN. subhASacandra akkoLe pramAdarahitoM kI nirantara jAgRti "svajIvite kAmasukhe ca tRSNayA divA zramArtA nizi zerate prajAH / tvAmArya naktaMdivamapramattavAn ajaagrevaatmvishuddhvrtmni|| 48 ||" -(svayambhU stotra) AcArya samantabhadra ne svayambhU stotra meM bhagavAna zItalanAtha kI stuti karate hue sAmAnya logoM aura adhyAtma mArga kI upAsanA karanevAle asAmAnya logoM ke dinakrama kA mArmika zabdoM meM varNana kiyA hai| Ama AdamI apane jIvana aura viSayasukhoM kI pUrti ke lie dina bhara kaSTa uThAtA hai, aura kaThora parizrama karatA hai| kAmasukha aura viSayasukhoM kI pUrti ke lie vaha pazuvata parizrama karatA hai| Ama AdamI dinabhara kI thakAvaTa se rAtri samaya meM apanI AtmA ko bhUla jAtA hai aura gaharI nIMda meM khone lagatA hai parantu he puruSottama zItala prabho ! Apa pramAdarahita haiM, Apane viSaya vAsanAoM kA tyAga kiyA hai, isIlie to vizuddha AtmasvarUpa meM rAta-dina jAgRta rahate haiN| AcAryazrI zAntisAgara jI kA sandarbha jinakA deha se lobha samApta ho jAtA hai, unake jIvanakrama meM sukhAsInatA ke lie vikalpa nahIM hotA aura pramAda kA bhI koI sthAna nahIM rhtaa| jJAna bhAvoM kI * sAdhanA jArI rahatI hai| dina ho yA rAta unakI AtmA jAgRta rahatI hai aura ve usI paramAnanda meM, dina-rAta bhagavAna kI bhakti meM lIna rahate haiN| isa artha se mAnA jA sakatA hai ki apane 84 varSa ke jIvana meM AcArya zAntisAgara jI sadaiva Atma jAgRta rhe| vizeSarUpa se dIkSA prApti ke pazcAt paiMtIsa varSoM kI avadhi meM unhoMne AtmajAgRti kI nirantara upAsanA kii| unhoMne svayaM ko viSayasukhoM evaM vikalpoM se dUra rkhaa| apanI AtmasvarUpa bhItarI zakti meM magna rahanevAle AcAryazrI usake rasAsvAda kA anubhava karate samaya zarIra ke astitva ko bhulAkara nirantara jAgRta prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 40 107 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rhe| zarIra kI sahAyatA se AcAryazrI ne zarIra ke hI vividha aMga-pratyaMga aura bhAvoM ko bhulAkara AtmajAgRti kii| aba unakA zarIra thakane lagA thA, isa zarIra ko kabhI-na-kabhI tyAganA par3atA hai, parantu usameM nivAsa karanevAlI AtmA ajara-amara hotI hai| isa dArzanika tattva kI jAnakArI sabhI ko hotI hai| jaina dharmAvalambiyoM ke lie jIvana kA antima kSaNa atyanta mahattvapUrNa hotA hai| zarIra ko kaise tyAgA jAtA hai, usakA tyAga kisa taraha kareM, isakA yogI-sAdhu samAja ke sAmane antima samaya meM eka udAharaNa prastuta karate haiN| jisa prakAra myAna se talavAra alaga kI jAtI hai, usI prakAra zarIra se AtmA ko alaga kreN| zarIra aura AtmA ko alaga karane kA eka prAtyakSika sallekhanA ke samaya meM ghaTita hotA hai| isIlie jainazAstroM meM sallekhanA ko terahavA~ sarvotkRSTa vrata mAnA hai| vrataziroratna ke bAre meM kahA jAtA hai ki yaha vratoM ke svarNamandira kA ratnoM se paripUrNa zikhara hai| arthAt sabhI vratoM meM sallekhanA vrata sarvazreSTha hai| sallekhanA kA svarUpa 'mAraNAntikIM sallekhanAM joSitA' mokSazAstra ke vrata prakaraNa meM eka sUtra hai| dharmAjJA hai ki mRtyu samaya meM sallekhanA santoSa ke sAtha dhAraNa karanI caahie| jainAcAryoM ne sallekhanA para svatantra rUpa se sarvAMgINa vicAra kara, kaI granthoM kA lekhana kiyA hai| antima kAla meM sallekhanA meM magna sAdhaka zarIra ko yajJa banA kara kaSAya vikAroM kI Ahuti dekara AtmA kI ArAdhanA karatA hai| isIlie sallekhanA ko bhagavatI ArAdhanA bhI kahA jAtA hai| antima kAla meM mokSamArga para calanevAlA sAdhaka sallekhanA kA vrata apanAtA hI hai| AcArya zAntisAgara jI ne bhI bilkula sahaja bhAva se antima samaya meM sallekhanA vrata ko svIkAra kiyA thaa| ve svayaM mahAvratI the| unheM patA thA ki jo niHzalya hotA hai vahI vratI ho sakatA hai| vaise dekheM to ahiMsA tathA anya paMca mahAvrata niHzalya hokara hI AcaraNa meM lAe jAte haiN| mAyAcAra, mithyAtva aura nidAna (bhAvI bhogAkAMkSA) Adi kA tyAga karanA hI niHzalya honA hai| deha-bhAvanA ke astitva ko chor3ate jAnA aura vizuddha AtmA kI anubhUti honA hI saccI niHzalyatA hai| jaba taka hRdaya meM mAyA, mithyAtva aura nidAna haiM taba taka ve kA~Te ke samAna cubhate rahate haiN| jIva niHzalya aura nirdvandva nahIM raha sktaa| usake lie vizuddha AtmA kI prApti asambhava hotI hai| uparyukta (mAyA, mithyAtva aura nidAna) duHkha sva-svarUpa kI samAdhi dhAraNa karane meM bAdhaka hai| mAyA arthAt kuTilatA ke bhAva / mana-vacana-kAya kI vividha vikalpa avasthA meM mAyA bahuta bar3A zalya hai| isIlie mAyA ko tyAge binA nirvikalpatA prApta nahIM ho sakatI aura svatva kI anubhUti bhI nahIM kI jA 10800 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sktii| nirvikalpa svarUpa ke amRtopama Ananda kA AsvAda lene vAle sAdhaka ko bhaviSyakAlIna bhavasambandhI bhogAkAMkSA (nidAna) ke vicAroM kA prazna hI kahA~ hotA hai? bhaviSyakAlIna bhavasambandha meM AzA-AkAMkSA hI nidAna hai| maraNoparAnta kyA? yaha savAla jisake mana meM upasthita hotA hai kyA vaha vartamAna meM nirvikalpa raha sakatA hai? isIlie sallekhanA kI pavitra AtmasAdhanA ke daurAna mAyA, mithyAtva aura nidAna ko sahajatA ke sAtha tyAgA jAtA hai aura Atmatattva kI anubhUti zurU hotI hai| muktiyAtrA ke daurAna sAdhaka apane dilo-dimAga meM yaha taya karatA hai ki sabhI karmaphaloM kA tyAga kara vikalpAzrita sabhI kriyAoM kI Asakti se Upara uThakara tanmaya mana se caitanya svarUpa Atmatattva kI upAsanA kare tAki anantakAlIna bhaviSya kA saphara taya ho jaae| jaina AcAra dharma kA sAra yahI hai ki pratyeka sAdhaka sallekhanA vrata ko svIkAra kara antima samaya meM nirvikalpa bne| jIvana meM isa sAdhanA kSaNa meM kevala AtmA kI Ananda anubhUti ke sivAya kucha bhI zeSa nahIM rahatA hai| isaprakAra kI sthiti ko jo sAdhaka prApta kara sakatA hai, vahI samAdhimaraNa kara sakatA hai| yaha saMsAra eka mahArNava ke samAna hai| jIva ko puNya se prApta yaha manuSya deha bhavasAgara ko pAra karane meM naukA jaisI sahAyaka hai| dhairyameru jIva, jJAnI nAvika ke samAna isa naukA kA prayoga kara saMsArarUpI mahodadhi se pAra hotA hai| isa saMsAra ko pAra karanevAle maharSi sadAsarvadA ke lie vandanIya ho jAte haiN| dhruva tAre ke samAna mukti kA lakSya A~khoM ke sAmane rakhate hue apane jIvana kI naukA haoNkane vAle ina sAdhakoM kI yogyatA kA kitanA varNana kareM? kannar3a bhASA meM kahAvata haizaraNoM kI parIkSA maraNa meM hai zaraNa arthAt sAdhu kI parIkSA mRtyu ke samaya hI hotI hai| unakI sattvakasauTI yA sattvaparIkSA kI ghar3I bhI vahI hotI hai| sallekhanA kA artha paNDita maraNa yA mRtyu mahotsava - prAyaH sabhI jIva mRtyu se Darate haiN| parAkramI dhairyavAna puruSa ho yA koI bhayagrasta manuSya ho, mRtyu sabake lie nizcita hai| isa saMsAra meM Agamana ke Ananda ko binA samajhe hI hama loga janmate haiM aura mRtyu ke samaya bhayabhIta rahate haiN| isIlie yamarAja para vijaya prApta karanevAle sAdhu sabake pUjanIya hote haiN| pazu ke samAna ajJAnI rahakara mRtyu ke adhIna hone kI apekSA jJAnapUrvaka mRtyu kA svAgata kara svatva ke sAtha jIvanayAtrA kI samApti karanA utkRSTa maraNa hai| vaha eka niyamabaddha zAstra hai| isataraha kA paNDita maraNa jIva ke agale kaI janmoM ko nAza karatA hai| isIlie prajJAvaMtoM ko aisI mRtyu prApta karanI cAhie jisase maraNa bhI sumaraNa ho jaae| prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 109 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 'taM maraNaM mariyavvaM, jeNa mao summao hoii|' 'nirbhaya hokara prApta kiyA gayA aisA paNDitamaraNa janma kA sArthaka anta hai. aura bhaviSyakAlIna jIvana kA pavitra paathey|' yaha zarIra dharmasAdhana aura sadAcAra ke lie prApta hotA hai| zarIra kA ucita upayoga hone ke pazcAta zeSa jIvana aura deha kA dharma sAdhanA ke lie upayoga nahIM ho sktaa| jaba aisI sthiti nirmANa hotI hai taba bar3I prasannatA ke sAtha isa deha kA tyAga karanA caahie| isaprakAra ke tyAga kA eka alaga prakAra kA zAstra hai| apane bhItara sthita cAra kaSAyoM--- krodha, mAna, mAyA, lobha- ko kRza kreN| usase AtmA pavitra banatI hai| sAtha hI bhojana kA vidhipUrvaka tyAga kareM, tAki apane Apa zarIra kRza ho, jIrNa-zIrNa ho; yahI sallekhanA (sat-vidhipUrvaka, lekhanA-kRza karanA) hai| sallekhanA meM mAyAdi zalya utanA hI kaSTa dete haiM jitanA kaSTa ghAtaka zastra, jahara, AsurI zakti athavA krodhita sarpa detA hai| nirvikalpa AtmasvarUpa kA lAbha aura bhaviSyakAlIna bhoga vAsanA kA tyAga hI saccI niHsaMgatva kI prApti hai| isI kA dUsarA nAma sallekhanA hai| isa samaya sAdhaka kI pUrI caryA para zukla lezyA kI pavitra utkRSTa sadbhAvanA kI uSA kAla kI kiraNeM phailatI haiN| mRtyu ke sAtha cala rahe dvandva yuddha meM niyamita dhyAnAbhyAsa kara citta para apanA kabjA karanevAle jAgRta vIra ke samAna yaha sAdhaka parAkrama kI bAjI lagAtA hai| aneka zAstroM meM ise mRtyu-mahotsava bhI kahA hai| kaviyoM ne isako 'muktiramaNI kA vivAhotsava' bhI kaMhA hai| ihaparaloka ke kisI bhI prakAra kI kAmanA kA isa samaya sAdhaka ke sAmane vikalpa nahIM rhtaa| jIvana-mRtyu, bhautika sukha-duHkhoM kI icchA kaba kI samApta ho cukI hotI hai| sallekhanA AtmaghAta nahIM hai . sallekhanA se prApta vIramRtyu ko kabhI-kabhI ajJAnavaza AtmaghAta yA khudakhuzI mAnane kI eka bhramapUrNa paripATI calI hai; parantu sallekhanA kA artha AtmaghAta nahIM, isake viparIta AtmaprApti hai| kisI bhI kaSAya ke kAraNa yA bhaya se agara sAdhaka mRtyu ko prApta karanA cAhatA hai aura svayaM ko bhulAkara use prApta karatA hai taba use AtmaghAta kahA jaaegaa| bhaya ke kAraNa koI mRtyu ko svIkAra karatA hai to vaha sAdhutva se bhraSTa ho gayA kahanA hI ucita hai| sallekhanA bhaya se prApta mRtyu nahIM hai| jaba taka zarIra ko sAdhana mAnakara jitanA bhI dharmalAbha prApta kiyA jA sakatA hai utanA karanA cAhie; parantu jaba dharmalAbha kI apekSA pApa bar3hane kI sambhAvanAe~ nirmANa hotI haiM taba isa nazvara kalevara (deha) ko bacAe kyoM rakheM? isIlie jJAnIjana jIvana kI carama sImA para pahuMcakara paNDitamaraNa kA saharSa svAgata karate haiN| samAdhi, sallekhanA, vIramRtyu, mRtyu mahotsava Adi saba ekArthavAcaka zabda haiN| 110 00 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa avasthA meM sAdhaka sAvadhAnI aura khuzI ke sAtha mRtyu kA svAgata karatA hai| zarIra nazvara hai aura usakA sUkhI pattiyoM ke samAna naSTa hote jAnA aTala bAta hai| vaise dekheM to janma jitanA satya hai utanI hI mRtyu bhI satya hai| bhogAsakta bahirmukhI jIva janma kA svAgata miThAiyA~ bA~Takara karate haiM parantu mRtyu kA nAma sunate hI Dara jAte haiN| yaha jIva kI ajJAnatA nahIM to aura kyA hai? vastutaH janma, vRddhi, paripuSTatA aura anta meM nAza yaha jIvasRSTi ke prANoM kI prakRti hai| jIvana kA artha kyA hai? isa deha kA bharosA kauna de sakatA hai? phira bhI ajJAnI jIvoM dvArA nitya saMkalpa-vikalpoM ke bAre meM socanA jArI hai, parantu isa cakra ko kisI eka jagaha para rokanA Avazyaka hotA hai| ___ 'AttasArekSudAhe'pi na hi zocanti maanvaaH|' rasa nikAle Ikha kI khoI jalAne para koI zoka nahIM karatA hai| eka bAra vastu tattva kA AtmasAkSAtkAra hone para saMkalpoM kA parityAga hotA hai| AtmasvarUpa meM sthiratva AtA hai| aisA hone para dhIre-dhIre vidhipUrvaka bhojana kA tyAga karate hue deha kA visarjana hotA hai| isI kA AcAra dharma meM sallekhanA nAma hai| arthAt ina saba prakriyAoM meM kevala deha-tyAga kA mahattva nahIM hai aura pramukhatA bhI nahIM hai| AtmasvarUpa meM akaMpa (bhayabhIta hue binA) sthiratva hI sabase mahattvapUrNa tattva hai| sallekhanA kI sArvakAlikatA aura sArvajanikatA sallekhanA ke sandarbha meM gaharAI se soceM aura sAra rUpa meM usake artha ko spaSTa kareM to use sArvakAlika aura sArvajanikatA kI kasauTI para A~kA jAnA ucita hai| yaha vicAra prAcInakAla yA kisI viziSTa dharma ko mAnakara asvIkAra karanA vicAra kI hAni hai| sallekhanA kA bhUta, vartamAna, bhaviSya meM mahattva rhegaa| dUsarI bAta- isakI puSTi vaidika granthoM tathA anya dharmIya granthoM se bhI hotI hai, arthAt yaha sArvajanika bhI hai| AtmA amara hai aura deha nazvara hai| naitikatA, mAnavatA, saccA jJAna aura AtmasAkSAtkAra ko yaha tattvajJAna puSTi pradAna karatA hai| sarvadharmasamabhAva ke dharAtala para utaranevAlI yaha sallekhanA saMkalpanA paMtha-dharma ko bhUlane kI bAta karatI hai| isakI sArvakAlikatA aura vyApakatA abAdhita hai| AcArya vinobA bhAve ne isI sallekhanA (mRtyu mahotsava) se AtmasAkSAtkAra kiyA hai| sallekhanA sanAtana vicAra hai jise bIsavIM sadI ke madhya meM AcAryazrI zAntisAgarajI ne saiddhAntika AcAra-dharma-kSetra meM prabhAvI rUpa se samAja meM prasthApita kiyaa| prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 111 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainetara darzanoM meM sallekhanA E DaoN. bhAgacanda bhAskara mRtyu tIna prakAra kI ho sakatI hai- zArIrika, mAnasika aura aadhyaatmik| AdhyAtmika mRtyu ko hI jainadharma meM sallekhanA kahA gayA hai| sallekhanA zrAvaka kI tRtIya avasthA hai| yahA~ taka pahu~cate-pahu~cate vaha viSaya-vAsanAoM se anAsakta hokara zarIra ko bhI bandhana rUpa samajhane lagatA hai| samyagdarzana, jJAna aura cAritra ke samanvita AMcaraNa se usakA mana saMsAra se virakta ho jAtA hai| usa sthiti meM yadi zarIra aura indriyA~ apanA kAma karanA banda kara detI haiM to samyaka AcaraNa meM bAdhA utpanna hotI hai aura parAdhInatA bar3hatI calI jAtI hai| isalie usase mukta hone ke lie sAdhu athavA zrAvaka sallekhanA (samAdhimaraNa) dhAraNa karatA hai| Atma sAkSAtkAra ke mAdhyama se hI use prApta kiyA jA sakatA hai| lagabhaga sabhI dharmoM meM kisI na kisI rUpa meM AdhyAtmika mRtyu ko svIkAra kiyA gayA hai vaidika, jaina, bauddha, cInI, tibbatI aura jApAnI pUrvIya darzanoM meM usakA mUla uddezya AtmAnubhUti yA AtmajJAna prApta karanA rahA hai aura pAzcAtya darzanoM meM AtmA se mukti prApta karanA athavA punarjanma prApta karanA rahA hai| sallekhanA aura samAdhimaraNa paryArthaka zabda haiN| sallekhanA kA udadezya yahI hai ki sAdhaka saMsAra paramparA ko dUra kara zAzvata abhyudaya aura niHzreyas kI prApti kre| sallekhanA jaisA koI zabda vaidika saMskRti meM nahIM hai| jainadharma meM to nirvikArI sAdhu athavA zrAvaka ke maraNa ko mRtyu mahotsava kA rUpa diyA gayA hai, jabaki anyatra aisA koI prasaMga nahIM AtA vastutaH samAdhimaraNa antima samaya meM AdhyAtmika aura pAralaukika kSetra meM apanI AtmA ko vizuddhatama banAne ke lie eka sundara sAdhana hai| vaidika saMskRti meM prAyopavezana, prAyopagamana jaise katipaya zabda sallekhanA ke samAnArthaka avazya milate haiM parantu unameM vaha vizuddhatA tathA sUkSmatA nahIM dikhAI detii| adhika sambhava yaha hai ki usa para jaina saMskRti kA prabhAva par3A hogaa| bauddha saMskRti meM bhI sallekhanA se milatA-julatA koI vrata dekhane meM nahIM miltaa| 11200 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA athavA samAdhimaraNa jaisA koI vrata vaidika saMskRti meM yadyapi upalabdha nahIM hai para naciketA aura yama tathA arjuna aura kRSNa ke bIca hue vArtAlApa se AtmasamarpaNa rUpa bhaktiyoga kA rUpa sAmane avazya AtA hai| upaniSada sAhitya meM saMsAra (janma-maraNa) vijJAna kA vikAsa huA hai aura avidyA rUpa karma ke vinAza se mukti prApta kI jAtI hai samAdhi ke mAdhyama se| isase adhika kucha nahIM miltaa| mRtyu ke bAda kI kriyAkANDa vyavasthA meM mantrapUrvaka gaMgAjala chir3akAnA Adi kArya isakI paridhi ke bAhara haiN| .. bauddhadharma meM mRtyu ke samaya bauddha sUtroM kA pATha kiyA jAtA hai aura bAda meM paritrANakara sAdhuoM ko AhAra dAna bhI diyA jAtA hai| isa samaya cInI, tibbatI aura jaina bauddhadharma meM bhI lagabhaga yahI rUpa milatA hai| mesApoTAmiyAM aura misra saMskRti meM mRtyu ke bAda Izvara rUpa nyAyAdhIza ke sAmane apanA pUrA lekhA-jokhA denA par3atA hai| hebrika saMskRti meM mRtyu kI vizeSa avadhAraNA nahIM hai kyoMki vahA~ zarIra aura AtmA vApisa yathAsthAna cale jAte haiN| use Izvara kI sRSTi kA svAbhAvika eka pavitra bhAga mAnA jAtA hai para hai vaha pApa kA phl| use masIhA ke sAmane jAnA par3atA hai| krizciniTI meM AtmA kA punarjanma kucha dUsare rUpa meM hai| kula milAkara kahA jA sakatA hai ki usameM punarjanma hotA hai jise Resurrection kahA jAtA hai| marane ke bAda AtmA ko svarga, naraka yA vizuddhi ke lie bheja diyA jAtA hai| mRtyu ke samaya Izvara kI prArthanA hI sabase bar3I zaraNa hai| islAma meM allAha ko hI ekamAtra Izvara mAnA gayA hai| mRtyu ke samaya prArthanA kI jAtI hai ki vaha usake sAmane khar3A rhe| vaha allAha se kSamA yAcanA karatA hai aura usase pavitra hone kI prArthanA karatA hai aura phira allAha meM samAviSTa ho jAtA hai| punarjanma yahA~ nahIM hai| marate samaya kurAna kA pATha sunatA/par3hatA hai aura pApoM se mukta karane kI prArthanA karatA hai| tulanAtmaka dRSTi se dekhA jAye to mRtyu ke samaya sabhI dharmoM meM apane iSTadeva ke prati zraddhA aura bhakti vyakta kI jAtI hai, stavana yA sUtrapATha karake aura kRta kAryoM kA prAyazcita kara nirAsakti pUrvaka jIvana kA antima samaya nikAlA jAtA hai| isa prakriyA meM jainadharma kI sallekhanA kA jo gaharA rUpa hamAre sAmane rahatA hai vaha anyatra nahIM miltaa| Euthanasia aura sallekhanA (Spiritual Death) Euthanasia kA artha hai Good death yA dying well ise videzoM me Physician-assisted Suicide kahA jAtA hai| vyakti eka lambI asahanIya bImArI prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 113 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se jaba taMga ho jAtA hai to vaha cikitsaka kI sahAyatA se mRtyu pAkara usase mukta ho jAnA cAhatA he ise Slippery Slope bhI kahA jAtA hai| yaha eka prakAra se AtmahatyA hI hai jo sAmAjika aura dhArmika dRSTi se anucita aura kAnUna ke viruddha hai jIvana kA yadyapi yaha eka svAbhAvika pariNAma hai, para kinhIM vizeSa paristhitiyoM meM kyA dUsare ke mAdhyama se bhI isa pariNAma ko prApta kiyA jA sakatA hai? yaha eka yakSa prazna hai jisa para sAmAjika, dhArmika, rAjanItika aura nyAyAdhIza samudAya meM matabheda khar3A huA hai| ___ AdivAsI jAtiyoM meM mRtyu ko svAbhAvika na mAnakara use zatru yA bhUta pizAMcoM dvArA diyA gayA apaghAta mAnA jAtA hai para pUrva aura pAzcAtya paramparA meM use svAbhAvika hI kahA jAtA hai| grIka dArzanikoM ne to mRtyu ke bAda punarjanma hotA hai yA nahIM, isa viSaya para bhI kAphI vicAra kiyA hai| Euthanasia zabda grIka eu se niSpanna huA hai jisakA artha hotA hai well aura thanatos kA tAtparya hai mRtyu / yadi zArIrika aura mAnasika bImArI se rogI adhika parezAna ho jAtA hai to vaha nyAyAlaya meM mRtyu pAne ke lie nivedana karatA hai| yadi nyAyAlaya use svIkAra karatA hai to nyAyAdhIza rogI ko viSa pilAne svayaM AtA hai| ___ ariSToTala, pleTo aura DishAnara ne AtmahatyA kI nindA kI hai aura svAbhAvika mRtyu ko hI sahI svIkAra kiyA hai| kadAcit Sophokles pahalA dArzanika hai jisane AtmahatyA ko ucita mAnA hai| roma meM use Summum Bonum mAnA jAtA rahA, yadi usakA kAraNa bImArI, unmAda yA apamAna ho, para use sainikoM, aparAdhiyoM aura dAsoM ke lie niSiddha mAnA hai| lagabhaga tIsarI zatI meM IsAI mata se prabhAvita niyoplATonisTo ne isakA virodha kiyA aura use Izvara dvArA pradatta pariNAma maanaa| agastAyana ne pAMcavIM zatI meM ise chaThe kamAMDameMTa Thou shalt not kill kA virodhaka maanaa| terahavIM zatI meM Aquinas ne isakA yaha kahakara samarthana kiyA ki AtmahatyA karane vAlA pazcAttApa (Repentance) se vaMcita raha jAtA hai aura svAbhAvika mRtyu se bhI galata AtmahatyA kA vicAra hai| unhoMne Summa theolegica meM AtmahatyA ko pApa aura kAnUnana viruddha kahA hai| Renaissance ne yadyapi isa paramparA ke virodha meM kucha nahIM kahA, para usa para punarvicAra karane kA vAtAvaraNa avazya bnaayaa| phalataH Thomas More ne Litopia meM 1516 meM aura E. Bacon ne New Atlantis meM 1926 meM AtmahatyA ke pakSa meM apane tarka diye aura use sahI batA diyaa| parantu 1757 meM David Hume ne una tarkoM kA uttara dekara AtmahatyA ko punaH svIkAra kara diyaa| 19vIM zatI meM AtmahatyA para vaijJAnika AdhAra se vicAra kiyA jAne lgaa| 11400 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1897 meM Durkheim ne use sAmAjika aparAdha kahakara usake tIna kAraNa batAyeahaMkAra, paropakAritA aura apmaan| Freud ne ise bhAvAtmaka udvelana kA kAraNa mAnA aura svayaM bhI isakA zikAra huaa| ohiyo meM 1906 meM amerikA ne AtmahatyA ke pakSa meM bila pAsa karAnA cAhA, para vaha gira gyaa| 1935 meM briTena meM bhI aisA hI bila lAyA gayA, para use maMjUrI nahIM mila skii| Tohnson aura Repouille ko kramazaH unakI patnI aura putra ko Mercy Killing karane para daNDita bhI kiyA gyaa| hiTalara ne to usameM eka nayA mor3a hI lA diyaa| dvitIya vizvayuddha meM lagabhaga eka lAkha logoM ko jAtIya zuddhikaraNa ke nAma para napuMsaka banA diyA gyaa| jarmanoM ne lethala gaisa ke mAdhyama se 1939 meM apaghAtiyoM ko mRtyu ke ghATa utAra diyaa| 1941 meM to antataH usake pakSa meM kAnUna bhI bana gyaa| yaha vastutaH eka prakAra se sAmUhika vadha hI thaa| ise Euthanasia nahIM kahA jA sktaa| briTena meM Euthanasia Society kI sthApanA huI aura Euthanasia ke pakSa meM punaH vAtAvaraNa banAyA gyaa| 1950 se 1969. taka lagAtAra briTena aura amerikA ke isake pakSa meM aneka bAra bila rakhe gaye para ve pAsa nahIM ho ske| Fleteher ne Euthanasia ke pakSa meM jabardasta tarka prastuta kiye| usane Murder ko Malice Aforethought kahA aura Euthanasia ko Mercy Aforcthought kahakara use ucita tthhraayaa| janamata karAkara bhI isa pakSa ko majabUta karAyA gayA keneDA, briTena aura amarIkA meN| isake bAda Death with dignity bills bhI lAye gaye, para Living will ko kAnUnI nahIM banAyA jA skaa| anta meM 1976 meM keliphorniyA, amerikA meM Right-to-die statue pAsa ho skaa| nIdaralaiNDa Adi dezoM ne bhI isa para vicAra kiyA aura Dutch Medical Council Valuntary Euthanasia ko svIkRta kiyaa| phira bhI vivAda zAnta nahIM huaa| 1980 meM Derek Humphry ne Hemlock Society banAI, Let me die before I wake pustaka likhI aura Euthanasia Research of Guidance Organization Group ne taiyAra kiyaa| The world federation of right-to-die Societies bhI banAI gaI para use pUrI taraha kAnUmI nahIM banAyA jA sktaa| 1984 meM nIdaralaiNDa ne kucha zartoM ke AdhAra para use svIkAra kara liyaa| .. amerikA meM ise kAnUnI jAmA pahanAne kA bar3A prayatna huA, para saphalatA nahIM mila skii| 1970 meM suprIma korTa ne Right to Refurse Medical Treatmet Constitution pAsa kiyaa| Dr. Jack Kevorkian ke athaka prayatna se The Oregon Death with Dignity Act pAsa huA 1994 meM, para use 1997 meM radda kara diyA gayA aura Physician-Assisted Suicide ko gaira kAnUnI mAnA gyaa| Aja prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 115 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI use pUrI taraha vaidhAnika rUpa nahIM mila skaa| briTena meM pharavarI 14, 2003 ko SaDvarSIya Cloned Sheep Dolly ko phephar3oM meM kharAbI A jAne ke kAraNa * Euthanized Death se samApta kara diyA gyaa| isakA tAtparya yahI hai ki aba asahanIya aura lA-ilAja ho jAne para karuNA ke AdhAra para prANI ko mRtyu kA varaNa karAyA jA sakatA hai| mahAtmA gAMdhI ne bhI eka bachar3e ko isI AdhAra para mArane kI AjJA dI thI jisakI kAphI AlocanA kI gaI thii| AtmahatyA (Suicide) ko vaidhAnika svIkRti na milane kI pRSThabhUmi meM mUla bhAvanA yaha hai ki vyakti kA samAja ke prati eka viziSTa karttavya huA karatA hai jo AtmahatyA se patita ho jAtA hai| vyakti para samAja kA adhikAra hotA hai| vaha vyakti ko mArane meM sahayoga nahIM de sktii| isake atirikta dhArmika kSetra meM AtmahatyA ko Izvara ke viparIta mAnA gyaa| kinhIM vizeSa paristhitiyoM meM use svIkArA jA sakatA hai, para vaidhAnikatA nahIM dI jA sktii| inake atirikta Atma svAtantraya; kAruNika mRtyu, cikitsaka kI sahAyatA se prApta mRtyu Adi tarkoM ne bhI jIvana kI guNavattA ko kama nahIM kiyaa| use aparAdha kI zreNI se mukta nahIM kiyA jA skaa| naitikatA kI dRSTi se bhI ise ucita nahIM kahA jA skaa| IsAI, islAma, vaidika, jaina, bauddha Adi koI bhI dharma AtmahatyA kI svIkRti nahIM detaa| bhAratIya saMvidhAna meM bhI AtmahatyA ko kisI bhI sthiti meM vaidhAnika nahIM mAnA gyaa| usakA Article 21 aura Section 309 spaSTa rUpa se AtmahatyA ko gairakAnUnI mAnatA hai| dhArA 14 aura 306 bhI isa sandarbha meM ullekhanIya hai| isake bAvajUda satI prathA sadiyoM se pracalita rahI hI hai| vaidika dharma yadyapi AtmahatyA ke pakSa meM nahI hai, phira bhI jahA~ kahIM vaha udAratA ke pakSa meM bhI dikhAI detA hai| jainadharma meM isa udAratA ko sallekhanA kA rUpa diyA gayA hai| zArIrika akSamatA aura roga kI gambhIratA jaba gaharI ho jAtI hai to pUrNa nirAsakta hokara, ahiMsaka bhAva se dhArmika ArAdhanA karate hue vyakti ko jIvana-mukta hone ko vaidhAnika mAnatA hai jaina dharma / saMvidhAna meM bhI isa prakAra kI dhArmika mRtyu ko asaMvaidhAnika nahIM batAyA gyaa| amara ujAlA, AgarA, aMka 2 agasta 2004 meM zrI gulAbacanda ke prakaraNa kA sandarbha prakAzita huA thA aura usa samaya bhI isa viSaya para kAphI manthana huaa| samAna adhikAra aura jIne kA adhikAra ke sandarbha meM 1974 meM sarvocca nyAyAlaya ne marane ke adhikAra ko bhI svIkAra kiyA para isa paridhi se AtmahatyA jaisA jaghanya aparAdha bAhara rhaa| isase spaSTa hai ki sallekhanA eka AdhyAtmika mRtyu kA varaNa hai, jabaki icchA mRtyu yA AtmahatyA eka aparAdha hai| 11600 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddha nAma satya hai # mizrIlAla jaina Age-Age apanI hI arathI ke maiM gAtA calU~ siddha nAma. satya hai, arihanta nAma satya hai| pIche-pIche dUra taka dikha rahI jo bhIr3a hai, paMchI zIkha se ur3A khAlI par3A nIr3a hai| sRSTi sArI dekha le paryAya hI anitya hai, siddha nAma satya hai...... jinako mere sukha-duHkhoM seM, kucha nahIM thA vAstA, unake hI kandhoM para merA, kaTa rahA hai raastaa| A~kha jaba mu~dI to koI zatru hai na mitra hai, siddha nAma satya hai........ DoriyoM se maiM nahIM baMdhA merA saMskAra thA, eka kaphana para hI merA raha gayA adhikAra thaa| tuma use utArane jA rahe, yaha satya hai, siddha nAma satya hai......... unake anurAga ko Aja ye kyA ho gayA, jisa kSaNa citA para car3hA mahAna kaise ho gyaa| jo anitya vo hI nitya, nitya hI anitya hai, siddha nAma satya hai..... maiM arUpI gaMdha dUra ur3a gaI thI phala se, lahara thI, calI gaI dUra mRtyu kUla se| satya dekha ha~sa rahA, ki jala rahA asatya hai, siddha nAma satya hai........ maiM tumhAre vaMza se bhaTakA huA hU~ devatA, Atmatattva chor3akara maiM jagata ko dekhtaa| ye anAdi kAla kI, bhUla kA hI kRtya hai, siddha nAma satya hai.......... prakRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 117 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maraNa : eka nizcita sthiti & DaoN. sureza candra jaina ___ bhAratIya dArzanika paramparA meM jIvana-maraNa aura punarjanma ko AdhAra banAkara cintana kI prakriyA satata pravAhamAna rahI hai| jIvana aura maraNa donoM ko nizcita mAnakara hI jIvana jIne kI vidhi vikasita huI aura isI bindu ko kendra meM rakhakara vibhinna dharmoM kA abhyudaya huA hai| yoM kahA jAya ki maraNAzrita jIvana hI zAzvata satya hai, sambhavataH isIlie antima yAtrA ke samaya 'rAma nAma satya hai' yA 'arihanta nAma satya haiM' kA uccAraNa kara jIvana jIne vAle ko bodha karAyA jAtA hai ki eka na eka dina sabakI yahI sthiti hone vAlI hai| mahAbhArata meM eka prasaMga haiajJAtavAsa ke samaya tRSAtura hokara yudhiSThira ne bhAiyoM ko jala kI khoja karane bhejA to jaMgala meM eka sarovara taTa para yakSa ne sabhI se prazna pUche aura ucita uttara na milane para sabako aceta kara diyaa| anta meM yudhiSThira svayaM bhAiyoM ko talAzate hue usa sarovara-taTa para pahu~ce to yakSa ne praznoM kI jhar3I lagA dii| usameM eka prazna yaha bhI thA ki isa jagata kA Azcarya kyA hai? yudhiSThira ne kahA- saMsAra meM sabhI maraNazIla haiM, phira bhI jIne kI AkAMkSA se manuSya svayaM ko maraNaraMhita mAnakara pravRtti karatA hai| zramaNa-paramparA meM maraNa ke viSaya meM vyApaka UhApoha kiyA gayA hai| maraNa ko dArzanika pRSThabhUmi meM eka paryAya.kA vinAza mAnA gayA hai to dUsarI kA utpAda aura jaba taka sAMsArika jIvana hai taba taka yaha krama nirantara calatA rahatA hai| naI paryAya kA utpAda, purAnI kA vinAza, parantu zAzvata AtmA kA vinAza nahIM hotaa| paryAya ko satyam zivam sundaram na mAnakara use satyam zivam aura sundaram banAne kI prakriyA kA nirUpaNa karanA jaina dharma-darzana kA abhidheya rahA hai| ___maraNa ke sandarbha meM zAstrIya vizleSaNa karate hue jaina vAGmaya meM mukhyataH tadbhava maraNa aura nityamaraNa, bAla maraNa, paNDita maraNa Adi kI vistArapUrvaka carcA kI gaI hai| ___sAmAnyataH AyukSaya ko maraNa kA kAraNa mAnA jAtA hai| pratikSaNa Ayu Adi prANoM kA nirantara kSaya hote rahanA nitya maraNa hai| nUtana zarIra dhAraNa karane ke lie pUrvaparyAya kA naSTa honA tadbhava maraNa kahA gayA hai|' 'jAtasya maraNaM dhruvam' kI 11800 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avadhAraNA to anubhavagamya hai hI, parantu usa janma yA paryAya ko kisa prakAra UrdhvagAmI dizA pradAna kI jAya, jisase jIva jo tattvataH avinAzI-dhruva aura caitanya svarUpa hai vaha jIvana-maraNa se mukta ho jAya, yahI jainadharma-darzana kA pratipAdya aura jIvana kI caryA bana gaI, jisakA nirUpaNa zrAvakAcAra aura zramaNAcAra meM paga-paga para dRSTigocara hotA hai| zrAvaka ke prathama karttavya devapUjA meM nityaprati yaha bhAvanA bhAyI jAtI hai| bohilAho sugaIgamaNaM, samAhimaraNaM, jiNaguNasaMpatti hou mjjhN| isI prakAra municaryA kA parama dhyeya bhI bodhilAbha evaM samAdhimaraNa hai| bhagavatI ArAdhanA meM mukhyataH pA~ca prakAra ke maraNa kA ullekha hai- 1. paNDitapaNDita maraNa 2. paNDita maraNa 3. bAlapaNDita maraNa 4. bAlamaraNa 5. baalbaalmrnn| uttarabheda ke rUpa meM bAlamaraNa ke cAra bheda tathA bAlabAlamaraNa ke pA~ca bhedoM kA nirUpaNa hai| isIprakAra jahA~ paNDita maraNa prAyopagamana, bhakta pratyAkhyAna aura iMginImaraNa ke rUpa meM vibhakta hai to bhakta pratyAkhyAna maraNa - savicAra aura avicAra ke rUpa meM vyAkhyAyita hai| avicAra bhaktapratyAkhyAna ko bhI niruddha, niruddhatara aura paramaniruddha rUpa meM vibhakta kiyA hai| niruddhAvicAra bhakta pratyAkhyAna prakAza rUpa tathA aprakAza rUpa se ullekhita haiN| * paNDita paNDita maraNa - kSINa kaSAya kevalI bhagavAn kA maraNa paNDita-paNDita maraNa kahA gayA hai| * paNDita maraNa - cAritravAn muniyoM kA maraNa paNDita maraNa kahalAtA hai| * bAla paNDita maraNa - saMyamAsaMyamI (viratAvirata) jIva ke maraNa ko bAlapaNDita maraNa saMjJA se abhihita kiyA gayA hai| * bAlamaraNa - avirata samyagdRSTi jIva ke maraNa ko bAlamaraNa kahate haiM athavA ratnatraya rahita samAdhimaraNa ke binA maraNa honA bAla maraNa hai| . bAla-bAlamaraNa - mithyAdRSTi kA maraNa bAla-bAlamaraNa hai| zramaNa-paramparA meM maraNa ke bhedopabheda kA kathana karane kA yahI abhiprAya hai ki durlabha manuSya paryAya ko kaise sArthaka banAyA jaay| siddhAnta evaM adhyAtma granthoM, cAroM anuyogoM kA pratipAdya viSaya AtmakalyANa kI ora jIva kI pravRtti ko . utprerita karanA rahA hai| ratnatraya (samyagdarzana, samyagjJAna evaM samyak cAritra) kA kathana isI pariprekSya meM hai| mokSamArga meM prayojanabhUta tattvArthoM kA zraddhAna karanA samyagdarzana kahA hai, parantu isake viparIta jIva aura zarIrAzrita mana, vacana Adi kI ekarUpatA kA zraddhAna mithyAdarzana athavA bahirAtmA rUpa se jAnA jAtA hai| zarIra jo jar3a evaM pudagala vargaNAoM kA samUha hai aura acetana dharmI hone ke kAraNa prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 119 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha kabhI cetanadharmI nahIM ho sktaa| dravyamana hRdaya sthAna meM ATha pAMkhur3I ke kamalAkAra rUpa meM hai tathA atisUkSma vargaNAoM se nirmita hai| bhAvamana karmoM ke kSayopazama ke adhIna hai| sAmAnyataH karmoM kA vibhAjana dravyakarma, nokarma tathA bhAvakarma ke rUpa meM kiyA gayA hai| unameM se jJAnAvaraNAdi ATha karma dravyakarma - kArmANa vargaNAoM se racita haiN| kArmANa vargaNAoM se nimitta audArika - vaikriyika, AhAraka, taijasa zarIra rUpa no karma haiM tathA rAga, dveSa Adi Adi AtmA ke vaibhAvika pariNAma (bhAvakarma) haiN| uparyukta tIna karmoM se bhinna AtmA kA paricaya prApta kara mAnasika, vAcika aura kAyika tathA vibhAva-bhAvoM se bhinna AtmA kA zraddhAna karanevAlA samyagdRSTi antarAtmA kahalAtA hai| jo antarAtmA bheda-vijJAna ke mAdhyama se nirantara svabhAva kI rakSA karane meM pravRtta hotA hai vahI kramazaH paramAtma pada ko prApta ho sakatA hai| prakArAntara se antarAtmA kA cintana aura vyavahAra paramAtma pada kI prApti meM sAdhana bana jAtA hai| . samyagbodhi kA abhiprAya bhI yahI hai- bAraha bhAvanA meM isa yathArtha bodha ke lie bhAvanA bhAne kI preraNA kI gaI hai| "dhana kana kaMcana rAjasukha, sabahi sulabha kara jaan| durlabha hai saMsAra meM, eka jathAratha jJAna / / " -kavi bhUdharadAsa jIvana kI sArthakatA jJAnArjana meM aura jJAna kI sArthakatA sadviveka pUrNa AcaraNa meM nihita hai| dharmamArga kA abhidheya eka mAtra yahI hai ki kisI bhI taraha sadviveka pUrNa AcaraNa ho| ajJAnI kA AcaraNa viveka zUnya hotA hai| pazu aura manuSya paryAya meM antara bhI yahI hai| yadi isa antaraM kI pratIti na ho to manuSya kA jIvana-vyavahAra pazu tulya hai| indriya-viSaya-vyApAraniSTha' manuSya kA jIvana aihika aura daihika pUrti ke nimitta hotA hai aura AtmaniSTha vyakti kA jIvana uttarottara AtmaguNoM kI samprApti kI ora UrdhvagAmI hotA hai| isIlie antarAtmA deha ko bhinna mAnatA huA gRhavAsa na chor3ate hue bhI anAsaktipUrvaka artha aura kAma puruSArtha kA sevana karatA hai| zarIramAdyaM khalu dharmasAdhanam' ko dRSTi meM rakhakara Avazyaka AhAra-pAnI detA hai| antarAtmA kI cintana kI dizA hI badala jAtI hai| usakA cintana kucha isa prakAra hotA hai- 84 lAkha yoniyoM meM paribhramaNa karatA huA tad tad paryAyoM meM janmA aura marA / jJAnaddhi jAgRta nahIM huii| tIvra mithyAtva ke sadbhAva meM krodha-mAna-mAyA-lobha se jIvana vyatIta kiyaa| yaha merA ajJAna thA jisake kAraNa jo AtmalAbha prApta honA cAhie thA vaha na huaa| jaba manuSya paryAya meM jJAna ko prApta kara tadanukUla AcaraNa se Atma lAbha ho sakatA hai - anyathA jisa taraha baladeva buddhibhrama aura mohApanna hokara nArAyaNa ke mRta zarIra kI sevA-suzrUSA 1201 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karate haiM aura zarIra meM koI ceSTA na hone para atyanta duHkhI hote haiN| jaba bodha hotA hai to apanI karanI para pazcAtApa karate haiM / antarAtmA dRSTi sampanna kA bhI aisA hI cintana hotA hai| maraNazIla zarIra ke prati usakI yahI dRSTi banatI hai| isIlie aisA jIva maraNa ko samIpa jAna kara yathAyogya samaya meM samAdhi yA sallekhanApUrvaka maraNa kI taiyArI meM juTa jAtA hai| AcArya samantabhadra ne sallekhanA dhAraNa kI avasthAoM kA digdarzana karate hue likhA hai ki upasarga, durbhikSa vRddhAvasthA athavA asAdhya rugNAvasthA kI sthitiyoM ke upasthita hone para Atma dharma kI rakSA ke lie sallekhanA dhAraNa karanI caahie| ___vastutaH manuSya janma kI saphalatA aihika bhoga sampadA meM nahIM hotii| isa bAta kA jJAna aNuvratI sadgRhastha ko hotA hai| ataH uparyukta avasthA ke utpanna hone para vaha AtmakalyANArtha sAMsArika cakravyUha .se svayaM ko nikAlane kA sArthaka prayatna karane kI ora agrasara hotA hai| ___ sallekhanA ke vAstavika nihitArtha ko na samajhate hue hI ise AtmahatyA kahA jAtA hai| jabaki Atma hatyA meM saMkleza pariNAmoM kI pramukhatA hotI hai aura una pariNAmoM ke pratikAra ke rUpa meM Atma hatyA jaisI pravRtti panapatI hai| ThIka isake viparIta nirantara sadavivekapUrvaka jIvana yApana karate hue zArIrika niyati ko dekhakara vidhivat sallekhanA dhAraNa kI jAtI hai| deha ke nimitta bhoga-upabhoga kI sImAoM ko kramazaH hAsonmukha banAte hue Atma jAgaraNa kA nirantara abhyAsa karate hue deha kA visarjana kiyA jAtA hai| sallekhanApUrvaka maraNa karanevAlA mumukSu sAdhakaM mRtyu kA AliMgana karatA hai| deha chUTane kI vyagratA samApta ho jAtI hai| kavihRdaya mizrIlAla jaina ne isakA saTIka citraNa kiyA hai ___"Age-Age apanI arathI ke maiM gAtA cluuN| siddha nAma satya hai, arihanta nAma satya hai||" niSkarSataH jaba maraNa honA nizcita hai to usako sahajatA se svIkAra karate hue mukti kA prayAsa karanA hI to sadviveka kA takAjA hai| isIlie birale dhIravIra vyakti hI isa mRtyu mahotsava kA upakrama kara pAte haiN| * sandarbha 1: tatraM nityamaraNaM. samayasamaye svAyurAdInAM nivRttiH / tadbhavamaraNaM bhavAntaraprAptya nantaropazliSTaM puurvbhvviglnm| -rAjavArtika, 7/22/2 2. paMDida paMDidamaraNaM paMDidamaraNaM paMDidayaM bAlapaMDidaM cev| bAlamaraNaM cautthaM paMcamayaM bAlabAlaM ca / / -bhagavatI ArAdhanA 26 3. paMDidapaMDidamaraNe khINakasAyA maraMti kevlinno| -bhagavatI ArAdhanA 27 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMkaH) '2004 0 121 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA kyoM? aura kaba? E DaoN. kapUracanda jaina _ 'jAtasya hI dhruvo mRtyurbuvaM janma mRtasya ca' tathA 'maraNaM prakRtiH zarIrINAm' arthAt jisakA janma huA hai usakI mRtyu avazya hai aura jisakI mRtyu hai usakA janma bhI avazyambhAvI hai tathA mRtyu dehadhAriyoM kA svabhAva hai| aisI kahAvateM bhAratIya saMskRti meM prAcIna kAla se calI A rahI haiN| vastutaH ye kahAvateM na hokara jIvana kI saccAI ko pratyakSa dikhAne vAle vAkya haiN| kyA koI sadA isa pRthvI para raha sakA hai? sacamuca duniyA eka raMgamaMca hai jahA~ jIvarUpI pAtra AtA hai aura apanA abhinaya karake calA jAtA hai| parantu kyA AvAgamana/paribhramaNa kI yaha saraNi sadA calatI rahegI, jIva yoM hI AtA-jAtA rahegA, phira janma, phira mRtyu, isa jIvana kA koI anta hai? isa jIvana se chuTakArA hai? sukha-duHkha kI isa paramparA kA koI anta hai? koI nAza hai, koI sthAna aisA hai jahA~ se lauTakara nahIM AnA hai? zAzvata/ avinAzI pada hai koI? yaha cintana bhI bhAratIya aura kevala bhAratIya rahA hai| ___ anya dharmoM, darzanoM ne mRtyu ko bhaya kI saMjJA dI hai, kintu jainadarzana ne mRtyu bhI eka kalA batAI hai| use bhI eka mahotsava kahA hai| sunane meM yaha bhale hI aTapaTA lage, kintu hai satya / jaise hama kisI utsava kI pUrva se hI taiyArI/yojanA meM laga jAte haiM, vaise hI mRtyu kI taiyArI bhI yathAsamaya prArambha kara denI caahie| mRtyu mahotsava aura isakI taiyArI ko hama sallekhanA kaha sakate haiN| yaha bAta bhI vicAraNIya hai ki yadi hama mRtyu se bhaya kareM, mRtyu ke samaya nAnA prakAra ke krandana/rudana/Akroza/azrupAta Adi kareM to kyA mRtyu hameM chor3a degI? nahIM, ulTe pariNAma nirantara khoTe hote jAyeMge, bhaya se bhaya bar3hatA jAyegA aura azubha karmoM kA nirantara Asrava / bandha hone se Age kI gati bigar3a jAyegI, phira kyoM na hama samatApUrvaka deha kA visarjana kreN| jaise deha kA arjana - zRMgAra kiyA usI prakAra visarjana karane meM duHkha kaisA? hama eka zarIra paryAya ko chor3akara dUsarI paryAya meM hI to jA rahe haiM, aura digambara avasthA meM yadi samAdhimaraNa ho rahA hai to phira to sambhava hai isa janma-maraNa kI paramparA se hI chuTakArA pA rahe hoN| . 122 00 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRti meM zrAvakoM kI usa AcAra saMhitA kA varNana hai jisa para calate hue vaha zanaiH zanai: muktipatha kI ora agrasara hotA hai aura anta meM digambara mudrA dhAraNa kara muktivadhU kA varaNa karatA hai| zrImad bhAgavat meM kahA gayA hai ki RSabhadeva ne yogiyoM ko dehatyAga kI vidhi sikhAne ke lie avatAra liyA thaa| jaina zrAvakoM kI AcAra-saMhitA meM pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvratoM kA mahattvapUrNa sthAna ' hai| isake sAtha hI eka terahavA~ vrata hai jise 'vratarAja' kahA gayA hai aura vaha hai 'sallekhanA' / zrAvaka jIvana bhara isa vrata kI taiyArI kare, aisA AcAryoM kA mata hai| sallekhanA maraNaparyaMta lI jAtI hai, isIlie AcArya umAsvAmI ne ise 'mAraNAntikI' kahA hai- ' 'mAraNAntikI sallekhanAM joSitA' -tattvArthasUtra 7/22 loka meM yaha kahAvata bhI pracalita hai ki anta bhalA so saba bhalA / yadi anta bigar3a gayA to ananta saMsAra meM paribhramaNa nizcita hI hai| nItikAroM ne kahA hai "virAddhe maraNe deva durgtiduurcoditaa| anantazcApi saMsAraH punrpyaagmissyti||" sallekhanA meM sabase mahattvapUrNa bAta hai kAya aura kaSAya ko kRza krnaa| AcArya pUjyapAda ne likhA hai- acche prakAra se kAya aura kaSAya kA lekhana karanA arthAt kRza karanA sallekhanA hai| bAharI zarIra kA aura bhItarI kaSAyoM kA uttarottara kAya aura kaSAya ko puSTa karane vAle kAraNoM ko ghaTAte hue bhale prakAra se lekhana karanA arthAt kRza karanA sallekhanA hai| prazna hai- kyA isa kAya aura kaSAya ko ekadama kRza kiyA jA sakatA hai? nhiiN| isake lie kAphI samaya pahale se taiyArI karanI hogii| sAdhaka AhArAdi . kA tyAga karate hue kAya ko aura pariNAmoM meM zAnti lAte hue kaSAyoM ko kRza karatA hai| AcAryoM ne saMvega aura vairAgya bhAva jagAne ke lie punaH punaH saMsAra kI asAratA tathA zarIra ke svabhAva kA cintana karane kA upadeza diyA hai| yathA 'jagatkAyasvabhAvau vA sNvegvairaagyaarthm|' -tattvArthasUtra 7/12 dvAdaza anuprekSAoM kA punaH punaH cintana nizcaya hI saMsAra, zarIra aura bhogoM ke prati virakti utpanna karAne vAlA hai| ataH usakA cintana sAdhaka hI nahIM, sAmAnya janoM ko bhI sadaiva karanA caahie| hamAre AcAryoM ne sallekhanA kI isa taiyArI ke lie 12 varSa kA samaya batAyA hai jise niyama sallekhanA kahate haiN| kahIM-kahIM sallekhanA aura samAdhimaraNa ko eka kahA gayA hai, kintu kahIM-kahIM donoM meM sUkSma antara batAyA gayA hai| AcAryoM ne sabhI vratoM kA phala sallekhanA batAyA hai| "antaHkriyAdhikaraNaM tapaHphalaM sakaladarzinaH stuvte| tasmAdyAvadvibhavaM samAdhimaraNe prytitvym||" -A. samantabhadra prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 10 123 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - AcArya pUjyapAda svAmI ne eka sundara dRSTAnta dvArA sallekhanA ke mAhAtmya ko prakaTa kiyA hai| aneka prakAra ke ratna Adi kA vyApAra karane vAlA vyApArI nahIM cAhatA ki usakA gRha naSTa ho kintu kadAcit usake vinAza kA kAraNa upasthita ho jAya, to usakI rakSA kA pUrA upAya karatA hai, kintu jaba rakSA kA upAya saphala nahIM hotA taba ghara meM rakhe hue una bahumUlya padArthoM ko nikAla letA hai aura ghara ko apanI A~khoM ke sAmane naSTa hote dekhatA hai| isI prakAra vrata, zIla Adi guNoM kA arjana karanevAle zrAvaka aura sAdhu una vratAdi guNaratnoM ke AdhArabhUta zarIra kI rakSA poSaka AhAra auSadhi Adi ke dvArA karate haiM usakA nAza unheM iSTa nahIM hai| yadi zarIra meM asAdhya roga Adi upasthita ho jAya~ to ve unako dUra karane kA yathAsAdhya prayatna karate haiM aura jaba unakA dUra honA azakya mAlUma par3atA hai taba sallekhanA dvAraya apane AtmaguNoM kI rakSA karate haiM aura zarIra naSTa hone dete haiN| tathA- sallekhanA kaba dhAraNa kI jAe? yaha sabase mahattvapUrNa aura sAmayika prazna hai| kyA bhale-caMge, hRSTa-puSTa, sanmArga prasAra meM rata, nIroga, alparogI, sukhI vyakti ko sallekhanA le lenA cAhie? nhiiN| yadi aisI sallekhanA lI jAtI hai to vaha ucita nhiiN| isIlie jainAcArya sallekhanA lene ke kAla/samaya paristhitiyoM ke sambandha meM caukanne rahe haiM aura lagabhaga sabhI AcAryoM ne sallekhanA kI vidhi Adi ke sAtha sallekhanA-kAla kA ullekha/nirdeza kiyA hai| AcArya samantabhadra ke mata meM yadi aisA upasarga yA durbhikSa A jAya, jisakA pratIkAra sambhava na ho, aisA bur3hApA A jAya ki dhArmika kriyAyeM bhalIbhA~ti sampanna na ho sakeM aura aisA roga ho jisakA koI upacAra sambhava na ho taba vyakti ko cAhie ki dharmabhAvanA pUrvaka zarIra kA visarjana kare, yahI sallekhanA hai| mUlArAdhanA meM bhI inhIM bhAvoM ko vyakta karate hue kahA gayA hai- jisakA koI pratikAra na ho aisA asAdhya roga upasthita hone para, rUpa, bala, buddhi vivekAdi guNoM kA nAza karanevAlI vRddhAvasthA A jAne para, deva, manuSya athavA tiryaMca Adi dvArA Akasmika upasarga A jAne para, cakSu karma, indriya kI zakti kSINa ho jAne para, bhaviSya meM samAdhi karAne vAle niryApakAcArya nahIM mileMge- aisA bhaya utpanna ho jAne para sAdhu ko sallekhanA dhAraNa karanA caahie| AcArya sakalakIrti ne 'samAdhi-maraNotsAhadIpaka' meM likhA hai ki indriyoM kI zakti manda hone para, ativRddhatA, upasarga evaM vratakSaya ke kAraNa upasthita hone para, mahAn durbhikSa par3ane para, asAdhya aura tIvra roga A jAne para, jaMghAbala (kAyabala) kSINa ho jAne para dharmadhyAna evaM kAyotsarga Adi karane kI zakti kSINa ho jAne para, vidvAnoM ko cAhie ki mokSaprApti ke lie samAdhimaraNa kreN| 1240 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ Aja paMcamakAla meM uttama saMhanana nahIM hote, ataH iMginI aura prAyopagamana saMnyAsa kI prApti ati durlabha hai, mAtra bhaktapratyAkhyAna sAdhya hai| AcAryoM ne isakA utkRSTa kAla 12 varSa aura jaghanya kAla antarmuhUrta pramANa kahA hai| madhyamakAla ke aneka bheda haiN| isa prakAra ukta kAraNa kadAcit upasthita ho jAyeM to zaktyanusAra yama yA niyama sallekhanA dhAraNa karanA caahie| AcArya durgadeva ne ariSTasamuccaya grantha meM nimitta jJAna se apanI alpAyu kA jJAna hone para bhI sallekhanA dhAraNa karane kI bAta kahI hai| mAnava kI mRtyu se pUrva usake zarIra meM kucha aise lakSaNa prakaTa hote haiM, jina para dhyAna dene se Ayu kA nirNaya kiyA jA sakatA hai| . "piNDatthaM ca payatthaM rUvatthaM hoI taM pi tivi appaM / jIvassa maraNa kAle riTuM Natthi tti sNdeho||" arthAt isameM sandeha nahIM ki maraNa samaya meM piNDastha (zArIrika) padastha (sUrya, candra Adi AkAzIya grahoM ke darzanoM meM vikRti) aura rUpastha (nijacchAyA, paracchAyA Adi aMgavihIna darzana) ina tIna prakAra ke ariSToM kA AvirbhAva hotA hai| ina ariSToM kA vistAra se varNana riSTasamuccaya meM kiyA gayA hai| ina ariSToM se apanI Ayu kA parijJAna kara bhavyAtmAoM ko avazya sallekhanA dhAraNa karanI caahie| eka bAta aura kucha loga sallekhanA ko AtmaghAta jaise dUSita zabdoM se lAMchita karate haiN| sallekhanA AtmaghAta nahIM hai| donoM meM mahAn antara hai| AtmaghAta jaba bhI kiyA jAtA hai, vaha tIvra krodha ke kAraNa hI kiyA jAtA hai, jabaki sallekhanA meM kaSAyoM kA abhAva vizeSataH sarvaprathama krodha-kaSAya kA hI abhAva kiyA jAtA hai kyoMki krodha to kaSAyoM kA senApati hai| AtmaghAta ghanIbhUta duHkha yA pIr3A meM kiyA jAtA hai, jabaki sallekhanA svayaM icchA se sukhapUrvaka lI jAtI hai| vaidika/anya dharmoM meM bhI isakA vidhAna kiyA gayA hai aura vahA~ sallekhanA ko icchAmaraNa kahA gayA hai| AtmaghAta meM eka bAra meM hI deha kA ghAta kiyA jAtA hai, jabaki sallekhanA meM dhIre-dhIre deha ko kRza kiyA jAtA hai| AtmaghAta pApa hai jabaki sallekhanA eka dhArmika kriyaa| AtmaghAta ananta saMsAra kA kAraNa hai jabaki sallekhanA sIdhe yA paramparayA mokSa kA kAraNa hai| AtmaghAta kabhI bhI kiyA jA sakatA hai, jabaki sallekhanA upasarga Adi kAraNoM ke upasthita hone para lI jAtI hai| sallekhanA lene vAlA kSapaka krodhAdi kaSAyoM kA zamana karatA huA bhAvanA bhAtA hai ki "sattveSu maitrI guNiSu pramodaM, kliSTeSu jIveSu kRpAparatvam / mAdhyasthabhAvaM viparItavRttau, sadA mamAtmA vidadhAtu deva ! / / " . Aie, hama bhI aisI bhAvanA Aja se hI bhAyeM aura kaSAyoM ko kRza kara AtmakalyANa kI ora agrasara hoN| prAkRtavidyA+janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 125 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainasaMgha meM sallekhanA kA itivRtta 2 DaoN. kAmatAprasAda jaina jainadharma mAnava ko jIvana kA saccA mArga batAtA hai| yaha vaha AtmavijJAma hai jo mAnava ko saphala jIvana bitAne kA mArga sujhAtA hai| mAnava apanA hita sAdhe aura sabako Atmahita sAdhane meM sahAyaka ho, jaina kA yaha mArga hai| jIva paraspara eka dUsare kA upakAra kare, yaha unakA naisargika karttavya hai| aura saccA upakAra sAthI ko samyakadRSTi pradAna karanA hai| zraddhA ko sacce jJAna se raMga denA hai| taba mAnava saba prANiyoM meM apane hI samAna AtmA ko dekhatA hai aura unake sAtha prema kA vyavahAra karatA hai| nazvara zarIra kI suvidhA ke lie vaha kisI ko kaSTa nahIM detaa| svayaM AtmotthAna meM lIna rahakara jIvana saphala banAtA hai- jo apane AtmajJAna ko vikasita karake alaukika AdhyAtmika zaktiM ko jAgRta karatA hai, usako aihika aizvarya to byAja meM mila jAtA hai| usake cahu~ ora prANI sukha se jIte aura Ananda bhogate haiN| ___ isaprakAra kA saphala jIvana jo bitA letA hai usake jIvana kI antima ghar3iyA~ bhI svarNima hotI haiN| vaha jInA jAnatA hai to maranA bhii| maranA to hara eka ko hai, kAtara kI taraha ro-rokara vaha marate haiM jo apane AtmasvarUpa-se besudha haiM; parantu jo antardraSTA haiM ve eka vIra yoddhA kI taraha mauta ke pizAca se jUjhate aura vijayI hokara mahAprayANa karate haiN| isa vIra-maraNa athavA paNDita-maraNa kA nAma sallekhanA hai| mRtyu ke sammukha A upasthita hone para eka vIra kI mauta marane kA pATha sallekhanA par3hAtA hai| yahI usakI vizeSatA hai| jaina saMgha meM vIroM kI yaha vRtti bahuta purAnI hai, vRSabhadeva ne isakA pahalA pATha loka ko sikhAyA thaa| sallekhanA kA jvalanta udAharaNa __ Aja isa kalikAla meM sallekhanA kA sAkSAt rUpa loka ne taponidhi samyaktvanilaya yogirAT cAritracakravartI AcArya zAntisAgara jI mahArAja ke jvalanta jIvana meM dekhaa| AcAryazrI zAnti ke sindhu the| unakI sallekhanA mahAn thii| unhoMne saMgha kI paramparA ko mUrtamAna banA diyaa| 126 00 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prasaMga meM sallekhanA ke aitihAsika itivRtta para vihaMgama dRSTipAta kara lenA upAdeya hai| purANoM kI bAta hama na kaheMge, hama to itihAsa ke camakate hue udAharaNoM ko hI upasthita kreNge| bhadrabAha svAmI aura samrATa candragupta ___ antima zrutakevalI zrI bhadrabAhu jaina saMgha meM suprakhyAta hue| unake ziSya maurya samrATa candragupta the| candragupta unake sAtha dakSiNa bhArata ko gaye the aura kaTavapra parvata para unhoMne sallekhanA vrata pAlana kiyA thaa| zravaNabelagola ke zilAlekha meM likhA hai- ... ... bhadra bAhu svAminA ... ... sarvassaMgha uttarApathAddakSiNApathampra sthitaH ... ataH AcArya prabhAcandro nAmAvanitala-lalAma-bhUte'thAsmin kaTavapra nAmakopalakSite .. ...... samuttuMga-zRMge zikhariNi jIvitazeSamalpahara-kAlamavabudhyAtmanaH sucaritatapassamAdhimArAdhayi- tumApucchya niravazeSeNa saMgha visRjya ziSyaNaikena pRthulatarAstIrNatalAsu zilAsu zItalAsu svadehaM saMnyasyArAdhitavAn krameNa saptazatamRSINAmAradhitamiti jayatu jin-shaasnmiti| .. -(zilAlekha naM. 182, zaka samvat 522) ___ bhAva yaha hai ki bhadrabAhu svAmI sarva saMghasahita uttarApatha se dakSiNAyaNa cale aaye| unake sAtha prabhAcandra (candragupta) bhI Aye aura kaTavapra parvata para tthhre| bhadrabAhusvAmI ne apanI alpAyu jAnakara sAre saMgha ko Age bheja diyA aura svayaM vahA~ rahakara samAdhimaraNa kiyaa| unake pazcAt kramazaH sAta sau RSiyoM ne samAdhimaraNa kiyA thaa| samrAT candragupta guru ke samAdhisthala para rahakara tapa tapate rahe aura anta meM unhoMne bhI vahIM samAdhimaraNa kiyaa| zAntisena evaM anya RSigaNa ___ svAmI bhadrabAhu aura candragupta muni dvArA jainadharma kI mahatI prabhAvanA huI thii| unake pazcAt vaha kiMcit kSINa huA to zAntisena muni ne use punarutthApita kiyaa| ina muniyoM ne belagola parvata para azana Adi kA tyAga kara punarjanma ko jIta liyA- sallekhanA kI yaha mahattvapUrNa vArtA zravaNabelagola ke zilAlekha naM. 17-18 (31) zaka samvat 572 meM ina zabdoM meM aMkita hai : "zrI bhadrabAhu sa candragupta munIndra yugmadinoppevala / bhadramAgid dharmamandu blikkevndirnislphlii|| vidumAdhara zAntisena munIza nAkkie belgol| adimelazanAdi viTTapunarbhavakkere Agi... ... ||" samrATa aila khAravela ke samaya meM samAdhi-sallekhanA jainasaMgha kI itanI viziSTa kriyA thI ki usakI ThIkaThIka ArAdhanA ke lie yApajJApaka loga niyukta rahate the| kaliMga samrAT khAravela prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 127 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke prasiddha hAthI guphA vAle zilAlekha (I.pU. dvitIya zatAbdI) meM spaSTa ullekha hai ki samrAT khAravela ne apane zAsana ke terahaveM varSa meM vrata pUrA hone para una yApajJApakoM ko, jo kumArI parvata para, samAdhiyoM para yApa aura kSema kI kriyAoM meM pravRtta the, jahA~ rAjabhRtiyoM ko vitaraNa kiyaa| (paMkti 14) isase sallekhanA samAdhi kA prAcIna rUpa spaSTa hotA hai| bhagavatI ArAdhanA grantha meM bhI yApajJApakoM kA ullekha milatA hai| aneka RSiyoM aura AryikAoM kI sallekhanA * zravaNavelgola ke candragiri parvata para sallekhanA viSayaka sarva prAcIna aura sarvAdhika zilAlekha haiM, jisameM adhikAMza 7vI-8vIM zatAbdI athavA isake pUrva ke haiN| uparAnta kAla meM sallekhanA kA utanA adhika pracAra pratIta nahIM hotaa| unameM bar3e-bar3e AcArya, muni, AryikA aura zrAvaka-zrAvikA bhI the| zrAvakoM meM bar3e-bar3e rAjA-mahArAjA se lekara sAdhAraNa kisAna bhI sallekhanA karate the| zrAviqAyeM bhI puruSoM se pIche na thiiN| inake katipaya udAharaNa dekhiye| ___ AcAryoM aura muniyoM meM sarvazrI zubhacandra, meghacandra, prabhAcandra, malliSeNa, paNDitArya va zruta muni kI prazastiyA~ paThanIya haiM; jinameM una AcAryoM kI kIrti sahita svargavAsa kA varNana hai| lekha naM. 159 (22) meM likhA hai ki qaralattUra ke eka muni ne kaTavA parvata para 108 varSa taka tapazcaraNa karake samAdhimaraNa kiyA thaa| isa parvata ke katipaya zilAlekhoM ke bhAva bhI paThanIya haiM :* kAlAvira guru ke ziSya ne 21 dina taka saMnyAsa vrata pAla kara prANotsarga kiyaa| . -(13-33, saM. 662) rUpa, lIlA, dhana va vaibhava, indradhanuSa, bijalI va osabindu ke samAna kSaNika haiM- aisA vicAra kara nandisena muni ne saMnyAsa dhAra kara suraloka ko prasthAna kiyaa| ___ -(26-88 saMvat 622) mRtyu kA samaya nikaTa jAna guNavAn aura zIlavAn devasena mahAmunivrata pAla svargagAmI hue| -(32-113, saM. 622) * aba mere lie jIvana asambhava hai -aisA kahakara kolatUra saMgha ke ... ... ne samAdhi vrata liyaa| ___-(33-93, saM.622) . vrata-zIla Adi sampanna zazibhati ganti kalvappa parvata para AI aura yaha kahakara ki mujhe isI mArga kA anusaraNa karanA hai, tIrthagiri para saMnyAsa dhAraNa kara svargagAmI huii| rAjA-mahArAjAoM kI sallekhanA ___rAjA-mahArAjAoM meM rASTrakUTa vaMza ke samrAT indra caturtha aura gaMgavaMza ke samrATa 12800 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArasiMha guttiya gaMga sallekhanA ke lie ullekhanIya haiN| mArasiMha ne san 961 se 974 I. taka saphala zAsana kiyA thaa| jainadharma kI prabhAvanA ke lie bhI unhoMne aneka kArya kiye the| jaba unhoMne apane ko zithilagAta pAyA to eka varSa pahale se rAjabhAra tyAga diyA thaa| vaha ekAntavAsa ke lie apane guru ajitasena bhaTTAraka ke pAsa bAMkApura cale gaye the| vahA~ unhoMne dharmArAdhanA kii| anta samaya meM guru se sallekhanA vrata liyA aura unhIM ke pAdamUla meM tIna dina taka ArAdhanA karake samAdhimaraNa kiyA thaa| -(ipI. karNATakA, 2, 59, pRSTha 12-14) - isa ghaTanA ke 8-9 varSa pazcAt rAThaura nareza indrarAja ne bhI sallekhanA vrata dhAraNa kiyA thaa| vaha polo khelane meM bar3e catura the| san 982 I. meM vaha zravaNabelagola Ae aura mRtyu ko avazyambhAvI jAnakara unhoMne guru mahArAja se sallekhanA vrata liyaa| zilAlekha meM likhA hai ki sthiracitta hokara lokaprasiddha indrarAja ne vratoM kA pAlana kiyA aura sureza (indra) ke vaibhava ko prApta kiyaa| .. -(ipI. karNATakA, 2, 133, pRSTha 63) rAnI-mahArAniyoM kA saMllekhanA vrata __rAnI-mahArAniyoM meM zAntaladevI, unakI mAtA mAcikavve pAmabbe Adi ullekhanIya haiN| rAnI pAmabbe gaMganareza buTuga kI bahana thiiN| paDiyAra dorapapya nareza unake pati the| durvipAkavaza jaba unheM vaidhavya kA duHkha dekhanA par3A to vaha NANabbe nAmaka AryikA ke pAsa pahu~cI aura kezaloMca karake AryikA ke vrata dhAraNa kiye| tIsa varSa taka lagAtAra paMcavratoM kA pAlana karake san 971 I. meM vaha svargavAsI huiiN| zilAlekha meM likhA hai ki jaba loga unako buTuga nareza kI vahana mAnakara Adara karate the aura pUchate the ki vaha koI sevAkArya batAyeM, to vaha kaha detI thIM ki mujhe jo kucha milA thA usakA maiMne tyAga kara diyaa| aba mujhe kucha nahIM caahie| -(ipI. karNATikA 6, 1, pRSTha 1) isake pahale san 911 I. meM rASTrakUTa-nareza kRSNa tRtIya ke samaya meM vanavAsI ke antargata nagarakhaNDa ke zAsaka nAgArjuna kA anta ho gayA to unhoMne unakI vidhavA patnI jakkiyabbe ko zAsaka niyukta kiyA thaa| unhoMne bar3I yogyatA se zAsana kiyA thaa| anta samaya meM unake zarIra ko vyAdhi ne ghera liyA to jakkiyabve ne socA ki sAMsArika vaibhava kSaNika hai aura putrI ko bulAkara rAjabhAra usako sauMpa diyaa| svayaM icchAoM ko jItakara sallekhanA vidhi se svargavAsa kiyaa| __ -(ipI. karNA. 7. 219, pRSTha 130-131) . mahArAnI zAntaladevI hoyasala nareza viSNuvarddhana kI paTTarAnI thiiN| vaha eka Adarza mahilA thiiN| jainadharma ke lie vaha sAkSAt stambha thiiN| loga unheM samyaktva prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 129 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cUDAmaNi kahate the| san 1131 I. meM jaba vaha zithilagAta huIM to unhoMne zivagaMgA meM sallekhanA-vidhi se svarga loka ko prayANa kiyA thaa| unakI mA~ mAcikavve ne jaba yaha sunA to unhoMne kahA ki maiM bur3hiyA aba jIkara kyA karU~gI, unakA hRdaya TUTa gyaa| vaha zravaNabelagola gaIM aura sallekhanA vrata kI ArAdhanA karane lgiiN| ardhonmIlita netroM se dhyAna mAr3akara vaha nirantara paMcaparameSThI bhagavAna kA nAma japatIM thiiN| unhoMne sabhI iSTa mitroM se vidA lI aura kSamA maaNgii| jinendra ke dhyAna meM eka mAsa taka lavalIna rahakara vaha svarga sidhArIM / AcArya prabhAcandra siddhAntadeva, varddhamAnadeva aura ravicandradeva ne unako dharma meM sAvadhAna rakhA thaa| mahAn thIM mAcikavve ! -(ipI. karNATikA, 2, 143, pRSTha 73-74) vIragala uparAnta sallekhanA maraNa yoddhAoM kI vIragati ke tulya mAnA jAne lgaa| sallekhanA lene vAloM ke bhI vIragala banane lge| yaha zilApada vIra yoddhAoM kI smRti meM banate the aura ina para raNabhUmi ke dRzya aMkita hote the| sallekhanA vIragaloM meM jinamUrti ke atirikta ArAdhaka kA bhI citra banA hotA thaa| loka vidyAdhara kI patnI unake sAtha raNAMgaNa meM saMgrAma karane gaI aura maraNAntika zastraghAta se pIr3ita ho unhoMne samAdhimaraNa kiyaa| unake vIragala paTTa para unakA citra vairI se yuddha karate hue darzAyA gayA hai| . jainasaMgha meM sallekhanA kI paramparA prAcIna kAla se aba taka barAbara calI A rahI hai| vaha Atmabala bar3hAne kA eka sAdhana hai- kaSAya aura vAsanA se usakA koI sambandha nahIM hai| haThAta jIvana kA anta karanA bhI unakA dhyeya nahIM hai| sallekhanA to saphala jIvana bitAkara jaba maraNavelA Aye to usa samaya vIra bhAva se paraloka sidhArane kA pATha par3hAne ke lie svarNima sUtra hai, ataH aisI sallekhanA ko nmskaar| - samAdhimaraNa "prathame nArjitA vidyA, dvitIye nArjitaM dhnm| tRtIye nArjito dharmazcaturthe kiM krissyti||" artha :- jisane prathama bAlAvasthA meM vidyArjana nahIM kiyA, dvitIya yuvAvasthA meM dhanArjana nahIM kiyA, tRtIya praur3hAvasthA meM dharmArjana nahIM kiyA; vaha caturtha vRddhAvasthA meM - maraNakAla meM kyA karegA? tAtparya yaha hai ki uttama mRtyu kI sAdhanA mRtyu Ane se pahale hI kara lenI caahie| 1300 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zilAlekhoM meM sallerakhanA . : DaoN. ramezacanda jaina upasarga kI sthiti meM, durbhikSa meM, vRddhAvasthA meM athavA roga kA pratikAra na hone para dharma ke lie zarIra kA vimocana karanA sallekhanA kahalAtI hai| jainadharma meM sallekhanA athavA samAdhimaraNa kI paramparA bahuta prAcIna hai| isake zilAlekhIya sAkSya bhI prApta hote haiN| dakSiNa ke aneka zilAlekhoM meM sallekhanA kA ullekha hai| candragiri ke zilAlekhoM meM sallekhanA kA varNana __ zravaNabelagola ke candragiri ke zilAlekhoM meM aneka sthAnoM para sallekhanA kA varNana hai| .. zilAlekha naM. 7 lagabhaga zaka saM. 622) ke anusAra kittUra meM belmAda ke dharmasena guru ke ziSya baladeva guru ne saMnyAsavrata pAla prANotsarga kiyaa| zilAlekha naM. 8 zaMka saM. 622) ke anusAra malanUra ke paTTiniguru ke ziSya ugrasena guru ne eka mAsa taka saMnyAsavrata pAla prANotsarga kiyaa| zilAlekha naM. 13 {zaka 622} ke anusAra talekADu meljeDi ke kalApaka guru kAlAvira guru ke ziSya ne ikkIsa dina saMnyAsa vrata pAla prANotsarga kiyaa| _ zilAlekha naM. 14 {zaka saM. 622} ke anusAra RSabhasena guru ke ziSya nAgasena guru ne saMnyAsavidhi se prANotsarga kiyaa| zilAlekha naM. 16 zaka saM. 622} ke anusAra mmaDigala ne vrata pAla dehotsarga kiyaa| . zilAlekha naM. 17, 18 {zaka saM. 572) ke anusAra jo jainadharma bhadrabAhu aura candragupta munIndra ke teja se bhArI samRddhi ko prApta huA thA, usake kiMcit kSINa ho jAne para zAntisena muni ne use punaH sthApita kiyaa| ina muniyoM ne belagola parvata para azana Adi kA tyAga kara punarjanma ko jIta liyaa| zilAlekha naM. 19 {zaka saM. 622) ke anusAra veTTeDeguru ke ziSya siMhanandi guru ne vrata pAla dehotsarga kiyaa| zilAlekha naM. 26 zaka saM. 622) ke anusAra rUpa, lIlA, dhana va vaibhava, kRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 131 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indradhanuSa bijalI va osabindu ke samAna kSaNika haiM, aisAM vicAra kara nandisena muni ne saMnyAsa dhAra suraloka ko prasthAna kiyaa| - zilAlekha naM. 28 {zaka saM. 622) ke anusAra navilUra saMgha kI anantAmatIganti ne dvAdaza tapa dhAra kaTavapra parvata para yathAvidhi vratoM kA pAlana kiyA aura suraloka kA anupama sukha prApta kiyaa| zilAlekha naM. 29 {zaka saM. 622} ke anusAra mayUra grAma saMgha kI AryA ne kaTavapra parvata para samAdhimaraNa dhAraNa kiyaa| zilAlekha naM. 30 zaka saM. 622} ke anusAra guNakIrti ne bhakti sahita dehotsarga kiyaa| zilAlekha naM. 31 [zaka saM. 622} ke anusAra navilUra saMgha ke mauniya AcArya ke ziSya vRSabhanandi muni ne samAdhimaraNa kiyaa| . zilAlekha naM. 32 {zaka saM. 622} ke anusAra mRtyu kA samaya nikaTa jAna guNavAn aura zIlavAn devasena mahAmuni vrata pAla svargagAmI hue| __zilAlekha naM. 33 zaka saM. 622) ke anusAra aba mere lie jInA asambhava hai aisA kahakara kolattUra saMgha ke.............. ?} ne samAdhivrata liyA aura kaTavapra parvata para se suraloka prApta kiyaa| __ zilAlekha naM. 35 (lagabhaga zaka saM. 622) ke anusAra vrata, zIla Adi sampanna sasimanti ganti kalavappu parvata para AI aura yaha kahakara ki mujhe mArga kA anusaraNa karanA hai, tIrthagiri para saMnyAsa dhAraNa kara svargagAmI huii| kage brahmadeva stambha ke lekha zaka saM. 896} meM gaMgarAja mArasiMha ke pratApa kA varNana hai| isameM kathana hai ki mArasiMha rASTrakUTa nareza ne kRSNarAja tRtIya ke lie gurjara deza ko vijaya kiyaa| kRSNarAja ke vipakSI alla kA mada cUra kiyA; vindhya parvata kI talI meM rahane vAle kirAtoM ko jiitaa| mAnyakheTa meM nRpa kRSNarAja] kI senA kI rakSA kii| indrarAja caturtha kA abhiSeka kraayaa| pAtAlamalla ke kaniSTha bhrAtA vajjala ko parAjita kiyaa| vanavAsI nareza kI dhana-sampatti kA apaharaNa kiyaa| mATUra vaMza kA mastaka jhukAyA, nolambakula ke narezoM kA sarvanAza kiyaa| kADuvaTi jisa durga ko nahIM jIta sakA thA, usa ucagi durga ko svAdhIna kiyaa| zabarAdhipati naraga kA saMhAra kiyaa| caur3anareza rAjAditya ko jiitaa| tApI taTa, mAnyakheTa, gonUra, urlAga, vanavAsI va pAbhase ke yuddha jIte va cera, cor3a, pANDya aura pallava nareza ko parAsta kiyA va jainadharma kA pratipAlana kiyA aura aneka jinamandira bnvaae| anta meM unhoMne rAjya kA parityAga kara ajitasena bhaTTAraka ke samIpa tIna divasa taka sallekhanA vrata kA 132 0 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAlana kara baMkApura meM dehotsarga kiyaa| cAmuNDarAya basadi ke dakSiNa kI ora dvitIya stambha para zilAlekha naM. 44 {zaka saM. 1043} meM mAra aura mAkaNatve ke suputra eci va ecigAMka kI bhAryA pocikabbe kI dharmaparAyaNatA aura anta meM saMnyAsa vidhi se svargArohaNa kA ullekha hai| pocikabbe ne aneka dhArmika kArya kie| unhoMne belagola meM aneka mandira bnvaaye| zaka saM. 1043 ASAr3ha sudi 5 somavAra ko isa dharmaparAyaNa mahilA kA saMnyAsa ho jAne para usake pratApIputra mahAsAmantAdhipati, mahApracaNDa daNDanAyaka viSNuvarddhana mahArAja ke mantrI gaMgarAja ne apanI mAtA ke smAraka (niSadhA) kA nirmANa kraayaa| eraDu kaTTe vasadi ke pazcima kI ora maNDapa meM dUsare stambha para zaka saM. 1037} utkIrNa lekha meM kahA gayA hai ki sakalacandra muni ke ziSya meghacandra vidya hue, jo siddhAnta meM vIrasena, tarka meM akalaMka aura vyAkaraNa meM pUjyapAda ke samAna vidvAn the| zaka saM. 1037 magasira sudi 14 bRhaspativAra ko unhoMne saddhyAna sahita zarIra tyAga kiyaa| unake pramukha ziSya prabhAcandra siddhAntadeva ne mahApradhAna gaMgarAja dvArA unakI niSadyA nirmANa kraaii|| ___ uparyukta maNDapa meM tRtIya stambha para zaka saM. 1044} daNDanAyaka gaMgarAja kI dharmapatnI lakSmIpati ke guNa, zIla aura dAna kI prazaMsA kI gaI hai| isa dharmaparAyaNa sAdhvI mahilA ne zaka saM. 1044 meM saMnyAsavidhi se zarIra tyAga diyaa| vaha mUla saMgha, pustaka gaccha, dezIgaNa ke zubhacandrAcArya kI ziSyA thii| apanI sAdhvI strI kI smRti meM daNDanAyaka gaMgarAja ne yaha niSadyA nirmANa kraayii| uparyukta maNDapa meM caturtha stambha para {zaka saM. 1042} cAmuNDa nAma ke kisI pratiSThita aura rAjasammAnita vaNika kI dharmavatI bhAryA demati va devamati kI prazaMsA hai| dAna-puNya ke kAryoM meM jIvana vyatIta kara isa mahilA ne zaka saM. 1042 phAlguna vadi. 11 bRhaspativAra ko saMnyAsa vidhi se zarIra tyAga kiyaa| yaha mahilA zubhacandra siddhAntadeva kI ziSyA thii| gandhavAraNa vasadi ke prathama maNDapa meM eka stambha para zaka saM. 1068} kisI valla ca'vallaNa nAmaka dhanavAn puruSa ke saMnyAsa vidhi se zarIra tyAga karane para usakI mAtA aura bhaginI dvArA usakI smRti meM eka paTTazAlA vAcanAlaya} - sthApita karane aura usake calAva ke lie kucha jamIna dAna karane kA ullekha hai| / usI maNDapa meM dvitIya stambha para zaka saM. 1041} meM kahA gayA hai ki mahAdharmavAn, kIrtivAn aura balavAn daNDanAyaka baladeva aura usakI dharmapatnI vAcikavve kA putra siMgamaya huA, jo udAracarita aura guNavAn thaa| usakI dharmapatnI kA nAma siriyadevI thaa| siMgimaya ne samAdhi dhAraNa kara svargaloka prApta prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 133 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyaa| maNDalAcArya prabhAcandra ke ziSya siriyabbe aura nAgiyakka ne siMgimaya kI smRti meM zaka saM. 1041 kArtika sudi 12 somavAra ko yaha niSadyA nirmANa kraaii| ___ zilAlekha naM. 72 meM kahA gayA hai ki kundakundAnvaya dezIgaNa ke cArukIrti paNDitadeva ke ziSya ajitakIrtideva ke ziSya zAntakIrtideva ke ziSya ajitakIrtideva ne eka mAsa ke upavAsa ke pazcAt zaka saM. 1731 bhAdrapada badi 4 budhavAra ko svargagati prApta kii| zilAlekha saM. 159 meM kAlantUra ke kisI muni ke kaTavA para eka sau ATha varSa taka tapa ke pazcAt samAdhimaraNa kI sUcanA hai| zilAlekha saM. 190 {zaka saM. 622} meM kisI ke samAdhimaraNa kI sUcanA hai| zilAlekha saM. 193 {zaka saM. 622) ke anusAra mahAdeva munipuMgava ne mRtyukAla nikaTa AyA jAnakara parvata para tapazcaraNa kiyA aura svargagati prApta kii| zilAlekha saM. 194 {zaka saM. 622) ke anusAra indranandi AcArya ne moha-viSayAdi jItakara kaTavapra parvata para samAdhimaraNa kiyaa| ___ zilAlekha saM. 207 ke anusAra navilUra saMgha, AjigaNa kI sAdhvI ganti ne parvata para saMnyAsa dhAraNa kara svargagati prApta kii| zilAlekha saM. 208 meM petvaNi vaMza ke kisI vyakti ke samAdhimaraNa kA ullekha hai| . zilAlekha saM. 211 ke anusAra navilUra saMgha ke kisI AcArya ne saMnyAsa dhAraNa kara prANotsarga kiyaa| zilAlekha saM. 214 ke anusAra isI saMgha ke mAviabbe ne samAdhimaraNa kiyaa| ___kahA jAtA hai ki antima zrutakevalI bhadrabAhu svAmI ne nimitta jJAna se jAnA ki uttara bhArata meM bAraha varSa kA bhISaNa durbhikSa par3ane vAlA hai| aisI vipatti ke samaya meM vahA~ munivRtti kA pAlana honA kaThina jAna unhoMne apane samasta ziSyoM sahita dakSiNa kI ora prasthAna kiyaa| bhArata samrATa candragupta ne bhI isa durbhikSa kA samAcAra pAkara saMsAra se virakta ho rAjyapATa chor3a bhadrabAhuM svAmI se dIkSA lI aura unhIM ke sAtha gamana kiyaa| jaba yaha muni saMgha zravaNabelagola pahu~cA, taba bhadrabAhu svAmI ne apanI Ayu thor3I zeSa jAna saMgha ko Age bar3hane kI AjJA dI aura svayaM ziSya candragupta sahita choTI pahAr3I para rhe| candragupta muni ne anta samaya taka unakI khUba sevA kI aura unakA zarIrAnta ho jAne para unake caraNacihna kI pUjA meM apanA zeSa jIvana vyatIta kara anta meM sallekhanA vidhi se zarIra tyAga kiyaa| candragupta ke zravaNabelagolA kI choTI pahAr3I para rahane ke kAraNa isakA nAma candragiri pdd'aa| isa pahAr3I para vidyamAna bhadrabAhu guphA meM candragupta ke bhI caraNa cihna hai| seriMgapaTTama e.ka. 3} ke 147 aura 148 naM. ke do zilAlekhoM 134 10 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM ullekha hai ki kalavappuzikhara (candragiri} para mahAmuni bhadrabAhu aura candragupta ke caraNacihna haiN| ye zilAlekha zaka saM. 822 ke haiN| ___ isa sambandhaM meM sabase prAcIna pramANa candragiri para pArzvanAtha vasadi ke pAsa kA zilAlekha (naM. 1} hai| yaha lekha zravaNabelagola ke samasta lekhoM meM prAcInatama siddha hotA hai| isa lekha meM kathana hai ki mahAvIra svAmI ke pazcAt paramarSi gautama, lohArya, jambU, viSNudeva, aparAjita, govarddhana, bhadrabAhu, vizAkha, proSThila, kRtikArya, jaya, siddhArtha, dhRtiSeNa, buddhilAdi guruparamparA meM hone vAle bhadrabAhu svAmI ke traikAlyadarzI nimittajJAna dvArA ujjayinI meM yaha kathana kie jAne para ki vahA~ dvAdaza varSa kA vaiSamya durbhikSa} par3ane vAlA hai, sAre saMgha ne uttarApatha se dakSiNA patha ko prasthAna kiyA, aura krama se vaha eka bahuta samRddhiyukta janapada meM phuNcaa| yahA~ AcArya prabhAcandra ne vyAghrAdi va darI-guphAdi-saMkula sundara kaTavapra nAmaka zikhara para apanI Ayu alpa hI zeSa jAna samAdhitapa karane kI AjJA lekara samasta saMgha ko Age bhejakara eka ziSya ko sAtha rakhakara deha kI samAdhiArAdhanA kii| uparyukta prabhAcandra ko hI vidvAnoM ne candragupta mAnA hai| zravaNabelagola nagara ke zilAlekha meM sallekhanA kA varNana __zravaNabelagola maTha ke uttara kI gozAlA meM zaka saM. 1041} ullekha hai ki divAkaranandi ke do ziSya maladhArideva aura zubhacandradeva siddhAntamunIndra the| zrImatI gantI ne unase dIkSA lekara samAdhi-maraNa kiyaa| jinanAthapara ke zilAlekha meM sallekhanA varNana zravaNabelagola ke pAsa jinanAthapura meM aregala basadi ke pUrva kI ora lagabhaga zaka saM. 1057} ke zilAlekha meM hoysalavaMzI nareza viSNuvarddhana aura unake daNDanAyaka prasiddha gaMgarAja ke vaMzoM kA paricaya hai| gaMgarAja ke jyeSTha bhrAtA vammadeva ke putra eca daNDanAyaka ne kopar3a, belgula Adi sthAnoM meM aneka jinamandira nirmANa karAye aura anta meM saMnyAsavidhi se prANotsarga kiyaa| gaMgarAja ke putra voppadeva daNDanAyaka ne apane bhrAtA ecirAja kI niSadyA nirmANa karAI tathA unakI nirmANa karAI huI . bastiyoM ke lie gaMgasamudra kI kucha bhUmi kA dAna zubhacandra siddhAntadeva ke ziSya mAdhavacandra deva ko kiyaa| dakSiNa bhArata ke anya zilAlekhoM meM sallekhanA kA varNana bandalike basadi zaka 840=918 I.) ke praveza dvAra ke pASANa para eka zilAlekha hai, jisakA sArAMza yaha ki jaba prajApati saMvatsara zaka varSa 834 meM mahArAjAdhirAja, paramezvara, paramabhaTTAraka kannaradeva kA rAjya pravardhamAna thA-. . jisa samaya kAlika devaysara-anvaya ke mahAsAmanta kalividurasa, banavAsi prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 135 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12000 kA zAsana kara rahe the- nAgarakhaNDa sattara ke nAla gAvuNDa ke pada ko dhAraNa karane vAle sattarasa nAgArjuna ke mara jAne para rAjA ne jakkiyabve ko AvutavUra aura nAMgarakhaNDa sattara de diyaa| jakkiyavve ne bhI jakkAli meM mandira ke lie 4 mattala cAvala kI bhUmi dii| eka bImArI ke samaya usane zaka saM. 840 bahudhAnyavarSa meM pUrNa zraddhA se basadi meM Akara samAdhimaraNa le liyA / ___goNI vIDu paraganA ke antargata aMgaDi meM basadi ke pAsa ke pASANa para utkIrNa lekha meM kahA gayA hai ki dravilasaMgha, koNDakundAnvaya tathA pustakagaccha ke trikAlamauni-bhaTTAraka ke ziSya zrImad Ikhi veDeDaMga ke guru vimalacandra paNDita deva ne saMnyAsavidhi se maraNa kara mukti prApta kii| vimalacandra paNDita deva kI gRhastha ziSyA havumbe kI choTI bahina zAntiyabbe ne apane guru ke svargavAsa ke upalakSya meM smAraka khar3A kiyaa| nallUra hitugaTTanADa) meM tItaramADa ke ghara ke pAsa sarve (Survey} 117 naM. ke tAlAba ke bA~dha para eka pASANa-lekha aMkita hai, jisameM kahA gayA hai ki bhaya ke sAtha yaha sunakara ki dAyatimagati paraloka kI icchA se mRtyu ko prApta huI tathA isa bAta ko na sahana kara apane sambandhiyoM kI sammati lekara jakkiyavve ne jo candiyavve-gAvuNDikI mantraki aura kastUrI bhaTTAra kI zrAvikA thI, saMnyasana vidhi kI aura svargagata huii| usakA pati zrAvaka eDayya thaa| __kaNave meM kallu basadi meM eka samAdhi pASANa para aMkita lekha (varSa zukla 1190 I.} meM jinazAsana kI prazaMsA karate hue kahA hai ki pradhAna mantrI hoysala deva ke khajAMcI candimayya kI patnI boppavve ne ukta tithi ko} saMnyasana karate hue samAdhipUrvaka svarga prApta kiyaa| - kaNave meM eka dUsare samAdhi-pASANa para lekha utkIrNa hai, jisake anusAra dezayagaNa aura pustaka gaccha, -lokiyabbe basadi kI talatAla basadi ke maladhArideva the, kaThora tapa se unakA sArA zarIra dhUla-dhUsarita ho rahA thA, lohe ke samAna bahuta samaya taka usa para jaMga-sI car3hI huI thI aura valmIka ke samAna ho gayA thaa| unake ziSya zubhacandra deva ne samAdhi ke bala se svarga prApta kiyaa| hummaca kI paMcabasadi ke prAMgaNa meM dakSiNa kI ora ke eka pASANa para sambhavataH 1098 I. ke eka zilAlekha meM pArzvasena bhaTTAraka ke samAdhividhi dvArA svargaprApti kA ullekha hai| mattAvAra meM pArzvanAtha basadi ke prAMgaNa meM eka pASANa para lekha hai, jisameM kahA gayA hai ki zaka 1038 {1116 I.} meM mAyana kA putra aura mAvaNNa kA ziSya saMnyasana dhAraNa kara mRtyu ko prApta huaa| usakA yaha smaark-hai| . 136 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hire-Avali meM rAmaliMga mandira ke sAmane par3e patthara para aMkita lekha meM kahA gayA hai- vikrama cAlukya ke 49veM varSa {1124 I.} kI mAghazukla 5 bRhaspativAra ko mUla saMgha, senagaNa aura pogarigaccha ke candraprabha siddhAntadeva ke ziSya mAdhavasena bhaTTAraka deva jinacaraNoM kA manana karake, paMca parameSThI kA smaraNa karake samAdhimaraNa dhAraNa kara svarga ge| cannadahalli meM amRtezvara mandira ke sAmane ke vIragala ke Upara 1133 I. meM ullikhita lekha ke anusAra mUlasaMgha aura desiga gaNa ke mAghanandi bhaTTAraka deva ke eka gRhastha ziSya, gaMgavalliya dAsa-gAvuNDa ke putra voppaya samAdhi vidhi se maraNa kara svarga ko ge| heggare kI basadi ke eka zilAlekha ke anusAra zaka 1085 {1163 I.} meM ASAr3ha zukla 10 budhavAra ko zrI mUlasaMgha deziyagaNa, pustakagaccha aura kauNDakundAnvaya ke mANikyanandi siddhAntadeva ke ziSya meghacandra bhaTTAraka deva ne saMnyasana vidhipUrvaka svarga prApta kara punarjanma se mukti prApta kii| ____ herekerI meM kumAra paNDita kI gRhastha ziSyA pekkana seTi kI patnI mallabbe dvArA jainavidhipUrvaka kie gaye samAdhimaraNa kA vahA~ kI basadi ke dakSiNa ke samAdhipASANa para ullekha kiyA gayA hai| yaha zilAlekha zaka 1161 {1239 I.) kA hai| isI basadi ke uttara kI ora samAdhi pASANa para zubhakIrti paNDitadeva kI ziSyA pekkama seTTi kI putrI kAmavve dvArA samAdhigrahaNa kA ullekha hai| yaha zilAlekha zaka 1165 {1243 I.} kA hai| __ uddhi ke eka zilAlekha {E.C. VIII Sorab tINo. 42} meM (jo ki vanazaMkarI mandira ke eka pASANa para utkIrNa hai} | samAdhimaraNa dhAraNa kara sugati-prApti kA ullekha hai| hummaca meM padmAvatI mandira meM prAMgaNa meM dUsare pASANa para sobhaya ke putra De veggaDe ke lie samAdhimaraNa pUrvaka suraloka-prApti kA ullekha hai| yaha zilAlekha zaka 1170 {1248 I.} kA hai| hummaca ke padmAvatI mandira meM eka pASANa para zaka 1172 {1250 I.) ke eka zilAlekha ke anusAra mahAmaNDalezvara brahma bhUpAla ke mantrI brahmayya senabo ke priya putra pArzva senabova ne samAdhi-vidhi se svargaloka prApta kiyaa| cikka mAgaDi meM basadi ke pAsa ke pASANa para lagabhaga 1256 I. kA eka lekha hai jisake anusAra yAdava-nArAyaNa bhujabala pratApa cakravartI kandAra deva ke 11veM varSa meM muDiqe sA... vanta ne saMnyasana mahotsava kI vidhi ko karate hue sukhI hAlita prApta kii| prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuttA ) '2004 00 137 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hummaca ke zaka 1178 {1256 I.} ke zilAlekha ke anusAra yama, niyama, svAdhyAya, dhyAna, maunAnuSThAna, japa, samAdhi tathA zIla guNa se sampanna, trizalya rahita tripada apUrvakaraNa, adhaHkaraNa aura anivRttikaraNa} ko dhAraNa kara, trigArava se mukta hokara trigupti se saMyukta hokara, sapta bhaya se rahita hokara mahAmaNDalAcArya aura rAjaguru puSpasena deva aura akalaMkadeva ne saMnyasana vidhi se zarIra tyAga kara mukti kA mArga prApta kiyaa| paramAtmA ke dhyAna meM apane ko lagAkara zAzvata sukha dene vAle paMca namaskAra mantra kA uccAraNa karate hue balidAna muni ke caraNa-kamaloM ke bhramara puSpasena muni ne mukti phala prApta kiyaa| Ananda ke sAtha saMbhale hue puSpasena muni ne icchApUrvaka dehatyAga kiyaa| halebIDa kI bastihalli meM zAntinAthezvara basadi ke eka pASANa para lekha aMkita hai ki bAlacandra ke putra abhayacandra rAta ko apane sallekhanA ke samaya ko jAnakara usakI vidhi ko dhAraNa kara divaMgata hue| yaha zilAlekha zaka 1201 {1279 I.} kA hai| tavanandi meM pA~caveM samAdhi pASANa para eka lekha. I. 1292} utkIrNa hai, jisake anusAra vIra mahAdevaNNa ke kula ko Anandita karane ke lie rAma kI kukSi se daNDezu mAdhava utpanna huA thaa| vaha mAdhavacandra deva ke caraNa-kamaloM kA bhramara thaa| usane tamAma kauTumbika bandhanoM ko chor3akara jinamandira banavAkara samAdhimaraNa pUrvaka svarga ko prayANa kiyaa| - hire AvalI meM dhvasta jina basadi ke sAmane ke pASANa para {1295 I. ko} aMkita hai ki yAdava nArAyaNa bhujabala praur3ha pratApa cakravartI rAmacandra ke vijaya rAjya ke 23veM varSa meM jo ki manmatha varSa kA thA, zrI mUlasaMgha koMDakundAnvaya tathA surASTragaNa ke devanandi deva ke gRhastha ziSya nAlaprabhu Avali kAla gavuDa samAdhi vidhi ko dhAraNa kara svarga gyaa| isI prakAra isI basadi ke sAmane ke 14veM pASANa para 1296 I. kA} kisI ke samAdhimaraNa dhAraNa karane kA ullekha hai| isI basadi ke sAmane ke dUsare pASANa para {1296 I. kA ziriyama gauDi ke sakala saMnyasana pUrvaka samAdhimaraNa kA ullekha hai| isI basadi ke sAmane ke dUsare pASANa para {1366 I. kA} aMkita hai ki jisa samaya vijayanagara aura dUsare samasta paTTaNa nagaroM kA adhIzvara abhinava bukka rAya rAjya kara rahA thA, usa samaya siddhAntadeva kA gRhastha ziSya Avali beca gaur3a ke putra candagaur3a kA choTA bhAI saMnyasana aura samAdhividhi se marakara svarga gyaa| tavanandi meM hI tIsare samAdhipASANa para {1301-1379 I. kA} aMkita hai ki jisa samaya vIra bukka rAya ke putra harihara rAya zAsana kara rahe the, usa samaya pUSa 13800 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ badI 3 somavAra ko Abluva mahAprabhu 18 kampaNoM kA ziroratna mahA-prabhuoM kA sUrya tavanidhi bomma gauDa saMnyasana kI vidhipUrvaka marakara svarga ko gyaa| ___ udri ke tAlAba kI morI ke pAsa ke pASANa {1388 I.} para aMkita hai ki munibhadra ne hisugala basadi ko banavAyA aura muluguNDa jinendra mandira kA vistAra kiyaa| jisa samaya harihararAya vijayanagarI meM virAjamAna the, sena gaNa ke vRddhajanoM ne usa yati ke guNoM ko namaskAra kiyA thaa| tapazcaraNa ke bAda unhoMne bahuta samaya taka nizcita jIvana bitaayaa| anta meM unhoMne apanA anta nikaTa jAnakara vidhi kA anuSThAna karake uccAvasthA ke lie apane ko taiyAra kiyA tathA caitra zukla trayodazI, zanivAra ko saMnyasana kI vidhipUrvaka prANotsarga karake zAzvata sukha kA Ananda liyaa| hire Avali ke 16veM pASANa zaka 1211-1289 I.} para aMkita hai ki hiriya candappa ne saMnyasana vidhipUrvaka samAdhi kara svarga prApta kiyaa| yahIM ke 11veM pASANa para kAla gaur3a ke samAdhipUrvaka svarga prApti kA ullekha hai| halesoraba meM usake dakSiNa pUrva meM tAlAba ke uttarIya naSTa bandha ke pAsa ke samAdhi pASANa para zaka saM. 1317-1395 I.} aMkita hai ki soraba ke tamma gauDa ko kSayaroga ho jAne se ghaTToM ke nIce nagileyakoppa meM davAI lene ke lie gyaa| lekina cUMki bImArI use chor3ane vAlI nahIM thI, ataH vaha siddhAntideva kI AjJA ke anusAra paMcanamaskAra ke uccAraNapUrvaka jina ke pAdamUla meM gyaa| hire AvalI meM tIsare pASANa {1395 I.} para aMkita hai ki jisa samaya rAjadhAnI hastinApura-vijayanagara aura samasta paTTaNoM ke adhIzvara mahArAjAdhirAja harihara rAjya kara rahe the, unake mantrI harihara rAya ke samaya meM phAlguna mAsa kI bahulA ekAdazI ko budhavAra ke dina kAnarAmaNa kI strI kAma gauNDine saMnyasana lekara mRtyu ko prApta ho svarga gyii| __hummaca meM pArzvanAtha basadi ke mukhamaNDapa ke tIsare pASANa zaka 1321-1399 I.} para aMkita hai ki hombucca ke pAyaNNa ne saMnyasana aura sallekhanA ke dvArA apame ko zarIra-bhAra se mukta kiyA aura svarga prApta kiyaa| . hire Avali meM 5veM pASANa zaka 1321-1399 I.} para aMkita hai ki harihararAya ke rAjya meM zaka varSa 1321 ASAr3ha zukla 12 budhavAra ko gauNDine saMnyasana vidhipUrvaka samAdhi dhAraNa kara svarga prApta kiyaa| bhAraMgI kallezvara basadi ke pASANa para {1337-1415 I.} aMkita hai ki goSpaNa ne samAdhi kI rasma se zarIra-tyAga kara svarga prApta kiyaa| hire AvalI meM 17veM pASANa para aMkita hai ki bommi gauNDi ne zaka 1325 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 0 139 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1403 I. meM bhAdrapada bahula saptamI somavAra rohiNI nakSatra meM saMnyasana vidhipUrvaka zarIra ke bhAra ko chor3akara svarga prApta kiyaa| * hire Avali ke 19veM pASANa para aMkita hai ki zaka varSa 1339 ke caitra bahula 10 guruvAra ko gopagauNDa ne samAdhi dhAraNa kara svarga prApta kiyaa| hadikallu meM rate hakkala ke pAsa ke samAdhi pASANa para kAli gAvuNDi ke samAdhi dhAraNa kara 1417 I. meM ASAr3ha zukla 1 bRhaspativAra ko svarga prApta karane kA varNana hai| . hire Avali ke 20veM pASANa zaka 1343-1421} para samAdhi ke smAraka kA ullekha hai| yahIM ke 18veM pASANa para isI varSa phAlguna sudi 4 ko maduka gauDa kI samAdhi kA ullekha hai| __ maleyUra uppamavalli paraganA meM pahAr3I para sthita guNDIna brahmadevaru ke mArga meM} zilAlekha ke anusAra zaka saM. 1735-1813 I.} dezIyagaNa ke agra kanakagiri ke prApta siMhAsana ke Iza bhaTTAkalaMka ne isa TIle para sumaraNapUrvaka. svargaloka ko prApta kiyaa| zaka saMvat 785 meM beMTUra meM eka zilAlekha likhA gayA, jisameM cikkaNNa nAmaka adhikArI ko kucha bhUmi die jAne kA ullekha hai| vratoM kA pAlana aura saMnyasana inakA bhI ullekha huA hai| ataH yaha samAdhimaraNa kA smAraka pratIta hotA hai| cikkahanasoge ke 10vIM sadI ke eka niSadhilekha meM nAgakumAra kI patnI jakkiyabbe ke samAdhimaraNa kA ullekha hai| yahIM ke eka anya zilAlekha 10vIM sadI kA prArambha} meM gaMgarAja aireya ke samaya elAcArya ke samAdhimaraNa kA tathA unake ziSya kalneledeva dvArA unakI niSadhi kI sthApanA kI ullekha hai| ___ ummattUra karnATaka ke 10vIM sadI ke lekha meM vimalacandra ke ziSya sottiyUra ke zAsaka mArammaya ke putra sindayya ke samAdhimaraNa kA ullekha hai| ___ aMkanAthapura (karnATaka ke 10vIM sadI ke aMkanAthezvara mandira kI chata meM lage eka abhilekha meM prabhAcandra siddhAnta bhaTTAraka kI ziSyA deviyabbe ke samAdhimaraNa kA ullekha hai| 10vIM sadI ke koDihalli zilAlekha meM kisI mayya ke samAdhimaraNa kA nirdeza hai| koppala rAyacUra, karnATaka ke 108 I. ke zilAlekha meM siMhanandi AcArya ke iMginImaraNa tathA unakI smRti meM kalyANakIrti dvArA eka jinendra caityAlaya ke nirmANa kA ullekha hai| ___ becAraka bomalApura (karnATaka ke zaka 935 san 1013 ke zilAlekha meM 14000 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAkabbeganti nAmaka mahilA ke samAdhimaraNa kA ullekha hai| ___ isI prakAra mokha (dhAravADa, karnATaka) chavi (jilA dhAravADa, karnATaka vanavAsi karnATaka sAgarakaTTe karnATaka) cikka maMgalUra (karnATaka), bambaI (mahArASTra), iMgalezvara manolI (jilA-belagA~va, karnATaka), mAvali (karnATaka), rUgi (bIjApura, karnATaka), negalUra (dhAravAr3a, karnATaka), hattimattUra (dhAravAr3a, karnATaka), saMgUra dhAravADa, karnATaka), mulugunda dhAravADa, karnATaka, kalakerI (karnATaka) cippagiri jilA bellArI karnATaka), varuNa (karnATaka), moTebennUra dhAravAr3a, karnATaka) sAvikeri dhAravAr3a, karnATaka, gerasoppe karnATaka) saMgUra dhAravAr3a, karnATaka, hale sorava karnATaka), tagaDUra (karnATaka), bhaTakala (uttara kanArA, karnATaka), gorasappe karnATaka), sAlUra (karnATaka), ummattUra (karnATaka), penukoNDa (anantapura, Andhra), aMbale (karnATaka), bAdagaMTTi dhAravAr3a, karnATaka, guDaguDi dhAravAr3a, karnATaka), bAlehalli (dhAravAr3a, karnATaka), mantagi dhAravAr3a, karnATaka), mAkatUra (dhAravAr3a, karnATaka},debUra (bIjApura, karnATaka }, tArenagallu billArI, karnATaka); lokikere billArI, karnATaka }, garaga dhAravAr3a, karnATaka), kumaTha {uttara kanArA, karnATaka }, tammadahalli anantapura, Andhra) tathA rAmapuram anantapura, Andhra} ke zilAlekhoM meM bhI samAdhimaraNa ke ullekha haiN| ye zilAlekha prAyaH 11 se 14vIM sadI I. ke haiN| ziMgavaram dakSiNa akaTi, tamilanADu ke sAtavIM sadI ke tamila zilAlekha meM, (jo ki isa grAma ke tirunAtharu kuNru nAmaka caTTAna para aMkita hai} 57 dina ke upavAsa ke bAda candanandi, Azirigara ke divaMgata hone kA varNana hai| bastipura karnATaka ke 10vIM sadI ke eka saMskRta kannar3a abhilekha meM AcArya puSpanandi ke samAdhimaraNa kA varNana hai| bodhana (nijAmAbAda, Andhra) ke 11vIM sadI ke saMskRta kannar3a stambha lekha meM devendra siddhAntamunIzvara ke ziSya zubhanandi ke samAdhimaraNa kA ullekha hai| __ yettinahaTTi rAyacUra, karnATaka ke lekha meM (jo ki san 1194 kA hai} drAvir3a saMgha ke ajitasena muni ke samAdhimaraNa kA varNana hai| _ hirekonati dhAravAr3a, karnATaka ke 1271 I. ke kannar3a zilAlekha meM sAtiseTTi kI patnI ke samAdhimaraNa kA ullekha hai| yahIM ke 1278 I. ke kannar3a zilAlekha meM jina bhaTTAraka ke kisI ziSya ke samAdhimaraNa kA ullekha hai| ina zilAlekhoM ke atirikta sutakoTi dhAravAr3a, karnATaka 1283 I.}, aladageri' kirnATaka 13vIM sadI), hireaNaji dhAravAr3a, karnATaka, kebhAvI gulabargA, karnATaka, zaka 1262}, boragAMva bilagAMva, karnATaka, zaka 1322} tathA kaDakola ke zilAlekhoM meM samAdhimaraNa ke ullekha haiN| prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 141 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uparyukta zilAlekhoM se jJAta hotA hai ki sAtavIM zatAbdI se lekara 14vIM zatAbdI taka sallekhanA kA kAphI pracAra thaa| sallekhanAdhArI muni, AryikA, zrAMvaka aura zrAvikA sabhI hote the| zilAlekhoM meM sAdhAraNa gRhasthoM dvArA bhI sallekhanA dhAraNa karane ke udAharaNa vipula haiN| muni kA to sArA jIvana hI samAdhi kI sAdhanA meM rata rahatA hai| sallekhanA ke lie samAdhi, sallekhanA aura saMnyasana ina tIna zabdoM kA prayoga prAyaH huA hai| kahIM-kahIM vrata, upavAsa va anazana dvArA maraNa athavA svargArohaNa kahA hai| eka muni ne kaTavapra para 108 varSa taka tapazcaraNa kara samAdhimaraNa kiyaa| sallekhanA sambandhI ina abhilekhoM. meM prAcIna bhAratIya itihAsa sambandhI mahattvapUrNa sAmagrI hai| inameM AcAryoM ke saMgha gaNa, gaccha, anvaya, AmnAya Adi ke ullekha haiN| aneka zilAlekhoM meM tatkAlIna rAjA, sAmanta, senApati, mahAmAtya Adi kA ullekha huA hai| kaI zilAlekha AcAryoM kI paramparA jAnane ke lie upayogI haiN| kaI meM mahattvapUrNa ghaTanAoM ke ullekha haiN| isa prakAra ina abhilekhoM meM sallekhanA ke prasaMga mahattvapUrNa haiN| inase jainadharma aura saMskRti para mahattvapUrNa prakAza par3atA hai| sandarbha :1. jaina zilAlekha saMgraha, bhAga 1, pRSTha 4 2. jaina zilAlekha saMgraha, bhAga 1, pRSTha 54-55 3. jaina zilAlekha saMgraha, bhAga 1, (prastAvanA, pRSTha 61-62) 4. jaina zilAlekha saMgraha, bhAga 2, pRSTha 164 5. isa zilAlekha meM yApanIya saMgha kumudigaNa kA ullekha hai| 6. yahA~ ke tIsare niSadhilekha meM sUrastha gaNa-citrakUTAnvaya kA ullekha hai| 7. yahA~ ke zilAlekha meM mUlasaMgha sarasvatI gaccha, balAtkAra gaNa tathA kundakundAnvaya kA ullekha hai| duniyA eka sAdhu ke pAsa cAra sajjana Aye aura unheM duniyA kA anubhava btaayaa| pahalA- are duniyA bar3I makkAra hai, haraeka kisI-na-kisI taraha ke chala se apanA ullU sIdhA karane meM lagA huA hai| dUsarA- kyA kaheM ! Aja duniyA meM itanI anIti bar3ha gayI hai ki kisI kA bhI vizvAsa nahIM kiyA jA sktaa| tIsarA- duniyA meM saba svArtha ke sage haiN| cauthA- isa duniyA meM sukha va samAdhAna bilakula nhiiN| sabakI sunakara sAdhu bole- to calo, hama saba saMnyAsa le leN| aisI duniyA meM lage rahane se kyA phAyadA? Age sAdhu kyA kahate haiMyaha sunane ke lie cAroM meM se eka bhI nahIM tthhraa| 14200 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba prANa tana se nikaleM aisA samaya ho bhagavan, jaba prANa tana se nikaleM navakAra japate-japate, mama prANa tana se nikaleM aisA samaya ho bhagavan, jaba prANa tana se nikaleM ye krodha mAna mAyA, aru. lobha jo batAyA cAroM kaSAyeM chUTeM, jaba prANa tana se nikaleM aisA samaya ho bhagavan, jaba prANa tana se nikaleM nahIM baira ho kisI se, sama bhAva hoya sabase zAMti kSamA ho mana meM, jaba prANa tana se nikaleM aisA samaya ho bhagavan, jaba prANa tana se nikaleM ye karma jo dukhere, lAge haiM saMga mere inase maiM mukta hoU~, jaba prANa tana se nikaleM aisA samaya ho bhagavan, jaba prANa tana se nikaleM hove maraNa samAdhI, vyApe na moha vyAdhI ghaTa meM ho dhyAna merA, jaba prANa tana se nikaleM aisA samaya ho bhagavan, jaba prANa tana se nikaleM vastu svarUpa nirakhU, prabhu ! AtmaguNa nihArU~ nija meM ho dhyAna merA, jaba prANa tana se nikaleM aisA samaya ho bhagavan, jaba prANa tana se nikaleM bhaktI meM rata hU~ terI, zuddhAtmA ho merI prabhu nAma bhajate-bhajate, mama prANa tana se nikaleM aisA samaya ho bhagavan, jaba prANa tana se nikaleM kara jor3a arja merI, kATo karama kI ber3I samyaktva hoya paidA, jaba prANa tana se nikaleM aisA samaya ho bhagavan, jaba prANa tana se nikaleM prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 143 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhimaraNa : jIvana-sudhAra kI kuMjI haiy paM. ratanalAla kaTAriyA kAya aura kaSAyoM ko kRza karate hue zAnta bhAvoM se zarIra ke tyAga ko samAdhimaraNa kahate haiN| sallekhanA, saMnyAsamaraNa, antyavidhi, paNDita maraNa, antakriyA, mRtyu mahotsava, AryANAM mahARtuH Adi saba isI ke nAma haiN| samAdhimaraNa dhAraNa karanevAle ko sAdhaka, preyArthI Adi kahate haiN| aneka aparAdha karane para bhI anta meM manuSya kSamA mA~gane para jaise aparAdhoM se mukta ho jAtA hai, usI taraha jIvanabhara pApArambha karanevAlA bhI agara anta samaya meM samAdhi dhAraNa kara letA hai to avazya sugati kA pAtra hotA hai| 'anta bhalA so saba bhalA kI isa bAta ko jaina hI nahIM jainetara sampradAyoM meM bhI mahattva diyA gayA hai| vaidika purANoM meM aneka aise AkhyAna Ate haiM jinameM anta samaya meM nArAyaNa kA nAma lene vAle pApI bhI baikuMThagAmI hue haiN| ajAmila ne sArI jindagI pApakarma meM biMtAI parantu anta samaya meM nArAyaNa kA nAma lene se vaha baikuNThavAsI huaa| isI bAta ko jaina-kathAkAroM ne bhI dUsare zabdoM meM citrita kiyA hai| jIvandhara kumAra ne maraNAsanna kutte ko NamokAra mantra diyA tathA tIrthaMkara pArzvaprabhu ne agni meM jalate hue do saryoM ko paMca parameSThI mantra sunAyA jisake prabhAva se vaha tiryaMca jIva bhI devagati ko prApta hue| mahAbhArata yuddha kI samApti ke bAda apanA kArya pUrA huA jAnakara saharSa mRtyu kA svAgata karanevAle bhISma pitAmaha kI 'icchA-mRtyu' bhI jaina-sallekhanA se milatI huI hai| sArI jindagI japa-tapa karane para bhI agara mRtyu-samaya samAdhi dhAraNa na kI jAye to sArA japa-tapa usI taraha vRthA hotA hai jisa taraha vidyArthI pUre varSa bhara pATha yAda kare aura parIkSA ke samaya use bhUla jAye yA zastrAbhyAsI yoddhA raNakSetra meM jAkara kAyara bana jAye yA koI dUra dezAntara se dhanopArjana karake lAye aura use gA~va ke samIpa Akara luTA baitthe| binA samAdhimaraNa ke cAritravAn bhI jIvana ke phalahIna vRkSa kI taraha nissAra hotA hai| isI ko svAmI samantabhadra ne ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM kahA hai- samasta matAvalambI tapa kA phala antakriyA samAdhimaraNa para hI AdhArita batAte haiM, ataH puruSArtha bhara samAdhimaraNa ke lie prayatna karanA 14400 ___prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caahie| bhAratIya saMskRti meM jo antakriyA para itanA mahattva diyA gayA hai, usameM vaijJAnika rahasya hai| isase bhAratIya maharSiyoM ke Atma tattvajJAna kI parAkASThA jAnI jAtI hai| mRtyu ke samaya agara AtmA kaSAyoM se sacikkaNa (cIkanI) nahIM hotI to anAyAsa zarIra tyAga kara detI hai aura use mAraNAMtika saMkleza bhI vizeSa nahIM hotA, usakA mAnasika santulana ThIka rahatA hai jisase svecchAnusAra sadgati prApta karane meM vaha samartha hotI hai, aura jaba sadgati prApta ho jAtI hai to pUrvopArjita duSkarma bhI usakA kucha nahIM bigAr3a pAte, aura agara anta samaya meM pariNAma kaluSita ho jAte haiM to durgati prApta hotI hai jisameM pUrvopArjita zubha karmoM ko bhogane kA avasara hI nahIM miltaa| isataraha sArA kAtA-pIMdA kapAsa ho jAtA hai aura durgati kI paramparA bar3ha jAtI hai| isase jAnA jA sakatA hai ki samAdhimaraNa kI jIvana meM kitanI mahattA hai| tape hue tapa; pAlana kie hue vrata aura par3he hue zAstroM kA phala samAdhimaraNa meM hI hai- binA samAdhimaraNa ye vRthA haiN| yahA~ yaha zaMkA nahIM karanI cAhie ki jaba samAdhi-maraNa se saba kucha hotA hai to kyoM japa-tapa-cAritra kI Aphata mola lI jAya, maraNa-samaya samAdhi grahaNa kara leMge parantu aisA vicAranA ThIka nahIM, kyoMki sArI jindagI tapa aura cAritra kAya tathA kaSAya ke kRza karane kA abhyAsa isIlie kiyA jAtA hai ki anta samaya meM pariNAma nirmala raheM aura samAdhi grahaNa karane meM sahUliyata rhe| sambhavataH isIlie kundakunda AcArya ne sallekhanA ko zikSAvrata meM sthAna dene kI dUradarzitA kI hai| samAdhimaraNa aura tapaHcAritra meM paraspara kArya-kAraNa rUpatA hai| jaba upasarga aura akAla mRtyu kA avasara A upasthita ho; yathA- siMhAdi krUra jantuoM kA acAnaka AkramaNa, sote hue ghara meM bhayaMkara agni laga jAnA, mahAvana meM rAstA bhUla jAnA, bIca samudra meM tUphAna se nAva DUbanA, viSadhara sarpa kA kATa khAnA Adi, taba pUrvakRta cAritra kA abhyAsa hI kAma AtA hai| sArI jindagI cAritra meM bitAnevAlA agara anta samaya meM asAvadhAna hokara apane Atmadharma se vimukha ho jAye to usakA doSa tapaH cAritra para nahIM hai| yaha to usake puruSArtha kI hInatA aura abhyAsa kI kamI hai yA buddhi vikAra hai| ise hI to 'vinAzakAle viparItabuddhiH' kahate haiN| ___ samAdhimaraNa kA icchuka mRtyu se bhayabhIta nahIM hotaa| vaha acchI taraha samajhatA haiM ki maraNa AtmA kA nAza nahIM hai, maraNa to dUsarA janma dhAraNa karane ko kahate haiN| vaha mRtyu ko mahotsava samajhatA hai| ise AtmA kA zarIra ke sAtha vivAha samajhatA hai| zarIra kA zarIra ke sAtha vivAha to laukika hai, vaha ise alaukika vivAha samajhatA hai aura isataraha mRtyu kA saharSa AliMgana karatA hai| telahIna dIpa, dagdha rajju tathA vRkSa ke sUkhe hue patte kI taraha jIrNa aura zithila zarIrarUpI naukara ko jaba vaha prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 10 145 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane cAritra-sAdhana ke lie ayogya samajhatA hai to use peMzana dekara dUsare yogya naukara (zarIra) kA prabandha karatA hai| itanI udAtta bhUmikA para sthita sAdhaka kabhI 'kAyara nahIM ho sakatA, vaha to parama zUra, AtmavijayI mRtyuMjayI hai| AtmaghAta (viSa khAkara, tAlAba kue~ Adi meM DUbakara, svayaM phA~sI lagAkara yA zastrAstra se apanI jIvana-lIlA samApta karanA), satI-prathA (mRta pati ke sAtha citA meM jala jAnA), AmaraNa anazana (apanI kisI mA~ga kI pUrti ke lie AhAra tyAga karanA maraNa paryaMta) Adi samAdhimaraNa kI koTi meM nahIM A skte| samAdhimaraNa aura AtmaghAta meM AkAza-pAtAla, kAMca-hIrA. prakAza-andhakAra, dina. rAta aura 3-6 ke aMka kI taraha mahAn antara hai| ye kaSAyoM kI tIvratA se, svArtha kI bhAvanA se kaluSita hRdaya se kie jAte haiM, jabaki samAdhimaraNa zAnta pariNAmoM se vivekapUrvaka binA kisI vAMchA ke kiyA jAtA hai| - re mana samundara meM lahareM na utanI .... are mana samundara meM lahareM na utanI, tere mana meM jitanI uThI kaamnaaeN| bhalA kAmanAoM kA kyA hai ThikAnA, kabhI eka jAe kabhI cAra aaeN|| naI cAha jaba-jaba kabhI dvAra AyI, bhalI AdatoM ke caraNa ddgmgaae| ye A~dhI-sI bana sAtha tUphAna lAyI, agara jAtI barasAtI bojhila ghttaaeN|| ye ThagiyA hai nAgina-sI viSa kI bharI haiM, DasA isakA pAnI bhI na mA~ga paae| are mana samundara meM lahareM na utanI, tere mana meM jitanI uThI kaamnaaeN|| kahA~ daur3ate ho, tanika to vicAro, kyA chAyA bhI hAthoM kisI ke hai aayii| jitanA pakar3ane ko daur3oge isako, ye utanI hI dUrI pe degI dikhaaii|| haviza chor3a isakI tanika mu~ha to mor3o, ye pIche calegI binA hI bulaae| are mana samundara meM lahareM na utanI, tere mana meM jitanI uThI kaamnaaeN|| na jAne kahA~ mana cale kAravA~ kA, kahA~ dina ugegA kahA~ zAma hogii| isake phareboM meM haragiz2a na AnA, terI hasti sacamuca hI badanAma hogii| isI rAha se isakI duniyA miTegI, jahA~ ye kahe tU vahA~ pai na jaae| are mana samundara meM lahareM na utanI, tere mana meM jitanI uThI kaamnaaeN|| are tU prabhu thA, na sAthI ye hotIM, ki patajhar3a meM tUne bahAreM luTA diiN| tU anamola hIrA lagI itanI kAlikha, ki anajAna bana ke kImata ghaTA dii|| ghisaTatA rahA banake paMgu abhI taka, tujhe pA~va apane hilAne na aae| are mana samundara meM lahareM na utanI, tere mana meM jitanI uThI kaamnaaeN|| 146 00 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallerakhanA kI vidhi . 6) paM. manoharalAla zAstrI isa bhava meM maraNa ke samaya honevAlI sallekhanA ko bAhya aura Abhyantara tapa ke dvArA zarIra aura kaSAya ko acchI taraha kRza (kSINa) karane ko zAstroM (bhagavatI ArAdhanA, mUlAcArAdi) meM kahI huI vidhi ke anusAra caturgati ke duHkhoM se mukta hone vAle jIvoM ko avazya hI dhAraNa karanA caahie| jisaprakAra bahumUlya aura parizrama se nirmita mandira kI zrI (zobhA) suvarNa kalaza binA zUnya kahI jAtI hai, usI prakAra aneka ghora tapazcaraNoM dvArA sAdhita vratarUpa suvarNa-mandira para sallekhanA rUpa ratnatraya kalaza ke ArohaNa binA saba vyartha kahI gaI hai| yahA~ para sallekhanA ke do bheda haiM- eka kAya sallekhanA, dUsarI kaSAya sllekhnaa| jisakA koI pratikAra nahIM aisA upasarga A jAne para, durbhikSa hone para, jarA (bur3hApA) Ane para, roga ho jAne para, dharma kI rakSA ke artha zarIra kA tyAga karanA gaNadhara deva ne sallekhanA kahI hai| pUrvajanma-vairI asurAdi devakRta, duSTa vairI bhIla caNDAlAdi manuSya kRta tathA duSTa siMha vyAghra gaja sarpAdi tiryaMca kRta upasarga Ane paraM athavA prANanAzaka ghora vRSTi, pavana, zIta, uSNa, agni, pASANa Adi dvArA upasarga Ane para, duSTa dharmadrohI rAjA mantrI ityAdi kRta upasarga Ane para, durbhikSa ke samaya anna-pAnAdi ke milane para, netra-karNAdi indriyA~ zithila hone para, vRddhAvasthA meM zarIra kI zithilatA hone para tathA tIvra asAtA karma ke udaya se jvara atisAra pyAsa kAsa kapha agnimandatA rudhira-vikAra raktakSaya Adi prabala vyAdhiyA~ pratidina vRddhi ko hote dekha dhairya dhAraNa kara cAra prakAra kI ArAdhanA ke svarUpa kA bAra-bAra cintavana karate hue saMsAra aura deha ke svarUpa kI anityatA para pUrNa vicAra kara saMsAra-paribhramaNa se rakSA karanevAlA jo ratnatraya rUpa dharma vaha paraloka paryanta malina na ho jAe- aisA nizcaya kara deha aura bhogoM se nirmama hokara paNDita-maraNa ke prati sotsAha prayatna kre| "tivihaM bhaNiyaM maraNaM bAlANaM bAlapaMDiyANaM c| taiyaM paMDiyamaraNaM jaM kevaliNo annumrNti||" -mUlAcAra prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 147 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlAcAra meM maraNa ke tIna bheda batalAye gaye haiM- 1. bAla maraNa 2. bAlapaNDita maraNa 3. paNDita maraNa / anya granthoM meM bAlabAla maraNa, paNDitapaNDita maraNa ke bheda se pA~ca prakAra ke bhI maraNa kahe gaye haiN| unameM se bAlabAla maraNa mithyAdRSTi ke hotA hai| asaMyamI samyagdRSTi ke bAla maraNa, saMyatAsaMyata ke bAlapaNDita maraNa, paNDita maraNa saMyamI muni ke aura paNDitapaNDita maraNa kevalI ke hotA hai| "bhattapaiNNA iMgiNi pAuvaggaNANi jANi mrnnaanni| __ aNNevi evamAdI bodhavvA NiravakakhANi / / " -mUlAcAra maraNa paryanta cAra prakAra ke AhAra kA tyAga karanA nirAkAMkSa anazana tapa hai| usake mukhya tIna bheda haiM :- 1. bhakta pratijJA 2. iMginI maraNa 3. prAyopaMgamana mrnn| jisameM do se lekara 48 taka niryApaka muni, jisakI zarIra-sevA (vaiyAvRtti) kareM tathA Apa bhI apane aMgoM se zarIra kI Tahala kare- aise muni ke AhAra kA tyAga yaha bhaktapratijJA hai| jisameM para ke upakAra kI icchA na ho vaha iMginI maraNa hai aura jisameM apane aura para donoM kI apekSA na ho arthAt jo na dUsaroM se zarIra sevA (vaiyAvRtti) karAve aura na svayaM kare vaha prAyopagamana maraNa hai| kucha logoM kA mAnanA hai ki sallekhanA meM AtmaghAta kA pApa hai kyoMki bhUkhapyAsa Adi dvArA AtmA ko klezita kiyA jAtA hai, paranta AcArya kahate haiM nahIM, apramattatvAt pramAdAbhAva (kaSAya kA sarvathA abhAva) hone se / pramattayogAtprANavyaparopaNaM hiMsetyuktam / na cAsya pramAdayogo'sti, kutaH rAgAdyabhAvAt / rAgadveSamohAdiviSTasya hi viSazastrAdyupakaraNa-yogavazAdAtmAnaM nataH svaghAto bhavati, na sallekhanAM pratipannasya rAgAdayaH santi tato na AtmavadhadoSaH / pramAda (kaSAya) ke yoga se daza prakAra ke prANoM kA viyoga (ghAta) karanA hiMsA kahI gaI hai, so sallekhanA meM to kaSAya raMcamAtra bhI nahIM hai; kyoMki sarvathA usameM rAga-dveSa-mohAdi kA abhAva hai| jo rAgadveSa-mohAdi-yukta AtmA (jIva) hai so viSa-bhakSaNa, zastrAdi upakaraNoM se svaghAta karatA hai| isalie sallekhanA dhAraNa karanevAle ke rAgadveSAdi na hone se AtmaghAta kA sarvathA abhAva hI hai| "sahagAmI kRtaM yena dhrmsrvsvmaatmnH| samAdhimaraNaM yena bhavavidhvaMsi sAdhitam / / " jisane saMsAra ko samUla nAza karanevAle ratnatraya kI ekAgratApUrvaka prANa tyAga karane rUpa samAdhimaraNa ko dhAraNa kiyA, usane vyavahAra aura nizcaya ratnatraya ko dUsare bhava meM sAtha le jAne ke lie sAtha-sAtha calanevAlA apanA sahayogI bnaayaa| "antakriyAdhikaraNaM tapaHphalaM sakaladarzinaH stuvte| tasmAdyAvadvibhavaM samAdhimaraNe prayatitavyaM / / " antakriyA (saMnyAsamaraNa) jisakA AdhAra hai usa tapa ke phala kI sakaladarzI 14800 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (sarvajJa) bhagavAna prazaMsA karate haiN| jisa tapa karanevAle ko tapa ke phala se anta meM saMnyAsa nahIM huA vaha tapa niSphala kahA gayA hai| tapa, vrata, saMyama karane ke phala loka meM aneka haiN| svarga meM deva-ahamindrAdi, manuSyoM meM cakravartI nArAyaNa balabhadgAdi vibhava sampanna nirogatAdi bahuta haiM, parantu anta meM samAdhimaraNa binA saba vyartha hai| "AhAraM parihApya kramazaH snigdhaM vivrddhyetpaanN| snigdhaM ca hApayitvA kharapAnaM puuryetkrmshH|| ... kharapAnahApanAmapi kRtvA kRtvopavAsamapi shktyaa| paMcanamaskAramanAstanuM tyjetsrvytnen||" ___ krama se apanI Ayu kA vicAra kara deha indriyoM se nirbhaya hokara AhArAdi ke svAda se virakta hokara cintavana kreN| "jai uppajjai dukkhaM to dahro samAvado narake (nnirye)| kadamaM mae Na . pattaM saMsAre sNsrNtenn||" -mUlAcAra yadi saMnyAsa ke samaya kSudhAdika duHkha utpanna ho to naraka ke svarUpa kA cintavana karanA ki janma-maraNarUpa saMsAra meM bhramaNa karate hue maiMne kauna se duHkha nahIM bhoge| "saMsAra cakkabAlammi mae savepi poggalA bhuso| . AhAridA ya pariNAmidA ya Na ya me gadA tittii||" - mUlAcAra . saMsAra-cakra meM bhramaNa karate hue maiMne dahI, gur3a, zakkara, cAvala, jalAdi sabhI pudgala bahuta bAra bhakSaNa kriye, to bhI mere tRpti (santoSa) nahIM huii| * saMsAra-paribhramaNa karate hue itanA AhAra kiyA ki jo ekatrita kiyA jAye to aneka sumeru pramANa ho jAye aura ananta janmoM meM itanA jala piyA ki yadi saMgraha kiyA jAye to agaNita samudra bhara jAye / soco, jaba itane anna aura jala se tRpti nahIM huI to phira bhalA vrata sampanna nikaTa maraNa ke samaya thor3e se anna-jala se kaise tRpti ho sakatI hai? isa saMnyAsa ke zubha avasara para yadi AhArAdi kI tarapha mana calAyamAna kiyA to samasta vrata saMyama dharma bigar3a kara saMsAra kA pAtra banegA, aisA vicAra kara dhIre-dhIre kabhI upavAsa, kabhI.belA, kabhI telA, kabhI eka bAra, kabhI AhAra letA huA, kabhI nIrasa, kabhI Unodara; isaMprakAra krama se apanI zakti aura Ayu kI sthiti anusAra AhAra ko kama karake dugdhAdi pAna kare phira dugdhAdi ko chor3akara chAcha aura garama jala ko grahaNa kre| anta meM jalAdi samasta AhAroM kA tyAga kara usakI zAnti ke lie parama vItarAga kA zaraNa grahaNa kara bala aura utsAha * ko pragaTa karate hue asAtA karma ke udaya se utpanna honevAlI vedanA (kSudhA tRSA-rogAdi) ko sAvadhAnI se AtmA ke samyak svabhAva kA cintavana kre| * pUrvakAla meM mahAvIra dhIra-vIra parama tapasvI sAdhuoM ke Upara kaise-kaise tIvra prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 40 149 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasarga hue? tatkAla ke dIkSita komalAMga sukumAra muni ko syAlanI ne 3 dina paryaMta zarIra bhakSaNa kiyA, parantu samAdhi se vicalita nahIM hue| gajakumAra muni ko pUrva janma ke vairI ne samasta aMga meM kIleM Thoka dI thii| bhadrabAhu muni ko tIvra kSudhA roga ho gayA, parantu pratijJA se vicalita nahIM hue| kAkandI nagarI meM abhayaghoSa muni ko pUrva-janma ke vairI ne samasta zarIra meM kIleM Thoka kara cAlanI kI taraha zarIra kara diyA, parantu samAdhi se calita nahIM hue| aise-aise mahAn tapasvI sAdhuoM kA koI sahAyI nahIM huA? kyA unase adhika vedanA hai? kaise duHkhI hote ho? tuma para to koI upasarga bhI nahIM huA hai, tumhAre samIpa meM sAvadhAnI ke lie vidvAn sAdharmIjana upasthita haiN| dhairya dhAraNa karo, bhagavAn vItarAga ke vacana-rUpa oSadhi kA pAna kro| dekho, Agama meM kahA hai "jiNavayaNamosahamiNaM visamasuhavireyaNaM amidbhuudN| jaramaraNavAhiveyaNa khayakaraNaM savvadukkhANaM / / " -mUlAcAra ye jinavacana rUpa oSadhi indriya-janita viSaya-sukhoM kA virecana karanevAlI hai, amRta svarUpa hai aura jarA-maraNa-vyAdhi-vedanA Adi saba duHkhoM kA nAza karanevAlI hai| isaprakAra paMcaparameSThI kA dhyAna karatA huA zarIra kA tyAga kare so kAyasallekhanA haiN| sAtha hI meM rAga-dveSa-mohAdi kaSAyoM kA kRza (kSINa karanA, jItanA) kaSAya-sallekhanA hai| antaraMga meM kaSAyoM kI sallekhanA binA kAya-sallekhanA vyartha hai, kyoMki zarIra kSINa to rogAdi dvArA va parAdhInatA se sabake ho sakatA hai, isalie krodhAdi kaSAyoM ko jinhoMne jIta liyA hai, ve hI sallekhanA-dhAraNa meM vijaya prApta kara sakate haiN| viSaya-kaSAya-yuktaM AtmA sallekhanA kA pAtra nahIM ho sakatA hai| AcAryoM ne ArAdhaka kA svarUpa isaprakAra batalAyA hai "Nimmamo NirahaMkAro NikkasAo jididio dhiiro| aNidANo diThisaMpaNNo maraMto ArAhao hoi||" -mUlAcAra jo cetana-acetana paravastu meM mamatA-rahita ho, abhimAna-rahita ho, krodhAdi kaSAya rahita ho, jitendriya ho, parAkrama-sahita ho, zithila na ho, rogoM kI vAMchA se rahita ho aura samyagdarzana ko bhalIbhA~ti prApta kiyA hai- aisA ArAdhaka hI * samAdhi kA pAtra ho sakatA hai| "ArAhaNa uvajutto kAlaM kAUNa suvihio samma / ukkassaM tiNNi bhave gaMtUNa ma lahai nivvaannN||" -mUlAcAra samyagdarzanAdi cAra ArAdhanA se upayukta AtmA, aticAra rahita AcaraNa karanevAlA muni acchI taraha maraNa kara utkRSTa tIna bhava prApta kara nirvANa (mokSa) pada ko prApta hotA hai| 15000 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA AtmarakSA hai, AtmahatyA nahIM 6) paM. phUlacanda jaina baraiyA yaha to dhruva satya hai ki bhArata sadA se AdhyAtmika vidyA kA kendra bindu rahA hai| isakA mukhya hetu yahI hai ki yahA~ ke mumukSu zramaNa santoM ne jIvana ke uddezya ko vinAzaka jaga ke bhoga aura upabhoga kI viSaya-sAmagrI meM na dekhakara inake tyAga aura AtmasAdhanA meM dekhaa| isa prApya kSaNabhaMgura zarIra ko kevala hADa-mAMsa kA piMjara hI na samajhA, kintu isameM samyagdarzana-jJAna-cAritra ke divya prakAzamayI karaNDa ko prApta kiyaa| IsI paramparA meM cAritracakravartI AcAryazrI zAntisAgara jI munirAja the jinhoMne apanI prakhara AdhyAtmika vidyA ke bala para samAdhimaraNa kiyA aura vizva ke samakSa eka parama anupama Adarza upasthita kiyaa| yaha hai unake vAstavika mUlya kI parakha / niHsandeha pUjyazrI ne mAnava-jIvana ke antima lakSya ko prApta kiyaa| yaha hai unake svAtmAnubhUtipUrvaka sallekhanA kA suprtiphl| ___ yaha saiddhAntika siddha hai ki mAnava paryAya amUlya paryAya hai, isakI samAnatA anya paryAya nahIM kara sakatIM, yaha mahAna puNyakarma ke udaya se prApta hotI hai, isako devadurlabha bhI kaheM to koI anucita na hogaa| isa paryAya meM hI duHkha kI antima avasthA kI nivRtti ho sakatI hai, anya meM nahIM- yaha hai isakI vizeSatA tathA anupmtaa| yoM to jIva sadaiva aneka bAra isa saMsAra meM janma-maraNa karatA rahA hai aura karatA hI rahegA, kintu buddhi to isI meM hai ki isa mahAn durlabha mAnava zarIra ko pAkara isa maraNa ke duHkha se chuTakArA ho| mRtyu kaba A jAye -isakA koI nizcita samaya nahIM. ataH isa paryAya ko saphala banAne ke lie sarvadA kaThora vrata, tapa Adi kI ora sanmukha honA caahie| AgamAnusAra maraNa ke samaya sallekhanApUrvaka prANoM kA utsarga kareM, yaha jIvana ke kalyANa aura mukti kA utkRSTa sAdhana siddhAnta meM likhA hai- 'mAraNAntikIM sallekhanAM joSitA' jaba yaha bhalIprakAra vidita ho jAye ki maraNa-kAla A hI cukA hai to usa samaya kA yaha mukhya kartavya hai ki zrAvaka niHzalya hokara niHkaSAya bhAvoM se, marane-jIne kI, mitra-anurAga, sukha-prApti aura nidAna kI kAMkSA rahita hokara prANoM ko chodd'e| prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 151 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - maraNa ke vettAoM ne maraNa ke aneka bheda batAye haiN| bhagavatI ArAdhanA meM 17 prakAra ke maraNa-bhedoM kA vizada vivecana kiyA hai| tAtparya prayojanArtha to yahA~ yaha likhanA upayukta pratIta hotA hai- 'svAyurindriyabalasaMkSayo maraNam' / jIva apane pariNAmoM se jitane kAla ke lie Ayu karma kA bandha karatA hai, usI ke antima samaya ko prApta karanevAlI Ayu aura indriya, bala, mana, vacana, kAya ina baloM kA kinhIM kAraNoM se vinaSTa ho jAnA maraNa kahalAtA hai| yahI vidvAnoM ne maraNa kA svarUpa mAnA hai| ekaindriya jIva ke cAra prANa se lekara saMjJI paMcendriya jIva ke dasa prANa hote haiN| isaprakAra jIva ke jitane prANa hote haiM unakA kSaya honA maraNa kahalAtA hai| isI kI punaH puSTi karate haiM- 'antagrahaNaM tdbhvmrnnprtipttyrthm|' -rAjavArtika ___ maraNa ke prayojanArtha do bheda batAye haiM- eka to nitya maraNa, dUsarA tdbhvmrnn| nitya maraNa kA tAtparya yaha hai ki jisa jIva ne jitane Ayu karma ko bA~dhA hai utanI avadhi ke lie aura usI samaya taka Ayukarma pudgala paramANu udaya meM Ate rahe so kSaNa-kSaNa meM apanI Ayu, indriya, zarIrAdi ke niSeka haiM ve samApta hote jAte haiM, vaha nitya maraNa kahalAtA hai| isameM itanA vizeSa avazya hai ki Ayu karma ke pudgala paramANu krama-krama se khirate haiM aura unakA khiranA tabhI taka hotA hai jabataka unake madhya kAla meM kisI kAraNavaza udIraNA na hove| ataH yaha anta maraNa ho jAtA hai| tadbhava maraNa kA artha hai ki dUsare bhava prApti ke kSaNa meM hI pUrva bhaMva kA vinAza ho jaanaa| jaba Ayu karma ke niSeka niHzeSa raha jAte haiM vahI anta kA maraNa hai| maraNa kA artha tadbhava maraNa kA hI hai arthAt jo maraNa ke samaya sallekhanA lI jAtI hai vaha maraNa kAla kI kahalAtA hai| maraNa kA samAnArtha paryAya tyAganA hai| yaha pratyeka jIva ke sAtha sambandhita hai| kevalI yA chadmaratha sampUrNa jIva Ayu karma ke dvArA zarIra kA sambandha pAte haiM aura usI karma ke kSaya ke sAthasAtha zarIra ko chor3ate haiN| ataH isa dRSTi se sabakA maraNa kahanA anucita nhiiN| isameM vizeSatA itanI avazya hai ki kevalI to prApta zarIra ko chor3akara punaH navIna aMga ko dhAraNa nahIM karate haiM jabaki alpajJa pUrva zarIra ko tyAgate hI kSaNa bhara meM anya navIna zarIra dhAraNa kara lete haiN| kevalI kA punaH maraNa nahIM hotA hai| ve ajara-amara ho jAte haiM kintu alpajJa punaH maraNa karatA hai| ataH maraNa punaH-punaH janma-maraNa kA nimitta hai| aneka rogoM se pIr3ita aura aneka kaSToM se grasita choTe se choTA jIva bhI maraNa se vyAkula hotA hai, ataH isa mahAn duHkha se chuTakArA pAne kA ekamAtra mukhya upAya samAdhimaraNa hI hai, jo isa mahAn kaSTadAyaka roga maraNa kI paramauSadhi hai| jaba sAdhaka ko nizcayapUrvaka yaha jJAta ho jAtA hai ki Ayu kA anta A gayA hai usI samaya vaha AtmA kI zuddhi, nirmalatA evaM kaSAyoM ko dUra karane ke lie 15200 prAkRtavidyA+janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prItipUrvaka sallekhanA ko dhAraNa karatA hai| jaba prANa jAne ke kAraNa upasthita ho jAyeM to yadi niHkaSAya bhAva se hI prANa nikaleM to kalyANa hI hai| isameM to AtmA kI vizuddhatA kI jAgRti hI hai| sallekhanA kA vidhAna sarvaprakAra se hitakArI hI hai| binA AzA tathA upAya se, kaNTa, duSkAla, vRddhApana aura roga Adi Ane para ratnatraya svarUpa dharma ko vidhivat pAlana hetu zarIra tyAganA sallekhanA yA samAdhimaraNa kahalAtA hai| dhyAna, yoga Adi paryAyavAcI zabda haiN| jisa AtmA meM rAga-dveSa kI granthi ho to vastutaH usakA samAdhimaraNa AtmahatyA hI hai| rAga, dveSa, moha, lajjA, krodha, lAlaca, bar3appana, bhaya, Adi se tapa karanA, samAdhi lenA, pahAr3a se giranA, agni meM jalanA, rela meM dabanA, viSa khAnA, zastra-astra se ghAta karanA Adi kRtya AtmahatyA hI hai| jaba taka ukta vicAra AtmA ko vikRta karate raheMge taba taka AtmazAnti kI AzA karanA vyartha hai| samAdhi bhUkhoM maranA nahIM hai, samAdhi zarIra kamajora karanA nahIM hai, vaha to zuddha AtmabhAva kA anveSaNa, zuddhAtma kA cintavana, zuddhAtmatattva ke avikArI bhAvoM kI jAgRti, zAzvata sukha kI khoja, svarUpa meM ramaNa, ahiMsAdi mahAvratoM kI aDiga pratijJA kA pAlana, dhyAna, dhyAtA, dhyeya kI ekatA kA prakAza, mokSa kI zreNI hai| yadi saMyamI samyaga prakAra sallekhanA dhAraNa kare to niyama se mokSa kA adhikArI ho jAtA hai| yahA~ taka vajraRSabhanArAca saMhanana vAlA to usI bhava se mukti-ramaNI kA svAmI hotA hI hai ataH yuktiyukta-samAdhimaraNa AtmopakArI hI hai| 'rAgAt abhAvAt / ' jahA~ rAga-dveSa hai vahA~ hiMsA hai aura jahA~ rAga-dveSa nahIM vahA~ hiMsA nahIM, kintu ahiMsA hI . hai| AtmA meM rAga-dveSAdi vibhAva kI utpatti na honA hI ahiMsA hai tathA unakA utpanna honA hiMsA hai| yahI ahiMsA-hiMsA kA lakSaNa hai to samAdhimaraNa karanevAlA vratI to rAga-dveSa ke nAza ke abhiprAya se evaM vItarAga bhAvoM se apane prANoM kA utsarga karatA hai to phira Atmavadha kA doSa kaisA? vahA~ to vItarAgatA kA ujjvala prakAza, AtmA kI vizuddhatA, zuddha bhAvoM kA anupama srota, AtmA ke svabhAvarUpa pariNamana hai, ataH sallekhanA ko aSaghAta kahanA Agama viruddha hai| "arthAdrAgAdayo hiMsA cAstyadharmo vratacyutiH / . ahiMsA tatparityAgo vrataM dharmo'thavA kil|| 755 / / " -paMcAdhyAyI . yaha to sarvamAnya hai ki sva yA para ke prati hRdaya meM rAga-dveSa utpanna hotA hai| prathama to jo prANI rAga-dveSa karegA usake AtmA meM tatkSaNa isake prabhAva se bhAva vikRta ho jaayeNge| jisa padArtha meM rAga hai usake viyoga meM dveSa avazya hogA aura jisameM dveSa hai usake naSTa-bhraSTa ke mAnane meM krodhAdi bhAvoM kA sadbhAva sadaiva rhegaa| vaha niyama se kisI kA pAlana, kisI kA tAr3ana, kisI kA ghAta, kisI kA haraNa prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 153 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adi kriyAyeM karatA rhegaa| krodha, moha, lAlaca, bhaya, IrSyA, nindA, ghAta, apaghAta, jhUTha, corI, kuzIla, parigraha Adi rAga-dveSa kI hI santAna haiN| inake sadbhAva meM niyama se hiMsA hI hai| sva aura para kI AtmA meM vikRtabhAvoM kA utpAda honA hI hiMsA hai| jahA~ hiMsA hai vahA~ dharma, jJAna, cAritra, tapa, vairAgya kadApi nahIM ho sktaa| ___rAgAdi ke tyAga meM hI ahiMsA, dharma aura vrata hote haiN| jaba sampUrNa rAgAdi ke abhAva meM hI sallekhanA hotI hai to sallekhanA apaghAta, adharma kaisA? 'maraNasyAniSTatvAt' yathA koI vaNika svaghara meM agni lagate dekhakara ki aba merA ghara na baca sakegA to vaha prayatnazIla hokara ghara meM rakhI huI. amUlya vastuoM kI rakSA karane meM sannaddha ho jAtA hai| basa isI prakAra jaba vratI ko pUrNarUpeNa yaha vidita ho jAtA hai ki aba merA zarIra adhika jIrNa-zIrNa ho cukA hai aura zIghra naSTa ho jAnevAlA hai to vaha apane isa kSaNika zarIra kI cintA na kara amUlya Atmika guNa darzana-jJAna-cAritra kI rakSA ke lie rAga-dveSa-mohAdi ko nAza karate haiM tathA antakAla ke samaya kA mUlya samajhakara samAdhimaraNa lekara cira zAnti prApta karate haiN| 'ubhayAnabhisaMdhAnAt' / jisaprakAra eka santa rAgAdi bhAva ko chor3atA huA Atmacintavana meM lIna hotA hai, vaha ghora tapazcaryA karatA hai, vaha to svayaM duHkhoM kA AhvAna karatA hai| zIta, uSNa Adi ke ghora upasarga upasthita hote haiM, kintu vaha apramatta hai| vaha to zuddhAtma tattva kA aDiga khojaka sadaiva apane zuddha pariNAmoM kI sambhAla karatA hai| kSaNika zarIra meM usakA tanika bhI moha nahIM hotA hai| yaha hai eka santa kI vItarAgatA meM aDiga zraddhA -- isaprakAra apramatta hotA huA nirdoSa samAdhimaraNa karatA hai jo sarvathA AtmopakArI hai| 'svaMsamayavirodhAt' / jo anAtmavAdI haiM unake mata meM AtmA kA koI astitva hI nahIM hai| ve sallekhanA ko apaghAta kahate haiN| yaha doSa unakA svavacana-virodhI hai kyoMki jaba AtmA tattva kA koI astitva hI nahIM to apaghAta kisakA, paryAya parivartana kisakA? anya darzana vAle AtmA ko niSkriya mAneM aura sallekhanA ko apaghAta kA doSa deM to unakA kathana bhI mithyA hI hai| apane mAne hue siddhAnta kA virodha karanA hI hai| jo AtmA kriyA rahita hai to phira usakA vadha kaisA, kriyA rahita AtmA kA vaMdha to hotA hI nhiiN| niSkriya AtmA meM vadha kA doSa denA anucita hai| AtmA kA vadha mAnane meM AtmA ko sakriya mAnanA hotA hai| aisI svIkAratA meM niSkriya pratijJA bhaMga hotI hai, ataH unake niSkriya siddhAnta se sallekhanA meM apaghAta kA upAlaMbha nirdoSa ThaharatA hai| ukta darzana ne padArthoM kI vyavasthA isaprakAra mAna rakhI hai jisase unakA virodha unake siddhAnta kA ghAtaka hotA hai; ataH yaha dhruva satya hai ki sallekhanA (samAdhimaraNa) AtmarakSA hI hai, AtmahatyA nhiiN| . . ** 15401 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA evaM bhAratIya daNDa-vidhAna 2) anUpacandra jaina eDavokeTa sallekhanA kA artha sallekhanA (sat+lekhanA) arthAt kAya aura kaSAyoM ko acchI taraha se kRza karanA sallekhanA hai| ise hI samAdhimaraNa bhI kahate haiN| mRtyu ke sannikaTa hone para sabhI prakAra ke viSAda ko chor3akara samatApUrvaka dehatyAga karanA hI samAdhimaraNa yA sallekhanA hai| jaina sAdhaka mAnava-zarIra ko apanI sAdhanA kA sAdhana mAnate hue, jIvana paryanta usakA apekSita rakSaNa karatA hai, kintu atyanta bur3hApA, indriyoM kI zithilatA, atyadhika durbalatA athavA maraNa ke anya koI kAraNa upasthita hone para jaba zarIra usake saMyama meM sAdhaka na hokara bAdhaka dikhane lagatA hai, taba use apanA zarIra apane lie hI bhArabhUta-sA pratIta hone lagatA hai| aisI sthiti meM vaha socatA hai ki yaha zarIra to maiM kaI bAra prApta kara cukA hU~, isake vinaSTa hone para bhI yaha punaH mila sakatA hai| zarIra ke chUTa jAne para merA kucha bhI naSTa nahIM hogA, kintu jo vrata, saMyama aura dharma maiMne dhAraNa kiye haiM, ye mere jIvana kI amUlya nidhi haiN| bar3I durlabhatA se inheM maiMne prApta kiyA hai| inakI mujhe surakSA karanI caahie| ina para kisI prakAra kI A~ca na Aye, aise prayAsa mujhe karane cAhie, tAki mujhe bAra-bAra zarIra dhAraNa na karanA par3e aura maiM apane abhISTa sukha ko prApta kara skuuN| yaha socakara vaha binA kisI viSAda ke prasannatApUrvaka Atmacintana ke sAtha AhAra Adi kA kramazaH parityAga kara dehotsarga karane ko utsuka. hotA hai, isI kA nAma sallekhanA hai| sallekhanA kA mahattva sallekhanA ko sAdhanA kI antima kriyA kahA gayA hai| antima kriyA yAni * mRtyu ke samaya kI kriyA, ise sudhAranA arthAt kAya aura kaSAya ko kRza karake saMnyAsa dhAraNa karanA -yahI jIvana bhara ke tapa kA phala hai| jisa prakAra varSa bhara vidyAlaya meM jAkara adhyayana karane vAlA vidyArthI yadi parIkSA meM nahIM baiThatA to usakI varSa bhara kI par3hAI nirarthaka ho jAtI hai, usI prakAra jIvana bhara sAdhanA karate rahane ke uparAnta bhI yadi sallekhanApUrvaka maraNa nahIM ho pAtA hai to sAdhanA prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 . 00 155 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA vAstavika phala nahIM mila paataa| isalie pratyeka sAdhaka ko sallekhanA avazya karanI caahie| muni aura zrAvaka donoM ke lie sallekhanA anivArya hai| yathAzakti isake lie prayAsa bhI karanA caahie| jisaprakAra yuddha kA abhyAsI puruSa raNAMgaNa meM saphalatA prApta karatA hai, usI prakAra pUrva meM kie gae abhyAsa ke bala para hI sallekhanA prApta hotI hai| ataH jaba taka bhaya kA abhAva nahIM hotA, taba taka hameM pratisamaya saphalatApUrvaka maraNa ho, isaprakAra kA bhAva aura puruSArtha karanA caahie| vastutaH sallekhanA ke binA sAdhanA adhUrI hai| jisa prakAra mandira ke nirmANa ke bAda jaba taka usa para kalazArohaNa nahIM hotA, taba taka vaha zobhAspada nahIM lagatA, usI prakAra jIvana bhara kI sAdhanA, sallekhanA ke binA adhUrI raha jAtI hai| sallekhanA sAdhanA ke maNDapa para kiyA jAne vAlA kalazArohaNa hai| maraNa ke bheda __ maraNaM dvitricatuHpaJcavidhaM vA maraNa do, tIna, cAra athavA pA~ca prakAra kA hai| maraNa ke do prakAra :- nityamaraNa aura tadbhava maraNa ke bheda se maraNa do prakAra kA hai| pratisamaya Ayu Adi prANoM kA kSINa hote rahanA nityamaraNa hai| ise avIci maraNa bhI kahate haiN| Ayu ke pUrNa hone para hone vAlA maraNa tadbhava maraNa kahalAtA hai| maraNa ke tIna prakAra :- bhakta-pratyAkhyAna-maraNa, iMginI-maraNa aura prAyogamanamaraNa, maraNa ke tIna bheda haiN| sva-para kI vaiyAvRttipUrvaka hone vAlI sallekhanA athavA samAdhimaraNa ko bhaktapratyAkhyAna maraNa kahate haiN| isameM AhAra Adi kA kramazaH tyAga karate hue zarIra aura kaSAyoM ko kRza kiyA jAtA hai| jisa sallekhanA meM para kI vaiyAvRtti svIkAra nahIM hotI usakI iMginImaraNa saMjJA hai| isa vidhi se sallekhanA dhAraNa karane vAle sAdhaka dUsaroM kI koI bhI sevA svIkAra nahIM krte| apanI aura para ke upakAra kI apekSA se rahita sallekhanA ko prAyopagamana maraNa kahate haiN| isa vidhi se samAdhimaraNa karane vAle sAdhaka dUsaroM kI sevA to svIkArate hI nahIM, svayaM bhI kisI prakAra kA upacAra (pratIkAra) nahIM krte| ve sallekhanA dhAraNa karate samaya jina sthiti yA mudrA meM rahate haiM, anta taka vaise hI rahate haiM, apane hAtha-paira taka nahIM hilaate| ve sabhI prakAra ke parISahoM aura upasargoM ko samatApUrvaka sahana karate haiN| uttama saMhananadhArI munirAja hI isa vidhi se sallekhanA dhAraNa karate haiN| ___ maraNa ke cAra prakAra :- 1. samyaktvamaraNa 2. samAdhimaraNa 3. paNDitamaraNa 4. vIramaraNa samyaktva ke chUTe binA hone vAlA maraNa samyaktva maraNa haiN| dharmadhyAna aura zukladhyAna ke sAtha hone vAle maraNa ko samAdhimaraNa kahate haiN| bhaktapratyAkhyAna, iMginI athavA prAyopagamana vidhi se hone vAlA maraNa paNDitamaraNa kahalAtA hai| dhairya aura utsAha ke sAtha bhedavijJAna pUrvaka hone vAle maraNa kI vIra maraNa saMjJA hai| 156 00 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maraNa ke pA~ca prakAra :- 1. bAlabAla-maraNa 2. bAla-maraNa 3. bAlapaNDita-maraNa 4. paNDita-maraNa 5. paNDitapaNDita-maraNa - maraNa ke ye pA~ca prakAra haiN| mithyAdRSTi jIvoM kA maraNa bAla-bAlamaraNa hai| asaMyata samyagdRSTi kA maraNa bAlamaraNa kahalAtA hai| dezavratI zrAvaka ke maraNa ko bAlapaNDita maraNa kahate haiN| cAroM ArAdhanAoM se yukta nirgrantha muniyoM ke maraNa kA nAma paNDita maraNa hai tathA kevalajJAnI bhagavAna kI nirvANopalabdhi paNDita-paNDita maraNa kahalAtI hai| samAdhi : sAmAnya lakSaNa "vayaNoccAraNakiriyaM paricattaM viiyraaybhaavenn| jo jhAyadi appANaM paramasamAhI have tassa / / " -niyamasAra, 122 vacanoccAra kI kriyA parityAga kara vItarAga bhAva se AtmA ko dhyAtA hai, use samAdhi kahate haiN| "saMjamaNiyamataveNa du dhammajjhANeNa sukkjhaannenn| jo jhAyai appANaM paramasamAhI have tassa / / " -niyamasAra, 123 jo saMyama, niyama aura tapa se tathA dharmadhyAna aura zukla dhyAna se AtmA ko dhyAtA hai, use parama samAdhi hotI hai| "sayala-viyappaha~ jo vilau parama-samAhi bhnnNti| teNa suhAsuha-bhAvaNA muNi sayala vi mellNti||" -paramAtmaprakAza, 2/190 samasta vikalpoM kA nAza honA parama samAdhi hai| isI se munirAja samasta zubhAzubha vikalpoM ko chor3a dete haiN| 'yujeH samAdhivacanasya yogaH samAdhiH dhyAnamityanarthAntaram / ' tattvArthavArtika 6/9/12 yoga kA artha dhyAna aura samAdhi bhI hotA hai| 'samAdhAnaM manasaH ekAgratAkaraNaM zubhopayoge zuddhe vaa|' -bhagavatI ArAdhanA/vi./67/194/8 _ mana ko zubhopayoga meM athavA zuddhopayoga meM ekAgra karanA samAdhi zabda kA artha hai| _. "yatsamyak pariNAmeSu cittsyaadhaanmnyjsaa| ___sa samAdhiriti jJeya smRtirvA parameSThinAm / / " -ma.pu. 21/226 uttama pariNAmoM meM jo citta kA sthira rakhanA hai vahI yathArtha meM samAdhi yA samAdhAna hai athavA paMca parameSThiyoM ke smaraNa ko samAdhi kahate haiN| sAmya, svAsthya, samAdhi, yoganirodha aura zuddhopayoga --ye samAdhi ke ekArthavAcI prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 157 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma haiN| dhyeya aura dhyAtA kA ekIkaraNa rUpa samarasI bhAva hI samAdhi hai| dharma aura zukla dhyAna ko samAdhi kahate haiN| bahir aura antarjalpa ke tyAga svarUpa yoga hai| aura svarUpa meM citta kA nirodha karanA samAdhi hai| samyagdarzanAdi ko nirvighna anya bhava meM sAtha le jAnA samAdhi hai| jainadharma meM samAdhimaraNa kA bar3A mahattva hai| ise eka paramAvazyaka anuSThAna mAnA gayA hai| jainAcAryoM kA kahanA hai ki samAdhimaraNa ke dvArA hI janma saphala ho sakatA hai| yaha kevala muniyoM ke lie nahIM, varan gRhasthoM ke lie bhI Avazyaka hai| AcArya samantabhadra ise tapa kA eka phala mAnate haiN| samAdhimaraNa ke lie tIrtha kSetra yA puNyabhUmi uttama sthAna hai| vidhipUrvaka samAdhi-sAdhana ke lie zAstrajJa prabhAvazAlI AcArya kA honA bhI jarUrI hai jise niryApakAcArya kahA jAtA hai| sallekhanA kI pratijJA le lene para pUrva ke saMskAroM ke kAraNa kSapaka kA punaH punaH vicalita honA sambhava hai| madhye madhye hi cApalyamAmohAdapi yoginaam|' bar3e-bar3e yogiyoM ko bhI kaSAyoM ke tIvra udaya se mana meM atyanta caMcalatA hotI hai, phira sAdhAraNa puruSoM kI kyA bAta hai| citta kI asthiratA aura durbalatA naSTa karane ke lie aura dharma meM sthira rahane ke lie, yogya guru kA sAnnidhya Avazyaka haiN| vidhipUrvaka ekAgracitta se dhAraNa kI huI sallekhanA kA pratyakSa phala kaSAyoM kI mandatA aura parokSa phala paMcamagati arthAt mokSa hai| AcArya samantabhadra kahate haiM "niHzreyasamabhyudayaM nistIraM dustaraM sukhAmbunidhim / niSpibati pItadharmA sarvairduHkhairanAlIDhaH / / " -ratnakaraNDa zrAvakAcAra 130 arthAt samAdhimaraNa dhAraNa kara jinhoMne dharmAmRta pAna karate hue, AtmA ko pavitra kiyA hai ve svarga meM anupama abhyudaya ke svAmI banakara anta meM sampUrNa duHkhoM se rahita ho - jisakA kabhI vinAza (anta) nahIM aise atyanta durlabha mukti svarUpa sukhasAgara ke pAna meM nimagna ho jAte haiN| arthAta samAdhimaraNa dvArA arjita dharma ke prasAda se svarga ke sAtha anta meM anukrama se mukti bhI prApta ho jAtI hai| ataH pratyeka vicArazIla gRhastha ko jainadharma ke anusAra samAdhimaraNa kI vidhi aura usakI mahattA para vicAra kara lAbha uThAnA caahie| sallekhanA AtmaghAta nahIM dehatyAga kI isa prakriyA ko nahIM samajha pAne ke kAraNa kucha loga ise AtmaghAta kahate haiM parantu sallekhanA AtmaghAta nahIM hai| jaina dharma meM AtmaghAta ko pApa - hiMsA evaM AtmA kA ahitakArI kahA gayA hai| yaha ThIka hai ki AtmaghAta aura sallekhanA, donoM meM prANoM kA vimocana hotA hai, para donoM kI manovRtti meM 15800 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAn antara hai| AtmaghAta jIvana ke prati atyadhika nirAzA evaM tIvra mAnasika asantulana kI sthiti meM kiyA jAtA hai jabaki sallekhanA parama utsAha se samabhAva dhAraNa karake kI jAtI hai| AtmaghAta kaSAyoM se prerita hokara kiyA jAtA hai to sallekhanA kA mUlAdhAra samatA hai| AtmaghAtI ko AtmA kI avinazvaratA kA bhAna nahIM hotA, vaha to jIvana ke bujha jAne kI taraha zarIra ke vinAza ko hI jIvana kI mukti samajhatA hai, jabaki sallekhanA kA pramukha AdhAra AtmA kI amaratA ko samajhakara apanI paraloka yAtrA ko sudhAranA hai| sallekhanA jIvana ke anta samaya meM zarIra kI atyadhika nirbalatA, anupayuktatA, bhArabhUtatA athavA maraNa ke kisI anya kAraNa ke Ane para mRtyu ko aparihArya mAnakara kI jAtI hai, jabaki AtmaghAta jIvana meM kisI bhI kSaNa kiyA jA sakatA hai| AtmaghAtI ke pariNAmoM meM dInatA, bhIti aura udAsI pAyI jAtI hai, to sallekhanA meM parama utsAha, nirbhIkatA aura vIratA kA sadbhAva pAyA jAtA hai| AtmaghAta vikRta cittavRtti kA pariNAma hai to sallekhanA nirvikAra mAnasikatA kA phala hai| AtmaghAta meM jahA~ marane kA lakSya hai, to sallekhanA kA dhyeya maraNa ke yogya paristhiti nirmita hone para apane sadguNoM kI rakSA aura apane jIvana ke nirmANa kA hai| eka kA lakSya apane jIvana ko bigAr3anA, to dUsare kA lakSya jIvana ko sa~vAranA hai| AcArya pUjyapAda ne sarvArthasiddhi meM eka udAharaNa se isI bAta ko spaSTa karate hue kahA hai ki kisI gRhastha ke ghara meM bahumUlya vastu rakhI ho aura kadAcit bhISaNa agni se ghara jalane lage, to vaha use yena-kena-prakAreNa bujhAne kA prayAsa karatA hai parantu hara sambhava prayAsa ke bAda bhI, yadi Aga bekAbU hokara bar3hatI hI jAtI hai, to usa viSama paristhiti meM vaha catura vyakti apane makAna kA mamatva chor3akara bahumUlya vastuoM ko bacAne meM laga jAtA hai| usa gRhastha ko makAna kA vidhvaMsaka nahIM kahA jA sakatA, kyoMki usane apanI ora se rakSA karane kI pUrI koziza kI, kintu jaba rakSA asambhava ho gayI to eka kuzala vyakti ke nAte bahumUlya vastuoM kA saMrakSaNa karanA hI usakA kartavya banatA hai| isI prakAra rogAdikoM se AkrAnta hone para ekadama se sallekhanA nahIM lI jaatii| sAdhaka to zarIra ko apanI sAdhanA kA vizeSa sAdhana samajha yathAsambhava rogAdikoM kA yogya upacAra (pratikAra) karatA hai kintu pUrI koziza karane para bhI jaba roga asAdhya dikhatA hai aura niHpratikAra pratIta hotA hai, taba usa viSama paristhiti meM mRtyu ko avazyambhAvI jAnakara apane vratoM kI rakSA meM udyata hotA huA, apane saMyama kI rakSA ke lie samabhAvapUrvaka mRtyurAja ke svAgata meM tatpara ho jAtA hai| - sallekhanA ko AtmaghAta nahIM kahA jA sktaa| yaha to dehotsarga kI tarkasaMgata aura vaijJAnika paddhati hai, jisase amaratva kI upalabdhi hotI hai| prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 159 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanA aura bhAratIya daNDa-vidhAna bhAratIya daNDa vidhAna kI dhArA 306 ke anusAra yadi koI vyakti AtmahatyA karane kA prayAsa kare to jo koI aisI AtmahatyA kA duSpreraNa karegA, vaha donoM meM se, kisI bhA~ti ke (sazrama yA sAdhAraNa) kArAvAsa se, jisakI avadhi dasa varSa taka hI ho sakegI, daNDita kiyA jAyegA aura jurmAne se bhI daNDanIya hogaa| evaM dhArA 309 AtmahatyA karane kA prayatna - jo koI AtmahatyA karane kA prayatna karegA yA usa aparAdha ke karane ke lie kArya karegA, vaha sAdA kArAvAsa se jisakI avadhi eka varSa taka hI ho sakegI yA jurmAne se yA donoM se, daNDita kiyA jaayegaa| isa prakAra yaha spaSTa hai ki jahA~ AtmahatyA ke lie duSprerita karane vAle ko dasa varSa taka kI sajA aura jurmAne kA daNDa diyA jA sakatA hai vahIM jo vyakti AtmahatyA kA prayAsa karatA hai use eka varSa kI sajA yA jurmAne yA donoM se daNDita kiyA jA sakatA hai| yaha pahalA aparAdha hai jahA~ bhAratIya daNDa vidhAna meM aparAdha karane ke pazcAt abhiyukta ko sajA nahIM milatI kyoMki AtmahatyA ke pazcAt abhiyukta kA astitva hI samApta ho jAtA hai kintu AtmahatyA ke lie duSprerita karane vAle ko aparAdha pUrNa hone ke bAda bhI sajA mila sakatI hai| . . . mAnanIya uccatama nyAyAlaya ne pI. rathInAma banAma bhArata sarakAra evaM anya ke prakaraNa meM nyAyamUrti Ara.ema. sahAya evaM nyAyamUrti bI.e. haMsAriyA kI do sadasyIya khaNDapITha ne bhAratIya daNDa saMhitA kI dhArA 309 ko bhAratIya saMvidhAna ke anuccheda 21 ke pariprekSya meM maulika adhikAroM kA hanana ghoSita kiyA thA aura dinAMka 26 apraila 1994 ko die gae nirNaya meM dhArA 309 AI.pI.sI. ko saMvidhAna ke maulika adhikAroM kA ullaMghana mAnate hue avaidha ghoSita kara diyA thA, sAtha hI yaha bhI avadhArita kiyA thA ki isa dhArA ko bhAratIya daNDa vidhAna se haTA denA caahie| khaNDapITha ne isa nirNaya ke prArambha meM mahAtmA gA~dhI ko udadhata karate hue kahA ki- gA~dhI jI ne eka bAra kahA thA ki mRtyu hamArI dosta hai| dosta kA vizvAsa kreN| yaha hameM AtaMka aura bhaya se mukti detI hai| maiM nahIM cAhatA ki maiM asahAya aura lakave jaisI sthiti meM eka parAjita vyakti kI taraha cillAtA huA mruuN|' isI nirNaya meM aMgrejI kavi viliyama enaveTa hainale kI yaha paMktiyA~ bhI dI gaI haiM ki- 'maiM svayaM kA mAlika hU~ aura apanI AtmA kA kptaan|' isa khaNDapITha ne saMvidhAna ke anuccheda 21 kI vyApaka samIkSA karate hue aura usake sAtha anuccheda 14 kI bhI samIkSA karate hue yaha kahA thA ki bhAratIya saMvidhAna kA anuccheda 21 jahA~ vyakti ko jIvita rahane kA maulika adhikAra detA 16000 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai vahIM yaha anuccheda use marane kA bhI adhikAra detA hai| yadi koI vyakti kisI prakAra se pIr3ita hai, vaha AtmahatyA kA prayAsa karatA hai to use daNDita nahIM kiyA jAnA caahie| isa nirNaya ke anusAra AtmahatyA kA prayAsa kisI dharma naitikatA yA sArvajanika nIti kA virodhI bhI nahIM hai| isa nirNaya meM vidhi Ayoga dvArA dI gaI riporTa saMkhyA 42/1971 jisake anusAra AtmahatyA ke prayAsa ko anaucityapUrNa mAnA gayA aura dhArA 309 ko nirasta karane kA sujhAva diyA gayA kintu saMsada meM vibhinna takanIkI kAraNoM se vaha vidhi kA rUpa nahIM le skaa| lagabhaga 20 pRSThoM ke nirNaya meM uparyukta nyAyamUrtiyoM ne yaha avadhArita kiyA ki dhArA 309 bhAratIya daNDa saMhitA ke anuccheda 21 meM diye gae maulika adhikAroM kA ullaMghana karatI hai aura isIlie use haTAyA jAnA caahie| __ isa nirNaya se kisI bhI kAraNa se kI gaI.AtmahatyA ke prayAsa ko daNDanIya nahIM mAnA gayA, kintu yaha nirNaya bahuta dinoM taka prabhAvI nahIM raha skaa| isase pahale ki nirNaya ko lekara bhAratIya saMsada kAnUna meM koI parivartana yA saMzodhana karatI, mAnanIya uccatama nyAyAlaya kI pA~ca sadasyIya khaNDapITha jisameM nyAyamUrti zrI je.esa. varmA, nyAyamUrti zrI jI.ena. re., nyAyamUrti zrI esa.pI. siMha, nyAyamUrti zrI phaijuddIna evaM nyAyamUrti zrI jI.TI. nAnAvaTI the, ne zrImatI jJAnakaura banAma sTeTa oNpha paMjAba evaM anya apIloM meM eka sAtha dinAMka 21.3.96 ko diye gae. nirNaya meM 1994 ke nirNaya ko palaTa diyA aura unhoMne apane nirNaya meM yaha avadhArita kiyA ki bhAratIya saMvidhAna kA anuccheda 21 jIne kA adhikAra kisI bhI rUpa meM marane ke adhikAra ko zAmila nahIM krtaa| jIvana-samApti jIvana kA saMrakSaNa nahIM kahI jA sakatI, isIlie bhAratIya daNDa vidhAna kI dhArA 309, jisameM AtmahatyA ke prayAsa ko daNDanIya ThaharAyA gayA hai, kisI bhI prakAra se bhArata ke saMvidhAna ke anuccheda 21 kA ullaMghana nahIM karatI aura avaidha na hokara vaidha hai| lagabhaga dasa pRSThoM meM die gae nirNaya meM nyAyAlaya ne dhArA 306 aura 309 ko vaidha ThaharAyA aura san 1994 meM mAnanIya uccatama nyAyAlaya tathA 1987 meM bambaI ucca nyAyAlaya dvArA die nirNayoM ko palaTa diyaa| isa prakAra vaidhAnika rUpa se AtmahatyA kA prayAsa yA usake lie kiyA jAne vAlA duSpreSaNa aparAdha kI zreNI meM AtA hai aura vaha bhAratIya daNDa vidhAna ke antargata daNDanIya hai, kintu sallekhanApUrvaka kiyA gayA samAdhimaraNa AtmahatyA kA prayAsa yA AtmahatyA nahIM hai| bairisTara campatarAya jaina ne aise samAdhimaraNa ko mRtyu-mahotsava kahA thaa| kisI vidvAn kavi ne zAyada aisI mRtyu ke lie hI likhA thA nirbhaya svAgata karo mRtyu kA, mRtyu eka vizrAma sthala hai| ** prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 161 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhimaraNa 2) rAkeza jaina zAstrI caturgati bhramaNarUpa saMsAracakra meM bhramaNa karate-karate mahAbhAgya sampadA se manasahita paMcendriya dazA meM uttamakula, kSetra Adi samAgamoM sahita mAnava-deha pAkara isa jIva ko nirantara bhedajJAna ke abhyAsa dvArA kSaNika, avizvasanIya evaM bImAriyoM ke ghara rUpa deha se virakta ho viSaya-kaSAya ko viSarUpa samajhakara unase bacate hue ekamAtra apane, svAdhIna, anAdi-ananta, kabhI sAtha na chor3ane vAle apane jJAna-darzana Adi caitanya vaibhava yukta, sadAkAla aMkulatA kA abhAva kara nirAkula paramAnanda ko denevAlI eka akSaya sattA hI vizvAsa yogya hai, jAnane yogya hai evaM Thaharane yogya hai tathA yahI ananta jJAniyoM dvArA prApta evaM prakAzita mokSamArga hai| . jagat meM milane vAle saMyoga to niyama se viyoga svabhAvI haiM parantu jina saMyogoM ke milane meM harSa hotA hai unake viyoga kA kAla isa jIva ko atikaSTadAyI, pIr3AkAraka pratIta hotA hai, parantu kyoMki vaha hai to saMyoga hI, ataH samaya Ane para viyukta to hogA hI, yaha jAnakara vivekIjana udayAdhIna saMyoga ke milane para harSa vRtti nahIM karate pratyut saMyogoM ke milane ko apane lie 'saMsAra kA bar3hanA are nara deha kI yaha hAra hai' jAnate haiN| ina saMyogoM ko apane pUrvakRta pariNAmoM kA hI phala jAnakara unase AgAmI jur3Ava na rahe, yaha vicArate hue apane ko nirantara asambandhita samajhate haiN| pUrva janmoM meM kiye hue pariNAmoM ke anusAra hI isa jIva ko manuSya deha kA saMyoga milA hai jo ki "janme mare akelA cetana sukha-duHkha kA bhogii| aura kisI kA kyA ikadina yaha deha judI hogii||" janmakSaNa se hI pratyeka samaya karate-karate maraNa kI najadIkI AtI jA rahI hai| anya saMyogoM ke viyoga kI to bAta hI kyA? jisase hamArI agAdha prIti hai, jisake binA hama apane jIvana kI kalpanA bhI nahIM kara pAte, aisI yaha rogamayI, mala-mUtra se bharI huI deha bhI janmakSaNa se hI hamArI AjJAnusAra na calate hue apane 162 00 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAbhAvika pUraNa-galana lakSaNa ko prApta hotI huI nirantara viyoga ke khatare se jIva ko saceta karatI rahatI hai| paM. daulatarAma jI ke zabdoM meM- 'jaba lauM na roga-jarA gahai tabalauM jhaTiti nija hita krau|' kI preraNA detI rahatI hai| isa manuSya deha kI sArthakatA to isI meM hai ki anAdikAla se anajAna rahe apane caitanya vaibhava se yaha jIva paricita ho| deha-milana eka saMyoga hai aura Ayu aMta meM yaha saMyoga viyogarUpa mRtyu kA avazya dAtA hai| isa bhava ke eka-eka samaya kA vyatIta honA mRtyu kI najadIkI bar3hAnA hai, yaha to jIva kI akuzalatA kI hI sUcanA hai, jaisAki paM. bhUdharadAsa jI ne jainazataka meM likhA hai "joI dina kaTai soI, Ayu meM avazya ghaTai, bUMda-bUMda bItai jaisaiM aMjuli qau jala hai| deha nita jhIna hota, naina teja hIna hota, jobana malIna hota, chIna hota bala hai|| Avai jarA nairI taka, aMta aherI Avai, parabhau najIka jAta, narabhau niphala hai| milakai milApIjana, pUMchata kuzala merI, aisI dazA mAhI mitra! kAhe kI kuzala hai||" jaba deha kA svarUpa.hI nityaprati kSINatA, rugNatA ko prApta honA hai, mala pradAna karanA hai to vivekI puruSa ko to deha ke prati moha chor3anA hI kartavya hai| 'yaha deha chUTe to yaha vicAra kartavya hai maiMne anAdikAla se aba taka ananta janma pAye haiM, unameM aneka bAra utkRSTa saMyogoM kI prApti huI, rAjA huA, RddhiyA~ prApta huIM, kabhI mAtA-pitA-putra, kabhI puruSa, kabhI strI to kabhI napuMsaka zarIra huaa| aneka bAra devagati meM deva huA aura vahA~ ke aneka sukha se pratIta hone vAle bhoga bhoge| kabhI narakagati meM jAkara karmayoga meM ananta duHkha bhoge, kabhI tiryaMca gati pAkara aneka kaSTa sahe, aura aneka bAra sAdharmIjana kA saMga bhI milA, jinendrapUjana Adi bhI kiye, satpAtroM ko dAnAdi bhI diye, aura to aura bhagavAn jinendra ke samavasaraNa meM jAne kA sadbhAgya bhI aneka vAra liyA kintu ekamAtra samyaktva kI prApti se vaMcita raha, samAdhi ko prApta na kara anAdi se aba taka sadaiva kumaraNoM ko prApta karatA AyA hai| yadi samyaktvapUrvaka mujhe sva aura para kA jJAna huA hotA to kabhI bhI kamaraNa kI dazA nahIM bhugatanI pdd'tii| yaha deha to vinAzI lakSaNa vAlI hI hai, kintu / svayaM to jJAna-darzana svarUpI avinAzI huuN| maiMne isa avinAzI svAdhIna nijatatva prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 01 163 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI ajAnakArI meM paMcendriya viSaya aura krodhAdi kaSAyoM ke vazIbhUta hokara isa jar3a deha ko apanA svarUpa jAnA aura isa mithyA zraddhAnapUrvaka duHkhamaya cAroM gatiyoM meM bhramaNa karatA phirA huuN| aba isa deha viyoga ke kAla meM vItarAgI jinendra paramAtmA kI zaraNa meM yaha bhAvanA bhAne yogya hai ki mujhe isa antima ghar3I meM zarIra meM lage rogoM kI pIr3A na ho evaM kaSAyoM ke pariNAma na utpanna hoN| ye pIr3AoM kA bhoga aura kaSAyeM mujhe maraNasamaya meM duHkha deMgI ataH aba to samAdhipUrvaka deha chor3akara isa mRtyu ko mahotsava banAne kA hI udyama karttavya hai| deha to chUTanA hI hai, yadi isake chUTane ke kAla meM, AkulatApUrvakaM maraNa huA to kugati bhramaNa hogA aura yadi isa deha ke chUTate vakta apane jJAna, darzana, vaibhavasampanna-caitanya kI sudha jAgRta rahI to samAdhimaraNa hogaa| jaba hama jJAnapUrvaka deha chor3ate haiM taba samAdhimaraNa kahalAtA hai aura jaba yaha deha hameM chor3a detA hai taba hama AkulatA pAlate hue kumaraNa yA bAla-bAlamaraNa ko prApta hote haiN| . .. cittavRtti ko isa samaya yaha vicAra kartavya hai ki yaha deha to khUna, mAMsa, haDDI, vasA, mala, mUtra Adi kudhAtuoM se nirmita hai jinheM ki dekhate hI glAni utpanna hotI hai| Upara se to camar3e se lipaTI huI hai kintu bhItara se to viSTAyukta hI hai| isa apavitra se to mUryoM ko hI prIti ho sakatI hai kintu isake bhItara jo nirmala Ananda kA niketana, nitya lakSaNa AtmA vidyamAna hai, vahI maiM huuN| loka meM bhI jaba naI AlIzAna koThI milatI ho aura purAnI sar3I-galI jhoMpar3I chUTatI ho to harSa hI hotA hai| aise hI samatAbhAvapUrvaka yaha malina deha chUTakara utkRSTa deha dhAraNa kA avasara jIva ko milatA hai to vaha AnandadAyI hI hogaa| isa apekSA se to mRtyu kA hamAre Upara upakAra hai jo yaha jIrNa-zIrNa zarIra chur3A kara hameM naI deha dilAtA hai| isakAraNa mRtyu kA avasara to hameM mahotsava manAne lAyaka ho jAtA hai| ___ maiMne apane jIvana ke caubIsoM ghaMTe aura varSoM, yahA~ taka ki sampUrNa jIvana hI isa deha kI sevA meM vyatIta kiyA hai, paMcendriya viSayoM kI vyavasthA meM nirantara dAsavRtti se lagA rahA huuN| yaha tana bhI mere kAma to AtA nahIM apitu apanI svataMtravRtti se roga evaM mRtyu ko prApta hotA hai| yaha to mere sAtha kRtaghnatA kA kArya kare aura maiM isakA sevaka banA rahU~, yahI to merI ajJAnatA hai| jina iSTamitra, parivArajana Adi ke prati maiM samarpita rahA hU~ ve bhI saba svArthapUrti meM lage rahate haiM aura merA moha bar3hAkara durgati dilAne vAle duHkhadAyI hI 16400 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| isalie inase mamatva tor3akara samyakadarzana-jJAna-cAritra-tapa rUpa cAroM ArAdhanAoM dvArA apane janma ko saphala karane kA avasara isa mRtyu prasaMga ne diyA hai| isa zarIra ke svarUpa kA jitanA-jitanA vicAra kiyA jAe, utanA hI vairAgya bar3hatA hai kyoMki yaha to nirantara jIrNatA ko prApta hotA hai, teja, bala Adi nirantara ghaTate rahate haiM, indriyA~ zithila hotI haiM isalie yaha samatApUrvaka chor3ane lAyaka hI hai| kavivara maMgatarAyajI ne bAraha bhAvanA meM likhA hai "tU nita pokhai yaha sUkhai, jyoM dhovai tyauM mailii| nizadina kare upAya deha kA, roga dazA phailii||" ____ yadi yaha mRtyu Akara mujhe isa deha se na nikAle to maiM nirantara isa rogamayI, jIrNa-zIrNa, mala-mUtrAdipUrita deha meM hI sar3atA rhuuN| isa mRtyu ne Akara ina malina pudgala paramANuoM ke skandha meM se chur3Akara mujhe avinAzI atIndriya nija caitanya ko jAnane kA avasara diyA hai| yaha mRtyu hI isa duHkhamayI manuSya deha se chur3A kara svarga-mokSa sampadA kA lAbha karAtI hai| ___ anukUla-pratikUla parigraha sAmagrI bhI jo puNya-pApodaya se hameM milI hai, vaha bhI parabhava meM sAtha nahIM jaatii| vAstava meM to isa bhava meM bhI sadaiva sAtha nahIM nibhAtI hai| ye saba sAmagrI to puNya-pApa udaya kI gulAma haiN| ina sAmagriyoM ko apane anukUla va sthAyI rakhane kI cAha meM maiM apane sthAyI AnandadhAma ko vismRta hI karatA rahA hU~ isalie ye bhI mere lie prItikara nahIM raha jAtI haiN| ___ jo parabhava meM bhI mere sAtha caleM, aise saMgI sAthI hI mere vicArane lAyaka, 'apanAne lAyaka raha jAte haiM aura aise to hamAre hitakArI jJAna-darzanAdi svabhAva hI haiM jinheM hama vrata, saMyama, dazalakSaNa dharma, SoDazakAraNa bhAvanA, bAraha bhAvanA Adi bhAkara isa jIva ko uttama gati kI prApti meM sahayogI banA sakate haiN| pUrvakAla meM aneka mahApuruSa-mahAna dhairya ke dhanI sukumAla munirAja, sukauzala munirAja, gajakumAra munirAja, sanatkumAra munirAja, samantabhadra munirAja, zrIdatta munirAja, vRSabhasena munirAja, abhayaghoSa munirAja, abhinandana munirAja, pA~coM pANDava munirAja, akampanAcArya Adi sAta sau munirAja, aura to aura svayaM tIrthaMkara prakRtidhArI pArzvanAtha munirAja Adi ke jIvana meM AyIM vikaTa se vikaTa paristhitiyA~ hameM isa 'jagatkAyasvabhAvau vA saMvegavairAgyArtham' se paricita karAkara virakti avadhAraNa ke lie prerita karatI haiN| bar3e-bar3e tIrthaMkarAdi mahApuruSoM para aneka vyAdhiyA~, upasarga Adi aaye| usa samaya unhoMne samatAbhAva dhAraNa kara deha ke viyoga ko jJAtA-draSTA rahakara viraktacitta hote hue paramasiddhi nirvANa ko pAyA hai| hamAre Upara to kauna-sA itanA bar3A pApodaya AyA hai jo hama dhairya chor3akara prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 165 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Akulita hoM? balki hameM to pUrNataH dhairya dhAraNa kara svarUpasanmukhatA meM hI rahakara bArambAra duHkhamayI saMsAra meM bhaTakanA na par3e, aisA upAya kartavya hai| loka meM jo koI dina-do dina kI yAtrA ko paradeza jAtA ho to usake isa avasara para parivArajana uttama se uttama muhUrta meM, apazakunoM se bacAte hue maMgaladravyoM ke samAgama dvArA zubha zakuna milAte rahate haiN| jaba eka dina kI yAtrA ke lie itane yatna to phira jahA~ se punaH lauTakara nahIM AnA, aisI parabhava kI mahAyAtrA para bhI hamArA karttavya jJAna-darzana kI ArAdhanA evaM saMyamabhAva Adi zubhakArya rUpa, tattvacarcA cintanAdi rUpa zubha zakuna vicAra karane kA honA caahie| aise samaya meM jaba saba saMyogI, kuTumbIjana rone-rulAne kA kArya kareM taba apazakuna vicAra kara. inase bacakara tattvajJAna kA abhyAsa, upadeza, bAraha bhAvanAoM kA cintana lAbha lekara apane ko viraktacitta rahate hue dharmadhyAna rata rahakara prasannatA se samatAbhAvoM sahita deha chaTane ko dekhanA-jAnanA caahie| ____ kAya aura kaSAya ko kRza karate hue svasvarUpa dhyAte hue zAntipUrvaka zarIrarUpI gRha ko tyAganA so hI sumaraNa hai| ise hI samAdhimaraNa, sallekhanAmaraNa, saMnyAsamaraNa evaM mRtyu-mahotsava kahate haiN| kaSAya sahita maraNa ko to AtmaghAta yA kumaraNa kahate haiN| samAdhimaraNa do prakAra kA hai- 1. savicAra samAdhimaraNa jisakA utkRSTa kAla 12 varSa hai| 2. avicAra samAdhimaraNa acAnaka mRtyu Ane para kiyA jAtA hai| samAdhimaraNa ke samaya zuddha manapUrvaka rAga, dveSa, moha kA tyAga kara sabase kSamA mA~geM evaM kreN| pA~ca aticAroM se bceN| bAraha bhAvanA, samAdhimaraNa, AtmaciMtavana, saMsAra-zarIra-bhogoM se virakta karanevAlI carcA kareM tathA bar3e-bar3e satpuruSoM, sukumAla, gajakumAra, sukauzala munirAjAdi ne bhArI parISaha upasargajaya kara samabhAvoMpUrvaka samAdhimaraNa sAdhA hai, unakI kathAe~ suneN| ____ 17 prakAra ke maraNoM ko 5 meM garbhita karake zrI bhagavatI ArAdhanA Adi granthoM meM unakA vistRta vivecana draSTavya hai| saMkSiptataH nimnAnusAra hai1. paNDita-paNDita maraNa :- darzana-jJAna-cAritra kI atizayatApUrvaka kevalajJAna Adi anantacatuSTaya prApta kara kaSAyarahita kevalI bhagavAn kA nirvANagamana rUpa deha-viyoga, paMDita-paMDita maraNa hai| 2. paNDitamaraNa - AcAragranthoM kI AjJApramANa ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya, aparigraha rUpa pA~coM mahAvratoM kA niraticAra pAlana, samiti, gupti saha svasvarUpa kI vizeSa sthiratApUrvaka, zreNI ArohaNa dvArA kaSAyoM ko jItate hue munirAjoM ke deha rUpI gRha kA chUTanA, jisake hone para do-tIna bhava meM hI mokSa kI prApti hotI hai paMDitamaraNa hai| paNDitamaraNa ke tIna prakAra haiM 166 JU prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) 2004 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (a) bhaktapratijJA - bhakta pratijJA meM saMgha se bhI vaiyAvRtti karAve aura svayaM bhI kare evaM anukrama se AhAra, kaSAya, deha kA tyAga kre| (ba) iMginImaraNa - para se vaiyAvRtya nahIM karAve tathA AhAra pAna Adi rahita ekAkI vana meM deha tyAga kare, apanI Tahala Apa kre| (sa) prAyopagamana - vaiyAvRtya Apa bhI na kare, para se bhI na karAye, sUkhA kASThavat vA mRtakavat sarva kAya-vacana kI kriyA rahita yAvat jIvana tyAgI ho dharmadhyAna sahita maraNa ko vre| * bAlapaNDita maraNa - dezasaMyama kA pAlana karanevAle samyagdRSTi zrAvaka ke gyAraha pratimAoM meM se koI bhI pratimAdhArI kA samatAbhAvoM pUrvaka deha se chUTatA jAnanA bAlaMpaNDita maraNa kahalAtA hai| isase solahaveM svarga taka kI hI prApti hotI hai| ukta tInoM maraNa prazaMsA yogya haiN| * bAlamaraNa - avirata samyagdRSTi, vrata saMyama rahita, kevala tattvazraddhAnapUrvaka zAMta pariNAmoM sahita deha ke viyoga ko prApta karanA hai jisase bahudhA svarga kI prApti hotI hai| bAla-bAlamaraNa - jisake.samyaktva va vrata kucha bhI nahIM hote, aise mithyAdRSTi kA AkulatApUrvaka kaSAyoM evaM rAga, dveSa, mohAdi sahita maraNa bAla- bAlamaraNa hai jo caturgati-bhramaNa kA kAraNa hai| yaha nikRSTa maraNa ginA jAtA hai| yathArtha meM maraNa zarIradhArI prANiyoM ke lie utanA hI satya hai jitanA jIvana satya hai| jIvana ke moha meM par3akara manuSya usa satya ko bhulA detA hai aura kisI bhI upAya se sadA jIvita rahane kA hI prayatna karatA hai| kintu usakA yaha prayatna saphala nahIM hotaa| eka dina mRtyu usake isa prayatna ko samApta kara detI hai| ataH jIvana ke sAtha mRtyu ke bhI sunizcita hone se manuSya ko jIvana ke sAtha marane kI bhI taiyArI karate rahanA caahie| jIvana meM harSa aura mRtyu meM viSAda nahIM karanA caahie| jinakA jIvana zAnadAra hotA hai, unakI mRtyu zAnadAra hotI hai| rote hue prANoM kA tyAga karanA eka taraha se kAyaratA hI hai| ataH mRtyu kA AliMgana bhI sAhasa ke sAtha karanA caahie| - yadi kadAcita koI vyakti pahale vratoM kA nirdoSa pAlana Adi kucha bhI nahIM kiye hue ho aura maraNakAla meM acchI taraha ArAdhanA ko prApta ho gayA ho, to sabhI ko vaisA ho jAyegA, hama bhI antakAla meM ArAdhanA kara leMge, aisA mAnakara pramAdI hokara nahIM baiThanA cAhie, kyoMki aisA honA to sthANumUla nidhAnavat hai arthAt koI janmAMdha vyakti mArga meM jA rahA thaa| acAnaka sthANu (DhUMTha) se TakarAyA, mastaka se vikArI khUna nikala gayA aura usake netra khula gye| sAtha hI jIrNa sthANu (DhUMTha) prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 167 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ukhar3a jAne se usake mUla meM rakhA huA dhana kA ghaTa bhI use prApta ho gyaa| yaha kArya jisaprakAra asaMkhya jIvoM meM se kisI eka ke hI saMbhava hai, sabake lie to asaMbhava hI hai, aise hI binA pUrva meM ratnatraya kI sAdhanA kie binA sallekhanA kI prApti honA azakya hai| amitagati AcAryakRta maraNakaNDikA meM ullikhita hai "yadyabhAvitayogo'pi, ko'pyArAdhayate mRtim / tatpramANaM na sarvatra, sthANumUlanidhAnavat / / " isa deha kA viyoga samatAbhAvapUrvaka ho- isI maMgala bhAvanA shit| * tU duniyA se jAegA apanI DhapalI rAga bajAtA, tU duniyA se jaaegaa| karanA ho so kara le baMde, phira pIche pchtaaegaa|| tUne U~ce mahaloM kI jo, gaharI nIMva khudAyI haiN| calane ko pA~voM ke nIce, ye cA~dI bichavAyIM hai| .. IMTa-IMTa dIvAreM mAnA, sone se sajavAyIM haiN| sAtha tujhe le jAne ko na, mile eka bhI pAI hai| sAmrAjya kA svAmI kala, maraghaTa meM alakha jgaaegaa| apanI DhapalI rAga bajAtA, tU duniyA se jaaegaa|| tU cUma rahA jo komala kara, kala terI citA bnaaeNge| kandhe se kandhe badala-badala kara, maraghaTa meM phuNcaaeNge| tU bhUla rahA tere tana meM ye, dAruNa Aga lgaaeNge| jaba sAtha koI na jA pAyA, phira sAtha ye kaise jaaeNge| pApa-puNya le yamadvAre kA, ghaMTA svayaM bjaaegaa| apanI DhapalI rAga bajAtA, tU duniyA se jaaegaa|| kaha rahI ayodhyA kI sarayU, merA lakSmaNa aura rAma khaaN| vRndAvana kI galiyA~ bolIM, vaha muralIghara ghanazyAma khaaN| hastinApura ke khaMDahara bole, ve pAMDava-se baladhAma khaaN| le gayI sabhI ko bIna bIna, ye letI hai vizrAma khaaN| Aja sajA le tana kala terI arathI kauna sajAegA? apanI DhapalI rAga bajAtA, tU duniyA se jaaegaa|| . 16800 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSapaka samAdhi "pArzvaprabhu ke caraNayuga, pUrNAM mana vaca kAya / ho samAdhi, bala yaha mile, janma-maraNa naza jaay||" jinendradeva dvArA pratipAdita chaha dravyoM meM jIva dravya sarvopari hai, kyoMki vaha caitanya guNa se upalakSita hai| jIva anantAnanta haiN| unameM se ananta jIva to apane samIcIna puruSArtha ke dvArA zuddhAtmAnubhUti ke avalambana se apane svabhAva ko prApta kara cuke haiM, kintu TaMkotkIrNa jJAyaka svabhAvI hote hue bhI anantAnanta jIva apane svabhAva kI zraddhA ke abhAva meM saMsAra rUpI cakkI ke janma-maraNa rUpI do pAToM ke bIca anAdi kAla se pisate cale A rahe haiN| rAta aura dina ke sadRza janma ke bAda mRtyu aura mRtyu ke bAda janma kA anAdi pravAha sambandha pratyeka saMsArI prANI ke sAtha hai| _. 'jAtasya hi dhruvo mRtyudhuvaM janma mRtasya ca' isa nItyanusAra jisakA janma hai usakI mRtyu avazya hai aura jisakI mRtyu hai usakA janma avazyambhAvI hai| AyukSaya ke kAraNa prApta hone para zarIra kA athavA dasa prANoM ke vinAza kA nAma mRtyu hai aura Ayukarma ke udayavazAt manuSya Adi sthUla vyaMjana paryAyoM meM daza prANoM ke sAtha jIva kA AvirbhAva honA janma hai| janma lene ke bAda deva tathA tiryaMca Adi vyaMjana paryAya meM jIva kA avasthAna adhika se adhika 33 sAgara aura kama se kama eka zvAsa ke aThArahaveM bhAga arthAt kSudrabhavapramANa hai| madhyama avasthAna ke asaMkhyAta bheda haiN| isa sthiti meM trairAzika vidhi ke anusAra bhUtakAla meM hone vAle apane maraNoM kI saMkhyA nikAleM to anumAna kIjie ki vaha kitanI hogI? anantAnanta se kama to nahIM hogii| anantAnanta bAra yaha jIva janma aura maraNa kara cukA hai, phira bhI ise ina kriyAoM meM anAdara utpanna nahIM huA, yaha mahAn Azcarya hai| 'atipariciteSvavajJA nave bhavet prItiriti' nItyanusAra bhI janma-maraNa kI ina atiparicita kriyAoM meM avajJA honI cAhie thI, kintu nahIM huI, isI kAraNa yaha saMsAra bhI nahIM chuuttaa| 'maraNaM prakRtiH zarIriNAm' arthAt maranA dehadhAriyoM kA svabhAva hai aura 'svabhAvo'tarkagocaraH' svabhAva meM tarka nahIM calatA, phira maraNa se bhaya kyoM? kyA hamAre Darane para yaha maraNa hameM Darapoka samajhakara chor3a degA? kyA maraNa se koI rakSA kara sakegA? nhiiN| phira maraNa-samaya kAyaratA aura kAtaratA kyoM? prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 169 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnava ko bhaya unase hotA hai jinase usakA paricaya nahIM hotA, kintu hamArA to isa maraNa se mAtra eka-do bAra nahIM, pratyuta ananta bAra paricaya ho cukA hai tathA isa kriyA kA rogAdi ke dvArA, kSudhAdi ke dvArA atizIta, ati uSNatA ke dvArA yA tIvra krodhAdi ke Aveza meM Akara viSabhakSaNAdi ke dvArA evaM ajJAnatAvaza agnipraveza, jalapraveza, zvAsanirodha, zastraprayoga evaM giri-pAta Adi ke dvArA maraNa karake khUba abhyAsa bhI kiyA hai, phira bhI hameM isa mRtyu se bhaya hI hotA hai kyoMki abhI taka hameM isakI yathArthatA kA paricaya nahIM huaa| jina mahApuruSoM ne maraNa kI yathArthatA ko AtmasAta kara liyA hai, unhoMne maraNa ko mRtyu-mahotsava kahA hai kyoMki mRtyu-sadRza hamArA upakArI anya koI nahIM hai| ' mRtyu kI vilakSaNatA kA samIcIna digdarzana jainadarzana karAtA hai| jainadarzana jisa prakAra jIvana ke mArga ko prazasta batAtA hai, usI prakAra maraNa ke mArga ko bhI prazasta batAtA hai aura maraNa kI isI prazastatA kA apara nAma sallekhanA yA samAdhimaraNa hai| sallekhanA kA lakSaNa AcArya pUjyapAda ne sarvArthasiddhi meM likhA hai ki samyaka prakAra se kAya aura kaSAya ko kRza karane kA nAma sallekhanA hai| bAhya aura Abhyantara arthAt zarIra aura rAgAdi kaSAyoM ko unake kAraNoM ko kramazaH kama karate hue svecchApUrvaka kRza karane kA nAma sallekhanA yA samAdhimaraNa hai| samantabhadrAcArya bhI ratnakaraNDazrAvakAcAra meM sallekhanA kA lakSaNa batAte hue kahate haiM ki pratIkArarahita upasarga, durbhikSa, vRddhatA aura roga ke upasthita hone para dharma ke lie zarIra chor3ane ko sallkhanA kahate haiN| samyagdarzana, samyagjJAna, samyakacAritra, tapa, tyAga aura saMyama Adi guNoM ke dvArA cirakAla taka AtmA ko bhAvita karane ke bAda Ayu ke anta meM anazanAdi vizeSa tapoM ke dvArA zarIra ko aura zrutarUpI amRta ke AdhAra para kaSAyoM ko kuza karanA hI sallekhanA hai| jisa prakAra mUla (jar3a se ukhAr3A huA viSavRkSa hI prayojana kI siddhi karatA hai, mAtra zAkhAoM, DAliyoM evaM patroM Adi kA kATanA nahIM; usI prakAra kaSAyoM kI kRzatA ke sAtha kI huI kAyakRzatA hI prayojana kI saMrakSikA hai, mAtra kAya kI kRzatA nhiiN| .. sallekhanA kaba karanI cAhie? "pratidivasaM vijahad balamujjhad bhukti tyajatpratIkAram / vapureva nRNAM nigadati caramacaritrodayaM samayam / / " cirakAla se poSita isa zarIra kI zakti java pratidina kSINa ho rahI ho, bhojana chUTa rahA ho, rogAdika kA pratIkAra na ho sake, aisA avasara Ane para manuSya ko samAdhimaraNa dhAraNa karanA caahie| 170 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ audArika, vaikriyika, AhAraka, taijasa aura kArmaNa -ina pA~ca zarIroM meM se audArika zarIra kI utpatti evaM racanA atyanta ghRNAspada tattvoM arthAt haDDI, mAMsa, rudhira aura carma Adi se hotI hai tathA isakI avasthiti bhI isake yogya bhojana pAna evaM anya poSaka padArthoM ke binA nahIM hotii| yaha audArika zarIra adhika prayatnoM dvArA rakSita rahatA hai aura ati azuci hai, kintu ratnatraya kA AdhAra hone se AtmA ko mokSamahala meM le jAne meM andhe kI lakar3I ke sadRza sahAyaka bhI yahI hotA hai| 'AcArasAra' meM zrIvIranandi AcArya kahate haiM ki jaba cUlhe meM jalAI jAne vAlI lakar3I bhI sira para rakhakara lAI jAtI hai taba mokSaprApti kA sAdhanabhUta yaha zarIra prayatnapUrvaka rakSaNIya hai kintu isakI rakSA tabhI taka yogya hai jaba taka yaha hamAre ratnatraya ke pAlana meM sahayogI hai, isake bAda to ise sallekhanApUrvaka kRza hI karanA caahie| isI bAta ko AcArya pUjyapAda dRSTAntapUrvaka kahate haiM ki maraNa kisI ko iSTa nahIM hai| aneka prakAra ke ratna Adi bahumUlya padArthoM kA vyApAra karane vAle kisI vyApArI ko apane gRha kA vinAza iSTa nahIM hai; yadi kadAcit usake vinAza ke kAraNa upasthita ho jAya~ to vaha usakI rakSA kA pUrA upAya karatA hai aura jaba rakSA kA upAya saphala nahIM hotA, taba ghara meM rakhe hue una bahumUlya padArthoM ko nikAla letA hai aura ghara ko apanI A~khoM ke sAmane hI naSTa hote dekhatA hai| isI prakAra vratazIlAdi guNoM kA arjana karane vAle zrAvaka aura sAdhu una vratAdi guNaratnoM ke AdhArabhUta zarIra kI rakSA poSaka AhAra-oSadhi Adi ke dvArA karate haiM, usakA nAza unheM iSTa nhiiN| yadi zarIra meM asAdhya roga Adi upasthita ho jAya~ to ve unako dUra karane kA yathAsAdhya prayatna karate haiM aura jaba unakA dUra honA azakya mAlUma hotA hai taba sallekhanA dvArA apane AtmaguNoM kI rakSA karate haiM aura zarIra ko naSTa hone dete haiN| sakalakIrtyAcArya sallekhanA aMgIkAra karane ke kAraNa batalAte hue kahate haiM ki indriyoM kI zakti manda hone para, ativRddhatA, upasarga evaM vratakSaya ke kAraNa upasthita hone para, mahAn durbhikSa par3ane para, asAdhya aura tIvra roga A jAne para, jaMghAbala (kAyabala) kSINa ho jAne para dharmadhyAna evaM kAyotsarga Adi karane kI zakti kSINa ho jAne para, vidvAnoM ko cAhie ki mokSa (Atma-kalyANa kI) prApti ke lie samAdhimaraNa grahaNa kreN| mUlArAdhanA meM bhI AcArya likhate haiM ki jisakA koI pratIkAra na ho sake- aisA asAdhya roga upasthita hone para; rUpa, bala, buddhi aura vivekAdi guNoM kA nAza karanevAlI vRddhAvasthA A jAne para; deva, manuSya tiryaMca athavA Akarimaka upasarga A jAne para; cakSu yA karNa indriya kI zakti kSINa ho jAne para aura bhaviSya meM samAdhi karAnevAle niryApakAcArya nahIM mileMge' aisA bhaya prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 01 171 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpanna ho jAne para sAdhu ko sallekhanA dhAraNa karanI caahie| . inake sivA aura bhI aneka kAraNa haiM jinake upasthita hone para AtmArthI ko mRtyu kA saharSa AhvAna karate hue sallekhanA dhAraNa kara lenA caahie| yathA- jala meM baha jAne para, ekAeka dRSTi cale jAne para, aTavI Adi meM bhaTaka jAne para, mArga na milane para tathA karNa Adi indriyoM ke nisteja ho jAne para sallekhanA dhAraNa kara lenI caahie| acAnaka upadrava upasthita hone ko upasarga kahate haiN| tiryaMca, manuSya, deva aura acetana kRta hone se upasarga cAra prakAra ke hote haiN| aise pratIkArarahita upasarga Adi ke upasthita hone para apane ratnatraya-guNoM kI rakSA ke lie kalyANArthI jIvoM ko sallekhanA dhAraNa kara lenA caahie| sallekhanA kyoM dhAraNa karanI cAhie __mRtyu prAyaH parapratyaya se AtI hai arthAt mRtyu Ane ke pUrva koI-na-koI kAraNa avazya upasthita ho jAtA hai| inhIM kAraNoM ko dekhakara deha meM Atmabuddhi rakhane vAle ajJAnI jana yena-kena prakAreNa arthAt bhakSyAbhakSya Adi kA vicAra na rakhate hue isa bhautika zarIra ke saMrakSaNa kI vyagratA ko prApta hote hue hAya-hAya karate haiM, kintu jainadharma ke maulika tattvoM ko samajhane vAle tathA AdhyAtmika dRSTi ko upAdeya samajhane vAle mokSArthI jIva saMkaTAvasthAoM meM bhI AtmazraddhA se cyuta nahIM hote, apitu usakI rakSA ke lie samatApUrvaka zarIra kA utsarga kara dete haiN| . AtmA zarIra se bhinna hai- isa bhedavijJAna kI dRr3hatA ke lie jinhoMne cirakAla taka vrata, tapa, saMyama evaM zIlAdi kA dRr3hatApUrvaka pAlana kiyA hai unheM apane isa cAritrarUpI mandira ke Upara sallekhanA rUpI kalaza avazya car3hAnA caahie| yadi ve saMnyAsakriyA meM kAyaratA lAte haiM to unake jIvana bhara ke tapazcaraNa kA zrama usI prakAra niSphala ho jAtA hai, jisa prakAra cirakAla se zastroM kA abhyAsa karane vAle rAjakumAra kA zrama yuddha kSetra meM cUka jAne para niSphala ho jAtA hai| isalie ratnakaraNDazrAvakAcAra meM samantabhadrAcArya kahate haiM ki sarvajJa bhagavAn saMnyAsa dhAraNa karane ko tapa kA phala kahate haiM, isalie yathAzakti samAdhimaraNa ke viSaya meM prayatna karanA cAhie arthAt saMnyAsa dhAraNa karanA hI tapazcaraNa Adi kA phala hai, ataH isa antima kriyA kA Azraya avazya lenA caahie| loka meM vrata, tapa, saMyama aura cAritra Adi ke phala aneka prakAra se prApta hote dekhe jAte haiN| inake phalasvarUpa jIvoM ko svarga ke anupama bhoga, balabhadra, cakravartI, nArAyaNa aura prati-nArAyaNa Adi ke pada tathA AjJAkArI strI, putra Adi parikara, icchita vaibhava aura sundara-suDaula zarIra Adi kI bhI prApti ho jAtI hai kintu samAdhimaraNa kI kriyA ke abhAva meM saMsAra kA cheda zIghra nahIM ho pAtA; jabaki 17200 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanArUpI zarIra-parityAga se saMsAra kI avadhi sAta-ATha bhava se adhika nahIM rahatI, isalie sallekhanArUpI asidhArAvrata kA pAlana prayatnapUrvaka karanA caahie| tAtparya yaha hai ki samyaktvapUrvaka kintu samAdhimaraNa-rahita tapazcaraNAdi karane vAlA prANI adhika se adhika kucha kAla kama ardhapudgalaparAvartana taka saMsAraparibhramaNa kara sakatA hai, kintu samyaktvasahita. tapa evaM cAritra dhAraNa karanevAle jIva yadi maraNasamaya meM saMnyAsa vidhi kA Azraya lete haiM to ve alpakAla meM hI mokSa ke bhAjana bana jAte haiN| sallekhanA kA kAla isa niHkRSTa paMcama kAla meM uttama saMhanana nahIM hote, ataH iMginI aura prAyopagamana saMnyAsa kI prApti ati durlabha hai, mAtra bhaktapratyAkhyAna saMnyAsa sAdhya hai| AcAryoM ne isakA utkRSTa kAla 12 varSa aura jaghanya kAla antarmuhUrta pramANa kahA hai| madhyama kAla ke asaMkhyAta bheda haiN| pUrvakathita kAraNa upasthita hone para to yama athavA niyama sallekhanA dhAraNa karanI hI cAhie, kintu nimittajJAna se apanI alpa Ayu kA nirNaya karake bhI sallekhanA dhAraNa karanI caahie| kisI nimitta vizeSa se athavA anya prakAroM se apanI Ayu kI samApti samIpa jAnakara apane AcAryAdi pada evaM ziSyAdi kA parigraha tyAga kara aise niryApakAcArya kI khoja karanI cAhie jo AcAravAna- paMcAcAra se yukta ho, AdhAravAn-bahuzruta kA dhArI ho, vyavahAravAn-guruparamparA se prApta hue prAyazcittasUtra ke jJAna se vibhUSita ho, prakartA- sarva saMgha kI vaiyAvRttya karane meM samartha ho AyApAyavidarzIratnatraya kA vinAza aura ratnatraya kA lAbha, ina donoM ke guNa-doSa samajhAkara mAyAzalya ko dUra karane meM nipuNa ho, avapIr3aka- apane tejasvI vacanoM dvArA kSapaka ke doSoM ko bAhara nikAla kara use niHzalya banA dene vAlA ho, aparisrAvI-kSapaka dvArA kahe gaye doSoM ko anya kisI ko pragaTa na karane vAlA, gambhIra svabhAva vAlA ho, zIta, uSNa, bhUkha, pyAsa tathA roga kI tIvra vedanA Adi ke kAraNa kSubdha ho jAne vAle kSapaka kI ArAdhanAoM kI pUrti ke liye aneka upAyoM kA jJAtA ho, vaiyAvRtya karAne meM samartha ho| aise niryApakAcArya hI kSapaka kI sallekhanA nirvighna pUrNa karA sakate haiN| unake samakSa sAdhaka ko apanI sallekhanA pUrNa karanI caahiye| sarvaprathama sAdhaka kA kartavya hai ki vaha zoka, bhaya, kheda, sneha, rAga, dveSa aura aprIti kA parityAga karate hue sabhI se kSamAyAcanA kare apane ko duHkha dene vAloM ko athavA zatru Adi ko mana, vacana, kAya kI zuddhipUrvaka svayaM kSamA kare kyoMki jo svayaM dUsaroM ko kSamA karate haiM aura dUsaroM se kSamA karAte haiM ve hI isa durlaMghya saMsAra-samudra ko pAra kara pAte haiN| kSamA mA~gane vAloM ko jo kSamA nahIM karate haiM ve dIrghasaMsArI hote haiN| prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 173 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampUrNa AlocanA kiye binA samAdhi ThIka nahIM hotI isaliye AlocanA karane ke pUrva niryApakAcArya kSapaka ko samajhAte haiM ki jaise paira Adi meM lagA huA kA~TA manuSya ko duHkha detA hai aura kA~Te ke nikala jAne para sukha kA anubhava hotA hai, vaise hI vratasaMyama Adi meM lage hue doSoM ko dUra na karane vAlA sAdhaka mAyA, mithyA aura nidAna rUpI zalya ke kAraNa duHkhI hotA hai aura inakI AlocanA kara sukhI hotA hai| dUsaroM kI vaJcanA karane kA nAma mAyA, viparItAbhiniveza kA nAma mithyA aura saMsAra ke bhogoM kI icchA kA nAma nidAna zalya hai| ye tInoM zalya saMsAra nimittaka haiN| ataH Apako parISahoM kI senA ko aMgIkAra karate hue samAdhi dhAraNa karanI caahie| pA~ca indriyoM ke viSaya para vijaya prApta karanI cAhie aura krodhAdi cAroM kaSAyoM kA kSamA Adi ke dvArA nigraha karanA caahie| sampUrNa jIvana meM kie gae tapa, vrata aura saMyama Adi kA antima, phala sallekhanA hai aura sallekhanA kI saphalatA nirdoSa AlocanA para nirbhara hai, ataH Apako sarva doSoM kA parihAra karate hue nirdoSa AlocanA karanI caahie| tatpazcAt niryApakAcArya kI hitakArI zikSA ko grahaNa kara sAdhaka ko arihanta siddha parameSThiyoM kI pratimAoM ke samakSa athavA inake mandiroM meM, parvatAdikoM para samudra ke samIpa, kamala yukta sarovaroM ke samIpa, kSIra vRkSoM evaM patra-puSpa aura phaloM se yukta vRkSoM ke samIpa, udyAna, vana, bAgoM se sthita prazasta evaM sundara sthAnoM para mana-vacana-kAya kI saralatApUrvaka samyagdarzana, samyagjJAna, samyakacAritra, pA~ca mahAvrata Adi 28 mUlaguNoM va uttara guNoM meM lage hue aticAroM kI AlocanA karake apane hRdaya ko nirmala banA lenA caahie| tatpazcAt niryApakAcArya sAdhaka ko sambodhita karate hue samajhAte haiM ki mokSamArga meM paga rakhane ke icchuka sarvaprathama mithyAtva kA hI tyAga karate haiM, kintu 'avidyAbhyAsasaMskArairvazaM kSipyate manaH' arthAt anAdikAla se avidyAmithyAtva Adi ke (abhyAsa ke) saMskAroM dvArA mana avaza hotA huA caMcala banA rahatA hai| jaise cirakAla se bila meM nivAsa karane vAlA sarpa nivAraNa karane para bhI bila meM hI praveza karatA hai, rokane para bhI nahIM rukatA, usI prakAra saMsArI jIvoM ke hRdaya rUpI bila meM anAdi kAla se nivAsa karane vAlA mithyAtva rUpI sarpa bArambAra rokane para bhI nahIM rukatA, praveza kara hI jAtA hai, ataH avratI ho yA vratI zrAvaka ho yA munIzvara ho athavA kSapaka ho, sabhI ko mithyAtva ke abhAva kI ora samyaktva kI dRr3hatA kI bhAvanA nirantara karanI caahie| ___ tInoM lokoM meM aura tInoM kAloM meM mithyAtva rUpI mahAzatru ke dvArA jo duHkha diyA jAtA hai, vaisA duHkha agni, viSa evaM kRSNa sarpa Adi kisI ke dvArA bhI nahIM diyA jAtA, kyoMki agni Adi padArtha to eka hI bhava meM duHkha dete haiM, jabaki 17411 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAtva rUpI zatru to asaMkhyAta aura ananta bhavoM meM bArabAra duHkha detA hai| yaha jIva mithyAtva ke prabhAva se ananta bAra agni meM jalakara, jala meM DUbakara, parvata se girakara, kUpa Adi meM par3akara aura zastraghAta se marA hai| ananta bAra siMha Adi duSTa pazuoM ke dvArA khAyA gayA hai, duSTa manuSyoM ke dvArA mArA gayA hai aura bandIgRha Adi meM sar3A hai, rogoM kI tIvra vedanA se marA hai, bhUkha-pyAsa evaM uSNa-zIta kI vedanA se marA hai| ananta bAra zarIra ke aMgopAMga gala jAne se marA hai, daridratA kI pIr3A se marA hai, sampUrNa duHkhoM kA mUla eka mithyAtva hai, ataH isakA prayatnapUrvaka tyAga kro| jisa prakAra viSabANa se bAMdhe gae puruSa kA maraNa avazyambhAvI hai aura pratIkArarahita hai, usI prakAra mithyA zalya se yukta sAdhu kA saMsAra-paribhramaNa avazyambhAvI hai| use una duHkhoM se bacAne meM koI samartha nahIM hai| mithyAtva ke sadbhAva meM dhAraNa kiyA huA durddharacAritra bhI jIva ko saMsAra ke duHkhoM se chur3Ane meM samartha nahIM hai| jaise girI sahita kar3avI tUmar3I meM rakhA huA dUdha kaTuka aura girI rahita tUmar3I meM rakhA huA dUdha madhura hotA hai; usI prakAra jIva ke mithyAtvayukta tapa, vrata, saMyama evaM cAritra Adi nAza ko prApta hote haiM aura mithyAtvarahita ve hI tapa Adi saphala hote haiN| yaha mithyAtva parabhava meM to duHkha detA hI hai, kintu isakA kaTuka phala tatkAla bhI prApta hotA jAtA hai| yadi tuma bhI mithyAtva ko dhAraNa karoge to durgati ke pAtra bnoge| ataH apane pariNAmoM kI sa~bhAla meM nirantara prayatnazIla rho| .. samyaktva ke upakAroM kA digdarzana tInoM lokoM aura tInoM kAloM meM aisA koI bhI sukha nahIM hai jo samyaktvarUpI mahAbandhu ke dvArA upalabdha na hotA ho| samyagdarzana saMsAra ke samasta duHkhoM kA nAza karane meM samartha hai, ataH usake dhAraNa aura rakSaNa meM pramAdI mata bno| nirantara aisA udyama karo jisase samyaktva dRr3ha aura ujjvala banA rahe, kyoMki jJAna, cAritra, tapa aura vIrya rUpa ArAdhanA kI AdhArazilA samyagdarzana hI hai| jaise nagara meM praveza karane kA kAraNa dvAra hai, binA dvAra ke nagara meM praveza nahIM kiyA jA sakatA, usI prakAra jJAnAdi. ArAdhanAoM meM praveza karane kA dvAra samyaktva hai| jaise mukha kI zobhA netroM se hai, usI prakAra jJAnAdi anantaguNoM kI zobhA samyagdarzana se hai| jaise vRkSa kI sthiti mUla (jar3a) se hai, vaise hI AtmA ke guNoM kI avasthiti samyagdarzana se hai, aisA dRr3ha vizvAsa karake, samAdhimaraNa svIkAra karane vAle Apako jJAnAdi zeSa ArAdhanAoM kI zuddhi ke lie sapta bhayoM aura paccIsa doSoM kA vinAza kara samyagdarzana ko vizuddha karanA caahie| samyagdarzana ke sAmane tInoM lokoM kI sampadA kA bhI koI mUlya nahIM hai| ataH Apa avinAzI sukha kI prApti hetu samyaktva rUpI amUlya ratna kI prayatnapUrvaka rakSA kro| prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 175 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arhadAdi-bhakti kA mAhAtmya isa samAdhi ke samaya Apake hRdaya meM jinendra bhagavAn ke prati antaHkaraNa se bhAvazuddhipUrvaka vizeSa anurAga honA cAhie, kyoMki akelI jinabhakti hI sampUrNa kAryoM ko siddha karane meM samartha hai, mukti ke lie parama kAraNa hai, durgatinivAraNa meM sakSama hai, siddhiparyaMta sukhoM ke kAraNabhUta puNya ko paripUrNa karane vAlI hai aura sampUrNa rUpa se apAyoM ko dUra kara manorathoM kI pUraka haiN| arhadbhakti ke sadRza paMcaparameSThI, jinacaitya (bimba), jinacaityAlaya, jinavacana aura jinadharma meM bhI ApakA anurAga honA cAhie, kyoMki parameSThI ke guNoM meM anurAga karane vAlA hI AtmaguNoM meM anurAga karegA aura mokSa prApta kregaa| anurAga to bandha kA kAraNa hai, phira paMcaparameSThI kA anurAga mokSa kA kAraNa isalie kahA gayA hai ki vItarAga arhantAdi ke prati hone vAlA anurAga viSaya, kaSAya, zarIra evaM dhanadhAnyAdi ke prati hone vAle anurAga se atyanta bhinna hai arthAt yaha anurAga samasta paravastuoM ke rAgabhAva kA abhAva karAkara vItarAgarUpa nijabhAva meM sthiti karA dene vAlA hai, ataH jaba taka dhyAna, dhyAtA aura dhyeya kI ekatA nahIM hotI taba taka paramAtmA Adi meM anurAga karanA caahie| jo puruSa cAroM ArAdhanAoM ke adhinAyaka paMca parameSThiyoM meM bhakti nahIM karatA, vaha utkRSTa saMyama dhAraNa karate hue bhI mAno Usara bhUmi meM dhAnya botA hai, kyoMki jaise Usara bhUmi meM DAlA gayA bIja naSTa ho jAtA hai, vaise hI bhakti binA saMyamAdi guNa naSTa ho jAte haiN| jo puruSa ArAdhanAoM ke dhAraka paMca parameSThiyoM meM bhakti kiye binA hI apanI ArAdhanA kI siddhi cAhatA hai, vaha mAno bIja binA dhAnya kI aura megha binA varSA kI icchA karatA hai| jaise varSA binA dhAnya nahIM hotA, vaise hI paMcaparameSThI kI bhakti binA cAroM ArAdhanAoM kI utpatti nahIM hotii| ataH Apako isa sallekhanArUpI saritA ko pAra karane ke lie bhaktirUpI naukA kA Azraya grahaNa karanA caahie| . NamokAra mantra ke cintana kA upadeza ___paMca namaskAra mantra kA cintana kaSAyoM kI mandatA aura ArAdhanA kI saphalatA karAne vAlA hai; saMsAra kA cheda karane meM samartha hai, kyoMki jaise senApati ke binA caturaMgasenA kucha nahIM kara sakatI usI prakAra sallekhanA ke samaya paMca-namaskAra rUpa bhAva namaskAra ke binA cAroM ArAdhanAoM meM pravRtti nahIM ho sktii| jaise hAtha ke binA dhvajA kA grahaNa nahIM ho sakatA usI prakAra paMcanamaskAra mantra kI zaraNa binA ArAdhanA rUpI patAkA kA bhI grahaNa nahIM ho sktaa| jaba isa camatkArI mantra ke prabhAva se eka hI bhava meM mokSa prApta kiyA jA sakatA hai, taba cAroM ArAdhanAoM ke sucAru rIti se pAlana karane para ApakA saMsAraviccheda kyoM nahIM 1760 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hogA? avazya hogaa| NamokAra mantra ke eka akSara kA bhAva-sahita smaraNa karane se sAta sAgara paryanta bhoge jAne vAle pApoM kA, bhAvasahita eka pada ke smaraNa se 50 sAgara paryaMta bhoge jAne vAle pApoM kA, bhAvasahita sampUrNa mantra ke smaraNa se 500 sAgara paryaMta bhoge jAne vAle pApoM kA nAza ho jAtA hai tathA bhAvapUrvaka eka lAkha japa karanevAlA tIrthaMkara hotA hai- isameM sandeha nahIM hai, ataH Apako asaMkhya duHkhoM kA kSaya karane vAle aura isa niHkRSTa paMcama kAla meM bhI kalpavRkSa ke sadRza manorathoM ko pUrNa karane vAle isa mahAmantra kA smaraNa nirantara karanA caahie| jJAnopayoga kI mahattA kA upadeza svatattva aura paratattva kA prakAza karane ke lie samyagjJAna, dIpaka ke sadRza hai aura cittarUpa madonmatta hAthI ko vazIbhUta karane ke lie aMkuza ke samAna hai| jisa prakAra sucAru rUpa se siddha kI huI vidyA pizAcoM ko bhI manuSya ke adhIna kara detI hai, usI prakAra bhalIprakAra se ArAdhita samyagjJAna, mana rUpI pizAca ko AtmA ke adhIna kara detA hai| Apako bhI isa jJAnopayoga kI sthiratA dvArA apane mana ko kSudhAdi parISahoM ke nimitta se utpanna hone vAle azubha dhyAna se mor3akara AtmAdhIna karanA caahie| jisa prakAra vidhipUrvaka ArAdhita mantra kRSNa sarpa ke krodha ko upazamita kara detA hai, usI prakAra digambara gurujanoM se ArAdhita jJAna, mana rUpI kRSNa sarpa kI bhayaMkaratA ko upazamita kara detA hai| jaise gajabandhanI ke dvArA madonmatta hAthI ko bA~dhakara purajana-parijana kI rakSA kI jAtI hai, vaise hI samyagjJAna rUpI varatroM se mana rUpI hAthI ko bA~dhakara AtmA ke guNoM kI rakSA karanI caahie| jisa prakAra bandara eka kSaNa bhI nirvikAra sthita rahane meM asamartha hai, usI prakAra paMcendriyoM ke viSaya ke binA yaha mana eka kSaNa bhI nirvikAra sthita rahane meM asamartha hai, ataH ise paramAgama meM isa prakAra ramaNa karAnA cAhie, jisase vaha sallekhanA rUpI mahAyajJa meM vighna upasthita na kara ske| sUrya Adi sabhI udyotoM se jJAna kA udyota sarvotkRSTa hai, kyoMki isa udyota ko na koI roka sakatA hai, na naSTa kara sakatA hai, na haraNa kara sakatA hai aura na malina kara sakatA hai| yaha jJAna rUpa udyota sampUrNa loka-aloka ko prakAzita karane meM samartha hai| Apake pAsa bahuta jJAna hai, ataH Apa usa jJAna ke bala se apanI samAdhi ke anuSThAna ko saphala banAne kA prayatna kro| cAritrArAdhanA kI zuddhi kA upadeza __Apako guru dvArA pradatta pA~ca mahAvratoM, pA~ca samitiyoM aura tIna guptiyoM kA vidhivat pAlana karake cAritra kI vizuddhi karanI cAhie, kyoMki cAritra kI. vizuddhi hI karmoM kA saMvara aura nirjarA karAkara mokSa prApta karAne meM samartha hai| prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 177 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritrarUpI mahAratna ke Upara pramAda rUpI coroM kI dRSTi lagI huI hai| aba rAtri prAyaH samApta hone ko hai (jIvana kucha kSaNoM kA hai), aisA na ho ki tumhArI gAr3ha (moha) nidrA, ina coroM ko ratna curAne kA avasara pradAna kara de| Apake dvArA dIrghakAla meM saMcita kiyA huA manuSyaparyAya kA sArabhUta padArtha (saMyama yA cAritra) upasarga, parISaha, roga Adi kI tIvra vedanA aura kaSAya Adi ke dvArA naSTa kiyA jA sakatA hai, ataH isakI surakSA kA pUrNa dhyAna rakhate hue isakI vRddhi meM prayatnazIla rho| isa samAdhi rUpI sambala ke dvArA saMyama kI pUrNatA kara lenI cAhie, kintu yadi pUrNatA na kara sako to kama se kama cAritra kI jitanI vizuddhi hai use mata chodd'o| tapArAdhanA kI zuddhi kA upadeza AtmakalyANa ke lie citta-saMkleza, durdhyAna, durlezyA, Alasya, sukhoM meM AsaktatA, zarIra kA sukhiyApanA tathA Asrava ke aura bhI anya kAraNoM ko rokakara Apako bAraha prakAra ke bAhyAbhyantara tapoM kI paramavizuddhi karanI cAhie, kyoMki mAyAcArarahita ujjvala pariNAmoM se kiyA huA tapa ubhayaloka meM vividha. prakAra kI Rddhi ko pradAna karane vAlA hai| vaTavRkSa ke bIja kI bhA~ti alpa bhI tapa asaMkhyakAla ke agaNita karmoM kA nAza karane vAlA hai jaise vivekapUrvaka dI huI zaktivAn auSadhi bhISaNa rogoM kA nAza karatI hai, vaise hI zaktipramANa kiyA. huA alpa bhI samyak tapa, janma-maraNa rUpI roga ko naSTa karane vAlA hai; saMsAra kI mahAdAha ko zAnta karane ke lie zItala gRha hai; kAmanApUrti ke lie kAmadhenu hai; vAMchita phala pradAna karane ke lie cintAmaNi ratna hai, uttama maMgalabhUta hai; saccA zaraNa hai aura karma rUpI tRNoM ko dagdha karane ke lie dAvAnala hai| jaise apane prayojana ko siddha karane vAlA svAmI, vedanA. se pIr3ita naukara para dayA na karate hue use apane kArya meM prerita kiye rahatA hai, vaise hI saMsAra-grahaNa se jIrNa-zIrNa hue tathA rogAdi vedanA se yukta isa zarIra rUpI naukara para dayAdRSTi na karate hue mAtra apane prayojana (samAdhisiddhi) kI siddhi meM hI prayatnazIla rho| dharmadhyAna meM rata rahane kA upadeza __isa jIva ko Aja taka vedanArahita, svAdhIna avinAzI, antarahita, apramANa aura nirAkula lakSaNa vAle Atmika sukha kA anubhava nahIM huA, isIlie yaha jIva dInahInoM ke sadRza viSayasukhoM kI icchA se yatra-tatra bhaTaka rahA hai| ina kSaNika sukhoM kI prApti ke lie nirantara kleza ke kAraNa Ataraudra dhyAnoM meM nimagna rahatA hai| Apane ati dhIratApUrvaka saMstara grahaNa kiyA hai ataH aba kSudhAdi vedanA yA rogAdi kI pIr3A ke vazIbhUta hokara saMtapta evaM kleza rUpa nahIM honA cAhie, 17800 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyoMki santapta honA, kleza karanA, vaiyAvRttya meM tatpara sAdhujanoM se kalaha karanA, cintA karanA, parISaha Adi se kheda rUpa honA, SaT Avazyaka Adi kriyAoM meM Alasya karanA, AhAra Adi tyAga kara dene kA pazcAttApa karanA, vedanA Adi ke kAraNa hAhAkAra karanA, zarIra Adi kI sukhaprApti ke lie mana meM utkaNThA honA, adhika nidrA lenA aura besudha Adi ho jAnA ye saba ArttadhyAna ke lakSaNa haiM, ataH he sukhArthI ! zAzvata sukha ke lie ina Artta-raudra dhyAnoM ko chor3akara satarkatApUrvaka dharmadhyAna meM pravRtti kro| Arjava hI dharmadhyAna kA lakSaNa hai, dharmadhyAna meM sthita rahane ke lie mAyAcAra kA sarvathA tyAga karo, kyoMki kaSAyoM kA nigraha, indriya-damana, cittanirodha aura ratnatraya meM dRr3hatA Adi lakSaNa dharmadhyAna ke dyotaka haiN| ratnatraya Adi aneka guNaratnoM se bharI huI tumhArI naukA, saMstararUpI (samudra kinAre taka jA cukI hai, aba kahIM yaha parISaha Adi jhaMjhAvAta ke jhoMkoM se DUba na jAya / isakI rakSA ati Avazyaka hai aura vaha dharmadhyAna ke avalambana se hI ho sakatI hai, ataH cAroM prakAra ke dharmadhyAnoM meM hI pravRtti kro| vairAgyavardhaka bAraha bhAvanAoM kA upadeza saMsAra, zarIra aura bhogoM meM lage hue apane rAgabhAva ko dUra karane ke lie vairAgyavardhaka bAraha bhAvanAoM kA nirantara cintana kro| ye dvAdaza bhAvanAe~ vairAgya kI mAtA haiM, samasta jIvoM kA hita karane vAlI haiM, duHkha pIr3ita jIvoM ko zaraNabhUta haiM, AtmA ko prasanna karanevAlI haiM, paramArtha mArga ko dikhAne vAlI haiM, tattvoM kA nizcaya karAne vAlI haiM, samyaktva kI rakSA karane vAlI haiM aura azubhadhyAnoM ko naSTa karane vAlI haiM, ataH kalyANa kI paramparA ko akSuNNa rakhane ke lie tumheM nitya hI inakA cintana karanA caahie| kSudhAvedanA zamana karane kA upadeza ___ karmAdhIna hokara, isa bhava vana meM paribhramaNa karate hue Apane aneka sAgara paryanta isa sarvAMga-zoSikA kSudhA vedanA ko bhogA hai| yaha bhava ApakA kRtArtha hai, jisameM AhAraparityAgapUrvaka Apane guru ke sAnnidhya meM sallekhanA grahaNa kI hai| aho ! dhanya hai ApakA puruSArtha jo isa kSudhA vedanA ko Amantrita karake bulAyA hai| buddhipUrvaka bulAI huI yaha asahya vedanA ApakI atithi hai, ataH pariNAmoM ko saMklezita karakeM atithi kA nirAdara nahIM karanA, sotsAha isakA Adara kro| arthAt dhairyapUrvaka ise sahana karate hue apane AtmaguNoM kI surakSA kro| naraka gati meM utpanna hone vAlI ati duHsaha aura sarvAMga-dAhaka kSudhA vedanA kA smaraNa kro| yaha AtmA ananta bAra narakoM meM utpanna huA, jahA~ svabhAva se hI itanI adhika bhUkha lagatI hai ki saMsAra kA samasta anna khA lene para bhI zAnta nahIM ho sakatI prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 179 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kintu hAya ! eka kaNa kI bhI prApti vahA~ durlabha hai| karmoM ke vazIbhUta hokara jaba Apane sAgaroM paryanta meru sadRza mahAn kaSTa bhogA hai taba yaha alpakAla kA aura sarasoM sadRza ati alpa kaSTa kyA koI kaSTa hai? arthAt kucha bhI nahIM hai, ise Apa zAnitapUrvaka sahana kro| kSudhA vedanA se utpanna hone vAlI isa dInatA aura kAyaratA kA tyAga karo tathA santoSAmRta rUpI bhojana se apanI AtmA ko tRpta kro| isI prakAra tiryaMcagatijanya aneka paryAyoM meM aneka prakAra se asahya bhUkha kI pIr3A sahana kI hai| manuSya paryAya meM bhI bandIgRha Adi meM tathA nIca, daridra Adi khoTe kuloM meM tathA durbhikSa Adi par3ane para bhUkha se Akula-vyAkula hote. ati ugra duHkhoM ko ananta kAla taka bhogA hai, usakA smaraNa karo, aura santoSa rUpa AhAra se isa tapojanita kSudhA vedanA kI jvAlA ko dRr3hatApUrvaka zAnta kro| chidrayukta pAtra ke sadRza isa zarIra ko jIvana bhara aneka prakAra ke bhojana-pAna se bharA hai kintu yaha kabhI pUrNa nahIM bharA gayA, tatkAla khAlI hotA gayA kyoMki isakA svabhAva hI aisA hai isalie aba sallekhanA kI siddhi ke lie rAgabhAva kA vinAza kara apane mana ko jJAnAmRta se tRpta kro| jisa prakAra jala ke siMcana se camar3A durgandha hI chor3atA hai, usI prakAra annapAnAdi dene se yaha zarIrarUpa camar3A bhI viSThA Adi mala ke dvArA durgandha hI chor3atA hai ataH taba ApakA upayoga mala kI vRddhi karane vAle zarIra ke siMcana kI ora kadApi na jAnA cAhie pratyut duSkara tapa rUpI agni ke dvArA ise sukhAnA hI caahie| tapoM se bhalI prakAra sukhAyA huA yaha zarIra bhI mala-mUtra Adi vikAroM ko chor3akara nirmala bana jAtA hai| Apake zarIra meM mAtra camar3I aura haDDI hI avazeSa hai ataH Apa apanI dhIra-vIratA se isa kSudhAvedanA rUpI jagadvijayI zakti ko naSTa karane meM samartha ho, apanI apUrva zakti ko jAgrata karo aura isa kSudhAzatru kA mUloccheda kara ananta sukha ke bhAjana bno| udara meM jo jaTharAgni prajvalita ho rahI hai use apane upayoga meM lekara aisA vicAra mata karo ki yaha vedanA duHsahya hai, yaha kAla niHkRSTa hai, merA saMhanana hIna aura Ayu abhI bahuta dikhAI detI hai, usa sthiti meM maiM isa kSudhA vedanA rUpI taskara se apane sallekhanA rUpI ratna kI rakSA karane meM asamartha hU~, kAyara hU~ ityaadi| isa bhayaMkara paristhiti meM Apa apane svarUpa kA bAra-bAra sparza karo, dRSTi antarmukhI karake apane sahaja svAbhAvika sukha kA anubhava kro| jar3a zarIra ke sambandha se utpanna hone vAlI yaha kSudhA vedanA Apake traikAlika zuddha jJAyaka svabhAva ko sparza nahIM kara sktii| isa kSudhAdi vedanA ke par3osI banakara isa zarIra ke mAdhyama se utpanna hone vAle samasta dRzyoM ke mAtra jJAtA draSTA bano aura saMyama rUpI kumbha meM dhAraNa kiye hue dhairya rUpI amRta se kSudhA rUpa agni ko zAnta kara Atmottha sukha kA rasAsvAdana kro| 18000 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRSAvedanA zamana karane kA upadeza karma zatruoM se yuddha karane vAle Apako bAhyAbhyantara zarIra ko zuSka kara dene vAlI jo yaha tRSAvedanA utpanna huI hai, yaha Apake jJAyaka svabhAva ko sparza nahIM kara sktii| Apa AtmasvabhAva ke avalambana se isa para vijaya prApta kro| narakAdi cAroM gatiyoM meM paribhramaNa karate hue isa jIva ne sAgaroM paryanta pyAsa kI bhayaMkara vedanA bhogI hai| smaraNa karo narakoM kI usa vedanA ko jo dAvAnala kI jvAlA ke sadRza nirantara jalAtI thii| vizva ke samasta jalAzayoM ke jala se bhI jo zAnta hone vAlI nahIM thii| maraNa prApta karA dene vAlI vedanA hote hue bhI jahA~ maraNa nahIM hotA thA, vahA~ kyA koI bhI hitacintaka tumheM eka bUMda bhI jala pilA sakA athavA anya koI zItopacAra kara sakA? nhiiN| taba yahA~ to utanI bhayaMkara vedanA bhI nahIM hai aura saMghastha sAdhu evaM zrAvakagaNa zItopacAra Adi ke sAdhana bhI juTA rahe haiN| itanA hI nahIM, pUrvopArjita puNyodaya se nirantara zItala jJAnAmRta kA pAna bhI karAyA jA rahA hai, isase santoSa prApta kro| samaya ko pahicAno, yaha samaya gAphila hone kA nahIM hai kintu sAvadhAnIpUrvaka apane saMyamAdi guNoM kI rakSA kA hai| yadi Apane karmAdhIna hokara kugatiyoM meM pyAsa ke ananta duHkhoM ko sahana kiyA hai, to phira Aja svavaza hokara karmabandhana se chUTane ke lie pyAsa ke isa alpa se duHkha ko zAntipUrvaka sahana nahIM karanA cAhie kyA? avazya hI karanA caahie| Apa to vasatikA kI zItala chAyA meM leTe hue ho| sAdhugaNa Apako dharmAmRta kA nirantara pAna karA rahe haiM, Apake anukUla vaiyAvRtya meM tatpara haiM, yathAyogya bAhya upacAra bhI kiye jA rahe haiM, kintu becAre dIna-hIna una pazuoM kA vicAra karo, jinhoMne guruoM ke upadeza se ekadeza saMyama dhAraNa kara anta meM samAdhimaraNa grahaNa kiyA aura anta taka usakA sucArurItyA nirvAha kiyaa| dhanya hai una pazuoM kI samatA ko jo belA, telA Adi upavAsoM ke dvArA apane zarIra ko kRza kara lete haiM, upavAsoM ke bAda jinakI pAraNA ko koI sAdhaka nhiiN| pyAsa se prANa vyAkula ho rahe haiM kintu zarIra meM itanI zakti nahIM ki sarovara taka jA skeN| yadi kisI prakAra vahA~ pahu~ca bhI gaye to sarovara meM paira rakhate hI vikaTa kIcar3a meM pha~sa gyeN| sAmane jala dikhAI de rahA hai kintu kIcar3a meM pha~sa jAne se pI nahIM skte| zaktihIna hone ke kAraNa na nikala pAte haiM, na baiTha pAte haiM aura na leTa pAte haiM, kaIkaI dinoM taka vaise hI phaMse rahate haiM, Upara se garmI-sardI kI vedanA sahana karate haiM phira bhI apanI samatA nahIM chor3ate, grahaNa kiye hue saMyama evaM samyaktva kA vighAta nahIM karate / vahA~ kauna unheM sambodhana dene vAlA hai? kauna dharma meM sthira karane vAlA hai? kauna AtmasvarUpa kI carcA karane vAlA hai? kauna unake zarIra ko sa~bhAlane prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 181 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAlA hai? kauna bAhya upacAra karane vAlA hai aura kauna unakI sallekhanA kA nistaraNa karAne vAlA hai? ve apane hI zraddhA jJAna ke bala para usa saMkaTakAlIna avasthA meM apanI samatA nahIM chor3ate aura svarga ke bhAjana banate haiM, to kyA hama unase bhI adhika kAyara haiM? kamajora haiM? yA jJAnahIna haiM? nhiiN| nhiiN| ananta dhana ke dhanI, jJAnazakti se paripUrNa, vairAgya rasa se bharI huI bhedavijJAna rUpI raMga meM raMgI huI hamArI AtmA ko yaha tRSA Adi kI vedanA calAyamAna nahIM kara sktii| isa prakAra Atmazakti ke avalambana se dhairya rUpI ghar3e meM dhyAna rUpI zItala evaM sugandhita jala se tRSA rUpI agni kI zikhA ko bujhAkara zAnta karo aura apane usI dhairya rUpI gRha meM viveka rUpI dIpaka ke udyota se nijasvarUpa kA avalokana karate hue apane saMyamAdi guNoM kI rakSA kro| samAdhimaraNa ke sarvottama samaya ko prApta karake ArAdhanAsahita maraNa ke lie hI prayatna karanA cAhie, kyoMki yaha avasara jaba ananta bhavoM meM bhI nahIM milegaa| dekho ! zyAlanI dvArA tIna dina taka khAye jAne para bhI sukumAla mahAmuni ne ArAdhanAe~ nahIM chor3I, phira Apake zarIra meM aisA kauna-sA kaSTa hai jo Apa Akulita ho rahe haiN| kalpanA karo ki yadi koI pazu zarIra kA mAMsa nikAla-nikAla kara khA rahA ho to usase jisa prakAra ke kaSTa kA anubhava hogA kyA vaisA hI kaSTa vartamAna meM Apako hai? yadi nahIM hai to vicAra karo ki maiM darzanajJAna-upayoga lakSaNa vAlA hU~, eka hU~, sadA nitya hU~, janma-jarA aura mRtyu se rahita hU~, paradravyoM se bhinna hU~ aura ananta guNoM kA bhaNDAra huuN| yaha zarIra acetana hai, nindya hai, kSaNakSayI hai tathA malamUtra Adi kA AdhAra hone se duHkhoM kA sthAna hai, isalie isa zarIra ke mAdhyama se utpanna hone vAle alpa kaSToM ke vazIbhUta hokara cirakAla se bhAvita ArAdhanAoM kA vinAza mujhe nahIM karanA caahie| jisa prakAra samAdhimaraNa ke prabhAva se sapta dhAtumayI mahAn azuci aura vinAzIka deha kA parityAga kara divyavaikriyika zarIra ko prApta hote hue nAnA prakAra kI sukha-sampadAoM ke svAmI hue, usIprakAra Apa bhI isa mRtyu nAmaka kalpavRkSa ko prApta karake apane AtmakalyANa meM hI puruSArtha kro| dekho ! samAdhimaraNa ke sadRza isa jIva kA upakAra karanevAlA anya koI nahIM hai| isa deha ke samparka se asaMkhyAta aura ananta kAla paryanta mahAn duHkha bhogate hue tathA janma-maraNa rUpa ananta parivartana pUrNa karate hue isa jIva kI rakSA karane meM Aja taka koI samartha nahIM huA, na koI zaraNadAtA hI milaa| kisI vizeSa puNyodaya se manuSyagati, uccakula, indriyoM kI pUrNatA, satpuruSoM kA samAgama tathA bhagavAn jinendra ke paramAgama kA upadeza prApta huA hai ataH aba zraddhAna, jJAna, yoga evaM saMyama Adi ke avalambana se deha se bhinna apane jJAnasvarUpa AtmA kA 182 00 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhava karate hue bhaya rahita cAroM ArAdhanAoM kA zaraNa grahaNa karo kyoMki trailokya meM jIva kA hita karane vAlA anya koI nahIM hai| saMsAraparibhramaNa se chur3Ane kA sAmarthya samAdhimaraNa meM hI hai| ___ yadi tattvadRSTi se vicAra kiyA jAya to vedanA kA zatAMza duHkha bhI Apake zarIra meM nahIM hai, aura pUrvopArjita pApodaya se yadi kucha vedanA hai bhI to Apako usameM apane upayoga kI saMlagnatA nahIM karanI caahie| Apako to nirantara apanI AtmA ke viSaya meM yaha cintana karanA cAhie ki maiM siddha hU~, niraMjana hU~, nirvikAra hU~, mahAn hU~, arUpI hU~, atIndriya hU~, sarvavid hU~, sarvadarzI hU~, paramAtmA hU~, prasiddha hU~ aura svasaMvedanagamya huuN| dravyadRSTi se jaba merA svabhAva isa prakAra kA hai taba mujhe karmajanya vedanA Adi ke dvArA kyA duHkha diyA jA sakatA hai? mere zuddha svabhAvI gar3ha ke bhItara kisI bhI prakAra kI AkulatA Adi kA praveza nahIM ho sktaa| isI Atmacintana kI zakti se apane saMyamAdi guNoM kI rakSA kro| asAtAkarmodaya se utpanna hone vAle kSudra rogoM se apane citta ko Akulita mata kro| prAyaH dekhA jAtA hai ki kaSTa evaM rogAdi ke AkramaNa se pIr3ita vyakti apanI zraddhA se cyuta ho jAte haiN| rAgAdika vikAroM se rahita, traikAlika zuddha, pracaNDa teja ke dhAraka apane jJAyaka svabhAva kI aTala zraddhA ke bala para isa jar3a zarIra ke mAdhyama se sallekhanA rUpI mahAyajJa ko saphala banAkara apanI AtmA kA utthAna aura dharma kI prabhAvanA kro| ..isa manuSyaparyAya meM samAdhimaraNa kA saMyoga sAkSAt kalpavRkSa hai, jo bhI vAMchita padArtha lenA cAho, isase le sakate ho| jo bhedavijJAnasahita nija svabhAva ko grahaNa karake ArAdhanA sahita maraNa karoge to svarga ke indrAdi padoM kA bhoga karane ke pazcAt tIrthaMkara tathA cakravartI Adi hokara nirvANa prApta kroge| trailokya meM samAdhimaraNa jaisA anya koI dAtA nhiiN| aise dAtA ko prApta karake bhI yadi viSayakaSAya ke vazIbhUta rahoge to naraka-nigoda meM pdd'oge| zarIra meM utpanna hone vAlI vedanA Adi ke kAraNa yadi samAdhirUpI kalpavRkSa kA nAza karoge to jJAnAdi guNa rUpI akSaya nidhAna se rahita hote hue saMsAra rUpI kardama meM DUboge, isalie apUrva dhairya ko jAgRta karo aura apane grahaNa kiye hue isa vrata kA niraticAra nistaraNa kro| duHkhoM kI khAna svarUpa saMsArAvAsa meM yahI saccA zaraNa hai, isake binA cAroM gatiyoM meM mahAtrAsa hai| yadi Apa usa mahAtrAsa se bacanA cAhate ho to viSaya-kaSAyoM kA zamana kara tathA zarIra se virakta hokara grahaNa kiye hue samAdhimaraNa se nistaraNa kA pUrNa prayatna karo, jisase ApakI durgati na ho aura dharma evaM saMgha kA apayaza na ho| karmarUpI magaramacchoM se bhare hue saMsAra-samudra meM tribhuvanavijayI kaSAyeM hI bhramaNa karA rahI haiN| ye kaSAyeM atyanta balavAn aura prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 183 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durjeya haiM, ataH sallekhanA kI siddhi ke lie ye kaSAyeM saMdA kRza karane yogya haiN| dekho ! yadyapi Apake sarvAMga atyanta kRza ho gaye haiM, mAtra hAr3a aura cAma hI avazeSa rahA hai, tathApi AtmA ke hitArtha sattva aura sAhasa- ina do ko utpanna karo, kyoMki ina do guNoM ke dvArA hI Apake tapa, saMnyAsa aura saMyama Adi kI pUrNatA ho sakatI hai| zArIrika aura mAnasika duHkhoM para vijaya prApta karane ke lie Apako bhI aisA cintana karanA cAhie ki maiM dehasvarUpa nahIM huuN| na mujhe koI roga hai, na pIr3A hai aura na merA maraNa hai| ye saba zarIra kI avasthAe~ haiN| maiM zarIra meM bhinna, jJAna-darzana se paripUrNa, eka zuddha AtmA hU~, sukha hI merA. svabhAva hai, janmamaraNa merI avasthAe~ nahIM haiN| isa samAdhimaraNa aura uttama dhyAna ke avalaMbana se maiM bhI apanI AtmA ko usI prakAra pRthaka kara sakatA hU~ jisa prakAra koI myAna se talavAra ko pRthak kara letA hai| manuSya kA mana hI sarva anarthoM kI jar3a hai, jina puruSoM ne isa mana rUpI kalabha ko jJAna rUpI sudRr3ha saoNkaloM se nahIM bA~dhA ve puruSa duHkha bhogate hue isa saMsAra rUpI aTavI meM hI bhaTakate rahate haiM, kintu jo mahApuruSa isa mana ko vaza meM karane kI kalA sIkha lete haiM, unake rAgadveSa naSTa ho jAte haiM aura rAgadveSa naSTa ho jAne se sAmya bhAva kI prApti ho jAtI hai, Apa bhI apane mana rUpI vRkSa meM moha rUpI jala kA siMcana karanA banda kara do tAki yaha phala dene meM asamartha ho jAya aura ApakA kalyANa ho jAya / jisa sallekhanA ko Apane Aja taka kabhI dhAraNa nahIM kiyA thA, use dhAraNa karane kA suavasara Apako Aja prApta huA hai, ataH aba aisA puruSArtha karo jisase isa AtmahitakArI sallekhanA meM koI doSa na A pAve, Apa parISahoM ke kaSToM se mata ghabarAo, ve ApakI AtmA kA kucha bhI bigADa nahIM kara skte| apane pUrva saMcita karmoM kI asaMkhyAta guNI nirjarA karane ke lie Apa sallekhanAjanya kaSToM ko usI dhIratA evaM sahanazIlatA se sahana karo jisa prakAra dhanya nAma ke munirAja ne sahana kiye the| cintana se AtmadRr3hatA bar3hatI hai aura zarIra se moha chUTatA hai, ataH bhedavijJAna kI bhAvanA avazya bhAte rahanA caahie| vItarAgI samyagdRSTi jIva hI AtmadhyAna se vicalita nahIM hote| jisake bhaya se vicalita hokara tInoM lokoM ke prANI mArga chor3a dete haiM, vajra ke par3ane para bhI ve svAbhAvika nirbhayatA se sabhI prakAra kI zaMkAoM ko chor3akara svayaM apane Apako akhaNDa jJAnamaya jAnate hue AtmasvarUpa se vicalita nahIM hote| Aja karmodaya se utpanna hone vAle kSudhAtRSA Adi ke alpa se tApa bhI hamase zAntipUrvaka sahana nahIM kiye jaate| yaha saMsAra eka vizAla samudra ke sadRza hai, kyoMki yaha bhayaMkara duHkhasamUha rUpI jala se bharA hai, durgati rUpI bar3avAnala se bhayaMkara hai, duHsAdhya roga 18410 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpI magaramacchoM se vyApta hai, krodha rUpI vizAla vRkSoM se yukta hai, atyanta krUra ahaMkAra rUpI nakroM ke samUha se durladhya hai, mAyA rUpI jalacara jIvoM se bharA huA hai, ubharatI huI lobha rUpI zaivAla se malina hai aura rAgadveSa rUpI laharoM se saMyukta hai, ataH isakA kinArA prApta karanA kaThina hai| ArAdhanA rUpI nAva para baiThakara kSapaka hI ise pAra karane meM samartha hote haiM, Apako bhI ina cAroM ArAdhanAoM kA bhalI prakAra ArAdhana karanA caahie| Apako bhI rAgadveSa ko bhedakara, viSayoM se utpanna hone vAle sukhoM ko chedakara aura zArIrika kaSToM ko nagaNya ginate hue svakIya AtmA kA aura paMca parameSThiyoM kA dhyAna karanA caahie| Agama meM ullekha hai ki aneka munirAjoM para upasarga hue haiM, jo usa tIvra vedanA meM bhI anya kI sahAyatA se rahita, ekAkI the, jinakI vedanA kA koI upacAra nahIM thA, koI vaiyAvRttya karane vAlA nahIM thA, koI upadezadAtA nahIM thA, aura koI sAntvanA dene vAlA bhI nahIM thaa| jo pUrva bhava ke bairiyoM dvArA agni meM dagdha kiye gaye zastroM se vidAre gaye, jala meM Duboye gaye, parvatoM se girAye gaye, bANoM se chede gaye, AhAra Adi se vaMcita kiye gaye aura gaDDhe Adi meM DAle gaye, to bhI apane sAmya bhAva se vicalita nahIM hue unhoMne dhairya nahIM chor3A, ve prANa rahita ho gaye kintu unhoMne ArAdhanAoM meM zithilatA nahIM Ane dii| Apa para koI upasarga Adi kA bhI kaSTa nahIM hai tathA aura anya sarva bAhya sAdhana bhI anukUla haiM, ataH Apako apanI ArAdhanAoM meM zithila nahIM honA cAhie, kAyaratA chor3anI cAhie, apane Apako sa~bhAlanA cAhie tathA deva, zAstra, guru aura sarva saMgha kI sAkSIpUrvaka grahaNa kiye hue isa sallekhanA rUpI mahAn vrat kA utsAhapUrvaka nirvAha karanA caahie| sallekhanAjanya aticAroM ke tyAga kA upadeza ___samyagdarzanAdi guNoM se sampanna guNavAnoM ke dvArA AcaryamANa isa sallekhanA kI prApti tumheM anAdikAla se abhI taka nahIM huI thii| samudra meM girI haI rAI kI prApti ke sadRza mahAn puNyodaya se isa bhava meM isakI prApti huI hai, ataeva aticAra rUpI pizAcoM se isa duSprApya samAdhimaraNa kI rakSA kro| ye aticAra pA~ca prakAra ke haiM___ jIvitAzaMsA- pratyakSa meM sukhAnubhava karAne vAlI, AcArya Adi ke dvArA kI gaI isa paricaryAM meM tathA lokapUjAdi meM Asakta hokara jIvana ko sthira banAye rakhane kI icchA mata karo, kyoMki ye saba vastue~ bhrAnti se ramya pratibhAsita hotI haiN| yathArtha meM vicAra karane para kadalI taru ke sadRza asAra haiN| jIvana kI icchA karane se isa loka meM hAsya kA pAtra bananA par3atA hai, aura paraloka bhI bigar3atA hai, isalie prayatnapUrvaka apanI AtmA ko isa aticAra se bcaao| prAkRtavidyA+janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 185 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maraNAzaMsA- duHsaha kSudhAdi kI vedanA ke bhaya se zIghra marane kI icchA bhI mata karo, kyoMki isa vedanA se anantaguNI vedanA tuma ananta bhavoM meM bhoga cuke ho, kintu ve saba paravazatApUrvaka tathA saMkleza pariNAmoM se bhogI haiM, ataH karmakSaya kA kAraNa na hokara saMsAra kA hI kAraNa bniiN| isa zubha avasara para buddhipUrvaka Amantrita kI huI ina vedanAoM ko yadi sAmya pariNAmoM meM sahana kara loge to pUrvopArjita duSkarmoM kA nAza hogA aura navIna Asrava kA nirodha hogA, kintu yadi Apake hRdaya meM zIghramaraNa kI icchA banI rahI to Apa AtmaghAtI hote hue dIrgha saMsArI hoMge, isalie Apako apane hRdaya se zIghramaraNa kI icchA kA parihAra kara denA caahie| mitrAnurAga- bAlyAvasthA meM eka sAtha dhUla meM khelane vAle apane mitroM kI smRti mata karo, unase sneha mata karo aura unase milane kI abhilASA mata karo arthAt apanI AtmA ko mitroM ke sAtha anuraMjita mata kro| pUrva meM aneka bAra anubhava meM Aye hue aura moha karma ke vipAka se durlalita aise mitrAnurAga se paraloka kI yAtrA meM udyata Apako kucha bhI prayojana nahIM hai| . sukhAnubandha- isa samaya Apa gRhasthAvasthA meM anubhUta paMcendriyoM ke viSayoM meM se kisI bhI viSaya kA anurAga mata kro| merI isa prakAra kI sundara strI thI, sundara zayyA thI tathA maiMne atimanojJa bhogoM ko bhogA thA--aisA cintana bhI mata karo, kyoMki paMcendriyoM ke sukhoM ke dvArA AkRSTa huA prANI anantakAla taka saMsAra rUpI vanoM meM paribhramaNa karatA rahatA hai| nidAna- jvara Adi roga, vyAdhi, iSTaviyoga aura zoka Adi ke samAna bhaviSyat kAla meM atyanta duHkha dene vAle cakravartI Adi ke bhogoM kI vAMchA mata karo arthAt isa tapa ke mAhAtmya se maiM indra, dharaNendra Adi ke pada prApta karU~- aisI bhAvanA hRdaya meM utpanna mata hone do, kyoMki aisA kauna manuSya hai jo icchita varadAna ko dene vAle iSTadeva kI ArAdhanA karake kAlakUTa viSa kI prArthanA koI nahIM kregaa| niryApakAcArya kA antima kartavya isa prakAra sambodhana dete hue jaba kSapaka kI zArIrika zakti ekadama kSINa ho jAya; uThane, baiThane evaM bolane Adi kI bhI zakti na rahe taba kevala Atmacintana athavA paMcaparameSThiyoM ke cintana meM kSapaka ke upayoga ko lagAne kA prayatna karanA caahie| isake bAda jaba kSapaka ke prANoM kA anta hone ko ho taba se mRtyu hone taka madhura vANI meM dhIre-dhIre kAnoM meM NamokAra mantra sunAte rahanA caahie| samAdhimaraNa kA phala yadi tadbhavamokSagAmI jIva samAdhi kI sAdhanA karatA hai to samAdhimaraNa kA sAkSAt phala to mokSa hai, kyoMki utkRSTa ArAdhanA kA phala mokSa bhI hai| yadi madhyama 18600 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanA kI sAdhanA kI to jIva tIsare bhava meM karmaraja se rahita hokara mukti prApta karatA hai aura yadi jaghanya ArAdhanA kI sAdhanA huI to vaha jIva sAtaveM bhava meM mokSa prApta kara letA hai| loka meM jitane bhI sArabhUta pada haiM, sukha va abhyudaya ke sthAna haiM arthAt devendra kA vaibhava, cakravartI kI sampadA, svargIya RddhiyA~, sarvArthasiddhi ke sukha aura lokAntika devoM kA brahmarSi pada, ye saba sthAna cAra ArAdhanAoM se prApta hote haiN| saMstaragata sarvakSapakoM kI ArAdhanA eka sadRza nahIM hotI, kyoMki anta samaya meM kSapaka kA jaisA pariNAma rahatA hai vaisI hI ArAdhanA kahalAtI hai| jo muni yA zrAvaka samAdhimaraNa kI isa sAdhanA meM mana-vacana-kAya se sahayoga dete haiM, samAdhi ke samaya upasthita hokara AcArya kA upadeza sunate haiM, ArAdhanA ke samaya kSapaka kI sevA karate haiM, usakI bhakti evaM vandanA karate haiM, ve sabhI jIva niyama se cAra ArAdhanAoM ko prApta kara apanA janma saphala karate haiN| kSapaka jahA~ ArAdhanAoM kI sAdhanA karatA hai vaha vasatikA sthAna kahalAtA hai, jahA~ usake zarIra kI antima kriyA hotI hai vaha niSIdhikA sthAna kahalAtA hai, ye donoM sthAna tIrtha bana jAte haiN| ina sthAnoM kI vandanA se bhI AtmA pavitra hotI hai| kSapaka ke zava kA antima saMskAra ho cukane ke bAda cAra ArAdhanAoM kI vAMchA se samasta saMgha ko eka kAyotsarga karanA caahie| sAmAnya muni kI samAdhi hone para unake zarIra ke dAhasaMskAra ke samaya siddha, yoga, zAnti aura samAdhi bhakti karanI caahie| AcArya kI samAdhi hone para siddha, zruta, cAritra, yoga, zAnti aura samAdhi bhakti bolanI caahie| apane gaNa ke muni kA maraNa hone para usa dina sarva saMgha ko upavAsa karanA cAhie aura usa dina svAdhyAya nahIM karanA cAhie tathA paragaNa ke muni kA maraNa hone para svAdhyAya nahIM karanA cAhie, upavAsa bhajanIya hai| jo zUravIra aura jJAnavAn sAdhaka caturvidha saMgha ke samakSa pratijJApUrvaka cAra prakAra kI ArAdhanA rUpI patAkA ko grahaNa karate haiM, ve dhanya haiM, kyoMki ananta kAla meM bhI prApta na hone vAlI ArAdhanA ke lAbha se trailokya meM aura koI mahAn lAbha nahIM hai| niryApakAcArya tathA triyogazuddhipUrvaka sarvazakti lagAkara vaiyAvRtya karAne vAle sAdhugaNa bhI dhanya haiM tathA ve bhI dhanya haiM jo kSapaka ke darzana karate haiM, kyoMki isase pracura puNyabandha hotA hai| - jo bhadra eka paryAya meM samAdhimaraNapUrvaka maraNa karatA hai vaha saMsAra meM sAta-ATha paryAya se adhika paribhramaNa nahIM karatA, tathA sallekhanAdhAraka kSapaka kA bhaktipUrvaka darzana, vandana aura vaiyAvRtya Adi karane vAlA vyakti bhI devagati ke sukhoM ko bhogakara anta meM nirvANa prApta karatA hai ataH sabhI ko mana-vacana-kAya se sallekhanA kA Adara karanA caahie| --('samAdhi dIpaka' se sAbhAra) ** prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 187 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhimaraNa-pATha hai paM. daulatarAma kAsalIvAla 17vIM zatI ke mahAkavi paNDita daulatarAma kAsalIvAla kI yaha kRti mUlataH DhUMDhAr3I (rAjasthAnI) bhASA meM likhita hai, parantu yahA~ sarvajanalAbhAya Adhunika rASTrabhASA meM rUpAntara prakAzita kiyA jA rahA hai| -sampAdaka samAdhi nAma niHkaSAya zAnta pariNAmoM kA jaannaa| aisA isakA svarUpa hai| jo samyagjJAnI puruSa haiM, unakA yaha svabhAva sahaja hI hotA hai ki ve samAdhimaraNa ko hI cAhate haiN| ve nirantara aisI bhAvanA bhAte haiM ki jaba bhI maraNa kA avasara Ave taba maiM aisA sAvadhAna rahU~ jaise kisI sote hue siMha,ko kisI mahApuruSa ne lalakArA ki he siMha ! uTho, apanA puruSArtha kro| puruSArtha kro| dekho ! Apake Upara bairiyoM kI phauja A pahu~cI hai| zIghra hI guphA se bAhara nikalo ! aura jaba taka bairiyoM kA samUha kucha dUra hai taba taka tuma use jItane kA kucha upAya kara lo, kyoMki mahApuruSoM kI yahI rIti hai| mahApuruSa ke vacana sunakara zArdUla zIghra hI uThA, aura guphA ke bAhara Akara aisI guMjAra lagAI mAno AsAr3ha mAsa meM indra kA hI dhar3akA huA ho| siMha kI bhayaMkara garjanA sunakara bairiyoM kI phauja ke hAthI, ghor3e aura manuSya Adi kampAyamAna ho gaye aura siMha ko jItane meM asamartha hotA huA hAthiyoM kA saradAra Age paira bhI nahIM rakha skaa| hAthiyoM ke hRdaya meM siMha kA bhaya baiTha gyaa| isase ve dhIraja chor3a baiThe arthAt siMha kA parAkrama.sahana nahIM kara ske| isIprakAra siMha sthAnIya samyagjJAnI puruSa maraNa-samaya meM apane pAsa Ane vAlI karma rUpI bairiyoM kI senA ko jItane kA vizeSa udyama karatA hai| karmoM kA AkramaNa jAnakara samyagjJAnI puruSa siMha ke sadRza kAyaratA kA dUra se hI parityAga karatA huA sAvadhAna rahatA hai| samyagdRSTi puruSa ke hRdaya meM AtmA kA svarUpa dedIpyamAna pragaTa pratibhAsita hotA hai| kaisA hai usakA pratibhAsa? jJAnajyoti se prApta hone vAle Ananda rasa se bharA huA, sAkSAt puruSAkAra, amUrtika caitanya 188 00 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtu kA piNDa, ananta guNoM se yukta caitanyadeva Apako jAnatA hai, ataH isake atizaya se paradravyoM meM aMza mAtra bhI raMjita arthAt rAgI nahIM hotaa| rAgI kyoM nahIM hotA? kyoMki vaha apane nija svarUpa ko vItarAga, jJAtA-draSTA, paradravya se bhinna, zAzvata aura avinAzI jAnatA hai tathA paradravya kA svabhAva pUraNa, galana, kSaNabhaMgura, vinAzIka aura apane svabhAva se bhinna jAnatA hai| taba samyagjJAnI puruSa maraNa se kyoM DaregA? arthAt nahIM ddregaa| samyagjJAnI puruSa maraNa kA avasara Ane para bhAvanA bhAtA hai ki aba isa zarIra se sambandhita Ayu evaM bala Adi dina-pratidina kSINa ho rahe haiN| maraNa cihna pragaTa ho rahe haiM, isalie aba mujhe sAvadhAna rahanA ucita hai, DhIla karanA ucita nhiiN| jaise subhaTa raNabherI bajane ke bAda turanta zatru senA para car3hAI kara detA hai, kSaNa mAtra bhI vilamba nahIM krtaa| vAdyadhvani sunate hI use aisA vIrarasa car3ha jAtA hai ki kaba jAkara bairiyoM se bhiDUM aura unheM jiituuN| isIprakAra aba merA bhI isa kAla ko jItane kA abhiprAya hai| ataH he kuTumbI jano ! tuma suno ! aho ! dekho ! isa pudgala paryAya kA caritra, thaha A~khoM dekhate-dekhate hI utpanna huA aura aba A~khoM dekhate-dekhate hI vilaya ko prApta ho jaaygaa| maiM to pahale hI isakA yaha vinAzIka svabhAva bhalI prakAra jAnatA thA, jo isa samaya yaha Akara aba upasthita huA hai| aba isa zarIra ko sthira rakhane vAlI Ayu ati alpa rahI hai, usameM bhI samayapratisamaya galatI jA rahI hai, ataH aba maiM isakA jJAtA-draSTA hokara mAtra ise dekhatA huuN| maiM aba isakA mAtra par3osI hU~, svAmI evaM kartA nahIM hU~, maiM to aba kevala yaha dekha rahA hU~ ki isa zarIra kA Ayu aura bala kaise pUrNa (samApta) hotA hai aura kaise isa zarIra kA nAza hotA hai? maiM kevala tamAzagIra banakara isakA caritra dekha rahA hU~ ki pudgala ke ananta paramANuoM ne milakara isakI racanA kI thI, aura unakA vighaTana hI aba ise mAra rahA hai| zarIra pudgala se koI bhinna padArtha nahIM hai, aura vaha merA svarUpa bhI nahIM hai| merA svabhAva to eka caitanya dhAtumaya, zAzvata aura avinAzI hai tathA isakI mahimA adbhuta hai so maiM kisase kahU~? dekho ! dekho !! isa pudgala paryAya kA. mAhAtmya, jo ina ananta pudgala-paramANuoM kA eka sadRza pariNamana itane dinoM taka rahA, so yaha bar3A hI Azcarya hai, ina paramANuoM kA aba bhinna-bhinna anya-anya rUpa jo yaha pariNamana ho rahA hai usameM Azcarya nhiiN| jaise lAkhoM manuSya milakara eka melA nAmaka paryAya kI racanA karate haiM, aba yadi ve dIrghakAla paryanta usa melA nAmaka paryAya ko zAzvata rakhate haiM to isakA Azcarya hai kyoMki itane dinoM taka lAkhoM manuSyoM kA pariNamana eka sadRza rahA- isa bAta para Azcarya avazya hotA hai, kintu jaba ve lAkhoM manuSya dasoM dizAoM meM bhinna prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 189 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhinna gamana kara jAte haiM, taba melA kA nAza ho jAtA hai aura lAkhoM manuSyoM kA bhinna-bhinna pariNamana honA to svabhAva hI hai, ataH isameM koI Azcarya nhiiN| isI prakAra jaba isa zarIra kA pariNamana anya-anya prakAra se hone lagA hai, taba yaha sthira kaise raha sakatA hai? aba isa zarIra nAmaka paryAya ko banAye rakhane meM koI samartha nahIM hai| ise sthira rakhane meM koI samartha kyoM nahIM hai? kyoMki trailokya meM jitane bhI padArtha haiM, unakA pariNamana apane-apane svabhAva ke anurUpa hI hotA hai, koI kisI ko pariNamana nahIM karAtA, koI kisI kA kartA nahIM hai, aura na koI kisI kA bhoktA hI hai| zarIra ke paramANu svayameva Ate haiM; svayameva jAte haiN| svayameva milate haiM, svayameva bichur3ate haiM, svayameva galate haiM, aura svayameva pUrNatA ko prApta hote haiM, taba merA AtmA isa zarIra kA kartA, bhoktA kaise? mere dvArA samhAla kiye jAne para bhI yaha zarIra raha nahIM sakatA aura mere dvArA dUra kiye jAne para bhI dUra nahIM ho sakatA kyoMki yaha merI AtmA kA karttavya nahIM hai| maiMne to jhUThA hI karttavya mAna rakhA hai, isIlie anAdi kAla se khedakhinna evaM Akula-vyAkula hotA huA mahAduHkha pA rahA huuN| so yaha duHkhoM kI prApti nyAyasaMgata hI hai, kyoMki jisameM apanA udyama calane vAlA hI nahIM hai aise paradravya kA kartA banakara usa paradravya kA apane svabhAva ke anurUpa pariNamana karanA cAhatA hU~, ataH duHkha hogA hI hogaa| aba maiM isa duHkha se chuTakArA pAne ke lie apane Atmatattva kI zraddhA ko dRr3ha karatA huuN| maiM apane eka jJAyaka svabhAva kA kartA hU~, usI kA bhoktA hU~, usI kI vandanA karatA hU~ aura usI kA anubhava karatA hU~, isIlie zarIra ke nAza se merI kucha hAni nahIM aura zarIra ke surakSita rahane se merA kucha sudhAra (lAbha) nhiiN| yaha to pratyakSa acetana dravya hai| jaise kASTha, pASANa haiM, vaise hI acetana merA zarIra hai| kASTha Adi kI jar3atA meM aura isakI jar3atA meM koI antara nahIM hai| isa zarIra ke bhItara jo yaha jJAna (jAnanapane) kA camatkAra hai, vaha to merA svabhAva hai, zarIra kA svabhAva nahIM hai| zarIra to pratyakSa meM murdA hai| zarIra meM se mere (AtmA ke) nikalate hI ise murdA samajhakara dagdha kara diyA jaaegaa| yaha jagata mere kAraNa hI zarIra kA itanA Adara kara rahA hai| jagata ko isa bAta kA bodha nahIM hai ki AtmA bhinna hai aura zarIra bhinna hai, isIlie yaha ajJAnI jagata bhrama se isa zarIra ko hI AtmA samajhakara isase mamatva kara rahA hai| isake nAza hone se bahuta jhUratA hai aura bahuta-bahuta zoka karatA hai| kaisA zoka karatA hai? hAya ! hAya ! merA pyArA putra ! tU kahA~ calA gyaa| hAya ! hAya ! mere pati, merI putrI, merI mAtA, mere pitA aura mere pyAre bhrAtA ! tU kahA~ calA gayA, ityAdi / ajJAnI jana isa vartamAna paryAya ko satya aura apanI samajhakara usake vinAza meM aneka prakAra ke vilApa kara-karake 190 00 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marate haiM aura mahAkleza ko prApta hote haiM, kintu jJAnI puruSa isa prakAra vicAra karate haiM ki aho ! isa jagata meM kauna kisakA pati, kauna putra, kauna mAtA, kauna pitA, kisakI havelI, kisakA mandira, kisakA dhana, kisakA vaibhava, kisake vastra aura kisake AbhUSaNa? yaha samasta sAmagrI jhUThI hai| koI bhI vastu zAzvata nahIM hai| jaise-- svapna meM prApta huA rAjya, indrajAla kA khela, bhUtoM kI mAyA aura AkAza meM prApta huI bAdaloM kI zobhA ramaNIka sadRza dikhAI de rahI haiM, kintu vastu-svabhAva kA vicAra karane para yaha koI cIja hI nahIM hai| yadi ye svabhAva se vastupane ko prApta hotI to zAzvata rahatIM, nAza ko prApta kyoM hotI? aisA jAnakara aba maiM trailokya meM sthita pudgala kI samasta paryAyoM (vastuoM) se mamatva chor3atA hU~, aura ina vastuoM ke hI sadRza zarIra meM bhI mamatva chor3atA huuN| isa zarIra ke nAza se mere pariNAmoM meM aMza mAtra bhI kheda nahIM hai| ina. zarIrAdi para dravyoM se merA kucha bhI prayojana nahIM hai| yaha rahe to rahe aura jAya to jAya, isase merA koI matalaba nahIM hai| aho ! dekho ! moha kA svabhAva, ki jo yaha sarva sAmagrI pratyakSa hI para hai, vinAzIka hai aura ubhayaloka meM dukhadAI hai to bhI yaha saMsArI jIva ise apanI mAnatA hai aura nirantara ise apane pAsa banAye rakhane kI icchA karatA hai| maiMne isakA yaha caritra khUba dekhA hai ataH maiM jJAtA-draSTA hotA huA mAtra apane jJAna svabhAva kA hI avalokana karatA huuN| kAla kA Agamana dekhakara bhI maiM DaratA nahIM hU~ kyoMki kAla kA prabhAva to isa zarIra ke Upara hai, mere Upara nhiiN| jaise makkhI daur3a-daur3a kara viSTA Adi apavitra vastuoM para hI jAkara baiThatI hai, agni para kadApi nahIM baiThatI, vaise hI yaha kAla daur3a-daur3akara zarIra ko hI grasita karatA hai aura mujhase dUra-dUra hI bhAgatA hai, mujhe kabhI grasita nahIM kara sakatA kyoMki maiM to anAdi avinAzI caitanya deva aura trailokya pUjya hU~ ataH aise utkRSTa padArtha para kAla kA vaza nahIM cltaa| isa sthiti meM kauna mare, kauna janma le aura kauna maraNa kA bhaya kre| mujhe to maraNa dikhAI nahIM detA kyoMki jo maratA hai vaha to pahile se hI marA huA hai aura jIvita hai vaha pahile hI jIvita thaa| jo maratA hai vaha jItA nahIM hai aura jItA hai vaha maratA nahIM hai, kevala moha dRSTi se anyathA pratibhAsita hotA hai| mere moha kA vilaya ho cukA hai, ataH jaisA vastu kA svabhAva hai, vaisA hI mujhe pratibhAsita ho rahA hai| isa yathArtha pratibhAsa meM janma, maraNa, sukha aura duHkha Adi kucha bhI nahIM hai, taba maiM kisa bAta kA soca karU~ yA zoka Adi karU~? maiM to eka caitanyadhAtumaya amUrtika aura zAzvata hU~, ataH usI kA avalokana karatA hU~ taba mujhe maraNa Adi kA duHkha kaise vyApa sakatA hai? kaisA hU~ maiM? jJAnAnanda nija rasa se pUrNa bharA huA hU~ aura zuddhopayogI hotA huA jJAnarasa ko prApta karatA hU~ tathA jJAna prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 191 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMjuli se Atma-amRta ko pItA huuN| yaha Atma-amRta mere hI svabhAva se utpanna huA hai ataH svAdhIna hai, parAdhIna nahIM hai, isalie usake bhoga se mujhe kheda nahIM hai| kaisA hU~ maiM? apane nija svabhAva meM sthita hU~, aDola hU~, akampa hU~, apane nija rasa se atizaya paripUrNa hU~ aura jvalanta arthAt dedIpyamAna jJAna jyoti se pragaTa apane hI nija svabhAva meM sthita huuN| dekho ! adbhuta caitanya svarUpa kI mahimA ! isake jJAna svabhAva meM samasta jJeya padArtha svayameva jhalakate haiM kintu jJAna jJeya rUpa pariNamana nahIM karatA aura jJeyoM ko jAnate hue bhI jJAna meM vikalpa kA aMza bhI nahIM AtA, isalie nirvikalpa, abhoga, atIndriya, anupama aura bAdhA rahita akhaNDa sukha utpanna hotA hai, so yaha sukha saMsAra meM nahIM hai| saMsAra meM to duHkha hI hai| ajJAnI jIvoM ko sukha kA AbhAsa jaisA hotA hai| kaisA hU~ maiM? jJAnAdi guNoM se pUrNa bharA huA hU~, jJAnAdi guNamaya eka vastu hotA huA bhI maiM ananta guNoM kI khAna huuN| merA caitanya svarUpa jahA~-tahA~ caitanya hI caitanya rasa se vyApta hai| jaise namaka kI DalI ke sarvAMga meM kSAra rasa vyApta hai athavA jaise zakkara kI DalI kA piMNDa sarvAMga miSTa arthAt amRta rasa se vyApta rahatA hai, usI prakAra maiM eka mAtra jJAnamaya piNDa hU~, sarvAMga jJAna rasa se vyApta huuN| mere isa zarIra kA jitanA AkAra hai, utanA hI AkAra merA hai| vastusvarUpa kA vicAra karate hue merA AkAra tIna loka pramANa hai| avagAhana zakti ke kAraNa loka meM yaha AkAra samA gayA hai| eka-eka pradeza meM asaMkhyAtaasaMkhyAta pradeza bhinna-bhinna sthita haiM aura sarvajJa deva unheM bhinna-bhinna hI dekhate haiN| isa AtmA meM saMkoca-vistAra zakti hai| Age kaisA hai merA nija svabhAva ananta Atmika sukha kA bhoktA hai, eka sukha kI hI mUrti hai, caitanyamaya aura puruSAkAra hai| jaise miTTI ke sA~ce meM eka zuddha rUpAmaya dhAtu ke bimba ko nirmApita karate haiM, vaise hI AtmA kA svabhAva isa zarIra ke madhya meM jAnanA caahie| jaise miTTI ke sAMce ke gala jAne para, jala jAne para yA usake haTa jAne para bimba jyoM-kAtyoM rahatA hai aura saboM ko pratyakSa dikhAI detA hai| sA~ce kA vinAza hone para vastu kA vinAza nahIM hotA, kyoMki vastu pahile hI bhinna thI, taba eka kA nAza hone para dUsarI vastu kA nAza kaise ho sakatA hai? arthAt nahIM ho sakatA, kyoMki aisA niyama nahIM hai| usI prakAra kAla ko prApta karake yaha zarIra galatA hai to gle| mere svabhAva kA to vinAza hai nahIM, maiM kyoM soca karU~? kaisA hai merA yaha caitanya svarUpa? AkAza kI nirmalatA se bhI adhika nirmala hai| jaise AkAza meM kisI prakAra kA vikAra nahIM hai, vaha eka svacchatA kA piNDa mAtra hai, vaise hI merI AtmA hai| koI yadi talavAra se AkAza ko chedanA cAhe, bhedanA cAhe, agni meM jalAnA 192 00 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAhe aura pAnI meM galAnA cAhe to vaha AkAza kaise chide, kaise bhide, kaise jale aura kaise gale? kadAcit bhI usakA vinAza nahIM hotaa| jaise koI AkAza ko pakar3anA cAhe yA tor3anA cAhe, to vaha kaise pakar3A jAya aura kaise TUTe? usI prakAra maiM bhI AkAza kI nirmalatA se bhI adhika nirmala, nirvikAra aura mAtra nirmalatA kA piNDa huuN| merA nAza kisI bhI prakAra nahIM hotA - yaha aTala siddhAnta hai| yadi AkAza kA nAza ho to merA bhI nAza hogA? so hai nahIM, kintu AkAza ke svabhAva meM aura mere svabhAva meM itanA vizeSa hai ki AkAza jar3a aura amUrtika padArtha hai aura maiM caitanya amUrtika padArtha huuN| jaba maiM caitanya hU~ tabhI to aisA vicAra kara sakA ki yaha AkAza jar3a hai aura maiM caitanya huuN| merA jAnapanA pratyakSa hI vidyamAna dikhAI de rahA hai, kintu yaha jJAtRpanA AkAza meM dikhAI nahIM detA, ataH maiM eka caitanya padArtha hU~, isameM kiMcit bhI sandeha nahIM hai| phira bhI maiM kaisA hU~? jaise zIzA, mAtra eka svaccha zakti kA hI piNDa hai aura usa svaccha zakti meM svayameva hI ghaTa-paTAdi padArtha jhalakata rahate haiN| dapaNa apanA svaccha zakti saM tanmaya haiM tathA vyApya-vyApaka bhAva se vyApta hai, isI prakAra maiM bhI eka svaccha zaktimaya huuN| merI svaccha zakti meM samasta jJeya padArtha svayameva hI jhalakate haiN| maiM aisI svaccha zakti se tAdAtmya vyApya-vyApaka bhAva se apane svabhAva meM sthita huuN| mere sarvAMga meM eka svacchatA hI bhara rahI hai| aisA jJAta ho rahA hai mAno ye samasta jJeya padArtha svacchatAmaya ho gaye haiN| phira bhI svacchatA bhinna hai aura jJeya padArtha bhinna haiM, so yaha svaccha zakti kA svabhAva hI aisA hai jisameM padArthoM kA pratibimba AtA hI hai| Age kaisA hU~ maiM? atyanta atizaya kara nirmala sAkSAt pragaTa jJAna ke puMja se hI banA huuN| atyanta zAnti rUpa sva-rasa se pUrNa bharA huuN| eka abheda nirAkulatA se vyApta huuN| kaisA hai merA caitanya svarUpa? apanI ananta mahimA se virAjamAna hai, use kisI ke sahAre kI abhilASA nahIM hai| asahAya svabhAva ko dhAraNa kiye hue hai| svayambhU hai| eka akhaNDa jJAnamUrti, paradravya se bhinna, zAzvata aura avinAzI parama deva yahI hai| isase uparAnta anya utkRSTa deva kise maanuuN| jo triloka aura trikAla meM anya koI hoya to mAna jaba koI hai hI nahIM taba yahI merA utkRSTa deva hai aura kaisA hai merA jJAna svabhAva? anya jJeya padArtha rUpa pariNamana nahIM karatA aura apane nija svabhAva kI maryAdA kA ullaMghana nahIM krtaa| jaise samudra jalasamUha se pUrNa bharA hai parantu apanI sImA kA ullaMghana nahIM karatA, taraMgAvali rUpa laharoM se apane hI svabhAva meM bhramaNa karatA hai, usI prakAra yaha jJAna-samudra zuddha pariNati rUpa taraMgAvalI se sahita apane sahaja svabhAva meM hI bhramaNa karatA hai| aisI adbhuta mahimA se virAjamAna merA svarUpa parama deva isa zarIra se bhinna anAdi kAla se avasthita hai| merA isa zarIra prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 193 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se par3osI kA-sA sambandha hai, kyoMki merA svabhAva bhinna prakAra, isakA svabhAva bhinna prakAra hai| merA pariNamana bhinna prakAra hai aura isakA pariNamana bhinna prakAra hai| isa samaya yaha zarIra galana svabhAva rUpa pariNamana kara rahA hai, isameM maiM kyoM zoka karU~ aura kyoM duHkha karU~? maiM to tamAzagIra tathA par3osI banakara sthita huuN| isa zarIra se merA rAga-dveSa nahIM hai, kyoMki rAga-dveSa jagata meM nindya hai aura paraloka meM mahA duHkhadAI hai| ye rAga-dveSa moha se hI utpanna hote haiM, ataH jisakA moha vilaya ko prApta ho gayA usakA rAga-dveSa bhI nAza ho gyaa| moha se. paradravya meM ahaMkAra-mamakAra utpanna hotA hai, jo yaha dravya hai vahI maiM hU~- aiseM adhyavasAna kA nAma ahaMkAra hai, aura yaha dravya merA hai- aise adhyavasAna kA nAma mamakAra hai| yaha sAmagrI na to icchAnusAra prApta hotI hai aura na icchAnusAra chor3I jAtI hai, isIlie yaha AtmA khedakhinna hotA hai| yadi sarva sAmagrI para hI aisI dRr3ha pratIti ho jAya to usake Ane-jAne kA vikalpa hI kyoM utpanna ho? merA moha pahile hI vilaya ko prApta ho cukA hai, aura pahile hI maiM zarIrAdi sarva sAmagrI ko para jAna cukA hU~, taba kyA isa zarIra ke jAne kA vikalpa mujhe aba utpanna ho sakatA hai? kadApi nahIM ho sakatA, kyoMki maiM vikalpa utpanna karanevAle kA pahile hI bhalIbhA~ti nAza kara cukA huuN| aba maiM nirvikalpa AnandamayI nija svarUpa ko bArambAra sa~bhAlatA huA usI bhava meM sthita rahane kA prayAsa karatA huuN| * yahA~ koI kahe ki yaha zarIra tumhArA nahIM hai- yaha bAta to satya hai, kintu yaha zarIra hI muniparyAya meM zuddhopayoga kA sAdhana hai, ataH isakA yaha upakAra jAnakara to kama se kama ise surakSita rakhane kA udyama karanA ucita hai| isameM to ApakA koI ghATA nahIM hai? isake uttara meM kahate haiM ki he bhAI ! Apane jo bAta kahI, vaha maiM bhI jAnatA hU~ ki zuddhopayoga kA aura jJAna, vairAgya Adi guNoM kI vRddhi kA kAraNa yaha manuSya zarIra hIM hai, isa zarIra ke na hone se anya paryAyoM meM ina guNoM kI prApti durlabha hai, kintu apane saMyamAdi guNoM ke rahate yadi zarIra rahatA hai to rahe aura na rahe to jAya / isase merA koI baira to hai nahIM, jo maiM ise sAdhaka hote hue bhI nAza karU~, kintu apane saMyamAdi guNa jaba taka nirvighna paleMge taba taka hI isakI rakSA karU~gA, isake bAda to ise avazya hI chodduuNgaa| zarIra rakSA ke lie saMyamAdi guNoM meM dUSaNa kadApi na lgaauuNgaa| jaise koI ratnoM kA vyApArI ratnadvIpa meM phUsa kI jhoMpar3I banAkara rahatA hai aura usa jhoMpar3I meM ratna lA-lAkara ikaTThe karatA hai, yadi acAnaka usa jhopar3I meM Aga laga jAya to vaha vicakSaNa puruSa aisA vicAra karatA hai ki kisI bhI prakAra isa agni ko zAnta karake ratnoM sahita jhoMpar3I kI rakSA karanI caahie| yadi yaha jhoMpar3I surakSita raha jAyagI to isake 1940 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAre aura bhI bahuta se ratna ikaTThe kara skuuNgaa| yadi vaha puruSa agni ko zAnta karane meM safala hotA hai to ratnoM ke sAtha-sAtha jhoMpar3I kI rakSA kara letA hai aura yadi use yaha dikhAI detA hai ki ratnoM ko naSTa karake jhoMpar3I kI rakSA hogI to vaha kadAcit bhI jhoMpar3I kI rakSA meM udyama nahIM krtaa| jhoMpar3I ko to jalane detA hai aura Apa apane sarva ratna lekara apane deza calA jAtA hai| vahA~ jAkara eka-do ratna becakara aneka prakAra kI vibhUti ko bhogatA hai, aura aneka prakAra ke rajata evaM svarNamaya mahala aura haveliyA~ banavAkara tathA bAga-bagIcoM kA nirmANa karavAkara rAga-raMga pUrvaka unameM Ananda se krIr3A karatA hai, tathA nirbhaya hotA huA sukha se rahatA hai| isI prakAra bhedavijJAnI puruSa zarIra ke lie apane saMyamAdi guNoM meM aticAra bhI nahIM lagAtA aura aisA vicAra karatA hai ki jo saMyamAdi guNa raheMge to maiM navIna deva paryAya dhAraNa kara vahA~ se videha (saMyamAdi guNoM ko surakSita rakhane vAlA svarga jAkara hI videha jA sakatA hai, kyoMki saMyamI videha nahIM jAtA aura manuSyAyu kA bandha karanevAlA saMyama grahaNa nahIM kara pAtA) Adi kSetroM meM janma lekara sImandhara Adi tIrthaMkaroM kA, aneka kevalI bhagavantoM kA aura aneka munirAjoM kA darzana karake janma-janma ke saMcita pApoM kA nAza kruuNgaa| aneka prakAra kA saMyama grahaNa kara tapazcaraNa kruuNgaa| tIrthaMkara aura kevalI bhagavantoM ke caraNAravindoM meM kSAyika samyaktva prApta kruuNgaa| aneka prakAra ke praznottaroM dvArA tattvoM kA yathArtha svarUpa samajhakara saMsAra ke kAraNabhUta rAga-dveSa kA jar3a mUla se nAza karU~gA, aura zrI paramadayAla Anandamaya arihanta deva ke darzanarUpI amRta ko pI-pIkara unake AdezAnusAra AcaraNa kruuNgaa| usa AcaraNa se merA karma-kalaMka dhula jAyagA aura maiM pavitra ho jaauuNgaa| zrI tIrthaMkara deva ke nikaTa dIkSA grahaNa kara nAnA prakAra ke durddhara tapazcaraNa karU~gA, jisakI atizayatA se atyanta nirmala zuddhopayoga kI prApti hogI, jisase apane AtmasvarUpa meM atyanta sthira hokara kSapaka zreNI car3hane ke sanmukha hoU~gA, pazcAt krIr3A (kSaNa) mAtra meM karmarUpI zatruoM ko jar3a-mUla se nAza karake kevalajJAna utpanna karU~gA, taba eka hI samaya meM samasta lokAloka ke trikAlaM sambandhI carAcara padArtha mujhe bhI dikhAI dene lageMge aura yaha anupama svabhAva phira anantakAla paryanta zAzvata rhegaa| isaprakAra jaba maiM aisI apUrva lakSmI kA svAmI hU~, taba mujhe isa zarIra se kaise mamatva utpanna hogA? samyagjJAnI puruSa aisI hI bhAvanA meM avasthita rahatA hai| vaha punaH socatA hai ki mujhe to donoM ora se Ananda hI Ananda hai, yadi yaha zarIra rahegA to bhI zuddhopayoga kI hI ArAdhanA karU~gAM aura yadi nAza ho jAyegA to paraloka meM jAkara bhI zuddhopayoga kI ArAdhanA kruuNgaa| isa prakAra mujhe to zuddhopayoga kI ArAdhanA meM koI vighna prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 195 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dikhAI detA nahIM hai taba bhalA phira mere pariNAmoM meM saMkleza utpanna kyoM hogA? merA pariNAma zuddha svarUpa meM atyanta Asakta hai| isa Asakti ko dUra karane meM eka mAtra moha karma samartha thA, so use maiMne pahile jIta liyA hai| aba trailokya meM koI merA bairI rahA nahIM aura moha bairI binA trailokya aura tIna kAla meM koI duHkha dene vAlA hai nahIM, taba mujhe maraNa bhaya kaise ho sakatA hai? arthAt nahIM ho sakatA, isIlie Aja maiM sarvaprakAra se nirbhaya huA hU~, yaha bAta tuma bhalI prakAra jAno aura isameM kisI prakAra kA sandeha mata kro| . isaprakAra zuddhopayoga kI ArAdhanA karanevAlA mahApuruSaM apane zarIra kI sthiti ko pUrNa jAnakara uparyukta vicAroM meM Anandamaya rahatA hai| kisI prakAra kI AkulatA utpanna nahIM karatA, kyoMki AkulatA hI saMsAra kA bIja hai, isI bIja se saMsAra kI sthiti hai| AkulatA karane se bahuta kAla meM saMcita kiye hue bhI saMyama Adi guNa agni meM DAle hue bahumUlya padArthoM ke sadRza bhasma ho jAte haiM, isalie samyagdRSTi jIva ko kisI prakAra kI AkulatA nahIM karanA caahie| nizcaya se apane eka AtmasvarUpa kA hI bArambAra vicAra karanA caahie| usI ko . bAra-bAra dekhanA cAhie, usI ke guNoM kA bAra-bAra cintana karanA, usI kI zuddha paryAya kA avicAra evaM vAMchA karanA aura usI kA nirantara cintana karanA caahie| jaba apane zuddhasvarUpa se calAyamAna ho taba aisA vicAra karanA cAhie ki yaha saMsAra anitya hai, isameM kucha bhI sAra nahIM hai, yadi sAra hotA to tIrthaMkara deha kyoM chor3ate? isalie aba mujhe nizcaya se to mere apane svarUpa kA hI zaraNa hai aura bAhya meM paMcaparameSThI, jinavANI aura ratnatraya dharma zaraNa hai| kadAcit bhI tathA svapna meM bhI tathA bhUlakara bhI merA abhiprAya anya ko zaraNa mAnane kA nahIM hai| yaha merA dRr3ha saMkalpa hai| aisA vicAra karake punaH apane upayoga ko apane AtmasvarUpa meM hI lagAve, aura yadi punaH vahA~ se upayoga lauTe to arihanta, siddha ke AtmasvarUpa kA avalokana kare, unake dravya, guNa aura paryAya kA vicAra kre| unake dravya-guNaparyAya kA vicAra karate-karate jaba upayoga nirmala ho taba phira use apane svarUpa meM lgaave| apane svarUpa sadRza arihanta-siddha kA svarUpa hai, aura arihanta siddha ke svarUpa sadRza apanA svarUpa hai| kisI bhI prakAra dravyatva svabhAva meM antara nahIM hai, kintu paryAya svabhAva meM to antara hai hii| jo maiM hU~ so to dravyatva svabhAva kA hI grAhaka hU~, ataH arihanta kA dhyAna karate-karate AtmA kA dhyAna bhalI-bhA~ti bana jAtA hai aura AtmA kA dhyAna karate-karate arihanta kA dhyAna ho jAtA hai| arihanta ke aura AtmA ke svarUpa meM antara nahIM hai, cAho to arihanta kA dhyAna karo aura cAho to AtmA kA dhyAna kro| 19600 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTumba-parivAra se mamatva chur3Ane hetu vaha kahatA hai ki aho ! isa zarIra ke mAtA-pitA ! tuma bhalIbhA~ti yaha jAna lo ki vaha zarIra jaba taka ApakA thA taba taka thA, aba tumhArA nahIM hai| aba isakA Ayu aura bala samApta ho rahA hai so yaha kisI ke bhI puruSArtha se raha nahIM sktaa| isakI itanI hI sthiti thii| aba isake nAza kA samaya A cukA hai, ataH aba isase mamatva chodd'o| aba isase mamatva karane se kyA? isakI prIti duHkha kA hI kAraNa hai| yaha zarIra rUpa pudgala kI paryAya indrAdika devoM kI bhI vinAzIka hai| jaba maraNa-samaya AtA hai taba indrAdika deva bhI mukha phAr3e khar3e rahate haiM, sarva devoM kA samUha dekhatA hI rahatA hai aura kAla rUpa kiMkara use (zarIra ko) uThAkara le jAtA hai| isa samaya kisI kI bhI zakti nahIM ki jo kAla kI dAr3ha meM se chur3Akara kSaNamAtra bhI sthita rakha ske| yaha kAla rUpI kiMkara eka-eka ko le jAkara sarva ko bhakSaNa kara jaaygaa| jo ajJAna se kAla ke vazIbhUtaM rahegA usakI yahI gati hogii| Apa loga moha ke vazIbhUta hokara dUsare ke zarIra se mamatva kara rahe ho, aura ise sthira rakhanA cAhate ho| moha ke kAraNa Apako saMsAra kA caritra viparIta mAlUma nahIM hotaa| dUsare ke zarIra ko banAe rakhanA to dUra hai, Apa pahile apane zarIra ko to surakSita rakha lo| pIche dUsaroM ke zarIra ko surakSita rakhane kA upAya kro| ApakI jo yaha bhramabuddhi hai vaha vRthA hI duHkha kA kAraNa hai| kyA Apako yaha pratyakSa dikhAI nahIM de rahA hai ki isa saMsAra meM kAla ne jaba pahile bhI kisI ko nahIM chor3A taba aba kisI ko kaise chor3a degA? jo hAya-hAya karate hue duHkhI hote ho| mujhe bar3A Azcarya ho rahA hai ki Apa nirbhaya hokara sthita kyoM nahIM rahate? ApakA yaha kauna-sA ajJAna hai tathA ApakI kaisI honahAra hai? yaha mujhe kucha samajha meM nahIM aataa| maiM Apase pUchatA hU~ ki Apako ApA-para kI bhI kucha khabara hai yA nahIM? maiM kauna hU~? kahA~ se AyA hU~ aura isa paryAya ko chor3akara aba kahA~ jAU~gA? jina putra Adi se maiM prIti karatA hU~ ve kauna haiM? yadi ye yathArtha meM mere putra Adi haiM to zAzvata mere pAsa kyoM nahIM rahe? janma se pahile ye kahA~ the? aba tumheM una jIvoM meM putra Adi kI buddhi utpanna huI hai, aura unake viyoga meM zoka utpanna hotA hai| aba Apa se yahI kahanA hai ki Apa citta ko sAvadhAna karake vicAra kro| bhrama rUpa buddhi ke adhIna mata rho| Apa to apane kArya kA vicAra karoge to sukha paaoge| para ke kArya-akArya para ke hAtha haiM, usameM ApakA karttavya kucha bhI nahIM clegaa| Apa loga vRthA hI khedakhinna kyoM hote ho? tathA apane-Apako moha ke adhIna kara saMsAra-samudra meM kyoM DUbate ho? isa saMsAra meM narakAdi ke duHkha Apako hI sahane pdd'eNge| ye kuTumbIjana koI nahIM saheMge, kyoMki jainadharma kA aisA upadeza nahIM prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 197 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai ki koI pApa kare aura anya koI usakA phala bhoge| Apa logoM kI ajJAnatA ko dekhakara mujhe bahuta dayA AtI hai, isalie Apa merA upadeza grahaNa karo, grahaNa karo ! merA upadeza Apako bahuta sukhadAI hai| merA upadeza sukhadAI kyoM hai, kyoMki maiMne jainadharma kA yathArtha svarUpa jAna liyA hai aura Apa jainadharma se atyanta vimukha ho, isalie Apa logoM ko duSTa moha duHkha de rahA hai aura maiMne moha ko jainadharma ke pratApa se sulabhatApUrvaka jIta liyA hai, isalie maiM eka jainadharma ko hI vizeSa jAnatA hU~, aura Apako bhI jainadharma ke svarUpa kA vicAra karanA hI kAryakArI hai| dekho ! ApakI AtmA pratyakSa jJAtA draSTA-svabhAva vAlI hai, aura ye zarIrAdi para vastue~ haiM, aura apane svabhAva rUpa svayameva pariNamana karatI haiM, kisI ke dvArA bhI rakSita nahIM raha sktiiN| bhole jIva bhrama meM par3e hue haiM, isalie he bhAI! bhrama buddhi chor3o aura eka ApA-para kI hI pahicAna karo, isI se apanA hita. sAdhana hogaa| jisameM apanA hita ho vahI kArya karanA, yahI vilakSaNa puruSoM kI rIti hai, ve mAtra apane hita ko hI cAhate haiM, binA prayojana eka paga bhI nahIM rkhte| tuma mujhase jitanA adhika mamatva karoge vaha saba duHkha kA hI kAraNa hogaa| usase kucha bhI prayojana siddha honA nahIM hai| isa jIva ne ananta paryAyoM meM ananta bAra bhinna-bhinna mAtA-pitA prApta kiye the, so isa samaya ve saba kahA~ cale gaye? isa jIva ko ananta bAra strI, putra evaM putrI Adi kA saMyoga milA hai so ve saba aba kahA~ gaye? pratyeka paryAya-paryAya meM bhrAtA, kuTumba aura parivAra Adi kI prApti huI hai so vaha kahA~ gaye? ina saMsArI jIvoM kI paryAya buddhi hai, isase ve jisa paryAya meM jAte haiM, usI ko apanA mAnakara usase tanmaya hote hue tadrUpa hI pariNamana karate haiN| yaha nahIM jAnate ki paryAya.vinAzIka hai aura merA svarUpa nitya, zAzvata avinAzI hai| aisA vicAra utpanna hI nahIM hotA, isameM ApakA koI doSa nahIM, yaha to saba moha kA hI mAhAtmya hai, jo pratyakSa satyArtha vastu ko jhUThI dikhAtA hai aura jhUThI vastu ko satyArtha dikhAtA hai| jo bhedavijJAnI puruSa haiM, jinakA moha gala gayA hai ve paryAya ko apanA kaise mAneMge aura kaise saMyoga ko satya jAneMge? ve mahApuruSa kyA kisI ke dvArA calAyamAna kiye jA sakeMge? kadApi nhiiN| aba isa samaya mujhe jJAna bhAva rUpa padArtha kI dRr3ha pratIti utpanna huI hai| ApA-para kA samIcIna jJAna huA hai ataH aba mujhe Thagane meM koI bhI samartha nahIM hai| anAdi kAla se pratyeka paryAyoM meM aneka bAra ThagAyA gayA, isIkAraNa bhava-bhava meM janma-janma ke bhayaMkara duHkha sahana kiye haiM, isalie aba maiMne bhalI prakAra jAna liyA hai ki ApakA aura merA mAtra isa paryAya kA saMyoga thA, so aba samApta ho rahA hai, ataH aba Apako bhI AtmakArya hI karanA ucita hai, moha karanA ucita nahIM hai| ApakA 198 00 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanA nija AtmasvarUpa bhI zAzvata hai, ataH nirantara usakI samhAla karate rho| usakI samhAla meM kisI prakAra kA kheda nahIM, kisI ke pAsa jAkara kucha yAcanA karanA nahIM, apane hI ghara meM mahA amUlya nidhi hai, yadi eka bhI bAra usa nidhi kI samhAla kara lI jAya to janma-janma kA duHkha nAza ho jaaye| isa saMsAra meM jitanA bhI duHkha hai vaha kevala AtmasvabhAva ko na jAnane se hI hai, isalie eka AtmajJAna kI hI ArAdhanA karo, kyoMki jo jJAna svabhAva hai vaha apanA hI svabhAva hai, usako prApta karake jIva mahAsukhI ho jAtA hai, aura usakI prApti na hone se mahAduHkhI rahatA hai| pratyakSa dekhane-jAnane svabhAva vAlA jJAyaka mahApuruSa zarIra se bhinna hai, aise apane svabhAva ko chor3akara anya kisI bAta meM prIti utpanna nahIM krtaa| strI se mamatva chur3Ane hetu vaha kahatA hai- aho ! isa zarIra kI strI ! tU aba isa zarIra se mamatva chodd'| terA mere isa zarIra se itanA hI sambandha thA so aba pUrNa huaa| isa zarIra se terA hita-sAdhana hogA nahIM, isase aba tU moha chodd'| binA prayojana kheda mata kr| yadi tU isa zarIra ko rakha sakatI hai to rakha le, maiM manA karatA nahIM aura yadi tU ise rakhane meM asamartha hai to aba bola-isameM maiM kyA karU~? he ramaNI ! tU vicAra kara dekha ki tU bhI AtmA hai aura maiM bhI AtmA hU~, strI-puruSa to paryAya hai jo vinAzIka hai, isameM kaisI prIti? yaha jar3a aura AtmA caitanya, U~Ta baila kA-sA jor3A-so yaha saMyoga kaise bne| yaha merI paryAya bhI caMcala hai- aisA vizvAsa karake tU apane hita kI bAta kyoM nahIM soctii| he devi ! itane dinoM bhoga kiyA so batalA to sahI ki usase kyA siddhi huI? yadi nahIM huI to aura kucha dina bhoga bhoga lene se kyA siddhi ho jAyagI? bhoga-bhogakara vRthA hI AtmA ko saMsAra-samudra meM DuboyA aura sira para nAcane vAle isa maraNa ke samaya ko nahIM jaanaa| marane ke bAda yaha tIna loka kI sampadA mere lie to jhUThI hI hai, kyoMki agalI paryAya meM to tU merI samhAla karegI nhiiN| yadi yathArtha meM tU merI pyArI strI hai to mujhe dharma kA upadeza de, tere lie yaha svarNa kA samaya milA hai aura yadi tU svArtha kI sagI hai to terI tU jAna / maiM tere DigAye nahIM ddiguuNgaa| maiMne to tujha para dayA karake tujhe upadeza diyA hai, mAno to ThIka hai, na mAno to tumhArA jaisA honahAra honA hogA so hogA, merA tumase aba koI matalaba nhiiN| aba tU mere pAsa se jA aura pariNAmoM meM zAnti rakha, AkulatA mata kara, kyoMki AkulatA hI saMsAra kA bIja hai| tU bhI nirAkula ho AtmasAdhanA kara yahI hitakara hai| kuTumba parivAra ko samajhAte hue kahatA hai- aho kuTumbI jano ! aba isa zarIra kI Ayu kSaya ho rahI hai, merA paraloka nikaTa hai, isalie maiM tumase kahatA hU~ ki Apa mujhase kisI bAta kA rAga nahIM krnaa| merA aura ApakA cAra dina prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 199 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA milApa thA, adhika samaya kA nhiiN| jaise sarAya meM rAhagIra do-cAra rAtri ko ekatrita raheM aura pIche bichurate samaya zoka kareM to yaha kahA~ kI buddhimAnI hai? aba merA Apa sabake Upara kSamA bhAva hai| Apa saba Ananda se rho| anukrama se sabakI yahI gati honI hai, saMsAra kA aisA caritra jAnakara kauna aisA buddhimAna hai jo isase prIti karegA? putra ko samajhAte hue kahatA hai- aho putra ! tuma samajhadAra ho, mujhase kisI prakAra kA moha nahIM krnaa| eka jinendra bhagavAna ke dvArA pratipAdita dharma kA ArAdhana krnaa| dharma sukha dene vAlA hai, mAtA-pitA koI sukha dene vAle nahIM haiN| jo mAtA-pitA ko sukha kA kartA mAnate haiM yaha saba eka moha kA hI mAhAtmya hai, koI kisI kA kartA nahIM hai aura na koI kisI kA bhoktA hai| sarva hI padArtha apane svabhAva ke kartA bhoktA haiM, isIlie maiM Apa se kahatA hU~ ki Apa vyavahAra mAtra se merI AjJA mAnate ho| yadi Apa yathArtha meM AjJAkArI ho to jo maiM kahU~ so kro| dekho ! prathama to deva, guru, dharma kI avagAr3ha pratIti karo, sAdharmiyoM se mitratA rakho, dAna, tapa, zIla aura saMyama se anurAga karo, sva-para kA bhedavijJAna nirantara banA rahe- aisA upAya karo aura saMsArI jIvoM se prIti mata karo, kyoMki ye tIvra saMsAra meM sarAgI jIvoM kI saMgati se hI mahAduHkha bhoga rahe haiM, isalie sarAgI jIvoM kI saMgati avazya chor3anA, dharmAtmA puruSoM kI saMgati karanA, kyoMki dharmAtmAoM kI saMgati se ubhayalokoM meM sukha kI prApti hotI hai| isa loka meM to mahAnirAkulatA rUpa sukha kI prApti hotI hai aura yaza bhI hotA hai tathA paraloka meM svargAdika sukha bhI milate hI haiM, kintu anapAya mokSa meM jAkara ziva ramaNI kA bhartA bhI ho jAtA hai tathA nirAkula, atIndriya, anupama, bAdhArahita, zAzvataM aura avinAzI sukha kA rasAsvAdana karatA huA ananta kAla taka apane Apa meM hI tRpta rahatA hai, isIlie he putra ! Apako yadi mere vacana samIcIna mAlUma hote hoM tathA isa zikSA meM Apako apanI kucha bhalAI dikhAI detI ho to merI zikSA avazya aMgIkAra karo aura yadi Apako mere vacana jhUTha dikhAI dete hoM tathA isameM Apako apanI bhalAI dikhAI na detI ho to mere vacana svIkAra mata kro| mujhe tumase koI prayojana nahIM hai| dayA buddhi se Apako upadeza diyA hai mAno to mAno aura na mAno to ApakI Apa jaano| isaprakAra samAdhi ke sammukha huA samyagdRSTi jIva jaba apanI Ayu alpa jAnatA hai taba jo kucha dAna-puNya karanA hotA hai vaha saba svayaM apane hAtha se karatA hai, pazcAt jina-jina puruSoM ko jo koI bhI bAta batalAnI hotI hai use kahakara niHzalya ho jAtA hai| kArya karane vAle sabhI strI-puruSoM ko jo kucha denA hai vaha dekara vidA kara detA hai tathA dhArmika kAryoM meM sahayoga dene vAle puruSoM ko bulAkara 200 00 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane samIpa rakhatA hai| apanI Ayu kI pUrNatA jAnakara sarva parigraha putroM ko sauMpatA hai aura Apa jIvana paryanta ke lie sarva parigraha kA aura cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga kara detA hai aura yadi Ayu pUrNa hone meM sandeha dikhAI detA hai to parigraha evaM AhAra Adi kA do-cAra ghar3I ko niyama rUpa se tyAga karatA huA niHzalya hone kI ceSTA karatA hai| palaMga se nIce utarakara siMha ke sadRza usI prakAra nirbhaya tiSThatA hai, jaise bairiyoM ko jItane ke lie subhaTa udyamI hokara raNabhUmi meM sthita hotA hai| kisI prakAra kI aMza mAtra bhI AkulatA utpanna na karatA huA zuddhopayoga kA abhilASI samyagdRSTi jIva mokSalakSmI ke pANigrahaNa kI vAMchA karatA huA usameM aisA anurAgI hotA hai mAno zIghra hI use varaNa karanA cAhatA hai| usake hRdaya meM mokSa lakSmI kA AkAra TA~kI se utkIrNa kiye hue ke sadRza sthita rahatA hai| vaha use zIghra hI varaNa karanA cAhatA hai, isIlie apanI pariNati meM rAga-bhAva kA sthAna nahIM detaa| use isa bAta kA bhaya hai ki kadAcit mere svabhAva meM rAgAMza Akara doSa utpanna kara deMge to jo mokSalakSmI mujhe varaNa karane ke sanmukha huI hai vaha pIche mur3a jAyagI, isalie maiM isa rAga-pariNati ko dUra hI se chor3atA huuN| aise vicAra karatA huA vaha samyagdRSTi jIva apanA kAla pUrNa karatA hai| usake pariNAmoM meM nirantara nirAkula Ananda rasa prApta karane kI, zAnta rasa se tRpta hone kI aura Atmika sukha kI vAMchA rahatI hai| eka atIndriya sukha kI hI vAMchA use rahatI hai anya kisI vastu kI vAMchA nahIM rhtii| yadyapi usake pAsa abhI dharmAtmA janoM kA saMyoga hai, tathApi vaha usa saMyoga ko bhI parAdhIna aura AkulatA rUpa hI samajhatA hai| nizcaya naya se vaha vicAra karatA hai ki ye saba saMyoga sukha ke kAraNa nahIM hai, sukha kA kAraNa to merA eka Atma tattva hai so merA mere pAsa hai, isalie svAdhIna hai| isaprakAra zAnta pariNAmoM se yukta hotA huA vaha apanA samAdhimaraNa karatA hai jisake phala se svarga meM indrAdika kI vibhUti prApta karatA hai| vahA~ se caya kara rAjA hokara dIrghakAla taka rAjavibhUti ko bhogakara jainezvarI dIkSA dhAraNa kara tapazcaraNa karatA hai| pazcAt kSapaka zreNI para car3hakara cAra ghAtiyA karmoM ko nAza karake kevalajJAna lakSmI ko prApta karatA hai| samasta lokAloka ke tIna kAla sambandhI carAcara padArtha eka samaya meM svayameva jhalakate haiM, usa sukha kI mahimA vacana-agocara hai| "janma janama muni yatana kraahiiN| antakAla mukha Avata naahiiN||" janma janmAntaroM se munigaNa prayatna karate haiM, phira bhI anta samaya meM bhagavAna kA nAma mukha se nahIM nikalatA hai| -rAmacaritamAnasa, kiSkindhA kANDa, 9/2 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 40 201 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAcAra-darzana saMyama-varSa meM samarpita AcArya vidyAnanda-puraskAra ___ 15 janavarI, 2004 ko bhAratIya jJAnapITha naI dillI dvArA pravartita zaurasenI, prAkRbhASA evaM sAhitya viSayaka AcArya vidyAnanda puraskAra 2000 evaM 2001 kundakunda bhAratI ke tattvAvadhAna meM kendrIya vidyAlaya saMgaThana sabhAgAra, naI dillI meM paramapUjya AcAryazrI vidyAnanda jI munirAja ke pAvana sAnnidhya meM pro. lAlacanda jaina (bhuvanezvara) aura DaoN. RSabhacandra jaina (vaizAlI) ko pradAna kiye gye| isa avasara para AcAryazrI vidyAnanda jI ne kahA ki- vidvAnoM ke sammAna kI paramparA rAjA vikramAditya, rAjA bhoja ke samaya se calI A rahI prAcIna bhAratIya paramparA hai| prAcIna paramparAoM aura rUr3hiyoM kA Aja bhI anupAlana honA caahiye| jainadharma saMskRti, AgamoM kI rakSA evaM pracAra-prasAra meM hamAre manISI vidvAnoM kA athaka parizrama evaM puruSArtha dIpa jyoti kI bhA~ti sadaiva hamArA mArga prakAzita karatA rhegaa| - sabhA kI adhyakSatA karate hue padmazrI mahAmahopAdhyAya DaoN. satyavrata zAstrI ne batAyA ki iNDoneziyA aura lAosa meM kaliMga ke nAma para AdhArita jAtiyA~ Aja bhI astitva meM haiN| ve loga kaliMga se vahA~ gae the aura apanI purAnI rUr3hiyoM aura mAnyatAoM kA Aja bhI pAlana kara rahe haiN| ___ zrI lAla bahAdura zAstrI rASTriya saMskRta vidyApITha, naI dillI ke kulapati pro. vAcaspati upAdhyAya ne vidyApITha meM prAkRta aura jainadarzana ke sAtha-sAtha brAhmI lipi ke adhyayana-adhyApana hetu jaina ceyara kI sthApanA para jora dete hue jaina samAja se isa kArya meM yogadAna ke liye apIla kii| sAhU (DaoN.) rameza candra jaina ne prAkRta zodha saMsthAna vaizAlI ke kendrIya sarakAra dvArA adhigrahaNa kiye jAne kI AvazyakatA batalAte hue usake vikAsa para jora diyaa| vidvAnoM kA paricaya kundakunda bhAratI ke nidezaka pro. (DaoN.) rAjArAma jaina ne diyaa| prAkRta vidyA ke prabandha sampAdaka DaoN. satyaprakAza jaina ne prazastiyoM kA vAcana kiyaa| maMca saMcAlana zrI satIza jaina (AkAzavANI) ne kiyaa| pro. lAlacandra jaina ne apane sammAna ke liye AbhAra vyakta karate hue khAravela ke hastiguphA zilAlekha para prakAza ddaalaa| 20200 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 janavarI 2004 ko zrI kundakunda bhAratI evaM zrI lAlabahAdura zAstrI rASTriya saMskRta vidyApITha ke saMyukta saujanya se AcArya kundakunda vyAkhyAnamAlA kA navama evaM dazama satra kA Ayojana kiyA gyaa| pramukha vaktA pro. lAlacandra jaina bhuvanezvara evaM DaoN. RSabhacandra jaina vaizAlI the| sabhA kI adhyakSatA evaM dhanyavAda jJApana kulapati pro. vAcaspati upAdhyAya ne kiyaa| mandira AtmA ke bImA sthala haiM : AcAryazrI vidyAnanda naI dillii| jainasamAja, vasanta kunja ke dvArA 13 apraila se 20 apraila taka paMcakalyANa samAroha kA bhavya Ayojana kiyA gyaa| 21 apraila ko cAritracakravartI paramapUjya AcAryazrI zAntisAgara jI munirAja ke 131veM janma-jayantI varSa meM saMyamavarSa samAroha sAnanda sampanna huaa| 22 apraila ko siddhAntacakravartI paramapUjya AcAryazrI vidyAnanda jI munirAja kA 80vA~ janma-jayantI samAroha bhavyatA evaM garimApUrNa sampanna huaa| 18 apraila ko pUjya upAdhyAyazrI zrutasAgara jI kA picchI parivartana huaa| dharma-sabhA ko sambodhita karate hue paramapUjya AcAryazrI vidyAnanda jI munirAja ne kahA- Aja saba jIvana bImA kI bAta karate haiM parantu hamAre AcAryoM ne AtmA ke bImA ke lie mandira nirmANa kI bAta kahI hai| AcAryazrI ne Age kahA- cAritra aura jJAna eka-dUsare ke pUraka haiN| jahA~ jJAna hai vahA~ jIva hai aura jahA~ jIva hai vahA~ jJAna hai| jJAna hI jinakA zarIra hai aisI zuddha AtmAe~ siddhAlaya meM virAjamAna haiN| ___dharmasabhAoM ko pUjya upAdhyAya zrI zrutasAgara jI, upAdhyAya zrI nirNaya sAgara jI, AryikA zrI bAhubalI mAtAjI, mUr3habidrI ke bhaTTAraka zrI cArukIrti jI, tamilanADu ke bhaTTAraka zrI dhavalakIrti jI ne bhI sambodhita kiyaa| __paM. vijayakumAra zAstrI indaura pratiSThAcArya the| saha-pratiSThAcArya dakSiNa ke paM. sukumAra upAdhyeya saudattI rhe| isake atirikta samaya-samaya para aneka vidvAnoM ne saMbhA ko sambodhita kiyaa| isa avasara para zrI nAnagarAma jauharI dvArA nava-nirmita pannA kI 21 iMca padmAsana pratimA ke sAtha-sAtha anya ratnoM kI 20 pratimAoM evaM eka sone kI pratimA kI pratiSThA bhI sampanna huii| ukta sabhI pratimAe~ paramapUjya AcAryaratnazrI dezabhUSaNa jI mahArAja. kI preraNA se nirmita kSetra cUlagiri, jayapura meM virAjamAna hoNgii| paMcakalyANaka ke prathama dina 14 apraila ko dina meM 2 baje se zrI akhila bhAratavarSIya digambara jaina vidvatpariSad kI sAdhAraNa sabhA kI baiThaka Ayojita kI gii| sabhA meM vibhinna prAntoM se padhAre 60 se bhI adhika vidvAnoM ne bhAga liyaa| sabhA lagabhaga 4 ghaNTe clii| isameM kucha prastAva bhI pArita kie gye| - vasanta kunja jaina samAja ne tana, mana, dhana evaM ekajuTatA se isa bhavya samAroha * ko saphala banA kara eka Adarza prastuta kiyA hai| mahilAe~ jahA~ utsAhI rahIM vahIM prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 203 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unhoMne vyavasthAoM meM pUrNa sahayoga pradAna kara apanI sakriyatA ko rekhAMkita kiyA hai| samAroha kI vizeSatA yahI rahI ki yahA~ koI pradarzana nhiiN| apitu isa avasara para 'purudeva-pratiSThA' nAmaka eka aisI saMgrahaNIya smArikA kA prakAzana kiyA gayA jisameM zodhapUrNa lekha haiN| isa kSetra meM jaba mandira nirmANa kI bAta Arambha huI usa samaya isa kSetra meM mAtra sAta yA ATha parivAra hI the, parantu jaba se mandira-nirmANa kA kArya Arambha huA paMcakalyANaka pratiSThA hone taka lagabhaga eka sau pacAsa parivAra sthAI rUpa se raha rahe haiN| pratidina prAtaH devapUjA, maMgala-pravacana evaM rAtri meM sAMskRtika kAryakramoM ke antargata paMcakalyANaka kriyAoM ko sundara aura AkarSaka rUpa meM prastuta kiyA gyaa| zrI pradIpa jaina evaM unake sahayogiyoM ne bhakti saMgIta prastuta kara zrotAoM ko mantra mugdha kara diyaa| rAtri meM pratidina DaoN. vIrasAgara jaina ke paMcakalyANaka sambandhI vizeSa pravacana huye| Agama cakSu hai : AcAryazrI vidyAnanda naI dillii| kundakunda bhAratI meM zrutapaMcamI ke punIta parva para Ayojita do divasIya kAryakrama kA zubhArambha karate hue pUjya AcAryazrI vidyAnanda jI munirAja ne kahA- zruta athavA smRti rUpa meM calI A rahI tIrthaMkaroM kI vANI-jinavANI ko jisa dina lipibaddha karane ke pazcAta usakI pratiSThA pUjAM kI gaI vaha jyeSTha zuklA paMcamI kA dina thaa| usa dina se isako zrutapaMcamI ke nAma se jAnA gyaa| Aja kA dina sampUrNa bhArata meM parva ke rUpa meM manAyA jAtA hai| AcAryazrI ne Age kahA-- mUrti kI paMcakalyANaka pratiSThA kara vedI para virAjamAna kara denA pratiSThA nahIM hai| satata bhagavAna ke guNoM kA ciMtavana karanA smaraNa karanA pratiSThA hai| Agama cakSu haiM aura pustakAlaya jnyaanmndir| Aja hameM svAdhyAya, Agama-saMrakSaNa aura jJAnamandiroM ke nirmANa kI mahatI AvazyakatA hai| pro. (DaoN.) vAcaspati upAdhyAya ne kahA-- gati aura nirantaratA kabhI apavitra nahIM hotii| jJAna isalie hI pavitra hai ki vaha nirantara gatizIla hai| rAga-dveSa se rahita jo jIva AtmA hai vahI saccI jinavANI hai| hamane jo sunA hai usako guneM bhI zrutapaMcamI jaise pavitra parva kI sArthakatA tabhI hai| kevala sunate raheM, guneM nahIM, to sunanA arthahIna ho jaayegaa| ____DaoN. satyavrata zAstrI ne kahA- jaba smaraNa zakti kama hone lagI to granthoM ko lipibaddha karane kI AvazyakatA pdd'ii| jaba grantha lipibaddha hone lage to unakI surakSA ke lie granthAlaya athavA pustakAlaya kA nirmANa hone lgaa| zruta, vidyA kA paryAyavAcI zabda hai| aisA lagatA hai ki sabase pahale likhane ke lie pASANa kA 20401 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayoga kiyA gayA hogA, kyoMki usakA nAma pANDulipi hai, bAda meM bhojapatra, tAr3apatra, kASTha paTTika, tAmrapatra Adi kA upayoga hone lgaa| sabase adhika upayoga bhojapatra aura tAr3apatra kA huA hai, aisA granthoM se ullekhita hotA hai| ghaTanAkrama kA ullekha karate hue zAstrI jI ne kahA- isa deza kA nAma samrATa khAravela dvArA nirmita hastiguphA se prApta zilAlekha bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke 84 varSa ke pazcAta kA milatA hai, jo jaina zilAlekha hai| ___ DaoN. nalina zAstrI ne Agama-saMrakSaNa aura pustakAlaya para apane vicAra vyakta karate hue kahA- hamAre AcAryoM ne AgamoM kI racanA kara tIrthaMkaroM kI vANI ko lipibaddha kiyaa| hamAre pUrvajoM ne unakA saMrakSaNa kara Aja kI pIr3hI ko atula Agama bhaNDAra sauMpA hai| unake saMrakSaNa ke lie kucha vizeSa prakAra ke teloM kA upayoga karanA par3atA thA parantu Aja isa vaijJAnika yuga meM sUkSma se sUkSma jIvoM kI rakSA karate hue hajAroM-hajAroM varSoM ke lie AgamoM ko surakSita kiyA jA sakatA hai| hameM apane AgamoM ke saMrakSaNa ke lie isa Adhunika praNAlI kA upayoga karanA caahie| . DaoN. rameza candra caturvedI ne kahA- bhAratIya jJAna-paramparA aura bhASA ko kisI eka dharma ke sAtha jor3a denA bhASA ke sAtha anyAya hai| bhASA to apane vicAroM ko loka meM phailAne kA mAdhyama hai| dharma cintana aura vicAroM ke sampreSaNa ke lie jainAcAryoM ne prAkRta, vizeSa taura para zaurasenI prAkRta kI aura vidvAnoM ko AkarSita kiyA hai| do divasIya kAryakrama meM DaoN. vIrasAgara jaina, DaoN. sureza candra jaina, DaoN. azoka zAstrI Adi vidvAnoM ne apane vicAra vyakta kiye| sabhA saMcAlana zrI satIza jaina AkAzavANI, goSThI ke saMyojaka DaoN. satyaprakAza jaina aura upasaMhAra DaoN. ramezacanda jaina bijanaura ne kiyaa| ahiMsaka saMskRti ne hI deza ko mahAna banAyA : AcAryazrI vidyAnanda naI dillii| siddhAntacakravartI paramapUjya AcAryazrI vidyAnanda jI munirAja ne kundakunda bhAratI meM eka vizAla sabhA meM cAturmAsa kI sthApanA karate hue kahA kisaMsAra meM kevala eka hI dharma hai vaha hai ahiMsA dhrm| sabhI manuSya, pazu, pakSiyoM ko jIne kA samAna adhikAra hai| AtmAnuzAsana, anekAnta, ahiMsA aura aparigraha kA pAlana karane se hI vizva meM sukha-zAnti sthApita ho sakatI hai| AcAryazrI ne Age kahA- cArtumAsa satsaMga, svAdhyAya aura dharma-dhyAna ke lie uttama samaya hai| svAdhyAya se asaMkhyAta karmoM kI nirjarA hotI hai| Alasya dUra hotA hai, prasannatA dviguNita hotI hai| vItarAga bhagavAn kI vANI yadi mana ko chU jAe to AtmakalyANa avazya hogaa| AcAryazrI ne mAMgalika kriyAoM ke sAtha prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 205 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dizAbandhana kiyA aura cAturmAsa meM saMyamamaya jIvana kI preraNA dii| __ * mUDabidrI ke bhaTTAraka pUjya zrI cArukIrti svAmI jI ke maMgalAcaraNa se dharma sabhA kA zubhArambha huaa| ___ sAhU (DaoN.) rameza candra jaina ne pAvana divasa nirUpita karate hue kahA- jaina saMskRti ke saMrakSaNa aura saMvardhana meM AcAryazrI ke anupama yogadAna ko kabhI vismRta nahIM kiyA jA sktaa| zrImatI sarayU daphtarI ke jIvana se sambandhita preraNAspada prasaMgoM ko sunAyA, aura unhoMne suzrI nirmalA tAI dezapANDe ko gA~dhI jI ke Azrama vyavasthA kI jIvanta pratIka btaayaa| sAhU jI ne sAmayika paristhiti giranAra jI para asAmAjika vyaktiyoM dvArA atikramaNa kie jAne kA ullekha karate hue kahA ki bhaviSya meM hameM zAzvata tIrtha sammedazikhara jI kI taraha vyApaka Andolana cher3anA par3a sakatA hai| punaH samAja ko ekajuTatA dikhAne ke lie taiyAra rahanA caahie| isa avasara para lAla bahAdura zAstrI vidyApITha ke kulapati pro. (DaoN.) vAcaspati upAdhyAya ne guru mahimA kI carcA karate hue kahA- guru kI dayAdRSTi ho to varSA na hone para antastala snigdha ho jAtA hai| yaha maNikaMcana saMyoga hI hai ki varSAyoga . sthApanA aura tAI kA abhinandana ho rahA hai| zaktisaMcaya guru ke AzIrvAda se hI hotA hai jo vikAsa ke lie amUlya pUMjI kA kArya karatI hai| suzrI nirmalA tAI dezapANDe ne AcAryazrI ko isa yuga ke mahAn dUradRSTA AcArya batAte hue kahA- pUjya AcAryazrI ke darzanoM aura AzIrvAda kA avasara mujhe sarayU tAI ke kAraNa milaa| AcAryazrI isa yuga ke mahAn AcArya haiN| sarayU tAI se jaba bheMTa hotI thI to hama loga yahI carcA karate the ki isa deza aura duniyA ko hama kaise sanmArga para le jA sakate haiN| aba se pandraha-bIsa sAla pahale hama loga jaba zAkAhAra ke viSaya para carcA karate the to logoM ko vizvAsa hI nahIM hotA thA, parantu Aja sArA vizva zAkAhAra kI ora agrasara ho rahA hai| kundakunda bhAratI prAMgaNa meM Ayojita varSAyoga sthApanA kAryakrama ke antargata padmazrI se sammAnita zrImatI sarayU daphtarI mumbaI kA abhinandana samaroha prasiddha gA~dhIvAdI samAjasevikA nirmalA dezapANDe sadasya rAjyasabhA kI adhyakSatA meM sampanna huaa| zrI satIza jaina (AkAzavANI) ne tAIjI zrImatI sarayU daphtarI kA paricaya aura avadAnoM ko rekhAMkita karate hue kaI marmasparzI saMsmaraNoM se upasthita vizAla janasamudAya ko avagata kraayaa| zrI satIza jaina ne mAtezvarI zrImatI lalitAbAI lAlacanda dozI ko vinayAMjali arpita karate hue kahA- ve dhanya haiM jinhoMne aisI kanyA ratna ko janma dekara samAja aura deza para upakAra kiyA hai| satIza jI ne kahA- sarayU tAI ko unake mAnavIya guNoM se snehila vyavahAra aura sAmAjika, audyogika upalabdhiyoM ko rekhAMkita karane ke lie mahAmahima 206 00 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rASTrapati DaoN. e.pI.je. abdula kalAma dvArA padmazrI se alaMkRta kiyA gayA hai| isase sampUrNa nArI jagat ko preraNA milegI aura samAja bhI gaurava kI anubhUti kara rahA hai| Aja kA yaha sammAna samAroha samAja kI kRtajJatA svarUpa hai| ___ isa avasara para suzrI nirmalA dezapANDe ne zaoNla ur3hAkara evaM zrImatI sudhA jaina, zrImatI suSamA jaina, zrImatI kusuma jaina, zrImatI suzIlA jaina ne puSpaguccha bheMTa kara zrImatI sarayU daphtarI kA sammAna kiyaa| ___ prAcIna zrI agravAla paMcAyata ke pradhAna zrI cakreza jaina, mahAsabhA ke adhyakSa zrI nirmala kumAra seThI, triloka uccastarIya saMsthAna ke adhyakSa zrI trilokacandra koThArI, zrI gulAbacanda evaM zrI pI.sI. jaina indaura, zrI azoka zAha mumbaI, padmazrI omaprakAza jaina dillI, kundakunda bhAratI ke adhyakSa evaM sabhI nyAsiyoM ne evaM jasTisa zrI rameza candra jaina, DaoN. nalina zAstrI, Adi dillI evaM bAhara se padhAre aneka samAja ke gaNyamAnya bandhuoM ne tAI ko puSpaguccha bheMTa karake unakA abhinandana kiyaa| anta meM zrImatI sarayU tAI daphtarI ne AbhAra vyakta karate hue kahA- maiMne paramapUjya AcAryazrI ke pahalI bAra darzana indaura cArtumAsa ke samaya (1979) meM kiye the, usake bAda 1980 meM mumbaI meN| maiM unake tyAga, jJAna, tapazcaryA se itanI abhibhUti huii| pUjya AcAryazrI. bhArata kI nahIM vizva kI sampatti haiN| maiMne AcAryazrI kI mAtRbhAva se sevA karane kA mana banA liyaa| isa kAma meM mujhe mere pati, mAtA, pitA evaM parivAra se sahayoga evaM samarthana milaa| mere pUrvajanma kA kauna sA puNya hai jisake kAraNa mujhe aise mahAn santa kA sAnnidhya milaa| mahArAjazrI ne hameM jo jJAna diyA hai usako maiM kabhI bhUla nahIM sktii| isa janma meM puNya prApta kara agale janma meM AryikA bana sakU~- aisI merI bhAvanA hai| Apa sabhI se mujhe jo sneha, sahayoga aura sammAna milA hai usake lie maiM Apake prati kRtajJatA jJApita karatI huuN| . . AtmAnuzAsana se hI zAsana meM pavitratA sambhava : AcAryazrI vidyAnanda ___ naI dillI. 25 julAI, AcAryazrI vidyAnanda jI munirAja ke sAnnidhya meM kundakumda bhAratI meM Ayojita eka bhavya samAroha meM kendrIya mAnava saMsAdhana vikAsa mantrI arjuna siMha ne varSa 2004 kA cAritracakravartI puraskAra prAcIna marAThI jaina sAhitya ke variSTha vidvAn DaoN. subhASa candra akkoLe (mahArASTra) ko pradAna kiyaa| ___ isa avasara para AcAryazrI ne apane AzIrvacana meM kahA- yadi bhagavAn mahAvIra ke AtmAnuzAsana anekAnta, ahiMsA, aparigraha evaM syAdvAd jaise mUlabhUta evaM sArvakAlika siddhAntoM kA jIvana meM pAlana kiyA jAe to deza nizcita rUpa se unnati kregaa| Aja zikSA ke kSetra meM krAnti A rahI hai bhAvI pIr3hI ke lie nae AyAma khula rahe haiN| satya kA udghATana karanA zikSA kA pramukha uddezya hai| zikSA prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 207 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke kSetra meM prAmANikatA hI sarvopari hotI hai| jJAna ke mAmale meM milAvaTa nahIM cltii| AcAryazrI ne Age kahA ki- aparigraha AcaraNa se hI satya ko surakSita rakhA jA sakatA hai tathA isI se zAsana aura janasAmAnya meM pavitratA kA saMcAra ho sakatA hai| sarvAdhika prAcIna brAhmI lipi ke mahattva kI carcA karate hue AcAryazrI ne kahA ki isa lipi kA adhyayana adhyApana bhI vizvavidyAlayoM meM honA caahie| AcAryazrI ne zrI arjuna siMha ko deza ke vizvavidyAlayoM meM brAhmI lipi kI par3hAI zurU karane kI preraNA bhI dii| pUjya upAdhyAyazrI nirNaya sAgara aura saMghastha sAdhuoM ne samAroha ko garimA pradAna kii| zrI arjuna siMha ne AcAryazrI ko vinayAMjali arpita karate hue kahA- mujhe Aja bhI ve sabhI mahattvapUrNa kSaNoM kA smaraNa hai jaba mujhe AcAryazrI kI preraNA aura AzIrvAda milA hai| Aja vyaktigata mUlyoM para logoM kA jyAdA dhyAna hai aura isIlie sAmAjika mUlyoM ke prati jo cetanA honI cAhie. vaha nahIM hai| sAmAjika mUlyoM kI sthApanA ke binA vaiyaktika mUlya sArahIna ho jAte hai| AcAryazrI ke nirdezAnusAra kArya karane meM vyakti aura samAja kA kalyANa nihita rahatA hai| AcAryazrI preraNA evaM sAhasa ke strota haiM ve bhArata ke prAcIna mUlyoM ke pratIka haiN| Aja aise mUlya panapa rahe haiM jo vyaktiparaka haiN| manuSya eka sAmAjika prANI haiMisa tathya ko nahIM bhUlanA caahie| unhoMne Azvasta kiyA ki brAhmI lipi ke adhyayana kI vyavasthA vizvavidyAlaya meM karAne ke lie prayatna kruuNgaa| zrI arjuna siMha evaM zrI sI.pI. koThArI ne DaoN. subhASa candra akkoLe ko bhAratIya prAcya vidyA, saMskRti, sAhitya, darzana evaM jJAna vijJAna ke kSetra meM mahattvapUrNa yogadAna ke lie tilaka, mAlA, zaoNla, golDa meDala, prazastipatra evaM eka lAkha rupae pradAna kara sammAnita kiyaa| prazastipatra-vAcana DaoN. satyaprakAza jaina ne kiyaa| viziSTa atithi zrI prakAza AvADe, kapar3A-udyoga mantrI mahArASTra sarakAra ne utsava puruSa DaoN. subhASacandra akkoLe ko badhAI dete hue kahA- saubhAgya se AcAryazrI zAntisAgara jI kA janmasthAna yalaguLa mere nirvAcana kSetra meM hai aura subhASa jI mahArASTra se sambandhita hai| vastutaH mahArASTra santoM kI bhUmi hai| akkoLe sAhaba ne jaina siddhAntoM ke pracAra-prasAra ke sAtha-sAtha sAmAjika cetanA. ko jAgRta karane kA kArya bhI kiyA hai| AcAryazrI zAntisAgara jI ke jIvanacaritra para marAThI meM likhita pustaka nizcita hI samAja ko naI dizA pradAna kregii| samAroha kI adhyakSatA karate hue zrI ena.ke. seThI jayapura ne kahA- jaina samAja ke sabhI bar3e AyojanoM meM AcAryazrI kA AzIrvAda evaM preraNA rahI hai| unhoMne sarakAra se jainasamAja ko alpasaMkhyaka darjA dene evaM pAThyapustakoM meM prAmANika saMzodhana karane kI apIla bhI kii| zrI pradIpa jaina ke bhajanoM se samAroha kA zubhArambha huaaN| dharmasabhA kA maMgalAcaraNa karate hue zrI lAlabahAdura zAstrI rASTriya saMskRta vidyApITha ke 208 00 prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kulapati pro. (DaoN.) vAcaspati upAdhyAya ne guru kI ananta mahimA kA ullekha karate hue kahA- sUrya-candra bAhya andhakAra naSTa kara sakate haiM parantu guru antas kA andhakAra dUra kara sva-para upakAra meM pravRtta karAte haiN| vastu tattva kA samyagdarzana jJAna aura cAritra gurukRpA ke binA nahIM ho sktaa| samAroha-saMyojaka zrI satIza jaina, AkAzavANI ne kahA- Aja kA yaha samAroha AcAryazrI vidyAnanda jI munirAja ke 42vA~ zramaNa dIkSA mahotsava evaM cAritracakravartI AcArya zAntisAgara jI ke 131veM janma varSa para Ayojita saMyama varSa kA samApana samAroha bhI hai| ___ DaoN. subhASa akkoLe ne sammAna ke prati AbhAra vyakta karate hue kahA- mujhe khuzI hai ki samAja ke lie kie gae kAryoM ke lie bhI samAja sammAna karatA hai yaha santoSa kA viSaya hai| AcAryazrI zAntisAgara jI gaurava-puruSa the, unake nAma para mujhe sammAnita kiyA gayA hai yaha sammAna pUre mahArASTra kA hai| ____ padmazrI zrImatI sarayU daphtarI evaM zrImatI anItA koThArI ne puSpaguccha bheMTa kara atithiyoM kA svAgata kiyaa| zrI punIta jaina (prakAzaka, navabhArata TAimsa), DaoN. trilokacandra koThArI, zrI cakreza jaina, zrI nirmala candra seThI, zrI Ara.ke. jaina mumbaI, zrI DAlacanda jI sAgara, padmazrI omaprakAza jaina dillI, zrI surezacandra jaina (EIC), zrI surendra kumAra jauharI, zrI satIzacandra jaina (SCJ), zrI DI.pI. koThArI, zrI jinendra kumAra jaina evaM zrI maheza jaina evaM dillI ke upanagaroM se padhAre jaina mandiroM ke pradhAnoM ne mukhya atithi evaM viziSTa atithi kA svAgata kiyA aura AcAryazrI ko vinayAMjali arpita kii| - anta meM zrI sI.pI. koThArI ne paramapUjya AcAryazrI evaM upasthita sAdhu-saMgha ke prati apanI vinayAMjali evaM mukhya atithi evaM upasthita samudAya evaM kAryakartAoM ke prati kRtajJatA jJApita kii| kRSNA nagara jainasamAja ke saMyojana meM samasta upasthita samudAya ne 42 dIpakoM se pUjya AcAryazrI kI AratI kii| .. AdhyAtmika saMgIta mukti pradAna karatA hai : AcAryazrI vidyAnanda naI dillI 12 sitmbr| paramapUjya AcAryazrI vidyAnanda jI munirAja ke sAnnidhya meM kundakunda bhAratI meM Ayojita eka bhavya samAroha meM zrI DI.sI. jaina phAuNDezana dvArA pravartita saMgIta samayasAra puraskAra dillI vizvavidyAlaya meM rIDara DaoN. (zrImatI) umA garga ko pradAna kiyA gyaa| uparAjyapAla zrI bI.ela. jozI ne unheM zaoNla, prazasti patra evaM eka lAkha rupaye kI rAzi pradAna kara bhakti saMgIta ziromaNi kI upAdhi se alaMkRta kiyaa| AcAryazrI ne apane AzIrvacana meM kahA- prAcIna kAla se hI saMgIta kA vizeSa mahattva hai| prathama tIrthaMkara bhagavAn AdinAtha ne apane putra bharata ko saMgIta kI prAkRtavidyA janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00209 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA dI thii| AdhyAtmika saMgIta se AstikatA paidA hotI hai tathA TaiMzana khatma hotI hai| mahilAoM ko saMgIta meM vizeSa ruci lenI caahiye| AcAryazrI ne mahilAoM kI zikSA para bhI vizeSa bala diyaa| uparAjyapAla zrI bI.ela. jozI ne AcAryazrI ko bhAvabhInI vinayAMjaliM arpita karate hue kahA- mujha para jaina saMskAroM kA bacapana se hI bahuta prabhAva hai| AcAryazrI ahiMsA kI pratimUrti haiM yaha samAroha saMgIta ke sammAna kA samAroha hai| bhakti saMgIta AtmakalyANa kA mArga hai, sammAna ko grahaNa karanevAle kA bhI vizeSa mahattva hotA hai| dharma-jJAna aura saMgIta yadi jIvana meM dhAraNa kara liyA jAye to jIvana kI samasyAoM kA samAdhAna nikala sakatA hai| . .. samAroha kI adhyakSatA karate hue sAMsada suzrI nirmalA tAI dezapANDe ne kahAAcAryazrI saMgIta kalA ke jJAtA aura adbhuta preraNAsrota haiN| AcArya vinobA bhAve para bhI bhakti saMgIta kA prabhAva apanI mA~ se par3A thaa| saMgIta ke viSaya meM eka bAra paNDita neharU ne kahA thA ki mahAn saMgItajJa ema.esa. subbAlakSmI ke viSaya meM kahA thA ki ve saMgIta ke zikhara para haiM jabaki maiM to mAtra pradhAnamantrI huuN| pro. vAcaspati upAdhyAya ne kahA- saMgIta vaha vidyA hai jisase jIvana mukharita hotA hai| sAmpradAyika sauhArda, bhAIcArA ko bar3hAne meM saMgIta kA vizeSa mahattva hai| - DaoN. (zrImatI) umA garga ne AbhAra vyakta karate hue kahA- pUjya AcAryazrI kI kRpA se hI maiM bhakti saMgIta se jur3I aura unake AzIrvAda ke kAraNa hI jaina bhakti saMgIta ko jAnA aura gAyA tathA samayasAra, dravyasaMgraha, chahaDhAlA evaM mahAvIra caupAI kI kaiseTa taiyAra hue| ___ DaoN. (zrImatI) umA garga ne kaI bhAvapUrNa bhajana prastuta kiye| DaoN. vIrasAgara jaina ne maMgalAcaraNa, DaoN. satyaprakAza jaina ne prazasti vAcana, zrImatI sarayU tAI daphtarI, navabhArata TAimsa ke prakAzaka zrI punIta jaina, saMyojaka mahendra kumAra jaina evaM zrI DI.sI. jaina phAuNDezana ke adhyakSa zrI rAkeza jaina ne AcAryazrI ko vinayAMjali arpita kI aura atithiyoM kA svAgata kiyaa| sabhA kA saphala saMcAlana zrI satIza jaina (AkAzavANI) ne kiyaa| mana bar3A caMcala hai, ise vaza meM karo : AcAryazrI vidyAnanda naI dillI, prAcIna agravAla digambara jaina paMcAyata dvArA kundakunda sabhA sthala pareDa grAuNDa meM Ayojita dazalakSaNa parva meM uttama saMyama dharma kI vyAkhyA karate hue AcAryazrI vidyAnanda jI munirAja ne kahA ki- zarIra rUpI gAr3I ko niyama ke breka se sanmArga para lagAnA hI saMyama dharma kA pAlana hai| saMyama se samyak darzana puSTa hotA hai| samAroha meM kundakunda bhAratI ke tatvAvadhAna meM bhAratIya jJAnapITha dvArA pravartita prAkRta evaM saMskRta bhASA ke vikAsa meM ullekhanIya yogadAna ke lie 2101 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI vidyAnanda puraskAra zrI mahAvIra prabhAcandra zAstrI zolApura ko pradAna kiyA gyaa| nyAyamUrti zrI Ara. sI. jaina dillI ucca nyAyAlaya dvArA prazasti patra, zaoNla, svarNa padaka evaM ikyAvana hajAra rupaye kI rAzi pradAna kI gii| nyAyamUrti zrI Ara. sI. jaina ne kahA- vidvAnoM kA sammAna karanA bhAratIya saMskRti kI purAnI paramparA rahI hai| isI avasara para bhAratIya jJAnapITha dvArA prakAzita AcAryazrIzAntisAgaracaritram kA bhI lokArpaNa kiyA gyaa| .. samAdhi svarNa jayantI varSa (18 sitambara - 2004-2005) cAritracakravartI paramapUjya AcAryazrI zAntisAgara jI munirAja ke samAdhi svarNa jayantI varSa upalakSya meM deza ke aneka nagaroM meM samAroha Ayojita kiye gye| dillI meM siddhAntacakravartI paramapUjya AcAryazrI vidyAnanda jI munirAja ke pAvana sAnnidhya meM vaidavAr3A dillI meM Ayojita eka dharmasabhA meM AcAryazrI vidyAnanda jI munirAja ne cAritracakravartI AcArya zAntisAgara samAdhi svarNa jayantI varSa samAroha kA zubhArambha karate hue kahA ki ve AcArya kundakunda kI paramparA meM mahAn tapasvI prabhAvaka santa the| unakA jIvana caritra naI pIr3hI ko patA calanA caahie| unhoMne Age kahA ki sUrya dina meM tathA candramA rAta ko prakAza detA hai, lekina sAdhu hara samaya jJAna kA prakAza detA hai| yadi santa na hote to yaha saMsAra jala jaataa| isa avasara para AcArya zAntisAgara jI ke jIvana para marAThI bhASA meM prakAzita pustaka 'yugapravartaka tejo bhAskara' kA lokArpaNa bhI huaa| : pareDa grAuNDa, nyU rohataka roDa, bhArata nagara, azoka vihAra, zAlImAra bAga, rohiNI, prazAnta vihAra, harSa vihAra, pazcima vihAra, vikAsapurI, janakapurI, pAlama gA~va, pAlama kAlonI Adi kSetroM meM kAryakramoM kA Ayojana huaa| sadara bAjAra dillI kaiMTa (sainika kSetra) meM siddhAntacakravartI paramapUjya AcAryazrI vidyAnanda jI munirAja ke pAvana sAnnidhya meM cAritracakravartI paramapUjya AcAryazrI zAntisAgara jI munirAja pakSI svAsthya kendra kA zilAnyAsa huaa| jJAtavya hai ki Aja se 75 varSa pUrva (san 1931) meM AcAryazrI zAntisAgara jI kA jaba dillI meM cAturmAsa huA usa samaya pUre vizva meM pahalI bAra eka dharmazAlA meM pakSiyoM ke aspatAla kA zubhArambha kiyA gayA thaa| Aja dillI ke lAla mandira meM sthita pakSiyoM kA aspatAla usI kA vizAla rUpa hai, jo jIva dayA ke liye vizvavikhyAta hai| jayapura (rAjasthAna) meM pUjya munizrI Ujaryanta sAgara jI ke sAnnidhya meM samAdhi svarNa jayantI varSa kA bhavya Ayojana jayapura meM sampanna huaa| prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 40 211 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pro. (DaoN.) rAjArAma jaina ko antarrASTrIya sammAna .. zrI kundakunda bhAratI prAkRta zodha saMsthAna, naI dillI ke nidezaka pro. (DaoN.) rAjArAma jaina ke liye amerikA kI vizvavikhyAta e.bI. insTITyUTa ne unakI vidvattApUrNa zodha-khoja, prAcIna aprakAzita pANDulipiyoM kA sampAdana-prakAzana, prAkRta evaM jaina-vidyA ke pracAra-prasAra, dIrghakAlIna zaikSaNika evaM sAmAjika sevAoM Adi kA mUlyAMkana kara unheM san 2004 kA viziSTa vidvAn (Man of the Year 2004) ghoSita kiyA hai| isa antarrASTrIya khyAti ke sammAna-puraskAra prApti ke liye DaoN. jaina ko hArdika badhAiyA~ evaM anekazaH mNgl-kaamnaaeN| ... pro. (DaoN.) prema sumana jaina svayambhU puraskAra se sammAnita prAkRbhASA evaM sAhitya meM mahattvapUrNa yogadAna ko sammAnita karane hetu jainavidyA saMsthAna zrImahAvIrajI dvArA pravirtita 'svayambhU puraskAra' 'varSa 2003 prAkRta-apabhraMza ke manISI pro. (DaoN.) prema sumana jaina, udayapura ko kavi vibudha zrIdhara kI kRti sukumAsAmicariu ke sampAdana hetu 6 apraila 2004 ko zrI ena.ke. seThI kI adhyakSatA kI meM rAjasthAna sarakAra meM mantrI DaoN. kiror3Imala mINA dvArA bhavya samAroha meM samarpita kiyA gyaa| sammAna meM 21,000/- rupaye kI rAzi, prazasti patra, pratIka cihna, zaoNla Adi bheMTa kie ge| puraskRti kRti kA zIghra hI jainavidyA saMsthAna, zrImahAvIrajI se prakAzita kI jaayegii| pro. (DaoN.) prema sumana jaina ko hArdika bdhaaii| zrI nareza kumAra seThI tIrthakSetra kameTI ke adhyakSa nirvAcita ___ zrI nareza kumAra seThI, jayapura bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI ke adhyakSa nirvAcita hue| isa upalakSya meM zrImahAvIrajI meM, eka bhavya sammAna samAroha kA Ayojana huA jisakI adhyakSatA karate hue bra. kamalAbAI ne zrI seThI ko AzIrvAda dete hue AzA vyakta kI ki ve jisa prakAra zrImahAvIrajI ke adhyakSa ke rUpa meM sevA kara rahe haiM, usase bhI adhika mehanata se bhAratavarSa ke tIrthoM kI sevA kreNge| zrI seThI ne apane udbodhana meM kahA ki ve tIrthoM ke vikAsa evaM saMrakSaNa meM koI kasara nahIM chor3eMge tathA usake lie sarakArI anudAna se unheM koI paraheja nahIM hai| .. eka spaSTIkaraNa 'prAkRtavidyA' (julAI-disambara-2003) meM pRSTha 196 para DaoN. ratnacandra agravAla ne likhA hai ki- kakkuka zilAlekha prAkRtabhASA meM nahIM hai| parantu maiMne apane lekha meM jo kucha likhA thA vaha prAkRta ke mUrdhanya vidvAna pro. (DaoN.) rAjArAma jaina kI pustaka 'zaurasenI prAkRta bhASA evaM usake sAhitya kA itihAsa' ke AdhAra para hI likhA hai, jisameM pRSTha 154 para sampUrNa pATha diyA huA hai| jise sandeha ho kRpayA vahA~ dekha leN| -pro. zaziprabhA jaina, naI dillI 21200 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA dharma puruSArthavAdI hai : AcAryazrI vidyAnanda naI dillii| zrI digambara jaina mahAsabhA rohiNI dvArA Ayojita eka vizAla sabhA ko sambodhita karate hue paramapUjya AcAryazrI vidyAnanda jI munirAja ne kahA- dharma ko sahI rUpa meM prasArita va pracArita kiyA jAye to vaha amRta hai| vicAroM meM anekAnta AhAra meM ahiMsA vANI meM syAdavAda aura samAja meM aparigraha hI sarvodaya tIrtha hai| isa vizAla bhArata deza meM anAdikAla se aneka mahApuruSa hote rahe haiN| ve mahApuruSa Age Ane vAlI santati ke liye apane siddhAnta rUpa sampatti chor3akara gaye haiN| hameM unase sampatti rUpa meM ahiMsA, satya, sarvodaya, anekAnta Adi siddhAnta prApta huye haiN| bhagavAna mahAvIra kA siddhAnta puruSArthavAdI hai| unakA kahanA hai ki puruSArtha se dhana, samRddhi aura jIvana meM saphalatA prApta hotI hai| dIpAvalI para kevala kAgaja kI lakSmI kI pUjA karane se dhana kI prApti nahIM ho sktii| isa avasara para cAritracakravartI paramapUjya AcAryazrI zAntisAgara jI munirAja kI samAdhi svarNa jayantI varSa kA ullekha karate hue zrI satIza jaina (AkAzavANI) ne kahA- do zabda haiM cakravartI aura cAritracakravartI / cakravartI zabda jainAgamoM meM vistAra se milatA hai parantu caritracakravartI upAdhi kA ullekha 20vIM zatAbdI ke prathama AcAryazrI zAntisAgara jI ke lie hI prayukta huA hai| donoM cakravartiyoM ke pAsa atula sampatti hai cakravartI kI sampatti saMsAra bar3hAtI hai aura cAritracakravartI kI sampatti (tapa, tyAga, dhyAna, jJAna, kSamA, samatA) saMsAra ko ghaTAtI hai, unhoMne apanI sampatti ko udAratApUrvaka bA~TA jisake pariNAmasvarUpa Aja hameM digambara munirAjoM ke darzana sugamatA se ho rahe haiM, Aja kI yaha muni paramparA unakI hI dena hai, 20vIM zatAbdI ke prathama AcAryazrI zAntisAgara jI haiM to 20vIM zatAbdI ke prathama upAdhyAya zrI vidyAnanda jI haiM jo Aja hamAre samakSa AcArya rUpa meM virAjamAna haiN| ____ mukhya atithi pUrva kendrIya mantrI zrI rAmezvara ThAkura ne kahA- maiM saubhAgyazAlI hU~ ki merA vahI kSetra hai jo bhagavAna mahAvIra kA janma sthAna hai usa kSetra ke vikAsa ke lie merA pUrNa yogadAna rhegaa| digambara jaina mahAsabhA ke adhyakSa nirmala kumAra seThI ne 4 navambara ko vaizAlI meM hone vAle zilAnyAsa samAroha meM Ane ke lie samAja kA AhvAna kiyaa| DaoN: vIrasAgara jaina ke maMgalAcaraNa se zrI maheza canda jI kalakattA vAloM kI adhyakSatA meM sabhA zubhArambha huI, dIpa prajjavalana kiyA zrI bAlacandra jaina ne va zrI subhASa candra jaina saikTara-15 ne pUjya AcAryazrI vidyAnanda jI ko prAcIna hastalikhita grantha bheMTa kiyA, zrI mohana lAla jaina ne atithiyoM kA svAgata kiyaa| ___zrI gajendra baja jaina (mahAsaciva) ne sabhA kA saphala saMcAlana evaM saMyojana kiyaa| isa avasara para vratI zrAvaka-zrAvikAoM kA abhinandana kiyA gayA aura inheM prazasti-patra bheMTa kie ge| prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 00 213 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAlI meM bhagavAna mahAvIra mandira kA zilAnyAsa samAroha sampanna dinAMka 4 navambara, 2004, vaizAlI-bAsokuNDa / antima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra kI pAvana janmabhUmi bAsokuNDa-vaizAlI meM banane vAle bhavya jinAlaya kA zilAnyAsa dillI ke prasiddha zreSThI zrI surendra kumAra jaina jauharI ke suputra zrI arjuna jaina evaM unake parivArajanoM ke zubha hastoM se vidhividhAnapUrvaka sampanna huaa| samAroha kI adhyakSatA karate hue bhArata sarakAra ke grAmINa vikAsa mantrI DaoN. raghuvaMza prasAda siMha ne apane prabhAvI udbodhana meM veda, purANa, sAhitya evaM dharmagranthoM ke uddharaNa dekara bAsokuNDa sthita ahalya bhUmi ko bhagavAna mahAvIra kI janmabhUmi siddha karate hue bhArata ke prathama rASTrapati DaoN. rAjendra prasAda dvArA lagAe gae pAvana zilApaTTa kA ullekha kiyaa| Aja AtaMkavAda kA mukAbalA bhagavAna mahAvIra ke ahiMsA ke siddhAnta ko apanAkara hI kiyA jA sakatA hai| Apane batAyA ki rASTrapitA mahAtmA gA~dhI ne bhagavAna mahAvIra ke siddhAntoM para calakara hI deza ko AjAda karAyA aura mohanadAsa karmacanda gA~dhI se mahAtmA gA~dhI bana ge| Apane jaina samAja se anurodha kiyA aura kahA- bhavya mandira ke nirmANa ke sAtha-sAtha samAja ko lokopayogI zaikSaNika kArya hAtha meM lekara sthAnIya logoM ko lAbhAnvita karane kI dizA meM sajagatApUrvaka prayatna karanA caahie| Apane prAkRta vidyApITha ko zIghra hI mAnita vizvavidyAlaya banAne kI pahala karane kI carcA kii| , tIrthakSetra kameTI ke adhyakSa zrI ena.ke. seThI (jayapura). ne bhagavAna mahAvIra janmabhUmi para banane vAle vizAla jina mandira ke nirmANa kI yojanA para vistAra se prakAza DAlA aura bhagavAna mahAvIra ke loka kalyANakArI sandeza evaM bahupratikSita jinamandira ke nirmANa ko druta gati se pUrNa karane kI AzA vyakta kii| jainakAzI ke rUpa meM vikhyAta mUDabidrI ke bhaTTAraka svastizrI cArukIrtijI ke maMgala sAnnidhya meM evaM mArgadarzana meM vidhi-vidhAnapUrvaka zilAnyAsa vidhi sampanna huI, unhoMne apane udbodhana meM santoM ke mandira nirmANa hetu prApta AzIrvAda kA ullekha karate hue vizAla mandira ke nirmANa kArya ko zIghra sampanna hone kI kAmanA kI aura isa kArya meM lage kAryakartAoM ko apanA maMgala AzIrvAda pradAna kiyaa| samAroha prAtaH 8 baje prAkRta zodha saMsthAna ke prAMgaNa se nikAlI gaI bhavya zobhA yAtrA ke sAtha prArambha huaa| ahalya bhUmi para dillI ke hI zrI narendra kumAra jaina evaM unake parivAra dvArA dhvajArohaNa kiyA gyaa| kAryakrama kA zubhArambha dillI se padhAre zrI pradIpa jaina ke maMgalAcaraNa se huaa| sabhA kA saMcAlana zrI satIza jaina (AkAzavANI) dillI ne kiyaa| sampUrNa vidhi vidhAna jayapura se padhAre paM. nirmala kumAra boharA dvArA kiyA gyaa| chAtra-chAtrAoM dvArA manamohaka loka-nRtya evaM bhajana prastuta kie ge| zrI kailAza candra pANDiyA paTanA ne upasthita samudAya evaM pratyakSa-apratyakSa rUpa se sahayoga pradAna karanevAloM mahAnubhAvoM ke prati AbhAra vyakta kiyaa| 21400 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAraA INDIA .5001 S bAlacaMda hirAcada WAALCHAND HIRACHAND vAlacanda hIrAcanda para DAka TikaTa jArI ___ naI dillI, dinAMka 23.11.04 | pradhAnamantrI DaoN. manamohana siMha ne naI dillI meM Ayojita eka samAroha meM svargIya seTha vAlacanda hIrAcanda ke sammAna meM DAka TikaTa jArI kiyaa| DaoN. siMha ne kahA ki vAlacanda hIrAcanda ne rAha meM Ane vAlI bAdhAoM kI na kabhI paravAha kI aura na kabhI kisI riyAsata kI upekSA kii| unhoMne sirpha kAma kiyA, bar3A sapanA dekhA aura use pUrA kiyaa| isa avasara para kendrIya kRSi mantrI zarada pavAra, pUrva pradhAnamantrI candrazekhara, aruNa zaurI, arthazAstrI pro. jagadIza bhagavatI aura saMcAra va sUcanA praudyogikI rAjyamantrI DaoN. zakIla ahamada sameta kaI viziSTa vyakti upasthita the| unhoMne Age kahA ki hamAre deza ke Aja ke daura meM vAlacanda hIrAcanda jaise vyApAriyoM kI AvazyakatA hai| hIrAcanda jI ne apane sAmrAjya kA sRjana una udyama kSetroM meM praveza karake kiyA jinameM briTiza rAja kA ekAdhikAra thaa| Apa pota nirmANa, . vAyuyAna nirmANa tathA ATomoTiva nirmANa kampaniyoM kI sthApanA kara apane samaya ke agraNI preraNAsrotoM je.Ara.DI. TATA aura ghanazyAma dAsa biralA ke samakSa pahu~ca gae the| hIrAcanda ne apanA vyApAra phailAne ke sAtha hI deza kI AjAdI kI lar3AI meM sakriya bhUmikA nibhAI thii| eca.sI.sI. ke adhyakSa va mahAnidezaka ajIta gulAbacanda ne vAlacanda hIrAcanda kI agraNI udyamazIlatA tathA unakI rASTrIyatA ke bIca ke riztoM ko rekhAMkita kiyaa| . seTha vAlacaMda hIrAcaMda jaina kI jindagI vAstava meM muzkiloM para unakI karmaThatA kI vijaya thii| saradAra vallabhabhAI paTela ke anusAra Adhunika bhArata kA nirmANa karane meM jina logoM kA sahayoga ginAne lAyaka haiM, unameM seTha vAlacaMda hIrAcaMda kA nAma hamezA sammAna se liyA jaaegaa| lauhapuruSa saradAra vallabhabhAI paTela ke bAre meM jagajAhira hai ki vaha eka-eka zabda cunakara bolate the| yAni unakI jubAna se nikalA eka-eka zabda vajana rakhatA thaa| isI lauhapuruSa ne vAlacaMda hIrAcaMda jI kI prazaMsA karate hue kahA thA ki 'vAlacaMda nirAzA para AzA, avizvAsa para vizvAsa aura durbhAgya para saubhAgya kI vijaya ke pratIka haiN| ye zabda vAlacaMda para bilkula khare utarate haiN| - apane samakAlIna udyamiyoM kI taraha vAlacaMda bhI kaTTara rASTrabhakta the| inhoMne AjAdI ke pahale aura bAda ke bhArata ko audyogika vikAsa ke mArga para ddaalaa| bhArata meM zipiMga udyoga kI zuruAta karane ke sAtha-sAtha baMgalaura meM eyarakrAphTa kArakhAne kI nIMva ddaalii| Aja kI 'hindustAna aironaoNTiksa limiTeDa', kala kI hindustAna eyarakrAphTa kampanI' hI hai| isake alAvA vAlacaMda jI ne 1947 meM 'prImiyara oNTomobAilsa kI sthApanA karake bhArata meM pahalI bAra kAra utpAdana kI zuruAta kii| .. prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 10215 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina samAja ke zIrSastha netA evaM patrakAritA ke zikhara puruSa sAhU ramezacandra jaina kA du:khada nidhana digambara jaina samAja ke zIrSa netA zrImAn sAhU ramezacandra jaina kA dinAMka 22 sitambara, 2004 ko duHkhada nidhana ho gayA hai| dinAMka 23 sitambara ko prAtaH 9 baje bAlAzrama, dillI meM unakI uThAvanI rakhI gaI thI, jisameM kendrIya mantrI, nyAyAdhIza, sAMsada, vidhAyaka, nigama pArSada ityAdi samAja ke pramukha netA evaM samAjasevI upasthita the| zrI lAlakRSNa ADavANI pUrva upapradhAnamantrI, DaoN. raghuvaMza prasAda siMha kendrIya mantrI, zrImatI sAhU ramezacandra jaina zIlA dIkSita mukhyamantrI dillI, DaoN. sAhiba siMha varmA pUrva kendrIya mantrI, DaoN. ela.ema. siMghavI, zrI Ara.ke. jaina eDavokeTa, zrI nirmala kumAra seThI, zrI nareza kumAra seThI, zrI aravinda dozI, zrI vasantalAla dozI, zrI zarada jaina, zrI cakreza jaina, DaoN. bimala jaina Adi ne unake citra para puSpa arpita kiye| sAhU jI kA janma 15 agasta, 1925 ko rAyabahAdura sAhU jugamandara dAsa ke ghara najIbAbAda (uttara pradeza) meM huA thaa| unakA vivAha rohataka ke DisTrika evaM saizana jaja zrI sultAnasiMha kI suputrI zrImatI candrakAntA jaina se huA thaa| ve apane pIche apanI patnI aura do putra zrI akhileza jaina evaM zrI zaileza jaina ko chor3a gaye haiN| ApakA zikSA, samAjasevA, dharmotthAna evaM patrakAritA ke kSetra meM ullekhanIya yogadAna rahA hai| Apa deza ke sabase bar3e samAcArapatra samUha TAimsa oNpha iNDiyA ke kAryakArI nidezaka, TAimsa oNpha iNDiyA ke prabandha sampAdaka tathA navabhArata TAimsa ke sampAdaka bhI rahe haiN| isake atirikta ikonaoNmika TAimsa va sAndhya TAimsa ke prakAzaka kA dAyitva bhI unhoMne bar3I karmaThatA se nibhAyA hai| deza kI sabase bar3I nyUja ejeMsI TAimsa oNpha iNDiyA va iNDiyana nyUja pepara sosAyaTI tathA bhArata sarakAra ke bhAratIya janasaMcAra saMsthAna ke adhyakSa bhI rahe haiN| itane dIrgha anubhava ke kAraNa hI Apako patrakAritA kA zikhara puruSa kahA jAtA thaa| deza kI vibhinna saMsthAoM dvArA ApakI sudIrgha sevAoM ke lie zraddhAMjali samarpita kI gii| zrI satIza jaina (AkAzavANI) ne kahA ki zrI rameza candra jI vyakti nahIM saMsthA the, unake nidhana se jaina samAja ke itihAsa kA eka adhyAya pUrNa ho gyaa| kundakunda bhAratI evaM prAkRtavidyA-parivAra kI ora se bhavyAtmA ko sugatigamana, bodhilAbha kI maMgalakAmanA ke sAtha vinamra zraddhAsumana samarpita kiye gye| prAkRtavidyA ke svatvAdhikArI evaM prakAzaka zrI surezacandra jaina, mantrI, zrI kundakunda bhAratI, 18-bI, spezala insTITyUzanala eriyA, naI dillI-110067 dvArA prakAzita evaM mudraka zrI mahendra kumAra jaina dvArA, pRthA oNphaseTa prA.li., nArAyaNA iNDasTriyala eriyA, phesa-II, naI dillI-110028 meM mudrit| bhArata sarakAra paMjIyana saMkhyA 48869/89 21600 prAkRtavidyA-janavarI-disambara (saMyuktAMka) '2004 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya viSayaka samAroha DaoN. lAlacanda jaina bhuvanezvara ko AcArya vidyAnanda puraskAra varSa 2000 I. - pradAna karate hue pro. satyavrata zAstrI prAkRta bhASA sAhitya viSayaka samarpaNa samArA pahara 2 baje bhAratIya jJAnapITha dvArA pravartita AcArya vidyAnanda puraskAra varSa 2001 I. svIkAra karate hue DaoN. RSabhacandra jaina, vaizAlI Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malA tacakravatI paramapUjya AcAryazrIvidyAnandajI manita 80vAjanmajayantIsamAroha 022aprala 2004 vasaMtakuMja, naI dillI siddhAntacakravartI paramapUjya AcAryazrI vidyAnandajI munirAja kA 80vA~ janmajayantI samAroha zrI nAnaga rAma jaina jauharI dvArA nirmita ratnapratimAoM para paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava vasanta kuMja, naI dillI meM saMskAra karate hue pUjya AcAryazrI vidyAnanda jI munirAja sasaMgha Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'padmazrI' se sammAnita hone ke upalakSya meM zrImatI sarayU daphtarI kA kundakunda bhAratI, naI dillI meM sampUrNa jaina samAja dvArA abhinandana zrI nirmala kumAra jaina phar3akule ko cAritracakravartI puraskAra pradAna karate hue mAnava saMsAdhana vikAsa mantrI zrI arjuna siNh| sAtha meM haiM- zrI prakAza kallapA avAr3e Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgIta samayasAra puraskArasamarpaNa samAroha pAvana zanidhyaH paramapUjya AcArya zrI vidyAnanda jI munirAja 12 sitambara 2004 ravivAra prAtaH 9 baje kundakunda bhAratI,naI dillI pravartakaH zrI DI.sI.jana phAunDezana,naI dillI DaoN. (zrImatI) umA garga ko saMgIta-samayasAra puraskAra pradAna karate hue dillI ke uparAjyapAla zrI bI.ela. jozI uttamasaMyama zrI mahAvIra prabhAcandra zAstrI, solApura ko AcArya vidyAnanda puraskAra varSa 2002 I. pradAna karate hue jasTisa zrI Ara.sI. jaina Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara varddhamAna mahAvIra kI janmabhUmi videha kuNDapura meM 4 navambara 2004 ko Ayojita zilAnyAsa-samAroha ke punIta avasara para pUjA karate hue zrI surendra kumAra __jaina jauharI, dillI ke suputra zrI arjuna jaina evaM parivAra / ahalya bhUmi (vaizAlI) meM dhvajArohaNa se pUrva zrI narendra kumAra jaina, dillI kA svAgata karate hue zrI kailAza candra pANDiyA, paTanA Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MENTS tIrthaMkara varddhamAna mahAvIra kI janmabhUmi vidaha kuNDapura vaizAlI bihAra meM prastAvita bhagavAna mahAvIra jinAlaya evaM bhavya mUrti