Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
வெப்
Rach
Eas: xi.cogtuna adiyee
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મનો સરળ પરિચય
(ભાગ-૧)
s
('
લેખક : સિદ્ધાન્ત મહોદધિ પૂ. આચાચદેવ શ્રી વિજથમરીશ્વરજી
મહારાજના વિદ્વાન શિષ્યરત્ન પ્રભાવક પ્રવચનકાર પૂ. પંન્યાસ શ્રી ભાનવિજયજી ગણિવર
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક : ચતુરદાસ ચીમનલાલ
મંત્રી દિવ્યદર્શન સાહિત્ય સમિતિ કાળુશીની પળ, અમદાવાદ
પ્રથમ આવૃત્તિ વિ. સં. ૨૦૧૮ નકલ ૨૦૦૦
દ્વિતીય આવૃત્તિ વિ. સં. ૨૦૨૩ નકલ ૨૦૦૦
કિંમત રૂા. ૧-૫૦
પ્રાપ્તિસ્થાન - (૧) પ્રકાશ ટી. ડીપ
કાળુપુર પિસ્ટ ઓફિસ સામે,
કાળુપુર, અમદાવાદ-૧ (૨) ચતુરદાસ ચીમનલાલ
કાળુશીની પિાળ, અમદાવાદ (૩) બાબુલાલ પુનમચંદ ,
પટેલ બિલ્ડીંગ, ઊંઝા ફાર્મસી સામે.
ઊંઝા (ઉ. ગુ.) (૪) જેઠાલાલ ચુનીલાલ ઘીવાલા
૩૫૫, કાલબાદેવી, મુંબઈ-૨
: મુદ્રકે : પજ ૧ થી ૧૨૦ નયન પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ,
ગાંધીરોડ, અમદાવાદ-૧. પેજ ૧૨૧ થી સંપૂર્ણ
મંગલ મુદ્રણાલય, રતનપેળ, અમદાવાદ
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીય-નિવેદન જીવનમાં સ્વચ્છ અને સ્વસ્થ બુદ્ધિ તથા આધ્યાત્મિક પ્રવૃત્તિ ઉપર સ્વપરના કલ્યાણ અને જીવનની સફળતાને આધાર છે. મહાન પુણ્યોદયે જૈનકુળમાં જન્મ પામ્યા છતાં હાઈસ્કૂલ-કોલેજમાં ભણતા વિદ્યાર્થીઓને મોટે ભાગે મહાપવિત્ર ધાર્મિક આધ્યાત્મિક શિક્ષણ ન મળવાને લીધે આજે પિરસાતા ભૌતિકવાદી જ્ઞાન, વિજ્ઞાન અને કેળવણી બુદ્ધિને તૃષ્ણ-અહેવ-અસંતોષ-વિષયવિલાસ અને તામસ ભાવથી રંગાયેલા રાખે છે. પછી એમ વિકૃત બનેલા માનસથી પ્રવૃત્તિ કેઈ પાપભરી રહ્યા કરે એમાં નવાઈ નથી. ધમી માતાપિતાને આ દશ્ય જોઈ ભારે ક્ષેભ અને કરુણા ઉપજે છે એ જાણવા સાંભળવા મળે છે. નવી પ્રજાને માટે કોઈ વ્યવસ્થિત યેજના વિના એમાંથી નીપજનાર ભાવી જૈનસંઘ કે બને એની કલ્પના પણ હદયને સુગ્ધ કરી દે છે. એવા જડ વિજ્ઞાન ભૌતિક વાતાવરણ અને વિલાસી જીવનની વિષમયતાના નિવારણાર્થે તત્ત્વજ્ઞાન અને સન્માર્ગ–સેવનની જરૂર છે. આમાં તત્ત્વજ્ઞાન પણ અંતરાત્મામાં પરિણમન પામે એવું તત્વ પરિણતિરૂપ પ્રાપ્ત કરવું એ કેઈપણ મેક્ષદષ્ટિ ભવ્યાત્મા માટે અતિ આવશ્યક છે.
' તત્ત્વપરિણતિ માટે તને બેધ, ચિન્તન અને એને આત્મામાં ભાવિત કરવાની જરૂર રહે છે. તે માટે તને સમજવા ગુરુગમ તથા પાઠ્યપુસ્તકાદિની સાધન-સામગ્રી એક જરૂરી અંગ છે. " જેન. સ. ૫. 1
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્ત્વો પણ વીતરાગ સર્વજ્ઞ ભગવાને જ કહેલાં યથા હાઈ શકે. મહાપુરુષાએ એ તત્ત્વાના વિસ્તાર વિશાળ આગમ શાસ્ત્રોમાં આલેખ્યા છે, અને બાળજીવાના લાભ માટે નાના પ્રકરણ-ગ્રન્થદ્વારા પણ પ્રકાશિત કર્યાં છે. પ્રસ્તુત ગ્રન્થામાં એ તત્ત્વોના નિરૂપણાથે' સરળ ગુજરાતી ભાષા અને અલગ અલગ વિભાગ-પૃથ્થક્કરણાદ્ધિ ચેાજીને એવી રીતે દોહન રૂપે ૩૮ પ્રકરણા રજૂ કરવામાં આવ્યા છે કે જિજ્ઞાસુને પૂ મહષિઓના કથેલા તત્ત્વાનુ સહેલાઈથી જ્ઞાન થઈ શકે, ચિન્તન ભાવન દ્વારા તત્ત્વપરિણતિ પ્રગટી શકે.
જૈનશાસનના અતિગ ંભીર રહસ્યગર્ભિત તત્ત્વાનું સરળ અને સક્ષેપમાં અભ્યાસાથી માટે ગાઈડ સમાન ઉપયાગી પુસ્તકની આવશ્યકતા ઘણા સમયથી હતી. આ આશાની યત્ કિંચિત્ સફળતા વિ. સં ૨૦૧૮માં સાંપડી હતી.
પરમપૂજ્ય પરમેાપકારી સિદ્ધાન્તમહેાદધિ ક સાહિત્યનિષ્ણાત આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્ વિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજશ્રીના વિદ્વાન શિષ્યરત્ન પૂ. પંન્યાસપ્રવર શ્રી ભાનુવિજયજી ગણિવર કે જેઓશ્રીએ પૂજ્યપાદ ગુરુદેવશ્રીની અનુપમ કૃપાતલે અપૂર્વ શાસ્ત્રજ્ઞાન, જુદા જુદા દર્શન, તથા ન્યાયશાસ્ત્રના ઊંડા અભ્યાસ, મહેાળું વાંચન અને તલસ્પશી અનુભવજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યુ છે,એ એમાંથી મનાવૈજ્ઞાનિક રસમય પ્રેરક-બાધક શૈલીએ વ્યાખ્યાન, વાચન અને ગ્રંથસજનદ્વારા પીરસી રહ્યા છે; કેમકે શ્રી સંઘને વીતરાગ-શાસનના અપૂર્વ શ્રુતજ્ઞાનના વારસા મળતા રહે અને જૈનત્વના સૌંસ્કાર દંઢ
શ્રુતજ્ઞાન
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
હતમ બનતા રહે એવી દીલની અપૂર્વ શાસનરક્ષાની ભાવના તથા ભારે ધગશ એઓશ્રી સેવી રહ્યા છે. વર્ધમાન આયંબિલ તપની કઠોર તપશ્ચર્યા સાથે અપ્રમત્તપણે ૧૭–૧૮ કલાક પરિશ્રમ સેવી અનેક જવાબદારીઓ વચ્ચે પાલીતાણું, અંધેરી, નાસિક અહમદનગર, વઢવાણ, પાલણપુર, અમદાવાદ, શિવગંજ વિગેરે સ્થળોએ પૂ. પંન્યાસજી મ. શ્રીએ તત્વજ્ઞાનની અનેક વાચનાઓ શ્રાવકવર્ગને આપી હતી. જેમાં બાળકે-યુવક–પ્રૌઢ તથા વિદ્વાનોએ સારે લાભ ઊઠાવેલે તથા તેની ધ પણ લખાઈ હતી. જુદી જુદી તત્વજ્ઞાનની વાચનાઓનું સંક્ષેપમાં પાઠ્યપુસ્તક તરીકે એકીકરણ કરી અભ્યાસ પગી પુસ્તક બને તેની ઘણી જરૂરીયાત અને માંગણી રહેતી. પિંડવાના ઉત્સાહી યુવક વિદ્યાર્થીઓને જૈનતત્વજ્ઞાનના અમૂલ્યવારસાને રસાસ્વાદ પ્રાપ્ત થતાં અંદરઅંદર ૮૦૦-૯૦૦ નકલે નોંધી લઈ હિન્દી “જૈન ધર્મ કા સરળ પરિચય” પુસ્તક શીધ્ર તૈયાર કરવા નમ્ર વિનંતી થતાં પૂ. પંન્યાસજી મહારાજશ્રીએ પ્રકાશનની સુલભત દેખીને અનેક પ્રવૃત્તિ વચ્ચે પણ પુસ્તકનું મેટર તૈયાર કર્યું, અને હિન્દીમાં છપાયું. પછી એના ગુજરાતી અનુવાદનું આ જૈન ધર્મને સરળ પરિચય ભાગ-૧” નું પુસ્તક વિ. સં ૨૦૧૮માં પહેલી આવૃત્તિ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયું, અને વિ. સં. ૨૦૨૦ માં ભાગ-૨ જે પ્રસિદ્ધ કરાયું હતું. પાંચ વરસ ગ્રીષ્માવકાશ અને દિવાળી રજાઓની જૈન ધાર્મિક શિક્ષણ-સંસ્કરણ શિબિજેમાં આ પાઠય પુસ્તક ઉપરથી અધ્યયન કરાવવામાં આવ્યું. ૨૦૦૦ નકલ ખપી જવાથી ભાગ-પહેલાની હવે આ બીજી
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવૃત્તિ સુધારા વધારા સાથે પ્રકાશિત કરતાં અમને આનંદ થાય છે.
ગ્રંથના વિષયે આ પુસ્તકમાં મુખ્ય ૪ વિભાગમાં ૩૮ પ્રકરણે વહેંચી દેવામાં આવ્યા છે. તેમાં પ્રથમ જૈન તત્ત્વજ્ઞાનમાં ૧ થી ૧ પ્રકરણ છે. જેમાં જગતની ઓળખ, ધર્મની જરૂર, ધર્મની પરીક્ષા, આત્માની સાબિતી, આત્માને ઉત્થાનકમ, જૈન ધર્મની સર્વોપરિતા, ઈશ્વરેઅર્તા, જીવઅછવાદિ ક્ષપર્યન્ત નવ તત્ત્વ, વિધ–વિશ્વસંચાલન, કર્મ, સિદ્ધાન્ત, ૮કર્મપ્રકૃતિએ પુદ્ગલવર્ગણા,આશ્રવ,૮કરણ, પુણ્યપાપ પ્રકૃતિઓ વગેરે આપવામાં આવ્યા છે. બીજા મોક્ષમાર્ગ વિભાગમાં મોક્ષ પ્રાપ્તિનો કેમ, માર્ગાનુસારી જીવનથી માંડી ૬૭ ગુણ સહિત સમ્યગ્યદર્શનની સમજૂતિ, ૧૮ થી ૨૦ પ્રકરણમાં કરાઈ છે. ત્રીજા આચાર વિભાગમાં શ્રાવકના આચાર, અનુષ્ઠાન અને વ્રત, દિનચર્યા, પચ્ચખાણ–૧૪ નિયમ, અભક્ષ્ય-અનંતકાય, જિનભક્તિ, ગુરુવંદન, પર્વો અને આરાધના, ચાતુર્માસિક, વાર્ષિક, જન્મક્તવ્ય તથા સાધુધર્મ– સાધ્વાચાર, સંવર, નિર્જશદિ પ્રકરણ ૨૧ થી ૩૨ સુધીમાં વર્ણવાયા છે. કથા દ્રવ્યાનુગ વિભાગમાં સત્પદ આદિ પ્રરૂપણ, આત્માનો વિકાસક્રમ ૧૪ ગુણસ્થાનક, પ્રમાણે અને જૈન શાસ્ત્રોને વિભાગ, નય-નિક્ષેપ-અનેકાન્તવાદ-સપ્તભંગી અનુગાદિનું પ્રકરણ ૩૩ થી ૩૮માં સંક્ષિપ્તરૂપે વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે.
, ગ્રન્ટનો ઉપયોગિતા-સંગ્રહ કરેલ વિશે પસ્થી
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમજાશે કે આ પુસ્તક નવી જૈન પ્રજા, બુઝર્ગ જેને તથા જૈનેતર વગેરે માટે ઘણું ઉપયોગી છે, કેમકે આજના કહેવાતા શિક્ષણમાંથી આર્યપ્રજાના પ્રાણભૂત ધર્મતત્વનાં શિક્ષણને ખસદ મળી છે; ને તેથી પ્રજા વિનાશકારી જડવાદ અને વિલાસવાદ તરફ ઘસડાઈ રહી છે! આવા અવસરે ધર્મતત્વનું અને આર્ય સંસ્કૃતિનું જ્ઞાન આપી પ્રજાને સચેતન કરવાની અત્યંત આવશ્યક્તા છે. પાઠશાળાઓમાં ૨-૩ વર્ષને કેર્સ બાંધી આ પુસ્તક ભણાવી શકાય. બુઝર્ગ જેને પણ આ પુસ્તકના ઊંડા અભ્યાસથી પોતાના ધર્મસંબંધી સારે બધ મેળવી શકશે. આજે કેટલાક જૈનેતર ભાઈએ પણ જૈનધર્મ સમજવા આતુર હોય છે, અગર તત્વના જિજ્ઞાસુ હોય છે; એમને પ્રસ્તુત પુસ્તકથી જૈનધર્મના વિવિધ અંગે સરળ ભાષામાં ટૂંકા વાંચને સમજવા માટે આ પુસ્તક આપી શકાય એવું છે. ગુરુગમ દ્વારા ઊંડા અભ્યાસથી સારામાં સારે બેધ મળી શકશે.
આ પુસ્તક ભણવાના લાભમાં પહેલે તે લાભ એ, કે જૈનધર્મમાં બતાવવામાં આવેલા તો કેટકેટલા અર્થ ગંભીર અતુલ અને અસાધારણ છે, અને એની પોતાની કેવી આગવી વિશેષતા દર્શાવે છે, એનો ખ્યાલ આવશે. તથા માનવજીવનની ઈતિકર્તવ્યતાનું ભાન થશે. બીજું આર્યસંસ્કૃતિ, જૈનધર્મ અને એના શાસન સ્થાપક તીર્થકર ભગવાન પ્રત્યે અનહદ માન ઉપજશે. વળી તે જીવનને ઉત્તમ રીતે જવવામાં અતિ ઉપયેગી નીવડશે. સાથે એ પણ સમજાશે કે ભૌતિક વિજ્ઞાન કરતાં આધ્યાત્મિક-વિજ્ઞાન કેટકેટલું ચઢિ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
યાતું અને જીવનમાં સાચી શાંતિ, સ્કુતિ તથા આબાદી આપનારું, ભવ્યતત્વદષ્ટિદાયી છે.....વગેરે. - ગુરુગમ દ્વારા આ દેહનચન્થનું અધ્યયન અતીવ લાભદાયી નીવડશે. ગુડ્ઝમની જરૂર એટલા માટે છે કે એમાં કેટલાંય સ્થાને કા વાક્યમાં પ્રશ્નો ઉત્તર સમાયેલા છે, વિસ્તૃત વિવેચનના સંક્ષેપ રહેલા છે, અને અનેક પદાર્થોના સૂચન પડેલા છે. ટૂંકમાં તત્ત્વચિંતન અને સન્માર્ગ–સાધના માટે આમાંથી બહાળા પદાર્થો મળી શકશે.
અભ્યાસપદ્ધતિ –પ્રકરણને અંશ વાંચી, સંક્ષેપ મુદ્દાઓમાં ધારણ કરી પુસ્તક જોયા વિના મેંઢથી બેલીને તે પદાર્થોનું પુનઃ અવધારણ કરવું. પછી આગળ બીજે નવ અંશ વાચી પદાર્થોના મુદ્દાઓની કડી જોડતા રહેવું. શિક્ષકે બાળકને ત્યાં ને ત્યાં પદાર્થો તૈયાર કરાવવા માટે એક સરળ ઉપાય એ છે કે શિક્ષકે ચારેક પદાર્થો સમજાવી વારાફરતી વિદ્યાથીઓને ક્રમે–અક્રમે તે પદાર્થોને પૂછીને ઘુંટાવવા અને મુદ્દાઓનું સંકલન કરી ધારણા કરાવવી અને પુનઃ પુનઃ સમજાવી–ઘુંટાવી તૈયાર કરાવવા. છેવટે પ્રકરણના અંતે આખા પ્રકરણને ઉપસંહાર કરે. બીજે દિવસે નવા અધ્યયન પૂર્વે ટૂંકમાં એકાદ વાર આવૃત્તિ રીવીઝન કરાવી આગળ વધવું. આ રીતે બાળકને વિષય સરળ, સંગીન અને રસપ્રદ બનશે.
આધુનિક માનસ ધરાવતા કૈલેજિયન–હાઈસ્કૂલના વિદ્યાથીઓમાં ધાર્મિક સંસ્કાર-સિંચન તેમજ ચારિત્ર–ઘડતર માટે અમારી આગ્રહભરી વિનંતિથી અમૂલ્ય સમયને ભેગ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપી અવિરત શ્રમથી વિદ્વદર્ય પૂજ્ય પંન્યાસજી મહારાજ શ્રી ભાનુવિજયજી ગણિવરે પ્રસ્તુત “જૈન ધર્મને સરળ પરિચય ભાગ-૧' ગ્રંથ દ્વિતીય આવૃત્તિ માટે કયાંક કયાંક વિશેષતા કરી આપવા મહાન અનુગ્રહ કર્યો છે.
- આ પુસ્તકનાં ઝડપી પ્રકાશનેને માટે એના પ્રેસ પક્ષે તપાસવાં વગેરેમાં પૂ. મુનિરાજ, શ્રી પદ્ધસેનવિજયજી મહારાજે ઘણે શ્રમ ઉઠાવી કાર્યને સુંદર બનાવ્યું છે. આ સર્વે ઉપકારીઓને તથા આ પુસ્તકની શ્રુતભક્તિમાં રાજનગર ધા. શિબિર સમિતિના મંત્રી ભાઈશ્રી ચંદ્રકાન્ત સી. મશરૂવાળાના પ્રયત્નથી શેઠશ્રી જીવનલાલ પરતાપશી દ્વારા શાંતિદાસ ખેતસીભાઈ ટ્રસ્ટ તરફથી પ્રાથમિક સહાય મળી છે. તેમને આભાર વ્યક્ત કરવામાં આવે છે.
મુદ્રણમાં રહી ગયેલી અશુદ્ધિ શુદ્ધિપત્રક પરથી વાયકવર્ગ સુધારી લેવા અનુગ્રહ કરશે.
વિ. સં. ૨૦૨૩
મા. વદ ૧૦ - પાલદસમી
] ને
શા. ચતુરદાસ ચીમનલાલ
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મની પ્રાચીનતાના પુરાવા અને
વિદ્વાનોના અભિપ્રાય
જૈન ધર્મ બીજા સર્વ ધર્મો કરતાં પ્રાચીન છે આ વાત વેદ-પુરાણ-ઉપનિષદ્ અને ભારતીય તથા પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનોના મધ્યેથી સત્ય સાબિત થઈ ચુકી છે. જૈન ધર્મ અને તેની પ્રાચીનતા’ નામના પુસ્તકની પ્રસ્તાવનામાં પં. શ્રી અંબાલાલ
* “બૌદ્ધધર્મ તે દેખીતી રીતે અઢી હજાર વર્ષો પહેલાં જ પ્રગટ થયે છે, એટલું જ નહિ, ભગવાન બુદ્ધ જૈન મુનિ બનીને જૈન સિદ્ધાંતને અનુભવ કર્યો હતો. જૈન સિદ્ધાંતમાં બતાવેલી તપસ્યાની પરાકાષ્ઠામાંથી કંટાળીને જ તેમણે મધ્યમમાર્ગ પ્રચલિત કર્યો, તે જ બૌદ્ધધર્મરૂપે પ્રચલિત થયે એ હકીક્ત ઐતિહાસિક છે.
હિંદુ ધર્મના મુખ્ય એવા વેદ ગ્રંથની ભાષા અને અર્થ હજીય ગૂઢ છે. ટીકાકારે ઘણી વખત પોતાને મનફાવતા અર્થો કરે છે; છતાં એમાં કેટલાંક સ્પષ્ટ નામો એવાં છે, કે જે જૈન ધર્મના તીર્થકરોના નામનું સૂચન કરે છે. એ જ પરંપરા “શ્રીમદ્ ભાગવતમાં સ્પષ્ટ રૂપે દેખા દે છે. શ્રીમદ્ ભાગવતકારે શ્રી કષભદેવનું ચરિત્ર ઘણું સ્પષ્ટ કરવાને પ્રયત્ન કર્યો છે, અને એવા મહાપુરુષને હિંદુ ધર્મના ૨૪ અવતારમાં પણ સ્થાન આપ્યું છે. આ ઉપરથી જૈનધર્મની જજ રજ રજ8 વ્હાલ અાજે છે
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન મહાવીરના ૧૧ ગણધર અને તે પછીના ધુરંધર જૈનાચાર્યો થયા છે તે મોટા ભાગે વૈદિક શાસ્ત્રોના વિદ્વાન બ્રાહ્મણ જ હતા, જેમણે પિતાના જ્ઞાનની અપૂર્ણ તાથી અસંતુષ્ટ થઈને જૈન ધર્મની દીક્ષા અંગીકાર કરી હતી. આ હકીક્ત જૈનધર્મ પ્રતિ ગમે તેની શ્રદ્ધા દઢ કરે એવી છે.
- આ પુસ્તકમાં જૈન ધર્મની પ્રાચીનતા પુરવાર કરવાને પ્રયત્ન કરાયો છે, અને એ માટે પાશ્ચાત્ય તેમજ પીરસ્ય વિદ્વાનોના અભિપ્રાયને સંગ્રહ કરવામાં આવ્યું છે. અભિપ્રાય આપનારા વિદ્વાને સામાન્ય કેટિના નથી, અનેક દર્શનેના તુલનાત્મક અધ્યયન કર્યા પછી જ આ અભિપ્રાય ઉચ્ચારાયેલા હોય એમ લાગ્યા વિના રહેતું નથી.”
એ જ જૈન ધર્મ અને એની પ્રાચીનતા નામના પુસ્તકમાં તેના વિદ્વાન લેખક-સંપાદક પં. શ્રી સુશીલ વિજ્યજી ગણિવર્ય (હાલ આ. શ્રી વિજયસુશીલસૂરિજી) લખે છે કે – " " * “જગતમાં અનેક ધર્મો પ્રચલિત છે, તેમાં જૈનધર્મનું સ્થાન અનેખું છે. તેની પ્રાચીનતાં–સનાતનતા અનાદિની છે. સંસાર જે અનાદિ અનંત છે તેમ જૈનધર્મ પણ અનાદિ અનંત છે.
જગતના વિવિધ ધર્મો તે તે મુખ્ય વ્યક્તિના નામથી જગ જાહેર થયેલા છે. બૌદ્ધધર્મ ગૌતમબુદ્ધ નામની વ્યક્તિથી, પ્રસ્તી ધર્મ ઇસુ ખ્રિસ્ત નામની વ્યક્તિથી, શૈવધર્મ શિવ નામની વ્યક્તિથી, વૈષ્ણવધર્મ વિષ્ણુ નામની વ્યક્તિથી, મહોમેડન ધર્મ
Rs
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહમદ પેગમ્બર નામની વ્યક્તિથી, એમ અનેક ધર્મો તે તે વિશિષ્ટ વ્યક્તિના નામથી પ્રસિદ્ધિને પામેલા છે. પરંતુ એમ જૈનધમ ઋષભ નામની વ્યક્તિ, પાર્શ્વ નામની વ્યક્તિ કે મહાવીર નામની વ્યક્તિથી ઋષભધમ, પાર્શ્વધર્મ કે મહાવીર ધમ તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામેલેા નથી.
વસ્તુતઃ જૈનધમ એ ગુણનિષ્પન્ન નામ છે. રાગ–દૂષ વગેરે આભ્યંતર શત્રુઓને તે તે ‘જિન' કહેવાય. જિનવડે કહેલા હેાય તે જૈન કહેવાય, અને જૈન એવા જે ધમ તે જૈનધમ ........
આર્હુત દર્શન અથવા દર્શન કહેા, સ્યાદ્વાદ અનેકાન્ત દન કહેા, વીતરાગ દન કે જૈન દર્શન કહેા, જૈનશાસન કે જૈનમત કહેા,-આ બધા જૈન ધર્મોના પર્યાયવાચક શબ્દો છે.
અન્ય ધર્માં કરતાં જૈન ધર્મની વિશિષ્ટતા-સર્વોત્કૃષ્ટતા જગમશહૂર છે. સાગરમાં જેમ સ સમાય તેમ જૈનધર્મીમાં સર્વ દનાના સમવતાર થાય છે. જ્યારે અન્ય અન્ય ન એકેક નયને આશ્રયીને પ્રવતેલ છે ત્યારે જૈન દર્શન સાતે નયા વડે શુક્તિ છે.
ન્યાયવિશારદ ન્યામાચાય મહામહાપાધ્યાય શ્રીમદ્ યશેાવિજયજી મહારાજ ‘અધ્યાત્મ સાર’માં લખે છે કે ઔદ્ધાનું દન ‘સૂત્ર’ નયમાંથી નીકળ્યુ છે. વેદાન્તી એના મત ‘સંગ્રહ” નયમાંથી નીકળ્યે છે. સાંખ્યેાના મતની પણ એજ પરિસ્થિતિ છે. નૈયાયિકા અને બૈશેષિકાના મત પણ નગમ’
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
નયમાંથી નીકળે છે. મીમાંસકેને મત “શબ્દનયમાંથી નીકળે છે. જૈન દર્શન તે સમગ્ર ન વડે ગુંફિત છે.
જૈન દર્શનની સૂક્ષ્મમાં સૂક્ષ્મ કર્મની પદ્ધતિ, સૂક્ષ્મતમ ફિલેફી, નવ તત્ત્વનું સુંદર સ્વરૂપ, ચાર અનુગનું અનુપમ નિરૂપણ, ચાર નિક્ષેપાનું રમ્ય વર્ણન, સપ્તભંગી અને સમયનું સત્ય સ્વરૂપ, સ્યાદ્વાદ-અનેકાન્તવાદની વિશિષ્ટતા, અહિંસાની પરાકાષ્ઠા, તપની અલૌકિકતા, યુગની અજોડ સાધના, અને. વ્રતો-મહાવ્રતનું સૂક્ષ્મ રીતે પરિપાલન વગેરેને પહોંચવાને. અદ્યાવધિ કઈ પણ દર્શન સમર્થ થઈ શક્યું નથી એટલું જ નહીં પણ હજારો વિજ્ઞાનવેત્તાઓ અને તત્ત્વજ્ઞાનીઓ પણ કરેડે–અબજે દ્રવ્યના ખરચે છ જવનિકાયની હિંસાના ભાગે, અને અનેક યન્ત્રાદિકની સહાયથી પણ તેને પહોંચી શક્યા. નથી. આમ છતાં જેટલી શેધ થયેલી છે તે શેના પરિણામે જૈન સિદ્ધાન્તની માન્યતાને અનુરૂપ જ બન્યા છે. અણુસિદ્ધાંત એનું જીવતું–જાગતું ઉદાહરણ છે. આથી જ જગતના મોટા વિજ્ઞાનીઓ, તત્વો, ધુરંધર પંડિતો, અને દેશ-દેશાન્તરના ઉચ્ચ અધિકારીઓ વગેરે પણ તેની મુક્તકંઠે એકધારી પ્રશંસા કરી રહ્યા છે. અને જગતના ધર્મામાં બધી રીતે પૂર્ણ કઈ પણુ ધર્મ હોય તો તે જૈનધર્મ જ છે, એટલું જ નહિ, ભયંકર યુદ્ધના માર્ગે જઈ રહેલા રાષ્ટ્રો ને વિશ્વશાંતિને માર્ગ બતાવી શકે છે એવી ક્ષમતા રાખનારો કેઈમાર્ગ હેય તે. તે જૈનધર્મના સિદ્ધાંતમાં જ છે.
આ બાબતમાં કેટલાક પાશ્ચાત્ય વિદેશી વિદ્વાનેએ તથા
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
અન્ય સાક્ષરેએ જૈનધનને અન્યધર્મની શાખા-પ્રશાખા રૂપે માની અખબારોમાં– દૈનિક્ષત્રોમાં અને પુસ્તકાદિમાં લાંબાં લાંબાં વિવેચને કરેલાં છે, જે ભ્રમ હવે વિદ્ધાનેમાંથી દૂર થયો છે, ત્યારે વર્તમાનમાં કુલ-હાઈસ્કુલે વગેરેમાં ચાલતા ઈતિહાસમાં એ વાતનાં પિષ્ટપેષણો હજી થયા કરે છે, જે કઈ રીતે ઈષ્ટ નથી. એ હવે સુધારવા ઘટે છે. તે - જૈનધર્મની અતિપ્રાચીનતાના પ્રમાણે અને
જૈનધર્મ જૈનેતરના પ્રાચીનતમ વેદો અને પુરાણે પૂર્વે પણ વિદ્યમાન હતું તેના પુરાવા નીચે પ્રમાણે છે.” "कैलासे पर्वते रम्ये, वृषभोऽयं जिनेश्वरः । ચાર વાવતારં , સવજ્ઞઃ સર્વઃ શિવઃ ” |
-રિ શિવપુરા શો. –(કેવલજ્ઞાન દ્વારા) સર્વવ્યાપી, કલ્યાણસ્વરૂપ, સર્વસ, એવા આ ઋષભદેવ જિનેશ્વર મનહર કૈલાસ પર્વત (અષ્ટાપદ -પર્વત) પર ઊતર્યા. ૧ " नाभिस्तु जनयेत् पुत्र, मरुदेव्या मनोहरम् । gષમ ક્ષત્રિય શ્રેણ, સર્વેક્ષકશ્ય પૂર્વક ” પર " इह हि इक्ष्वाकुकुलवंशोद्भवेन नामिसुतेन मरुदेवानंदन- , महादेवेन ऋषभेण दशप्रकारो धर्मः स्वयमेवाचीर्णः केवलFાનામાં કવરિંતઃ” રૂમ
–તિ રાણપુર બોમ્
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ
— નાભિરાજાને મરૂદેવી રાણીથી મનેાહર, ક્ષત્રિયામાં શ્રેષ્ઠ અને સમસ્ત ક્ષત્રિયવંશના પૂર્વજ એવા ઋષભ નામે પુત્ર
ઉત્પન્ન થયા.’ ારા
• આ આ ભૂમિમાં જ ઈક્ષ્વાકુકુલવંશમાં ઉત્પન્ન થયેલા. નાભિરાજા તથા મરૂદેવીના પુત્ર, મહાદેવ એવા ઋષભનાથે દશ પ્રકારના ધર્મ સ્વયં ધારણ કર્યાં, અને - કેવલજ્ઞાન પામીને તેના પ્રચાર કર્યાં.' ॥૩॥
" रेवताद्रौ जिनो नेभिर्युगादिर्विमलाचले । પીળામાશ્રમાટેવ, મુત્તિમાર્ગસ્થ વાળમ્ ॥” ॥૪॥ - इति प्रभासपुराणे प्रोक्तम्
6
· રૈવતગિરિ પર (ગિરનાર પર) નેમિનાથ અને વિમલાચલ પર (શત્રુ ંજય—સિદ્ધગિરિ પર) યુગાદિ આદિનાથ પધાર્યાં. આ ગિરિવર ઋષિઓના આશ્રમથી મુક્તિમાર્ગ નું કારણુ
છે.’ ૫૪૫
“ વૃા શત્રુઅર્થ તીર્થ, નવા રેવતાપમ્ । આવ્યા પગલે કે, પુનર્જન્મ ન વિદ્યુતે ।।” શી “ પરમાત્માનમાત્માન, ઇમરુત્તિમયમ્ । નિજ્ઞનું નિરાાર, મં તુ મદાૠષિર્ ।” !દ્દા - इति स्कन्दपुराणे प्रोक्तम्
શત્રુંજય તીર્થીના સ્પર્શ કરવાથી, રૈવતકાચલને (ગિરનાર તીને) નમસ્કાર કરવાથી, અને ગજપદકુંડમાં સ્નાન કરવાથી ફરીને જન્મ લેવા પડતેા નથી.' પા
6
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તમ સ્વરૂપવાળે જેમેને આત્મા, ઉલ્લાસ પામતા કેવલજ્ઞાનથી નિર્મળ, નિરંજન, નિરાકાર અને મહર્ષિ એવા -૪ષભદેવ વિભુનું તે (બધા) ધ્યાન કરે જ. ૬
" अष्टषष्टिसु तीर्थेषु, यात्रायां यत् फलं भवेत् । માધિનાથી ટેવ, સ્મરણના િતર્ મત ?” IIણા
–તિ નાજુપુરા કોમ ૬૮ તીર્થોમાં યાત્રા કરવાથી જે ફળ થાય છે, તે ફળ આદિનાથ દેવનું સ્મરણ કરવાથી પણ થાય છે. છા
[શ્રી ઋષભદેવ વિભુનું દ્વિતીય નામ “આદિનાથ પણ છે.] " अकारादि हकारान्तं, मृ॰धोरेफसंयुतम् । નાવિજુવા ક્ષત્તિ, રમણનમ ” ના " एतद्देवि ! परं तत्त्वं, यो विजानाति तत्त्वतः । સંસારત્વને જીિરવી, સ વ માં જીત - 3
–તિ નાજાપુરા સ્થિત –અકારે છે [૧] આદિમાં જેને અને હકાર [] છે અંતમાં જેને, ઊંચે અને નીચે રેફે [] કરીને સહિત -નાદ-બિંદુ–કલાથી સંપન્ન અર્ધ ચન્દ્રાકાર [5] અને બિન્દુ []એ કરીને યુક્ત ચન્દ્રમંડળના સમાન એ “અ” શબ્દ– Nટા
- હે દેવી! એ પરમ તત્વ છે. એને જે જાણે છે તે સંસારના બંધનને છેદીને પરમગતિને (મેક્ષને) પામે છે. લા.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
"ऋषभो मरुदेव्या च, ऋषभाद्ः भरतोऽभवत् । भरताद् भारतं वर्ष, भरतात् सुमतिस्त्वभूत् ॥" ॥१०॥
-इति अग्निपुराणे —'भरुहेवीथी *षम थया, मने अषमथी भरत थया, ભરતથી ભારતવર્ષ ક્ષેત્ર થયું, અને એ જ ભરતથી સુમતિ यया.' ॥१०॥ " अर्हन्ता चित्पुरो दधेऽशेव देवावर्वते ॥" ॥११॥
—अ. ४-४-३२-५ ऋग्वेदे - જેમ સૂર્ય કિરણોને ધારણ કરે છે તેમ અરિહંત सानो ५२ (सभूड) धा२९ ४२ छे. ॥११॥ "अहंतो ये सुदानवो नरो असामिशवसः प्रयझं यज्ञियेम्यो . दिवो अर्चा मरुद्भ्यः ॥ अ०४ अ० ३ वर्ग ८॥" ॥१२॥
। -ऋग्वेदे જે અરિહંત સુંદર દાનવાળા કર્મ કરવામાં અગ્રણી તથા અત્યંત પરાક્રમી છે, એવા પાત્ર દેના દેવને ચણીય આહુતિ દો. ૧રા मरुदेवी च नाभिश्च, भरते कुलसत्तमाः। अष्टमो मरुदेव्यां तु, नाभेर्जात उरुक्रमः ॥१३॥ दर्शयन् वर्त्म वीराणां, सुरासुरनमस्कृतः। नीतित्रयाणां कर्त्ता यो, युगादौ प्रथमो जिनः ॥१४॥
-मनुस्मृती
.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
——ભરતક્ષેત્રમાં છઠ્ઠા કુલર મરુદે અને સાતમા કુલકર
નાભિ નામે થયા. વળી આઠમા કુલકર નાભિથી મરૂદેવીને વિષે વિશાલ ક્રમવાળા ઋષભ થયા. ॥૧૩॥
વીર પુરુષાના મા ભૂત, સુરાસુરથી નમસ્કાર કરાયેલા અને ત્રણ નીતિને બતાવનારા જે યુગની આદિમાં પ્રથમ જિન થયા.” ॥૧૪॥
“ નારૂં ગામો ન મે વાછા, માવેલુ ચ ન મે મનઃ । શાન્તિમાસ્યાતમિøામિ, સ્વાત્મત્યેવ જ્ઞિનો થયા ” ॥॥
- योगवाशिष्टे
-
—‘હું રામ નથી, મને વાંછા નથી, પદાર્થાંમાં મારું મન નથી, જેવી રીતે જિન પેાતાના આત્મામાં શાન્તભાવે રહ્યા છે તેવી રીતે શાન્તભાવે રહેવાને હું ઈચ્છું છું.” ॥૧૫॥
64d6
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્માંના વિષયમાં વિદ્વાનાના સુંદર અભિપ્રાય
-
ડેા. જૉન્સ હૅલ' (જમની) કહેતે હય—મે' અપને દેશવાસિ કો દિખાઉંગા કિ કૈસે ઉત્તમ નિયમ ઔર ઉંચે વિચાર, જૈનધમ ઔર જૈનાચાર્યો મેહુય । જૈનિયાં ક્રા સાહિત્ય બૌદ્ધી સે ખડૂત બઢકર હય ઔર જ્યાં જ્યાં મૈ જૈનધમ ઔર ઉસકે સાહિત્ય કા સમજતા હૂં ત્યાં ત્યાં મ ઉનકા અધિક પસંદ કરતા હૈ”ઈત્યાદિ ।।
જન ડો. હેલ' કા મ ંતવ્ય હય– જૈના કે મહાન સંસ્કૃત સાહિત્ય કે સમગ્ર સાહિત્ય સે અલગ યિા જાએ તેા સ ંસ્કૃત કવિતાકી કયા દશા હાવે ?”
છે. હ`ન યાકોબી' (જર્મની) કા નિશ્ચિત મત હય –જૈનધર્મ પૂરે તૌર સે સ્વતન્ત્ર ધ હ્રય । ઈસ ધર્માંને દૂસરે કિસી ધર્મ કા અનુકરણુ યા નકલ નહીં ગ્રી
હય !”
ડે. એ ગિરનાટ’ (પેરીસ) લિખતે હ્રય –િ“મનુ ખ્યા કી તરક્કી કે લિયે જૈનધમ કા ચાસ્ત્રિ બહુત લાભકારી ય, યહ ધર્મ બહુત હી અસલી, સ્વતંત્ર, સાદા બહુત મૂલ્યવાન્ તથા બ્રાહ્મણેા કે મતાં સે ભિન્ન હ્રય, તથા યહુ બૌદ્ધી કે સમાન નાસ્તિક નહીં હય ’’ ઇત્યાદિ........
ૉ. રવીન્દ્રનાથ ટાગાર' કહતે ય—મહાવીર ને ડિંડીષ નાદ સે હિંદુ ને સંદેશા કૈલાશ કિમ યહુ વાસ્ત જૈન શ ૧. ૨
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
વિક સત્ય હય, કહતે આશ્ચર્ય પૈદા હેતા હય કિ–ઈસ શિક્ષા ને દેશ કે વશીભૂત કર લિયા ”
‘ડે. રાજેન્દ્રપ્રસાદ” (ભારતીય રાષ્ટ્રપતિ) કી સ્પષ્ટ રાય હય કિ–“શ્રી મહાવીરજી કે બતાયે માર્ગ પર ચલને સે હમ પૂર્ણ શાન્ત પ્રાપ્ત કર સકેગે | જૈનધર્મ ને સંસાર કે અહિંસા કી શિક્ષા દી હય. કિસી સરે ધર્મને આહસા કી મર્યાદા યહાં તક નહીં પહેંચાઈ જૈનધર્મ અપને અહિંસા સિદ્ધાન્ત કે કારણ વિશ્વધર્મ છેને કે પૂર્ણતયા ઉપયુક્ત હયે”
“ડે. સતીશચન્દ્ર લિખતે હય કિ–વેદાંત દર્શન કે પહલે હી જૈનધર્મ પ્રચાર મેં થા, સૃષ્ટિ કે આરંભ સે હી જૈનધર્મ પ્રચાર મેં હયા”
“રાષ્ટ્રપતિ ડો. રાધાકૃષ્ણનું લિખતે હય—“વર્ધમાન અપને આપકે ઉન પૂર્વજ એવં કંસાગત તેઈસ તીર્થકરે દ્વારા પ્રતિપાદિત સિદ્ધાન્ત કે કેવલ પ્રવર્તક અથવા વ્યાખ્યાકાર કે રૂપ મેં ઉપસ્થિત કરતે હય,...........
ઈસ પ્રકારકી પર્યાપ્ત સાક્ષી ઉપલબ્ધ હય જિસકે આધાર પર કહા જા સકતા હય કિ ઈસા સે એક શતાબ્દી પૂર્વ ભી ઐસે લેગ છે જે અષભદેવ કી પૂજા કરતે થે, જે સબસે પહલે તીર્થંકર થે ઈસમેં કઈ સન્દહ નહીં કિ વર્ધમાન એવં પાર્શ્વનાથ સે પૂર્વ ભી જૈનમત પ્રચલિત થાા યજુર્વેદ મેં તીન તીર્થકરે કે નામે કા ઉલ્લેખ હય-ત્રષદેવ, અજિતનાથ એવં અરિષ્ટનેમિ | ભાગવત પુરાણ ઈસ
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાત કા સમર્થન કરતા હય કિ ઋષભ જૈનમત કે સંસ્થાપક થે અબ યહ નિશ્ચિતરૂપ સે સ્થાપિત કિયા જા ચુકા હય કિ વર્ધમાન સ્વયં એક ઐતિહાસિક વ્યક્તિ છે, જે ગૌતમબુદ્ધ એ સર્વથા ભિન્ન થે ઔર જૈન દર્શન ભી બૌદ્ધદર્શન સે એક સર્વથા સ્વતન્ત પદ્ધતિ હય”
0 કેલબુક કા કહના હય કિ જૈનમત (જૈન–બૌદ્ધ) દેને અધિક પ્રાચીન હય ક્યોકિ વહ અધ્યાત્મવાદ મેં વિશ્વાસ કરતે હુએ માનતા હય કિ હરએક પદાર્થમેં જીવ હયા
ડે. ગંગાનાથ ઝા.(એમ. એ. ડી. લિટ)–અગર વિધી સજજન જેન–સાહિત્ય કા અભ્યાસ વ મનન સૂક્ષ્મરીતિ સે કરેંગે તે ઉનકા વિરોધ ખત્મ હો જાયેગા
“સ્વ. મેહનલાલ કરમચંદ ગાંધી –“અહિંસા તત્ત્વ કે સબસે બડે પ્રચાસ્ક મહાવીર સ્વામી હી થે”
પં. જવાહરલાલ નહેરુ-જૈન યા બુદ્ધ પૂરી તૌર સે ભારતીય હયં લેકિન વે હિંદ નહીં હય ”
સ્વ. લોકમાન્ય તિલક’ –“બ્રાહ્મણ ઔર હિંદુધર્મ મેં માંસભક્ષણ ઔર મદિરાપાન બંધ હે ગયા યહ ભી જૈનધર્મ કા પ્રતાપ હયા મહાવીર સ્વામી કે પહલે ભી જૈનધર્મ પ્રચારમેં થા.”
પ્રોફેસર મેકસમુલર:-“જૈનધર્મ હિંદુ ધર્મ છે બિલકુલ ભિન્ન એર સ્વતંત્ર ધર્મ હયા”
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
દિ છે સાટ ફરલો બનધધ કો સ્થાપના શુરુઆત-જન્મ કબ હુઆ ઈસકા પતા લગાના અસંભવ હય (હિન્દુસ્તાન કે ધર્મો મેં જૈનધર્મ સબસે પ્રાચીન હયા”
સર અક્સર હદરી' :–“મહાવીર કા સત્ સંદેશ હમારે હૃદય મેં વિશ્વ બધુત્વ કા શંખનાદ બજાતા હય ”
ટી. ડબલું. રઈસ ડેવિડ – જૈનધર્મ યહ બૌદ્ધધર્મ કી અપેક્ષા ની પ્રાચીન હયા”
શ્રી વરરકાંતજી એમ. એ – જૈનધર્મકા પ્રથમ પ્રચાર શ્રી રામદેવ ને કિયા”
કર્નલ ટેટ –“ ભારતવર્ષ કે પ્રાચીન ઈતિહાસ મેં જૈનધર્મ ને અપના નામ અજરામર રફખા હયા” - પં રામમિાજિ આચાર્ય, રામાનુજ “ સ્યાદ્વાદ યહ જૈન ધર્મકા અદુર્ગ હયા ઈસ દુર્ગ મેં વાદી ઔર પ્રતિવાદી કે માયામય ગેલે કા પ્રવેશ નહીં હેતા વેદાંત આદિ અન્ય દર્શન શા કે પૂર્વ ભી જૈનધર્મ અસ્તિત્વ મેં થા, ઈસ બારે મેં મુઝે રતિ ભર ભી સંદેહ નહીં !” - રાયબહાદુર પૂણેનારાયણસિંહ, એમ. એ.
જૈનધર્મ પઢને કી મેરી હાદિક ઈચ્છા હય ક્યોકિ વ્યાવહારિક રોગાભ્યાસ કે લિયે યહ સાહિત્ય સબસે પ્રાચીન હયા ઈસમેં હિન્દુ ધર્મ સે પૂર્વક આત્મિક સ્વતન્ત્રતા વિદ્યમાન હય, જિસકે પરમ પુરુષ ને અનુભવ વ પ્રકાશ મેં કિયા હય '
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
“અજાશ સરકાર એમ. એ. બી. એલ –“યહ અચ્છી તરહ પ્રમાણિત હો ચુકા હય કિ જેનધર્મ બૌદ્ધધર્મ કી શાખા નહીં હયા જેના દર્શન મેં જીવન તત્વ કી જૈસી વિસ્તૃત આલેચના હય વૈસી ઔર કિસી ભી દર્શન મેં નહીં હય !”
વાસુદેવ ગેવિંદ આપ્ટે બી. એ. “જૈનધર્મ અહિંસા કા તત્વ અત્યન્ત શ્રેષ્ઠ હય યતિ કર્મઅત્યન્ત ઉત્કૃષ્ટ હયા...સ્વિર્યો કે ભી યતિદીક્ષા લેકર પોપકારી કૃ મેં જન્મ બીતાને કી આજ્ઞા હય વહ હ હયા હમારે હાથસે જીવહિંસા ન હોને પાવે ઈસકે લિયે જેની જિતને ડરતે હય ઇતને બૌદ્ધ નહીં ......એક સમય ધર્મ, નીતિ, રાજકાર્ય ધુરન્ધરતા, શાસ્ત્રદાન, સમાન્નોન્નતિ આદિ બાત મેં ઉનકા સમાજ ઈતર જન સે બહુત આગે ચા ” | મુહમ્મદ હાફિસ સય્યદ બી એ. એલ.ટી. થિયેસેફિકલ હાઈસ્કૂલ કાનપુર)– જૈન સિદ્ધાન્ત કે સૂક્ષ્મ તત્ત્વો સે ગહરા પ્રેમ કરતા હું..”
એમ. ડી. પાડે:-“મુઝ જૈન સિદ્ધાંત કા બહુત શેખ હય, કે કિ કર્મસિદ્ધાંત કા ઈસમેં સૂક્ષમતાસે વર્ણન કિયા ગયા હયા”
સ્વામી વિરુપાક્ષ - એમ. એ (પ્રે. સંસ્કૃત કોલેજ, ઈન્દોર):–“ષ કે કારણ ધર્મ પ્રચારકે રેકને વાલી વિપત્તિ કે રહતે હુએ જૈનશાસન કભી પરાજિત ન હેકર સર્વત્ર વિજયી હી હેતા રહા હયા “અહમ્ દેવ સાક્ષાત્ પરમે
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્વર હયા “અહંત પરમેશ્વર કા વર્ણન વેદો મેં ભી પાયા જાતા હયા”
કનુલાલ જોધપુરી :–“જૈનધર્મ એક ઐસા પ્રાચીન ધર્મ હય કિ–જિસકી ઉત્પત્તિ તથા ઇતિહાસ કા પતા લગાના એક બહુત હી દુર્લભ બાત હય ”
શ્રી સુત્રતલાલ વર્મન એમ. એ. ઉર્દૂ માસિક પત્ર મેં લિખતે હય.
“મહાવીર સ્વામી કા પવિત્ર જીવન” હિંદુઓ ! અપનેઈન બુજુગૅ કઈજત કરના સીખે..... તુમ ઈનકે ગુણે કો દેખે યહ ધર્મ કર્મ કી ઝલકતી હુઈ ચમકતી, દમકતી મૂર્વે હય....ઈનકા દિલ વિશાલ થા, સમ દર થા, જિસમેં મનુષ્ય પ્રેમ કી લહરેં જોરશેર સે ઉઠતી રડતી થી સંસાર કે પ્રાણી માત્ર કી ભલાઈ કે લિયે સબકા ત્યાગ ક્યિા, યહ અહિંસાકી પરમ તિવાલી મૂતિયાં હય. યે દુનિયા કે જબરદસ્ત રિફાર્મર, ઔર બડે ઊંચે દજે કે ઉપદેશક ઔર પ્રચારક ગુજરે હય. યહ હમારી કૌમી તવારિખ કે કિમતી રત્ન હયં ઈનસે બેહતર સાહેબે કમાલ તુમકે એર કહાં મિલેંગે? | ઇનમેં ત્યાગ થા, ઈનમેં વૈરાગ્ય થા ઈનમેં ધર્મકા કમાલ થા, ઈનકા ખિતાબ “જિન” હય જે બાત થી સાફ સાફ થી, ઉન્હોને તપ જપ, યેગા કા સાધન કરકે અપને આપક મુફસ્મિલ (યથાર્થ રૂપ પરમ સ્વરૂપ છે) ઔર પૂર્ણ બના લિયા થા.” - ઈપિશ્યિલ ગેઝેટિયર એફ ઈડિયા –“બૌદ્ધ ધર્મ
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્થાપક ગૌતમ બુદ્ધ કે પહેલે જૈન ધર્મ કે અન્ય ર૩ તીર્થકર હે ગયે થે”
યોગી છવાનંદ પરમહંસ :-“વ્યાકરણદિ નાના શાસ્ત્રો કે અધ્યયન અધ્યાપન દ્વારા–વેદમત ગલેમેં બાંધ મૈને અનેક રાજા-પ્રજાકી સભામેં વિજય કર, દેખા વ્યર્થ મગજ મારના હૈ. એક જૈન શિષ્યને હાથ મેં દે પુસ્તક દેખે, વે લેખ ઈતને સત્ય, નિઃપક્ષપાતી મુઝે દિખ પડે કિ માને દૂસરે જગત્ મેં આકર ખડા હે ગયા ! આબાલ્યકાલ ૭૦ વર્ષો સે જે કુછ અધ્યયન ક્યિા ઔર વૈદિક ધર્મ બાંધે ફિર સે વ્યર્થ સા માલૂમ હેને લગા.... પ્રાચીન ધર્મ, પરમધર્મ, સત્યધર્મ, રહા હે તે જૈન ધર્મ થા. વૈદિક બાતેં કહીં વહ લી ગઈસે સબ જૈન શા સે નમૂના એકઠ્ઠી કરી હયા
યુરોપિયન વિદ્વાનડે. પરસ્ટઃ -ધર્મ કે વિષય મેં જૈન ધર્મ યહ નિઃશંક પરમ પરાકાષ્ઠાવાલા હયા”
ટો. રાધા વિનંદપાલ :-લિખતે હય કી “અનૌખી અહિંસા કી ભેંટ જૈન ધર્મ કે નિયમક તીર્થંકર પરમાત્મા ને હી કી હય ?
ન્યાયમૂર્તિ રાંગલેકર –(બમ્બઈ હાઈકેટ) કહતે હય, આધુનિક ઐતિહાસિક ધ સે યહ પ્રકટ હુઆ હય કિ. યથાર્થ મેં બ્રાહ્મણુધર્મ સભાવ અથવા ઉસકે હિન્દુ ધર્મ રૂપ મેં પરિવર્તન હોને કે બહત પૂર્વ જૈન ધર્મ ઈસ દેશ મેં વિદ્યમાન થા"
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
ફ્લૅગ સાહબ મેજરઃ-કા કહના હૈયજૈનધર્મ કે પ્રારમ્ભ ક માનના અસંભવ હય ।
""
સ્વામી રામમિશ્રજી શાખી :–કહતે હ્રયં કિ માહન જો દેશ, પ્રાચીન શીલાલેખ, ગુફાએ, એવં પ્રાચીન અનેક અવશેષ પ્રાપ્ત હાને સે ભી 'જૈન ધમકી પ્રાચીનતા કા ખ્યાલ આતા હુય ....જૈન ધમ તમ સે પ્રચલિત હુઆ હૈય કિ જખસે સૃષ્ટિ કા પ્રારમ્ભ હુઆ । ...વેદાન્ત દર્શન કી અપેક્ષા સી જૈન ધર્મ અડૂત પ્રાચીન હય ।”
""
ડેા. એલ. પી. હેસીટારી (ઈટાલિયન વિદ્વાન) કા મન્તવ્ય હય કિજૈન ધમ બહુત હી ઊંચી પંક્તિ કા હય । ઇસકે મુખ્ય તત્ત્વ વિજ્ઞાન સ્વરૂપ કે. આધાર પર રચે હુએ હય । જ્યાં ચાં પટ્ટાથ વિજ્ઞાન આગે બઢતા જાતા હય ત્યાં ત્યાં વહુ . જૈન ધમ કે સિદ્ધાન્તા કે સિદ્ધ કર રહા હય । પ્રે. આન ંદશંકર ધ્રુવ :-લિખતે હય કિ સ્યાદ્વાદ એકીકરણ કા દૃષ્ટિબિન્દુ હમારે સામને ઉપસ્થિત કરતા હય । શંકરાચાય ને સ્યાદ્વાદ પર જે આક્ષેપ કિયા હય વહુ મૂલ રહેર્ચ કે સાથ સમ્બન્ધ નહી' રખતા । વિવિધ પ્રિ પિન્ટુએ
કે દ્વારા નિરીક્ષણ ક્રિયે બિના કોઈ ભી વસ્તુ સંપૂર્ણ રૂપમે સમઝ મેં નહી. આ સકતી । સ્યાદ્વાદ યહ સંશયવાદ નહીં હય કિન્તુ વિશ્વ કા કિસ પ્રકાર અવલેાકન કરના ચાહિએ ચહે હુમેં સિખાતા હય । ”
""
:
ન્યાજ માંડ શા (ઈંગ્લૅન્ડ કે પ્રસિદ્ધ નાટયકાર) કહતે હ્રય –જૈન ધમ કે સિદ્ધાન્ત મુઝે બહુત હી પ્રિય
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
હયા મેરી યહ ઈચ્છા હય કિ મૃત્યુ કે બાદ મેં જૈન પરિ વાર મેં જન્મ પ્રાપ્ત કરૂં”
અમરિકન બહેન એડીજેપી કા કહના હય – જૈન ધર્મ એક ઐસા અદ્વિતીય ધર્મ હય કિ જે પ્રાણિમાત્ર કી રક્ષા કરને કે લિએ ક્રિયાત્મક પ્રેરણું દેતા હય ! મને ઐસા દયાભાવ કિસી ધર્મ મેં દેખા નહીં હૈયા
- ડે. સતીશચંદ્ર વિદ્યાભૂષણ : M. A. PH. D. (કલકત્તા) લિખતે હય -“ઐતિહાસિક સંસાર મેં તે જૈન સાહિત્ય જગત કે લિએ અધિક ઉપયોગી વસ્તુ હય, જે ઇતિહાસલેખક તથા પુરાતત્વવિશારદ કે લિએ અનુસન્ધાન કી વિપુલ સામગ્રી ઉપસ્થિત કરતી હય જેન સાધુ સંચમુચ પ્રશંસનીય જીવન વ્યતીત કર રહે હયા જૈન સાધુ પૂર્ણ રીતિ સે વ્રત નિયમ વ ઈન્દ્રિય સંયમ કા પાલન કરતે હુએ વિશ્વ મેં આત્મસંયમ કા એક જબરદસ્ત ઉત્તમ આદર્શ ઉપસ્થિત કરતે હયા એક ગૃહસ્થા ણી જીવન જે જૈન (યાને જૈન આચાર-વિચાર કે પાલન) કે અર્પિત હય વહ ઈતના ભારી નિર્દોષ હય કિ ભારત વર્ષ કે ઉસ કા ગૌરવ ૨ખના ચાહિએ.”
આ પ્રમાણે અને અભિપ્રાય જાણ્યા પછી હવે જૈનધર્મની અનલભ્ય અવ્વલ વિશેષતાઓ આ પુસ્તકમાં વાંચે, વિચારે, ને આત્મસાત્ કરે.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
- વિષય-અનુક્રમ પ્રકાશકીય નિવેદન [ ૧૦ દ્રવ્ય-ગુણ–પર્યાય. ૩૧ જન ધમની પ્રાચી.
છ દ્રવ્યના ગુણ-પર્યાયનો નતાના પુરાવા અને
કેટે ૩૪ : વિદ્વાનોના અભિપ્રાય ૧૦ વ્યંજન–અર્થપયાય ૩૪ શુદ્ધિપત્રક
સ્વ–પર પર્યાય- ૩૫ ૧ પ્રવેશ
૧૧ નવતત્વ જગત એટલે શું?
નવતત્ત્વની ટુંક સમજ ૩૯ આપણે કોણ?
૧૨ જીવનું મૌલિક અને આપણે કરવાનું શું?
વિકૃત સ્વરૂપ ૪૧ પુણ્ય શી રીતે વધ્યું? ૫
૧૩ જીવના ભેદ ૪૪ શુદ્ધ ધર્મ શું ? ૬
૧૪ જીવને જન્મ અને ૨ જીવનમાં ધમની જરૂર ૧૨
જીવની વિશેષતાઓ ૪૯ ૩ ધર્મની પરીક્ષા ૧૪
૬ પર્યાપ્તિ ૪ જૈન ધર્મ
૧૦ પ્રાણ
૪૯ એ વિશ્વધર્મ છે? ૧૭
૮૪ લાખ યોનિ ધર્મના મુખ્ય બે વિભાગ ૧૯ ૫ વિશ્વ શું છે?
સ્થિતિ-અવગાહના, ૧૯
કાય-સ્થિતિ, લેસ્યા ૫૦ ૬ સ્વતંત્ર આત્મ દ્રવ્યના
૬ લેસ્યામાં જાંબુનું પ્રમાણુ ૨૦ ૭ આત્માનાં ષ સ્થાન ૨૩
દષ્ટાન્ત ૫૧ ૮ છ દ્રવ્ય-પંચાસ્તિકાય
૧૫ પુદગલ-૮ વર્ગણ પર વિશ્વસંચાલન ૨૫ |
૧૬ આશ્રવ: મિથ્યાત્વાદિપક ૯ જગકર્તા કેગ ?
મિથ્યાત્વના પાંચ પ્રકાર ૫ . - ઈધર નહિ ૨૯ અવિરતિ
૫૯ - જગત્કર્તા છવ અને કર્મ ૩૧ ) પ્રતિમાનું મહત્ત્વ ૫૯ -
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
કષાય : અનંતાનુબંધી આદિ ૬૧
૬૪
}}
યોગ : ૧૫ ભેદ પ્રમાદ ૮ અને ૫ ૧૭ અંધ : આઠ કમ ઃ
પાપ પુણ્ય કર્મીની આઠ મૂળ પ્રકૃતિ –વાદળની ઉપમા
૮ કર્ણ બંધનાદિ
૮ કુની ઉત્તર
૬૭
૪૨ પુણ્ય પ્રકૃતિ ૮૨ પાપ પ્રકૃતિ ધાતી--અધાતી ક
પરાવત માંન-અપરાવ
૬૮
૬૯
પ્રકૃતિ ૧૨૦ ૭૧
૭૯
८०
૮૧
માન
ક્રમ બધના નિયમ
પુણ્યપાપની ચતુભંગી ૮૩ ધ્રુવ-બંધી ૧૮ મેાક્ષ-માગ
૮૫
८६
મે ક્ષ-માગ કયારે મળે ?
૮૨
ભવ્ય-અભવ્ય
૭
૯૦
૧૯ માર્ગાનુસારી જીવન ૮૯ ૩૫ ગુણાને કાઠે ૧૧ ક બ્ય ૮ દેષત્યાગ
૯૦
૨૯
૮ ગુણાને આદર
૮ સાધના
અપુન ધક અવસ્થા
૨૦ સમ્યગ્દર્શન ૬૭ પ્રકારના વ્યવહાર
૨૧-રર દેવિતિ
માવત
૧૦૨
૧૦૬
૧૦૭
૧૦૮
૨૩ ભાવશ્રાવક
૧૧૩
ભાવ શ્રાવકનાં હું લક્ષણ ૧૧૩ ભાવગત ૧૭ ગુણુ ૧૧૫ ૨૪ શ્રાવકની દિનચર્યા ૧૧૭
૨૨ અભક્ષ્ય
૩૨ અનંતકાય
૧૫ કર્માદાન
સવેગવક ૧૦
૨૫ નવકામંત્ર અને
ચિંતવના ૧૨૦
પંચપરમેષ્ઠી
ૐ ૐ ૐ ૐ
૨૬ વ્રત-નિયમા
પચ્ચક્ખાણ ચૌદ નિયમ
મોજા નિયમે
ચેામાસાના નિયમે
૨૭ જિનભક્તિ અને
07
ગુરુવંદન -૧૦ ત્રિની સમ
૧૨૧
૧૨૫
૧૨૬
૧૨૯
૧૩૨
૧૩૪
૧૩
૧૩૬.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિન અવસ્થા ચિંતન ૧૩૭ , પૂજામાં સાવધાની ૧૪૧
ગુરુવંદન ૧૪૧ ૨૮ પર્વો અને આરાધના ૧૪૨
પર્વ દિવસોની નોંધ ૧૪૩ ૨૯ ચાતુર્માસિક-વાર્ષિક
જન્મ કર્તા ૧૪૭ ચાતુર્માસિક કર્તવ્યો ૧૪૭ વાર્ષિક કર્તવ્ય ૧૪૯ જન્મ કર્તવ્ય તથા
શ્રાવકની ૧૧ પ્રતિમા ૧૫૧ ૩૦ સાધુધર્મ-સાધવાચાર ઉપર
સાધુની દિનચર્યા ૧૫૩
૧૦ સાધુ–સામાચારી ૧૫૫ ૨૧ સંવર
૧૫૫ ૫ સમિતિ
૧૫૬ ૩ ગુપ્તિ
૧૫૬ ૨૨ પરીસહ ૧૫૭ ૧૦ યતિપમ ૧૫૮ ૧૨ ભાવના પંચાચાર
૧૬૦ ૩૨ નિજ રા
બાહ્ય તપના ૬ પ્રકાર ૧૬૨ માખ્યતર તપના
૬ પ્રકાર ૧૬
૧૦ પ્રકારે પ્રાયશ્ચિત ૧૬૩ ૭ પ્રકારે જ્ઞાનવિનય ૧૬૪ દર્શનવિનયમાં, શુશ્રષા
વિનય ૧૦ પ્રકારે ૧૬૫ અનાશાતનાવિનય
૪૫ પ્રકારે ચારિત્રવિનય ૧૫ પ્રકારે , ૩૩ ધ્યાન
૧૬૭ ધમ ધ્યાનના દશ પ્રકાર ૧૬૯ ધર્મધ્યાનના કેટલાક
નમૂના ૧૭૪ ૩૪ મોક્ષ માગણમાં
સત્પદ આદિ ૧૭૭ સત્પદ પ્રરૂપ્રણદિ ૬૨ માર્ગણકાર ૧૮૦
નવતત્વનો પ્રભાવ ૧૮૩ ૩૫ આત્માને વિકાસ ક્રમ:
ગુણસ્થાનક ૧૪ ૧૮૪ ૩૬ પ્રમાણે અને જન
શાયોના વિભાગ ૧૯૧ ૫ પ્રમાણ ૬ ભેદે મતિજ્ઞાન મતિજ્ઞાનના રૂપકે ૧૯૪ શ્રુતજ્ઞાન ૧૪ ભેદે શ્રુતજ્ઞાન. ૧૯૫
૧૭૮
૧૫૮
૧૯૨
૧૬૨
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫ આગમ
પંચાંગી આગમ
ઉપદેશ શાસ્ત્રો
આચાર ગ્રંથા
ચેાગ ગ્રંથા
દર્શન શાસ્રો
ચરિત્ર ગ્રંથા જ્યાતિષ શાસ્ત્રાદિ
અવધિજ્ઞ ન
મન:પર્યાય જ્ઞાન કેવળજ્ઞાન
૧૯૬
૧૯૭
૧૯૮
૧૯૯
૩૭ નય અને નિક્ષેપ ૨૦૨
મૈગમ નય
૨૦૪
સંગ્રહ ય
"
૩૧
વ્યવહારનય
ઋનુસૂત્ર નય શબ્દ નય
સમલિરૂટ નય
એવ ભૂત નય
નિક્ષેપ
નામનિક્ષેપ
સ્થાપના નિક્ષેપ દ્રવ્ય નિક્ષેપ ભાવનિક્ષેપ
૨૦
."
ܙ
૨૦૬
"D
૨૦૦
૨૦૮
..
99
૩૮ અનેકાન્તવાદ (સ્યાદ્વાદ) સપ્તભંગી અનુયોગ ૨૦૯ઉત્પાદ વ્યય-ધ્રૌવ્ય ૨૧૨ સપ્તભગી
૨૩૩
અનુયામ
૨૧૨
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
^
...
老
૧૦
૧૦
૧૧
૧૧
૧૩
૧૭
૧૭
૧
૧૧ ૧
૧૧ ૧
૧૭
૨૩
૨
૨૬
૨૯
૩.
૪૦
૪૧
૪૪
૪૭ ૪૭
m
૪૭
૫૩
૫૯ ૩
-જ
જન્મ
- I
૭
જ
૧
૪
૪
11
11
m
'
૫.
૧૧
જ
un
૬
ܡ
૧૪
૧૭
૧૮
૧૯
!
૧૩
૪
૪
'' . -
2:29
શુદ્ધિપત્રક
અશુદ્ધ
જન
તરવુ
જેત
પસાટકાના
અસ`ગેના
સવૐ
ઉપાયાય
જા
સાપૂર્વક
શિક્ષાવત
સુખરૂપ
જનવમ'માં
જધમ માં
જનધમ માં
પક્ષા
(the worl)
વ્ય
માનાતા
કહે કે
રાષ
રાગ ૧
ક્રમને
લેમ
વ્યત
ન્યાતષ અણમાના
પાછા હટવામાં પ્રત્યાખ્યાનને
शुद्ध
જૈન
ઉતરવું
જૈન
પૈસાટકાના
અસનાના
સવને
ઉપાધ્યાય
જા
નાપૂવ ક
શિક્ષાવ્રત
સુખપ
જૈનધમ માં
જૈનધમ માં
જૈનધમ માં
પૈસા
(the world)
દ્રવ્ય તે
મનાતા
કહા કે
રાગદ્વેષ
રાગદ્વેષ
કને
લેકમાં
વ્ય તર
જ્યોતિષ
અણુ માના
પાછા ન હેટવામાં પ્રત્યાખ્યાનને
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫.
પે.
=
કં જ ર » જ જ
૭૨ હ૨ ૭૨ ૭૨ ૭૩ ૭૪
૨ ૩ ૧૧
અશુદ્ધ પ્રમા આશાતા વાગ્ય માન
તે જ્ઞાન ઈહિ ઉહાપોહ ટુંડાને પુરૂષ = ;ચતન્યનું (ચરમાવર્ત)મ
- કાં દેષ પ્રમાદ એમ રાગ, અજ્ઞાતા વૈરાગ્ય મતિજ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાન
હા–ઉહાપોહ હંઠાને પુરૂષ વેદ ગોત્ર = ૨ – ચૈતન્યનું (ચરમાવર્ત)માં
૧૦
* ૭૫૮૭
ن م » مي || || ع ع ع | امی اا ااه می ا مم ع م
ર ર ર ૦ ૦ ૦
૯૪
૪
૯૪
૯૮
૧૦૦ ૧૦૧
ચરમાવર્તામાં
અચરમાવતમાં સુત્ર
ગુણ
चैव અરગ
અગર ૭ સ્થાન
૬ સ્થાન વિદ્યાસાકની
વિદ્યાસાધકની જનધર્મમાં
જૈનધામમાં દાનાદાનાદિથમ
દાનાદિધર્મ જનશાસન
જેનશાસન નર્મળ
નિર્મળ આતભારાપણું
અતિભારારોપણ લિન
પાલન દસ્તાવેજ લખવા દસ્તાવેજ ન લખવાકરવાના
કરવાની વિપર
વાપર અનુપયોગી છે. અનુપમી ને હિંસા
દિપાપભર્યા છે.
૧૦૧
૦ ૦ ૦ ૦ × ૦ ૪ » જ ર » જ
૧૦૩ ૫ -૧૦૩ ૬ ૧૦૪ ૧૦૪ ૨ ૧૦૫ ૩
ا م
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
૧૦૭
૧૦૭
૧૦૮
૧૦૮
૧૧૦
૧૧૦
૧૧૪
૧૧૫
૧૧૧
૧૧૧
૧૧૫
૧૧૮
૧૧૯
૧૧૯
૧૨૧
૧૪૩
૧૫૦
૧૫૦
૧૫૧
૧૫૨
૧૬:
૧૬૮
૧૯૧
૧૯૩
૧૯૪
૧૯૯
૧૯૯
ર
← |
।।
ܙ
3.
3
૧૨
૧૪
૨૦
૧
f
૩૪
અણુયુદ્ધ પંચાન્દ્રય
અકાય
વિશેષાધિક
વનાલ
ભિરિકાણકા
આપકરણ
ક્રિકેટ
ઉઘા
ન ય
જરૂરી વા
અરક્તાષ્ટ્ર
કરવા. ઈન્દ્રિયા
મત્રી
અશ્રણીની
આભગ્રહ
દ્વેષ
નવન
મતપૂ
शुद्ध
ક્રિપ્ટ
માહાની
પ્રકાર
કર
જન
વિશેષનાએ
અજ્ઞાન
અનુગામીત્રની એના પ્રકાર
શુદ્ધ
પાન્દ્રય
અગ્નિકાય
વિશેષાધિક
વિરાજ્ઞા
ગિરિકણિકા
અધિકરણ
ક્રિકેટ
ઉદ્યમી
ન થાય
જરૂરી દવા અરદ્રિષ્ટ
કરવા (૩) ઇંદ્રિયા
મૈત્ર
અશ્રુભીની અભિગ્રહ
દ્વેષ
નવપદજીની
શ્રુતપૂજા .
શુદ્ધિ
ઉદ્દિષ્ટ
મેહની
પ્રકારે
જૈન
વિશેષતાએ
શ્રુતનાન
અનનુગામી વળી એના એ પ્રકાર
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મને સરળ પરિચય (ભાગ-૧)
૧ઃ પ્રવેશ આ જગત એટલે શું ? આપણે કણ છીએ ? અને આપણે શું કરવું જોઈએ ? આવા પ્રશ્નો શાણું માણસને ઊઠે છે.
જગત શું છે એના વિચારમાં તત્ત્વને વિચાર આવે.
આપણે કેણ? એમાં આપણે જૂને ઈતિહાસ, કયી અને કેવી રીતે આપણી અવનતિ થઈ એ, તથા હવે ઉત્થાન કયા કમથી થાય, એ વિચારવાનું આવે.
આપણે કરવાનું શું ? એમાં ધર્મને વિચાર આવે. આ પુસ્તકમાં આ બધા વિષય સરળતાથી રજૂ કરવામાં આવ્યું છે, એ વિષયેને પરિચય જૈનધર્મ બતાવેલી રીતિએ અપાય છે, તેથી આ પુસ્તકનું નામ “જૈન ધર્મને સરળ પરિચય રાખવામાં આવ્યું છે.
અહીં આપણે પહેલાં ઉપયુક્ત વિષયને ટૂંકમાં ખ્યાલ કરી લઈએ.
(૧) જગત એટલે એકલા જડ પદાર્થો નથી, કેમકે જડમાં કેઈ બુદ્ધિ, જના-શક્તિ કે ઉદ્યમ નથી દેખાતા, તેથી આપણી નજર સામે દેખાતું વ્યવસ્થિત સર્જન અને સંચાલન માત્ર એ જડ પદાર્થ કરી શકે નહિ. એ જડની સાથે જીવતવ (પદાર્થ) કામ કરે છે. માટે માનવું પડે કે જીવ
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મના સરળ પરિચય
વસ્તુની બુદ્ધિ, યાજનાશક્તિ અને ઉદ્યમ તથા જડની સહાય દ્વારા વિશ્વમાં વિવિધ સર્જન-સંચાલન બને છે. ટૂ કમાં જડની સહાય અને જીવના પુરુષાથ,—એના મિલનથી જગતની ઘટમાળ ચાલે છે.
જીવની તેવી તેવી બુદ્ધિ અને ઉદ્યમના લીધે જીવ પર જડ કર્મની રજ ચાંટે છે, અને એકમ પાકી જાય છે ત્યારે તે જીવમાં અને જડમાં તે તે પ્રકારે ફેરફારા ઊભા કરે છે; જેના ચેાગે નવાં નવાં સર્જન થયા કરે છે. તેથી માનવાને કારણ મળે છે કે એની પાછળ જીવ, જડ પુદ્ગલેા અને ક્રમ કામ કરી રહ્યા છે. દા.ત. માળીએ તે માત્ર ખાતર અને ખીજ નાખી પાણી પાયું, પણ એની એ જમીન, ખાતર બીજ અને પાણી પર છેાડ, પાંદડાં, ફૂલ અને ફળ જુદા જુદા રંગના, ઘાટના અને સ્વાદના કેવી રીતે વ્યવસ્થિત રૂપમાં તૈયાર થાય છે ? વળી આપણા શરીરની જેમ રાજ ને રાજ એ દરેક છોડવા સ્વતંત્રપણે જ મેાટા શી રીતે થતા જાય છે ? એટલે માનવુ પડે કે એ પુદ્ગલા પાછળ જીવ અને કમ કામ કરી રહ્યા છે. એ જ રીતે જમીનની 'દરની તેવી તેવી માટી, ધાતુઓ, પાષાણુ તથા પાણી, અગ્નિ અને વાયુનાં સર્જન પાછળ પણું જીવ અને એના ક્રમ કામ કરી રહ્યા છે. ત્યાં ઉત્પત્તિસ્થાનમાં વા પાતપાતાના કના હિસાબે દાખલ થાય છે અને એને પેાતાને ચાગ્ય ખારાક મળવાથી કર્મોનુસાર વિચિત્ર શરીર બને છે. એનુ જ નામ પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ, વનસ્પતિ વગેરે છે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવેશ
૩
આ ઉપરથી સમજાશે કે આ જગતમાં થતાં સનેા પાછળ જીવ અને જડ એ એ તત્ત્વ કામ કરી રહ્યા છે. જીવને પાતાનાં કમ ભેાગવવાનું તેના તેવા શરીર દ્વારા થાય છે. વળી એમાં પાછા જીવની મિથ્યા વાસના, તેવી તેવી લાગણીઓ (દા.ત. તરીકે વનસ્પતિકાયમાં પણ ભય, લજ્જા, માહુની લાગણીઓ), મૂઢતા તેમજ, કાયિક પ્રવ્રુત્તિ વગેરે દ્વારા નવાં નવાં કર્મીની રજ ચાંટે છે, એ કમના વિપાક થતાં વળી તેવાં તેવાં સર્જન થાય છે. જીવ એક શરીરમાંથી નીકળી ખીજું શરીર ધારણ કરે છે. બીજામાંથી નીકળી ત્રીજી,....આમ સમસ્ત વિશ્વની આવી વિચિત્ર ઘટ માળ ચાલ્યા કરે છે. જવના સહારા વિના એકલાં જડનાં પણ સર્જન થાય છે. (દા. ત. સંધ્યાના રંગ, મેઘના ગજન શબ્દ, વરાળ, ધૂમાડા, છાયા, અંધકાર, અદૃશ્ય અણુમાંથી મોટા મેટા સ્કન્ધ ઇત્યાદિ.) વિશ્વમાં આ બધુ સર્જનસ'ચાલન અનાદિ કાળથી ચાલ્યુ આવે છે. કાઈ પણ કાર્ય, કારણુ–સામગ્રી વિના ખની શકે જ નહી'. એટલે કયારેક પહેલા આ વિશ્વમાં કશું જ નહાતુ અને પછી જીવ અને જડ અચાનક ફૂટી નીકળ્યાં, અગર એકલા જડ પદા પહેલાં હતા અને પછી જીવ પદાર્થ નવા જ ખની ગયા, અગર જીવ તદ્દન ચાખ્ખા હતા અને એકાએક શરીર ધારણ કરવા લાગ્યા, આવુ કાંઈ ઘટી શકે જ નહી. કાય અને એટલે પૂર્વ કારણેા હાવાનુ માનવું જ પડે. એ કારણેાને પણ ઊભા થવામાં એના પણુ કારણ માનવા જ પડે, એમ ક્યારેક તદ્દન પ્રાથમિક શરૂઆત નથી થઈ, પરંતુ પૂર્વ પૂર્વ
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મને સરળ પરિચય કારણ વિચારતાં અનાદિ કાળથી આ ઘટમાળ ચાલી આવનારી માનવી જ પડે.
(૨) હવે એ વિચારીએ કે આપણે કોણ છીએ? પૂર્વે શું હતા? અને આપણું અધઃપતન—ઉન્નતિ શી રીતે ?
પૂર્વે કહ્યું તેમ આપણું આ દેખાતું શરીર આપણા જીવનું શરીર છે. જીવના પોતાના પૂર્વ કર્મને અનુસાર તેનું નિર્માણ અને વર્ધન થયું છે. આયુષ્યકર્મની પૂર્ણાહુતિ સુધી આ શરીરમાં આપણું જીવને એકમેક થઈને રહેવું પડે છે. શરીરમાં જીવ અને એનાં કર્મ છે માટે જ શરીર મનમાની રીતે હાલે છે, ચાલે છે, કામ કરે છે. આંખ જુએ છે, કાન સાંભળે છે, જીભ ચાખે છે, તેમજ એકલી રોટલી ખાવા છતાં એમાંથી લોહી, માંસ, હાડકાં, કેશ, નખ, કફ, મળ-મૂત્ર આ બધારૂપે વિચિત્ર પરિવર્તન થાય છે. જીવ અને કર્મની શક્તિ-સહકાર વિના એકલા શરીર અને જેટલીની તાકાત નથી કે આવું બધું બનાવી શકે. જ્યાં સુધી શરીરમાં જીવ બેઠે છે ત્યાં સુધી જ આ પ્રક્રિયા ચાલુ રહે છે. મડદામાં આમાંનું કશું જ ન થાય.
માતાના પેટની અંદર પણ માતાને ખાવાપીવા સિવાય કેઈ પ્રયત્ન નહિ છતાં વ્યવસ્થિત રીતે બાળક તૈયાર થાય છે. એ બાળકના જીવ અને કર્મના લઈને થાય છે. માટે તે એક જ માતાના બે બાળકના શરીર વર્ણ, આકૃતિ, સ્વર તથા બીજી ખાસિયતેમાં ય ફરક પડે છે. આથી ફલિત થાય છે કે આપણે જીવ છીએ. જીવ અનાદિ અનંત કાળથી કર્મબંધ કરે છે, શરીરમાં પૂરાય છે, ત્યાં કામ કરે
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવેશ
છે. વળી આ જીવે અનંતાનત કાળ સૂક્ષ્મ એકેન્દ્રિય વનસ્પતિકાયમાં કાઢો. ત્યાં અન તીવાર જન્મમરણ કર્યા...! પહેલાં કહી આવ્યા તેમ સૂક્ષ્મ લાગણીઓ અને આહારગ્રહણ વગેરે કાયિક પ્રવૃત્તિ દ્વારા જીવ કમથી લેપાતા જ રહ્યો. જુના કમ ભાગવવાં, નવાં ઊભાં કરવાં, એ કથી નવા નવા શરીર મનવા, વગેરે ચાલ્યા કર્યું. આ કર્મ સારાનરસા (પુણ્ય, પાપ) એમ એ પ્રકારે હાય છે. કચારેક કંઈક પુણ્યશક્તિ વધતાં, વનસ્પતિકાયમાંથી બહાર નીકળી પૃથ્વીકાયાદિપણ, પામ્યા. તેમાં ય ઉપર-નીચેની ચેાનિમાં જન્મ મળતાં બેઇંદ્રિયપણું ત્રીન્દ્રિયપણુ (તૈઇન્દ્રિયપણુ) ચઊન્દ્રિયણુ પંચેન્દ્રિય પણુ' વગેરેમાં ભટકવાનું થયું. વચમાં એકેન્દ્રિયપણુ પણ પામતા ગયા. પાપ વધતાં નીચે પડવાનું અને પુણ્ય વધતાં ઊંચે આવવાનું બન્યું. આવી રખડપટ્ટી અનતાન ત કાળથી ચાલુ છે.
પ્ર—પુણ્ય શી રીતે વધ્યુ ?
ઉ—એક તેા કના ખહું માર ખાધા પછી (અકામ નિરાથી) કમ લઘુતા થવાને કારણે સહજ શુભ ભાવથી પુણ્ય વધે છે. ખીજું ધર્મ કરવાથી પુણ્ય વધે છે. એમાં આગળ આગળ પુણ્ય વચ્ચે જ જાય એવા નિયમ નથી. જીવ જેવા વતે તેવાં તેવાં પુણ્ય કે પાપ ઊભા થાય છે. ત્યાં મહુ માર ખાધા પછી કે અશુધ્ ધ સેવીને ઊભાં કરેલા પુણ્યને ભાગવવાનું આવે છે ત્યારે જીવ લગભગ પાપા ચરણમાં પડી નવાં પાપ વધારી નીચે ગમડે છે; પણ જો શુધ્ધ ધર્મ આચરે તે તેથી વધેલી પુણ્યાઇ ભેગવવાની
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મને સરળ પરિચય આવે. ત્યારે ફરી બુધ ધમ સૂઝે છે, પુષ્ય વધે છે, અને આગળ વધે છે. એમાં વળી પાછો જે મેહમૂઢ બની ભૂલે તે નીચે ગબડે છે.
પ્રવ–શુદ્ધ ધર્મ શું?
ઉ૦–શુદ્ધ ધર્મ, વિતરાગ, સર્વજ્ઞ બનેલા ભગવાને કહ્યો હોય તે છે. કેમકે તેઓ સર્વજ્ઞ બનેલા ત્રણે કાળની પરિસ્થિતિ પ્રત્યક્ષ નિહાળે છે, તેમજ વીતરાગ હેવાથી, જૂઠ બેલાવનારા કારણે રાગ-દ્વેષ વગેરે એમને છે નહિ, તેથી જીવ અજીવ વગેરે તત્વ ક્યાં કયાં અને જીવની અવનતિ-ઉન્નતિ કેમ થાય છે, તથા ધર્મનું સ્વરૂપ શું છે, તે બરાબર જોયા પ્રમાણે જ કહે છે. એ એ ધર્મ બતાવે છે કે જેનાથી પ્રત્યક્ષમાં પણ દે, દુષ્ક અને આધ્યાન ઘટી આભામાં ક્રમસર વિકાસ થતે દેખાય, આંતરિક સાચી સુખશાંતિ વધે, તેમ જ ભવાંતરે સગતિ, ને સારી સામગ્રી પ્રાપ્ત થાય, અને ત્યાં અધિક ધર્મસાધના કરતે કરતે જીવ આગળ વધે. - આ શુદ્ધધર્મને પ્રારંભ વૈરાગ્યથી થાય છે. વૈરાગ્ય એટલે સંસાર અને ઇન્દ્રિયના વિષયે પ્રત્યે નફરત, અરુચિ, કંટાળે મનને એમ થાય કે–આ વારંવાર જન્મવુંમરવું એ શું? આ શરીરરૂપી પુદગલના લેાચા મેળવવા, ને એને વધારવાની જ વેઠ કરવી, પાછાં એ ખોવાઈ જવાના જ, તેય જીવનમાં અનેકાનેક પ્રકારની જડની ગુલામી કર્યા કરવી? છતાં સરવાળે કેમ ? તે કે અહીંથી ડીસમીસ થાઓ,
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવેશ
મરીને ચાલ્યા જાઓ. આ મધું શું ? કેવા આ સંસાર અને તેના તકલેદી સુખ! કેમ આમાંથી છૂટાય ?”
આમ સંસાર ૫૨, સસાર-ભ્રમણ પર નફરત જાગે, અરુચિ થાય, કંટાળા આવે અને એમાંથી છુટવા દિલ તલસે, એનુ નામ વૈરાગ્ય. એમાંથી જ શુદ્ધધર્મની શરૂઆત થાય, એ વિના નહિ.
જડ પાર્થીની ધાંધલભર્યો સંસાર ઉપર નફરત ન થાય ત્યાં સુધી અંતરાત્મા પર અને અંતરાત્માને જડથી નિવ્રુત કરવા પર દૃષ્ટિ જ જશે નહિ. દૃષ્ટિ જ નાગે તા ધમ પણ શા માટે કરે? પૈસા–ટકા કે દુન્યવી સુખ-સમાનના જ લક્ષવાળા જીવ પણ એ માટે ધ` સાથે સાદા કરે છે, પર`તુ એ કાંઈ ધર્મ નથી. ધમ તે! સંસારના પાંજરામાંથી છૂટવા માટે છે. છૂટવાના માર્ગે લઇ જનારી સદ્ગતિ વગેરે સામગ્રી છે. એ સારૂ આત્માનુ લક્ષ જોઈ એ. એ લક્ષ તા જ આવે કે જો જડમાત્રના ધન પર તરત છૂટે. માટે જ શુદ્ધધર્મની શરૂઆતમાં જડ બંધનમય સંસાર પર વૈરાગ્ય જોઈ એ. વૈરાગ્ય આવે એટલે સાચી માક્ષરુચિ આવે. પ્ર—આવે! ધમ કયારે મળે ?
જીવને આ સંસારથી છૂટકારા (મેક્ષ) પામવા પૂર્વના એક પુદ્ગલપરાવકાળમાં જ ધર્મમળે છે. એ છેલ્લે અર્થાત ચરમ પુદૂગલપરાવત કાળ યાને ચરમાવતકાળ કહેવાય છે. (અસંખ્ય વ=૧ પત્યેાપમકાળ, ૧૦ ક્રેટાકોટિ પલ્યે૦=૧ સાગરોપમ, ૨૦ કાટાટિ સાગર।૦=૧ કાળચક્ર. અનંતા કાળચક્ર=૧ પુટ્ટુગલ પરાવકાળ ).
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મને સરળ પરિચય ચરમાવતકાળ પૂર્વે અચરમાવર્તકાળમાં ધર્મ મળતું જ નથી. કેમકે ત્યાં વૈરાગ્ય, આત્મદષ્ટિ કે મેક્ષદષ્ટિ આવતી જ નથી. ત્યાં તે માત્ર જડને મેહ, ક્રોધાદિ કષાયે, મિથ્યામતિ હિંસાદિ પાપ અને ભવાભિનંદિતા વગેરેમાં નિભીકપણે ડૂબાડૂબ રહેવાનું અને નરક, તિર્યંચ, મનુષ્ય દેવ એ ચાર ગતિઓમાં રખડ્યા કરવાનું. એમાં પણ બેઈન્દ્રિયથી માંડી પંચેંદ્રિયપણું સુધીની અવસ્થા જે વસપણું કહેવાય, તેમાં વધુમાં વધુ ૨૦૦૦ સાગરોપમ સુધી ટકી શકે. એમાં મોક્ષ ન થયે તે છેવટે એટલા કાળ પછી તે એકેન્દ્રિયપણામાં ઉતરવું જ પડે. ત્યાં વધુમાં વધુ કદાચ અનંતા કાળચક પણ નીકળી જાય. તે પછી ઊંચે આવે એમાં ય ૨૦૦૦ સાગરોપમ સુધીમાં મોક્ષ ન પામ્યા તે એટલા કાળના ત્રસપણામાંથી યા કદાચ એની પહેલાં પણ પાછું એકેન્દ્રિયપણુમાં ઘસડાઈ જવાનું. અનંતાનંત કાળમાં આવું બને એમાં નવાઈ નથી. વાત આ છે કે અચરમાવર્ત કાળમાં જીવને આત્મા તરફ કઈ દષ્ટિ જ નહિ, સંસાર પર વૈરાગ્ય નહિ, પાપને ખરેખર ભય નહિ. એ બધું ચરમાવર્ત કાળમાં જ થાય. ત્યાં પણ શરૂઆતમાં ચ થાય, પછી ય થાય, વચમાં ય થાય કે લગભગ છેડે પણ થાય.
પ્ર–આત્માની ઉન્નતિ અર્થાત ધર્મમાં આગળ પ્રગતિ અંગે જૈન દશન શું કહે છે? - ઉ–અહીં એટલું સમજી લેવાનું છે કે પૂર્વે કહ્યું તેમ અનાદિકાળથી સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયપણામાં જ જન્મ
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવેશ
મરણ કરતા જીવને ભવિતવ્યના ચગે બહાર નીકળવાનું થાય છે, અને પૃથ્વીકાયાદિ નિઓમાં ફરવાનું થાય છે. એમાં બે જાતના જીવ હોય, એક ભવ્ય એટલે કે મેક્ષ પામવાની લાયકાતવાળા જીવ, અને બીજા અભવ્ય એટલે કે લાયકાત વિનાના. અભવ્યને તે કદી મેક્ષ જ નહિ; તેથી
ક્યારે ય શરમાવર્ત કાળ જ નહિ. ભવ્યને તે કાળ મળે. પણ મુખ્યતયા કાળના સહારાથી મળે; અર્થાત્ એટલે કાળ પસાર થયા પછી જ મળે. કાળના સહારાથી ચરમવમાં આવ્યા પછી હવે જીવને શુભ કર્મ–પુણ્યાઈને સહારો મળે તે પંચંદ્રિયપણું વગેરે મળે; અને ત્યાં પુરુષાર્થ કરે તે ધર્મ પામે. આમ ભવિતવ્યતા, કાળ, સ્વભાવ કર્મ અને પુરુષાર્થ આ પાંચ કારણ કામ કરી રહ્યા હોય છે. એમાં સારે મનુષ્યભવ વગેરે અને દેવ-ગુરુ-ધર્મના સવેગ મળ્યા પછી હવે ધર્મદષ્ટિ જાગી. એને અર્થ એ કે પહેલાં ચાર કારણ તે અનુકૂળ થઈ ગયા છે; હવે પુરુષાર્થ કરવાને બાકી રહે છે. પુરુષાર્થ કરનાર જીવ કઈ રીતે આગળ વધે છે, એને ક્રમ જુદી જુદી અપેક્ષાએ વિચારીએ.
[૧) ધર્મને એક વૃક્ષ કલ્પીએ તે પહેલાં ધમબીજ આત્મક્ષેત્રમાં વવાવું જોઈએ. એ ધમબીજ એટલે ધર્મ પ્રશંસા. બીજાના ધર્મને જોઈ, દા ત. (કેઈની તપસ્યા, કેઈનું મહાન દાન વગેરે જોઈ) “અહો ! કે સુંદર પ્રયત્ન એવી જે પ્રશંસા થાય તે ધર્મબીજ છે. કેવળ રંગરાગ કે સાટકાના પૂજારીને તે એમ લાગશે કે “આ શી મૂર્ખાઈ?
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધમના સરળ પરિચય
તપથી રંગરાગ ગુમાવે છે અને પૈસા ફાગઢ ફેકી દે છે !' ત્યારે જેને કઈંક રંગરાગ અને લક્ષ્મીના પક્ષપાત ઘટચો હાય તેને જ બીજાના દાન, તપ વગેરે પર આકષ ણુ થાય, તે પછી ધપ્રશંસા થાય; એ જ ધમ-ખીજનું વાવેતર થયું. પછી પાતાને ધમ કરવાની અભિલાષા તીવ્ર રુચિ જાગે એ અંકુર ફુટયા કહેવાય. આગળ એ સાંભળવા– સમજવાનુ' મળે સમજે એ કદ કહેવાય. એના પર શ્રદ્ધા થાય, આચરણ કરાય અને એ રીતે વિકાસ કરતાં કરતાં છેવટ મેાક્ષ થાય છે. એ બધું, નાળ, પત્ર, પુષ્પ, પાકા ફળ સુધી પહેાંચ્યા ગણાય. અહિંસા, ક્ષમા, સત્ય વગેરે કાઈપણ ધર્મ સિદ્ધ કરવા માટે પહેલું તે તે ધર્મનું ખીજવાવેતર જરૂરી છે. અર્થાત્ તે તે ધમની પહેલી તે શુદ્ધ પ્રશંસા થવી જોઇએ એનું નામ ધમ ખીજાધાન. પછી તે તે ધમની રુચિ અભિલાષારૂપી અંકુર વગેરે પ્રગટ કરી આગળ તે તે ધર્મ વૃક્ષ વધારતાં તે ધર્મસિદ્ધિરૂપી ફળ આવે.
ધ પ્રશંસાની આ વસ્તુ તા અસવ સેના ધર્મોમાં પણુ. અને છે, કિંતુ ત્યાં સાચી ધર્મશ્રદ્ધા નથી મળતી. એમાં કાઈક જન્મમાં પેાતે મિથ્યા આગ્રહ વિનાના અન્ય હાય. અને સર્વાંગે કહેલા સત્યધનું શ્રવણુ મળી જાય અને એને એ સાંભળી ચમત્કાર લાગે કે અહા કેટલા સચાટ સયુક્તિક અને પ્રમાણસિદ્ધ કલ્યાણુ ધમ! આ જ સત્ય ધમ છે, સત્ય મેાક્ષમાગ છે. આનાં જ તત્ત્વ એ સત્ય તત્ત્વ છે,” એવી શ્રદ્ધા થાય તે એ, મૂળ ધમપ્રશંસા રૂપી ખીજ પર અકુરા, કદ, નાળ, પત્ર, પુષ્પ વગેરે થઈને ફળ આવ્યું
ܕ
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
પ્રવેશ કહેવાય. હવે આ સદ્ધર્મ-શ્રદ્ધા, સ—તવ–શ્રદ્ધા, કે જેને સમ્યગ્દશન કહેવાય એ બીજ બને છે. એના પર સમ્ય જ્ઞાન, સમ્યક ચારિત્ર, સમ્યક તપની સાધના થાય તે છેવટે મોક્ષફળ આવે છે.
[૨] મોક્ષમાર્ગની દષ્ટિએ જોઈએ તો હવે ધર્મ એટલે. મેક્ષ પમાડનાર સમ્યગ્ર આચરણ, પૂર્વે કહ્યું તેમાં ચરમવર્તમાં જ્યારે કંઈક પણ આત્મા તરફ દષ્ટિ જાય છે અને જડના રંગરાગની જ એક માત્ર જે વેશ્યા હતી તે મળી પડે છે, ત્યારે જીવ ન્યાયસંપન્નતા, કૃતજ્ઞતા, દયા, પરોપકાર વગેરેનું સેવન કરતે થાય છે. આ સેવન વાસ્તવિક મોક્ષ. માર્ગ યાને સમ્યગ્દર્શનાદિ તરફ લઈ જનાર હોવાથી, માર્ગાનુસારી જીવન યા સામાન્ય ગૃહસ્થ ધર્મ કહેવાય છે. એ સેવતાં સેવતાં સદૂગુરુનો યોગ થાય તથા સર્વજ્ઞકથિત વાસ્તવિક તત્વ અને મોક્ષમાર્ગ સાંભળવા-સમજવા મળે શ્રદ્ધા થાય ત્યાં સમ્યગ્દર્શન થાય છે. એમાં પછી વીતરાગ સર્વજ્ઞ તીર્થકર અરિહંત ભગવાનની પૂજાભક્તિ, સંસારત્યાગી, અહિંસાદિ મહાવ્રતધારી સાધુ મહાત્માની ભક્તિ, સર્વજ્ઞની વાણીનું શ્રવણ તીર્થયાત્રા, અરિહંત-સિદ્ધ-આચાર્ય-ઉપાશ્ચાય. ૪ –સાધુ એ પાંચ પરમેષ્ટિને નમસ્કાર કરવાના મંત્રનું મરણ, જાપ વગેરે સમ્યગ્દર્શનની કરણ કરે છે. આગળ વિશ્વાસ પ્રગટ કરી હિંસા, જૂઠ વગેરે પાપના સ્થૂલ ત્યાગની પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક પાંચ અણુવ્રત ગ્રહણ કરે છે એની સાથે ત્રણગુણવ્રત, ચાર શિક્ષાત તથા બીજી શ્રાવકપણાની કરણી કરતે કરતે જીવ ઊંચે આવે છે. એમાં વૈરાગ્ય અને
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
જૈનધર્મને સરળ પરિચય વીલ્લાસ વધતાં સાંસારિક સવ સંબંધને ત્યાગ કરી સૂક્ષ્મ કેટિની અહિંસા, સત્ય વગેરે મહાવતે સ્વીકારી મુનિ બને છે. એમાં જ્ઞાનાચાર વગેરે પંચાચારનું પાલન કરી સર્વ કમને ક્ષય કરી મોક્ષ પામે છે.
જીવને આ બધી આત્માની ઉન્નતિ કરતાં અનેક ભવ - લાગે છે. નિશાળના ધેરણાની જેમ અનેક જન્મમાં પ્રગતિ -કરતાં કરતાં છેવટે કે મનુષ્યભવમાં પરાકાષ્ઠાએ પહોંચવાનું
બને છે. માટે બીજા નીચી કેટીના જીવ તરફ અરુચિ, -દ્વેષ ન કરતાં, તેમ જ જાત માટે ખોટી ચિંતા, નિરાશા ન સેવતાં, એક માત્ર ધર્મસાધના, યોગસાધનાને ગ્યતાસાધનામાં લક્ષ રાખી મન-વચન-કાયાથી પુરુષાર્થ કર.
હવે અહીં આગળ લખાણમાં તત્ત્વ અને મોક્ષમાર્ગને કંઈક વિસ્તારથી વિચાર કરીએ.
૨-જીવનમાં ધર્મની જરૂર. પ્ર–જીવનમાં ધર્મની શી જરૂર છે?
ઉ૦-જીવનમાં જેટલી સુખની જરૂર છે એટલી જ ધર્મની જરૂર છે. કેમકે સુખ ધર્મથી જ મળે છે, “સુખ “ધર્મથી, દુખ પાપથી પુર્વ ધર્માત્ તુ પાત, આ સનાતન સત્ય છે. ધર્મ પરલોકને તે સારે કરે છે, ઉપરાંત અહિં પણ સુખ દેખાડે છે; કેમકે સુખ એ અતંરના અનુભવની વસ્તુ છે, બાહ્ય પદાર્થોને ધર્મ નહિ, એટલું ધ્યાનમાં રહે; કેમકે બાહ્યના ઢગલા હોવા છતાં પણ ચિત્ત જે કંઈ ચિંતાથી સળગી રહ્યું હોય તે સુખ શું? ટૂંકી બુદ્ધિવાળા
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩:
જીવનમાં ધર્મની જરૂર
માને છે કે સુખ ધનમાં છે, સ્ત્રીમાં છે, સેવામીઠાઈમાં છે, માનપાન અને સત્તા-સાહ્યબીમાં છે. પણ જગતમાં જીએ તા દેખાય છે કે કેટલાકને ધન માલ એછુ છે છતાં વધારે સુખી છે, અને કેટલાંકને એ વધારે છે છતાં એમની પાસે સુખ-શાંતિ સૂકતી નથી. બીજી વાત એ છે કે જે સુખ ધનમાલને ગુણુ હાત તે ધન આદિની—અધિકતામાં સુખના અનુભવ વધત, પરંતુ એક-એ લાડુ ખાતાં સુખ થાય છે, પણ અધિક ખાવામાં આવતાં ઉટી જેવુ થાય છે. એક પત્ની કરીને જે સુખ લાગે છે તે સુખ એ ત્રણ કરવા જતાં વધવાને બદલે ઉલ્ટુ ઘટી જાય છે. તે સુખ એમાં શાનુ” કહેવાય ? વળી એકની એક ચીજથી પેાતાને સુખ અને બીજાને દુ:ખ લાગે છે. તેમ પોતાને એક વસ્તુ એક વાર સુખરૂપ અને પછી દુઃખરૂપ લાગે છે. તે ચીજમાં ચાક્કસ શું સુખ કે દુઃખ ? કશું નહિ. સુખ એ માહ્યવસ્તુના ધમ નથી; એ તેા આત્માની ચીજ છે. પરંતુ એ ત્યારે જ અનુભવમાં આવે છે કે જયારે કેઈ ચિંતા ન હોય, ભય ન હોય, સ`તાપ નહિ, અજા ન હાય, પરંતુ નિશ્ચિતતા હોય, નિર્ભયતા હાય, શાંતિ હોય, મન મસ્ત . અને માતપુર હાય, ધમ` આ સ્થિતિ ઊભી કરી આપે છે. એટલે પછી જેમ વનવગડામાં અત્યંત ભૂખ્યાને સુકા રોટલે પણુ મહાઆનંદ આપે છે, તેવી રીતે ધર્માત્માને દુન્યવી સામાન્ય સયાગમાં પણ મહાન આનદ રહે છે; જેમકે સાધુ મહિષને. ઉપરાંત ધર્મ એ એવા પુણ્યના થાક આપે છે કે એ જીવને પરભવમાં સારી દેવ-મનુષ્યાદિ ગતિ, સારૂં
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૪
જૈનધર્મને સરળ પરિચય - ફળ, આરોગ્ય, ઋદ્ધિ સમૃદ્ધિ અને ધર્મ સામગ્રી આપે છે.
બસ, અહીં અને ભવિષ્યમાં સુખ જોઈએ છે, તે ધર્મ - આરાધવાની ખાસ જરૂર છે. કહ્યું છે –
व्यसनशतगतानां क्लेशरोगातुराणां । मरणभयहतानां दुःखशोकार्दितानाम् ॥ अगतिबहुविधानां व्याकुलानां जनानां । शरणमशरणानां नित्यमेको हि धर्मः॥
– સેંકડો સંકટ પ્રાપ્ત થયેલાને, ફલેશ અને રેગથીપીડાતાને, મરણના ભયથી વિહ્વળ બનેલાને, દુઃખ-શોકથી
ખિતને, અનેક પ્રકારે આળ-વ્યાકૂળ લેકેને અને નિરાધારને જગતમાં હંમેશાં એક માત્ર શરણભૂત ધર્મ જ છે.
જીવનમાં ધમની જરૂર એટલા માટે પણ છે કે જીવ પિતાના પ્રત્યે બીજાના તરફથી ધમવર્તાવ જ ઈચ્છે છે. દા.ત. દરેક ઈચ્છે છે કે “કેઈ નારી હિંસા ન કરે, મારા તરફ દયા-સ્નેહ-ઉદારતાથી વતે; મારી આગળ જૂઠ ન બેલે, મારી વસ્તુની ચેરી ન કરે, મારી પત્ની તરફ દષ્ટિ ન નાખે....” વગેરે. તે પછી બીજાએ પણ એવું જ ઈચ્છતા હેય. માટે વર્તાવ પાપને નહિ, પણ ધર્મને જ જરૂરી છે, એ સિદ્ધ થાય છે, એટલે જીવનમાં ધર્મ જરૂરી છે.
૩ઃ ધર્મપરીક્ષા એ ધર્મ વાસ્તવિક કયો હોઈ શકે ? આ એક પ્રશ્ન ઊઠે છે. ખુલાસો એ છે કે જે ધર્મ સેનાની જેમ કષ, છેદ અને તાપની પરીક્ષામાં પાસ થાય તે જ ખરે ધર્મ છે, તે આદર *ણીય છે.
-
-
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમ પરીક્ષા
૧૫
66
૧. પહેલી વાતઃ—કષ એટલે કસોટી-પરીક્ષામાં પાસ એ કે જેમાં ચેાગ્ય વિધિ-નિષેધ કહ્યા હાય; અર્થાત્ અમુકની પ્રવૃત્તિનુ* ચેાગ્ય વિધાન ક્યું " હાય અને અમુકના યેાગ્ય નિષેધ એટલે કે અમુકથી નિવૃત્ત થવાનું કહ્યું હાય, અમુકના આદર અને અમુકના ત્યાગ કરવાનું યેાગ્ય ફરમાવ્યુ` હાય, દા. ત. જ્ઞાન, ધ્યાન, તપ વગેરે કરવા અને હિંસાદિ છેડવા.” આમાં જ્ઞાનાદિનું વિધાન અને હિ'સાદિના નિષેધ છે. ૨. ત્રીજી વાત :—વિધિનિષેધને અનુરૂપ અર્થાત પુષ્ટ કરનાર આચાર-અનુષ્ઠાન જે ધર્મોમાં ફરમાવ્યાં ઢાય તે છેદ-પરીક્ષામાં પાસ કહેવાય. ઢા. ત. પહેલા નિષેધ તા કર્યો કે કેાઈ જીવની હિંસા નહિ કરવી. પછી અનુષ્ઠાન તરીકે કહ્યુ. પશુને મારીને યજ્ઞ કરવા, તે આ કાંઇ નિષેધને અનુરૂપ ન થયું. ઉલટું હિંસાના નિષેધના ભંગ કરનારુ' થયું'. માટે એ ધમ છેઃ-પરીક્ષામાં પાસ ન થાય. જૈન ધર્મીમાં આવું નથી. કેમકે ગૃહસ્થ કે સાધુ માટે જે આચારઅનુષ્ઠાન ખતાવ્યા છે, એ વિધિ અને નિષેધની સાથે સંગત છે, પોષક છે. સાધુ માટે કહ્યું, ‘ સમિતિ ગુપ્તિ પાળા, અર્થાત્ જીવરક્ષા થાય એ રીતે ચાલે, મેલા, બેસા, ઊઠા, ભિક્ષા લેા...’ વગેરે ગૃહસ્થ શ્રાવકને પણ સામાયિક વ્રત, નિયમ, દેવગુરુ-ભક્તિ વગેરે અનુષ્ઠાના એવા ખતાવ્યાં છે કે જે વિધિ-નિષેધથી સહેજ પણ વિરુદ્ધ જતાં નથી.
ત્રીજી વાત :—ધમની તાપ-પરીક્ષા એ છે કે વિધિનિષેધ અને આચાર-અનુષ્ઠાન સંગતુ બની શકે એવા તવ અને સિદ્ધાન્ત માન્ય હોવા જોઇએ. દા. ત. તત્ત્વ
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
જૈનધર્મને સરળ પરિચય માન્યું કે એક, શુધ્ધ, બુધ (આત્મા) એ જ તત્વ છે. હવે જે એમ જ હોય તે વિધિ-નિષેધ કેમ ઘટે ? નિષેધ એ છે કે “કેઈ પણ જીવને મારો નહિ” જો આત્મા એક જ હોય, બીજે કઈ આત્મા હાય જ નહિ, તે પછી કહ્યું કે મારે ?
એમ કેઈએ તત્વ માન્યું કે આત્મા ક્ષણિક છે, અર્થાત ક્ષણમાં નાશ પામે છે. બીજી ક્ષણે બીજે ન આત્મા પેદા થઈ ક્ષણમાં નાશ પામે છે. આ પ્રમાણે આત્મા ક્ષણે ક્ષણે નાશ પામે છે. આત્મતત્વ જે આવું ક્ષણિક હોય તે નિષિદ્ધ હિંસાના અનાચરણને અને વિહિત તપ-ધ્યાનનું ફળ કેને? કેમકે હિંસા કે તપ-ધ્યાન કરનાર આત્મા તે ક્ષણમાં નાશ પામ્યો. એમ જીવ એકાંતે નિત્ય જ હોય, અર્થાત એનામાં કઈ પણ ફેરફાર થાય જ નહિ. તે પછી ફળભેગને માટે જરૂરી પરિવર્તન કયાં રહેશે? માટે આ તાવ-સિધાન્તની માન્યતામાં વિધિ નિષેધ અને આચાર અનુષ્ઠાન સંગત ન. બન્યા.
જૈનધર્મ કહે છે “આત્મા અનંતા છે, વળી એ નિત્યાનિત્ય છે. તેથી વિધિ-નિષેધ અને આચાર તત્વ–સિધ્ધાન્તની. સાથે સંગત બની શકે છે. આત્મા અનંત છે તેથી એકને બીજાની હિંસાને પ્રસંગ હોઈ શકે છે. તેમ નિત્યાનિત્ય છે, એટલે જીવ, દ્રવ્ય તરીકે નિત્ય અને અવસ્થા (પર્યાય) તરીકે અનિત્ય છે, તેથી હિંસાદિના ફળ ભોગવવા એ કાયમ છે, અને અનિત્ય છે એટલે અવસ્થા બદલાય છે, તેથી ફળ ભોગવવા માટે બીજી અવસ્થા આવી શકે છે. આમ જન ધમ ત્રણે પરીક્ષામાં પાસ થવાથી સે ટચના સેના જે શુદ્ધ છે. આ ઉપરથી ધર્મનું સ્વરૂપ શું હોઈ શકે એ સમજાશે.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
જૈનધર્મ એ વિશ્વ ધર્મ છે?
૪. જૈનધર્મ એ વિશ્વ ધર્મ છે?
શું જૈન ધર્મને વિશ્વધર્મ કહેવાય ? હા, કહી શકાય; કેમકે–
(૧) જૈન ધર્મમાં વિશ્વનું યથાસ્થિત સ્વરૂપે રજુ થયું છે.
(૨) જૈન ધર્મ એ વિશ્વ માટે ધર્મ છે, કેમકે સમસ્ત વિશ્વને ગ્રાહ્ય થાય એવા સર્વવ્યાપી નિયમે એમાં ફરમાવ્યા છે.
(૩) એમાં ધર્મના પ્રણેતા તરીકે અને આરાધ્ય ઈષ્ટ દેવ તરીકે કઈ એક સ્થાપિત વ્યકિત નથી, પરંતુ આરાધ્ય અને પ્રણેતા તરીકે જે વીતરાગતા, સર્વજ્ઞતા, સત્યવાદિતા વગેરે રોકકસ ગુણે અને વિશેષતા જોઈએ, એવા ગુણે અને વિશેષતા વાળાને જ ઈષ્ટ દેવ અને પ્રણેતા માનવામાં આવ્યા છે.
(૪) જૈન ધર્મમાં વિશ્વના પ્રાથમિક પ્રારંભિક યોગ્યતાવાળા જીવથી માંડીને ક્રમશઃ સર્વોચ્ચ કક્ષા સુધી પહોંચેલા જનું હિત થાય એવી અને પાલનમાં ઉતરી શકે એવી વિવિધ કક્ષાવાળી સાધના બતાવી છે.
(૫) ધર્મમાં સમસ્ત વિશ્વનાં યુક્તિસિદ્ધ અને ખરેખર વિદ્યમાન ત પર પ્રકાશ પાડવામાં આવ્યો છે.
(૬) જેનધર્મમાં વર્તમાન વિશ્વની દુખદ સમસ્યાને ઉકેલ કરી શકે એવા અનેકાંતવાદાદી સિધાન્ત અને અહિંસા અપરિગ્રહાદિરૂપ આચાર-મર્યાદા જોવા મળે છે. માટે જન ધર્મને વિશ્વહિતકારી ધર્મ કહી શકાય.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધમના સરળ પરિચય
આજની દુનિયાના સમર્થ નાટયકાર, ચિંતક તથા મહાન સલાહકાર અનાર્ડ શાને ગાંધીજીના પુત્ર દેવીદાસ તરફથી પૂછવામાં આવ્યું કે-“જો પરલેાક જેવી વસ્તુ હાય તે તમે આ જન્મ પછી કાં જન્મ થાય તે ઇચ્છે છે ?”
it
અનાશાએ જવાબ આપ્યા કે–“હું જૈન થવા માગુ છું.” દેવીદાસ ચાંકી ઉઠેચા અને વિચારવા લાગ્યા કે પેાતાના દેશના ખ્રિસ્તી ધર્મ અને ભારતના ૪૦ ક્રોડની સંખ્યાવાળા અનુયાયીઓના હિંદુધમ છેડી ૨૦-૨૫ લાખની સંખ્યાવાળા અનુયાયીએના જૈનધમ ને આ કેમ પસંદ કરે છે ? દેવીદાસે શાને પૂછ્યું, “ કેમ એમ ?'
"
અના શે! કહે છે, · જૈન ધમમાં ઇશ્વર–પરમાત્મા અનવાને પરવાના (Sole Agency) કાઈ પણ એક ન્યૂક્તિને ઈજારા નથી આપી દેવામાં આવ્યેા. પરંતુ વિશિષ્ટ ચેાગ્યતાવાળે કાઇ પણ મનુષ્ય આત્માની ઉન્નતિ–ઉધ્વી કરણ કરીને પરમાત્મા બની શકે છે; તેમજ એ માટે એમાં વ્યવસ્થિત ક્રમિક સાધના માગ મતાન્યા છે જે વૈજ્ઞાનિક પણ છે. એવા વ્યવસ્થિત–સક્રિય ક્રમિક અને વૈજ્ઞાનિક સાધનામાર્ગ બીજે નથી.’
:
ધર્મના મુખ્ય બે વિભાગ એક વિભાગ, પાલન કરવાના આચાર-વિચારના. બીજે જાણવા અને માનવાનાં તત્ત્વાના. બીજા શબ્દામાં કહીએ તે ધમે એ બતાવવુ જોઇએ કે આ વિશ્વ શું છે, વિશ્વ-વ્યવસ્થા કેવી રીતે ચાલે છે, એમાં જીવ સાથે કયા તત્ત્વા જોડાયા છે, અને આચાર-વિચાર કયા યા છે કે જે મેાક્ષ તરફ પ્રયાણ શરૂ કરાવે અને એ પ્રયાણને અખંડ રાખે.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
જનધર્મ એ વિશ્વ ધર્મ છે?
૫. વિઝવ શું છે? વિશ્વ શું છે? વિશ્વ એ ચેતન અને જડ દ્રવ્યોને સમૂહ છે. જડ દ્રવ્યમાં પુદ્ગલ, ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય આકાશ અને કાળ ગણાય છે. એનું વર્ણન આગળ કરીશું.
પ્રશ્ન –શું આ દ્રવ્યો સિવાય વિદ્યુત શકિત વગેરે વસ્તુઓ વિશ્વમાં નથી ?
ઉત્તર–છે, પણ એ જુદી વસ્તુઓ નથી. શક્તિ પણ દ્રને એક ગુણુ-ધર્મ છે. શકિત-ગુણ-અવસ્થા વગેરેને કેઈ આધાર જોઈએ. દા. ત. પ્રકાશ-શક્તિને આધાર દીવે, રત્ન વગેરે છે. એટલે દ્રવ્ય સિવાય શક્તિ નામની કંઈ સ્વતંત્ર વસ્તુ નથી.
પ્ર–તે ચૈતન્યને પણ જડ શરીરની જ એક શક્તિ માને. કેમકે તે પણ જડથી જુદું દેખાતું નથી એટલે વિશ્વમાત્ર જડદ્રવ્યમય રહ્યું. ચેતન દ્રવ્ય વળી જુદું કયું?
ઉત્તર–ચેતન દ્રવ્ય જુદું સ્વતંત્ર દ્રવ્ય છે. માત્ર એમાં વર્ણ, પશ વગેરે ધર્મો નહિ હોવાથી આંખ વગેરે બાહા ઈન્દ્રિયથી દેખી શકાતું નથી. ચેતન દ્રવ્ય શરીરમાં પ્રવિષ્ટ છે. શરીર નજરે દેખાય છે એટલે એમાં જ ચૈતન્ય, જ્ઞાન, રાગ, ઈછા, સુખ-દુઃખ વગેરે હાવાને ભાસ થાય છે. બાકી ખરેખર એ શરીરને ધર્મ નથી. શરીરમાં પૂરાયેલા ચેતન દ્રવ્યઆત્મદ્રવ્યને ધર્મ છે.
પ્ર–ચતન્ય વગેરે ધર્મો શરીરના નથી એમ શા માટે? ઉત્તર–એટલા માટે કે શરીર જડ છે, તેથી માટી, લાકડું
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
જૈનધર્મના સરળ પરિચય
પત્થર વગેરે જડની જેમ એમાં વણુ–સ-ગધ-સ્પર્શે હાઈ શકે છે. પર`તુ ચૈતન્ય, જ્ઞાન, સુખ-દુ:ખ વગેરે ધર્મ નહિ, એનાં કારણેા એ છે કે (૧) મરેલાના શરીરમાં એ ધર્મો મિલકુલ દેખાતા નથી. વળી (૨) શરીરનાં ઘટક મૂળ દ્રવ્યે, માટી, પાણી વગેરેમાં જ્ઞાનાદિ તદ્દન છે જ નહિ. દારૂનાં ઘટક દ્રવ્ય આટા, પાણી, ગાળ વગેરેમાં અંશે ય મદ્યશક્તિ છે. તે ભેગા મળવાથી અનેલ દારૂમાં મદકિત દેખાય છે. અહીં માટી યા અન્ન, પાણી વગેરેમાં અંશે ય જ્ઞાન, સુખ-દુઃખ વગેરે કયાં છે? તા એથી બનેલા શરીરના એ ધમ` કેમ મનાય ? માટે કહેવુ પડે છે કે એ શરીરમાં એક અદૃશ્ય ચેતન દ્રવ્ય છે, એના એ ધમ છે. રાખમાં ભીનાશ, શીતળતા, ચીકાશ નથી દેખાતી, પરંતુ એમાં પાણી ભળ્યું` હાય તા એ દેખાય છે. માટે જોઈ ને કહીએ છીએ કે આમાં પાણી ભળ્યું છે એના એ ગુણધર્મ છે. એમ શરીરમાં ચેતન આત્મા ભળેલેા છે, એના એ જ્ઞાનાદિ ગુણધર્મ છે. માટે જ શરીરમાંથી આત્મા નીકળી ગયા પછી એ મુલ દેખાતા નથી.
૬—સ્વતંત્ર આત્મદ્રવ્યનાં પ્રમાણ
પ્ર૦—જગતમાં ચેતન-આત્મદ્રવ્ય, જડ કરતાં એક જુદું જ, સ્વતંત્ર દ્રવ્ય હાવાનુ' પ્રમાણુ છે ?
ઉત્તર—હા, અનેક પ્રમાણ છે. (૧) ઉપર કહ્યું તેમ જ્ઞાન, ઇચ્છા, સુખ-દુઃખ, રાગ-દ્વેષ, ક્ષમા-નમ્રતા વગેરે ધર્મા, વણુ–ગ’ધ–રસ-સ્પર્શ કરતાં તદ્ન વિલક્ષણ છે, તેથી
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મ એ વિશ્વ ધમ છે?
૨૧
એ જ્ઞાનાદિના આધાર તરીકે જડ કરતાં વિલક્ષણ દ્રવ્ય જોઈએ. એ જ સ્વતંત્ર આત્મદ્રવ્ય.
(૨) શરીરમાં આત્મા છે ત્યાં સુધી જ ખાધેલા અન્નના રસ, રુધિર, મેદ, કેશ, નખ વગેરે પરિણામ બને છે. મડદામાં આત્મા નથી તેા કશું નથી બનતું.
(૩) શરીરમાંથી જીવ ગયા, હવે આમાં જીવ નથી, એમ કહેવાય છે ત્યાં જીવ એ જ આત્મદ્રવ્ય.
(૪) શરીર વધે કે ઘટે તા ય જ્ઞાન, સુખ, દુઃખદિ વધતાં ઘટતાં નથી. એ સૂચવે છે કે જ્ઞાનાદિ શરીરના ધમ નથી, આત્મદ્રવ્યના છે.
(૫) શરીર એક ઘર જેવું છે. એમાં રસેાડુ, પાયખાનું, પાકખાનુ છે, ખારીએ છે. તે એ ઘરમાં રહેનાર ઘરના માલિક કઇ જુદો જ હાવા જોઈ એ, તે જ આત્મા.
(૬)એમ શરીર એ કારખાનું છે, પેટ મેઈલર છે; હૃદય મશીન છે. મગજ એ મેને રની આફીસ છે. ત્યારે એ બધાના સંચાલક–માલિક કાણું ? કહા, આત્મા. જે શરીરમાંથી આત્મા ગયા એનુ બધુ કામ બંધ. માળી ગયે બગીચા ઉજડ!
(૭) શરીર એ કાપડની જેમ ભાગ્ય વસ્તુ છે; મેલુ' થયુ... હાય તા એને ઉજળું કરાય છે. તેલ માલિસથી સુંવાળુ કરાય છે. પક્—પાવડરથી સુંદર અને સુશોભિત કરાય છે. મેલું હાય તા ગમતું નથી. પણ આ બધું મમતાથી કરનાર કાણુ ? શરીર સ્વયં નહિ પણ આત્મા
(૮) શરીર એક ઘરની જેમ બનેલી રચના છે. એને આટલું વ્યવસ્થિત બનાવનાર કાણુ ? કહેા કે પરલેાકથી ચાલી આવેલા આત્માનાં જ પુર્વપાર્જિત કર્યું.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
જનધર્મને સરળ પરિચય (૯) ઈન્દ્રિમાં જ્ઞાન કરવાની સ્વતંત્ર શકિત નથી; કેમકે મડદું થયે ઈન્દ્રિયે કાયમ હોવા છતાં કશું કરી શકતી નથી. વળી ચક્ષુ. શ્રોત્ર વગેરે એકબીજાથી તદ્દન જુદા હેઈ “જે હું વાજિંત્ર જોઉં છું તે જ હું શબ્દ સાંભળું છું, આવું આવું અલગ અલગ દશ્ય-રૂપ, શ્રવ્યશબ્દ, ઈત્યાદિનું એકીકરણ કરી શકે નહિ તે એ જ્ઞાન અને એકીકરણ વગેરે કરનાર કેઈ એક સ્વતંત્ર દ્રવ્ય હોવું જ જોઈએ અને તે જ આત્મા. શરીર કેઈ એક ચીજનથી. એ તે હાથ, પગ, મેં, માથું, છાતી, પેટ વગેરેને સમૂહ છે. એ કઈ એક વ્યક્તિ નહિ કે જે એકીકરણ કરી શકે. માટે એક સ્વતંત્ર વ્યક્તિ તરીકે આત્મદ્રવ્ય માનવું પડશે.
(૧૦) કેઈ એક ઈન્દ્રિય નાશ પામ્યા પછી પણ એના પૂર્વ અનુભવેનું સ્મરણ થાય છે, એ કરનાર આત્મા જ છે.
(૧૧) નવા નવા વિચારે, લાગણીઓ, ઈચ્છા તથા હાથ-પગ વગેરે અવયનું હલનચલન કરવાનો પ્રયત્ન કરનાર આત્મા છે. પોતે ધારે ત્યારે ચાલુ કરે અને ધારે ત્યારે બંધ.
(૧૨) આત્મા નથી એ બોલવા પર જ આત્મા પુરવાર થાય છે. વસ્તુ કયાંય વિદ્યમાન હોય એને જ બીજે નિષેધ થઈ શકે છે. જડને અજીવ કહેવાય છે, હવે જે જીવ જેવી વસ્તુ નહિ તે અજીવ શું ? જગતમાં બ્રાહ્મણ છે તે જ અબ્રાહ્મણ કહી શકાય.
(૧૩) શરીરના પર્યાય-શબ્દ યાને બીજા શબ્દ “દેહ” “કાય” “કલેવર છે. જીવના પર્યાય શબ્દ “આત્મા” “ચેતન
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨વતંત્ર આત્મદ્રવ્યનાં પ્રમાણ વગેરે છે. જુદા પર્યાય જુદી જુદી વસ્તુના જ હાય.
(૧૪) કેઈને પૂર્વભવનું સ્મરણ થાય છે અને પાછલું બધું પિતાના અનુભવ જેવું લાગે છે. આ વસ્તુ શરીરથી આત્મા જુદે હોય અને તે પૂર્વ જન્મમાંથી અહિં આવ્યું હોય તે જ ઘટી શકે, તે જ પૂર્વનું સ્મરણ કરી શકે. નહિતર પૂર્વના શરીરના અનુભવ અનુસાર આ શરીરને યાદ ન આવી શકે. અનુભવ કેઈ કરે અને સ્મરણ બીજે કરે એ કેમ બને ?
(૧૫) બજારની ખાતર આરામી જતી કરાય છે અને પસા ખાતર એક બજાર મૂકી બીજે પકડાય છે. એ પૈસા પણ પુત્રની ખાતર ખરચી નખાય છે. તેમજ એ પુત્રને પણ બળતા ઘરના ચોથા મજલે છેડી પહેલા માળેથી પિતાનું શરીર બહાર કાઢી લેવામાં આવે છે. કેમ આમ? કહે, વધુ પ્રિય ખાતર અવસરે ઓછું પ્રિય જતું કરાય છે. તે પ્રશ્ન છે કે–અવસરે કલેશ-રગડામાં શરીર પણ આપઘાતથી જતું કરાય છે તે કઈ વધુ પ્રિય વસ્તુ ખાતર? કહેવું જ પડશે કે આત્મા ખાતર. ‘મર્યા પછી મારે આ જેવું નહિ અને દુખી થવું નહિ” એમ ત્યાં થાય છે. એટલે સૌથી અધિક પ્રિય તરીકે આત્મા જડથી તદ્દન જુદે એક સ્વતંત્ર દ્રવ્ય તરીકે સિદ્ધ થાય છે. -
( ૭ –આત્માનાં ષટુ સ્થાન (૧) જગતમાં આવા સ્વતંત્ર આત્મદ્રવ્ય અનંત છે. તેથી જ આ આત્મદ્રવ્યો અને જડ-દ્રવ્યના પરસ્પર સહકારથી
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
જૈનધર્મના સરળ પરિચય
આ વિશ્વની ઘટમાળ ચાલે છે. જીવ, જડ-અન્ન ખાય છે તા શરીર પેદા થાય છે, ટકે છે, અને વધે છે. શરીરને અવયવા તથા ઈન્દ્રિયા છે. તા જીવ એના દ્વારા ગમનાગમન કરે છે, જીવે છે, જ્ઞાન લે છે.
(૨) આ આત્મદ્રબ્યા કાઈએ મનાવ્યા નથી, પણ સનાતન નિત્ય છે. એક શરીરમાંથી ખીજા શરીરમાં, એક ગતિમાંથી ત્રીજી ગતિમાં નિરાધાર અને પરાધીનપણે ભ્રમણ સસરણ કરે છે. એ સંસરણનુ નામ ‘સસાર.’
(૩) આત્મા વિવિધ વૃત્તિ-પ્રવૃત્તિથી ક્રમ ઉપાર્જન કરે છે. આત્માએ વૃત્તિ કે પ્રવૃત્તિ કરી એટલે કમ એને ચાંટી જ પડે છે. માટે આત્મા ક્રમ`ના કર્તા છે.
(૪) આત્મા કર્મના ભાક્તા છે. એને ઉપારેલા કમના ફળ ભાગવવા પડે છે. પેાતાના કરેલા કમ પેાતાને જ ભાગવવાનાં, એ કનુ` પરિણામ વિવિધ શરીરનુ` નિર્માણુ, અજ્ઞાન દશા, રાગ, જશ, અપજશ વગેરે આવે છે.
(૫) કથી બંધાયેલા આત્માના મેાક્ષ પણ થઈ શકે છે. ક્રમ અને દેહાદિકનાં આત્યન્તિક વિયોગને મેક્ષ કહેવાય. (૬) મેાક્ષના ઉપાય પણ છે. રાગ, દ્વેષ, અજ્ઞાન વગેરે ક્રમ ખંધના કારણેાને રાકી એનાથી વિપરીત કારણેા સેવાય તા સકા ક્ષય થઈ જરૂર અ ંતે મેાક્ષ થાય.
૧. આત્મા છે. ૨. આત્મા નિત્ય છે. ૩. મના કર્યાં છે. ૪. કના ફૂલના ભેાકતા છે. ૫. આત્માના માક્ષ છે. ૬. માક્ષના ઉપાય છે. આત્મા સંબધી આ છ મુદ્દાને
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
છ દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાય–વિશ્વસંચાલન
૨૫
ટ્રસ્થાન કહેવાય છે. એને સ્વીકારે તે આસ્તિક કહેવાય. એને ન માને તે નાસ્તિક કહેવાય. ટુ સ્થાનં અતિ” માને તે આસ્તિક “નારિ' કહે તે નાસ્તિક.
૮-છ દ્રવ્ય-પંચાસ્તિકાય-વિશ્વસંચાલન
પૂર્વે કહી આવ્યા કે વિશ્વ એઇવે અને જડદ્રને સમૂહ છે. એમાં (૧) જીવવ્યની શેડી વાત થઈ. (૨) જે જડદ્રામાં વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ છે એને પુટ્ટગલ દ્રવ્ય કહેવાય છે. એમાંને એક વિભાગ કર્મના મુદ્દગલને. જીવ સાથે કષાય (રાગદ્વેષાદિ) તથા ગ=મનવચન-કાયાની પ્રવૃત્તિની ચીકાશને કારણે તેલિયા કપડા પર ધૂળ ચોંટે તેમ કમ ચૂંટે છે, અને એ જીવ પર શરીર વગેરે જુદા જુદા ભાવે સજે છે. જીવને કષાય થવાનું કારણ પણ જીવના પૂર્વ કર્મનો ઉદય-વિપાક છે. એ કર્મ પણ જીવે કષાયથી ભેગા કરેલાં. એ કષાયમાં પણ, કારણને નિયમ વિચારતાં પૂર્વ પૂર્વના કર્મ અને કષાય જવાબદાર બને છે. કારણ વિના તે કાર્ય બને જ નહિ. એટલે અનંતા કાળ પૂર્વે પણ શું હતું? એ વિચારીએ તે જીવને કે પૂર્વ કર્મના વિપાક વિના જ એકાએક કષાય થઈ ગયા, અગર તે કષાય વિના એકાએક કર્મ ચૂંટી ગયા, એમ બની શકે જ નહિ. કષાય થયા તો કમ હતા અને કર્મ ચેટયાં તે કષાય પણ હતા માટે જ. તાત્પર્ય એ, કે બેમાંથી કેઈની શરૂઆત કારણ વિના નહોતી થઈ. માટે જ નક્કી થાય છે કે બન્નેની ધારા અનાદિકાળથી ચાલી આવે છે. એનું જ નામ સંસારસંસાર અનાદિથી
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
મ
જૈનધર્મના સરળ પરિચય
ચાલ્યા આવે છે. આ વસ્તુ પિતા-પુત્ર, વૃક્ષ–ખીજ, મરઘીઇંડુ વગેરે દૃષ્ટાંતાથી સમજી શકાય છે. પિતા પણ કાઈના પુત્ર છે. એ પણ એની પહેલાના કોઇ પિતાના પુત્ર છે, મરઘી પણ કાઈ ઈંડામાંથી થઈ. એ ઇંડું પણ કાઈ મરઘીમાંથી થએલું. આમ એક સરખી ધારા અનાદિકાળથી ચાલી આવે છે.
જીવને ક-પુદ્દગલ કષાયમાં પ્રેરે છે અને કને જીવ સર્જે છે. પરસ્પરનાં સહયાગથી નવાં નવાં શરીર, ઇન્દ્રિયા વગેરે અને છે. એ બનાવવા કમ સિવાય બીજા` પુદ્ગલ કામ લાગે છે. એ પુદ્ગલ શુ છે અને એ પ્રક્રિયા કેવી રીતે થાય છે? એના વિચાર આગળ કરીશું. પરંતુ મુખ્ય કાર્યવાહી જીવ અને જડ પુદ્ગલથી થાય છે એ સમજી રાખવું. જીવ અને પુદ્ગલમાં નવી નવી અવસ્થાએ ફેરફારા થયા કરે એનુ જ નામ વિશ્વનું સંચાલન. (Working of the world)
E
(૩) આકાશદ્રવ્ય ઃ— જીવ અને પુદ્ગલને રહેવા જગ્યા જોઈએ, તે આપનાર આકાશદ્રવ્ય છે. કહેશેા કે આકાશ વળી શું? એ તે શૂન્ય છે. ના, જગ્યા—અવકાશ આપવાનું કાય શૂન્યથી ન મને. એને માટે તે કોઈ દ્રવ્ય જોઇએ. વ્યુ તે કહેવાય કે જે કઇ ને કઈ કાર્ય કરે અને જેનામાં ગુણ પર્યાય રહે. ( પર્યાય=અવસ્થા )
આકાશ .વકાશ-દાનનુ કાય કરે છેઅને એમાં એકત્વ સંખ્યા, મહાપરિમાણુ વગેરે ગુણા છે. તથા ઘટાકાશ, મઢાકાશ વગેરે એના પર્યાય છે. એટલા માટે આકાશ એ દ્રવ્ય છે. આકાશ કેટલું` માટુ? તેનુ` માપ નથી, એના છેડા હાઇ શકે
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
છ દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાય–વિશ્વસંચાલન નહિ. નહિ તે પ્રશ્ન થાય કે છેડે એટલે ખાલી અવકાશ પૂરો થયા પછી આગળ શું ? માટે આકાશ અંતરહિત અનંત છે. એવા આકાશમાં જીવ અને પુગલ સર્વત્ર ગમનાગમન કરી શકતા હોય તે તે આજે જે વ્યવસ્થિત વિશ્વ દેખાય છે એ દેખાતા નહિ. બધું ખેરવિખેર, કયાંનું ક્યાં જઈ પડયું હત! પણ એવું નથી. આકાશનાં અમુક ભાગમાં જ જીવ અને જડ પુદગલાનું ગમનાગમન થાય છે. આકાશના જેટલા ભાગમાં એ બને છે, એટલા ભાગને લોક કાકાશ) કહેવાય છે. બાકીનાં ખાલી ભાગને અલોક (અલકાકાશ) કહેવાય છે. ત્યાં જીવ કે પુદ્ગલ નથી. (૪) ધર્માસ્તિકાય:-જીવ અને પુદ્ગલનું ગમનાગમન કાકાશમાં જ થાય. એનું નિયામક ધર્માસ્તિકાય છે. અર્થાત જેમ તળાવનાં જેટલા ભાગમાં પાણી છે તેટલા જ ભાગમાં માછલી હરી-ફરી શકે છે. માટે પાણી માછલીને ગતિમાં સહાયક કહેવાય છે. તેમ જીવ અને પુદગલની ગતિ (ગમનાગમન)માં સહાયક ધર્માસ્તિકાય, એ કાકાશમાં જ વ્યાસ છે, તેથી જીવ અને પુદ્ગલ એની સહાયથી માત્ર લેકમાં જ ગતિ કરી શકે છે.
(૫) અધર્માસ્તિકાયદ–વળી જેવી રીતે ઊભા રહેવા શીખનારા નાના બાળકને કે લાંબી બિમારીમાંથી ઊઠેલ માણસને ઊભા રહેવામાં કોઈને હાથ યા કઠેડા વગેરેને ટેકો સહાયક છે, તેમ જીવ અને પુદગલને ઊભા રહી શકવા, સ્થિર થઈ શકવામાં સહાયક કેઈ દ્રવ્ય છે. એ દ્રયનું નામ અધર્મા
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મનો સરળ પરિચય સ્તિકાય છે. એ પણ લોકમાં જ વ્યાપ્ત છે. તેથી બહુ બહુ તે જીવ-પુગલ લોકના છેડા સુધી જઈ શકે છે, માટે જ અહીં કર્મમુક્ત થયેલા જીવ ઊંચે જઈને લેકના અંતે સ્થિતિ કરે છે, સ્થિર થાય છે.
(૬) કાળદ્રવ્ય-આ પાંચ દ્રવ્યો ઉપરાંત જીવ અને પુદગલમાં નવું-જુનું, બહુ જુનું, હાલનું, પૂર્વનું, બહુ પૂર્વનું, એવા ભાવે કરનાર કાળ નામનું દ્રવ્ય છે. ચીજ એની એ છે પણ હમણું નવી કહેવાય છે, અને કલાક પછી બીજી ચીજ ઉત્પન્ન થઈ એની અપેક્ષાએ પર્વની એ ચીજ જુની કહેવાય છે. આ નવાનું જુનું કરે છે કેણી કહે, કાળ. એમાં સેકંડ, મિનિટ, કલાક, દિન, વર્ષ વગેરે અથવા સમય, ક્ષણ, ઘડી, થળ, દિવસ વગેરે હિસાબ છે. આમ ૧. જીવ, ૨. પુદ્ગલ, ૩. આકાશ, ૪. ધર્માસ્તિકાય, ૫. અધર્માસ્તિકાય અને ૬, કાળ-એ છ દ્રવ્ય છે.
બસ આ છ દ્રવ્યને સમૂહ એનું જ નામ વિશ્વ. આ જીવ પુદ્ગલ વગેરે છએ દ્રવ્યે મૂલરૂપે કાયમ રહે છે. પરંતુ એક બીજાના સહકારથી એમાં નવી નવી રીતભાત થાય, ને જુની જુની નષ્ટ થાય; અર્થાત્ મુખ્ય જીવ અને કમના હિસાબે અથવા કુદરતી રીતે નવી નવી ઉત્પત્તિ અને વિનાશ થાય છે. મૂળ છ દ્રવ્ય અવિનાશી છે. એમાં અવસ્થાએ બદલાયા કરે છે અર્થાત ઉત્પાદ, વ્યય, ધ્રૌવ્યની મહાસત્તાને અનુભવતા દ્રવ્યમાં જે અવસ્થા–પર્યાયનું પરિવર્તન થયા કરે છે, એ જ વિશ્વનું સંચાલન છે.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગવ્યુ કાણુ ? ઇશ્વર નહિ.
૨૯
પ્રશ્ન—અહી' છ ટુબ્યામાં પૂર્વે ધર્માસ્તિકાય કહ્યો એમાં અસ્તિકાય એટલે શું અને અસ્તિકાય કાણુ કાણુ ? ઉત્તર—અસ્તિ=અ'શ, પ્રદેશ. કાય=સમૂહ. જે દ્રવ્યમાં અંશ યાને પ્રદેશના સમૂહ હોય તેનું નામ અસ્તિકાય. દા. ત. ધર્મ નામનું દ્રવ્ય લેાકવ્યાપી એક દ્રવ્ય હાવા છતાં તે સમસ્ત નહિ પરંતુ પેાતાના અમુક અમુક અંશથી ત્યાં રહેલા જીવ કે પુદગલને ગતિમાં સહાય કરે છે. એથી એમાં અંશ સામિત થાય છે.
અસ્તિકાય પાંચ છે, જીવાસ્તિકાય, પુદગલાસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય,ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય ભાગ છૂટા પડી શકે યા ન પડી શકે, પણ જ્યાં અંશ કલ્પી શકાય તેનુ નામ અસ્તિકાય.
કાળ જ્યારે જુએ ત્યારે માત્ર વમાન એક સમયરૂપ જ મળે, સમુહ ન મળે, તેથી કાળ એ અસ્તિકાય નથી. વળી એક અપેક્ષાએ કાળ એ જીવાદિ દ્રવ્યના પર્યાય જ છે, તેથી સ્વતંત્ર દ્રવ્યરૂપ નથી માનાતા એટલે પાંચ અસ્તિકાય ન્યા એ જ વિશ્વ.
--જગત્કર્તા કાણુ ? ઈશ્વર નહિ.
વિશ્વનું સર્જન સંચાલન કોઈ ઇશ્વર કે ઇશ્વરીય શક્તિ નથી કરતી, કિન્તુ જીવ અને કમ કરે છે. પુરુષાથ જીવના, અને ટેકા કના. આ ઉપરાંત જો ઈશ્વરને જગત્કર્તા તરીકે લાવીએ તે અનેક પ્રશ્ન ઊભા થાય છે કે (૧) એ કયા પ્રયાજને ઘડભાંગ કરે ? (૨) અમુક જ જાતનુ કેમ કરે ? (૩)
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મના સરળ પરિચય
દુઃખદાયી થાય એવા પાતે કયા શરીરથી કરે
૩૦
ઈશ્વર જો યાળુ હાય તા જીવને પદાર્થોનું સર્જન કેમ કરે? (૪) એ શરીર શામાંથી અને શી રીતે બન્યુ ́ ?....વગેરે.
આના ઉપર વિચારતાં નવી સમસ્યાઓ ખડી થાય છે. (૧) ઈશ્વર જો કાઈ પ્રત્યેાજન વિના સર્જન કે નાશકરે એ મૂખ રમત કહેવાય. (૨) ક્રીડાથી કરે તેા ખાળક કહેવાય. (૩) દયાથી કરે તેા બધાને સુખી અને બધા માટે સુખના સાધન કરવા જોઈએ. (૪) જો કહે કે ઈશ્વર તેા ન્યાયાધીશ છે, તેથી જીવને ગુનાની સજા માટે દ્રુઃખના સાધન સર્જે છે, તા ત્યાં પહેલા પ્રશ્ન એ જ થાય કે આટલું બધું કરી શકનાર ઈશ્વર તેા સર્વ શક્તિમાન ગણાય, અને એને દયાળુ તા માના જ છે, તેા એ ઈશ્વર જીવને ગુના જ શા માટે કરવા દે કે જેથી પછી એ ગુનાની સજા કરવી પડે? ઈશ્વર પેાતાની શકિતથી જીવને પાપથી કેમ રાકે નહિ? પેાલીસ પેાતાની સામે જ કાઈને બીજાનું ખૂન કરતા જોઈ રહે તે એ પેાલીસ પણ ગુનેગાર ગણાય. શુંઈ શ્વરને ગુનેગાર ઠરાવવા છે ? અગર ગુના કરતા રોકવાની તાકાત વિનાના ગણાવવા છે? યા નિય મનાવવે છે ? (૫) વળી એ પણ પ્રશ્ન છે કે ઇશ્વર કહ્યાં બેસીને સર્જન કરે છે? તમારા માનવા પ્રમાણે તે પૃથ્વી પણ ઇશ્વર અનાવશે ત્યારે થશે, તે પૃથ્વીને કયાં બેસીને મનાવશે ? વળી ઇશ્વરનું શરીર કયાંથી આવ્યું, કોણે મનાવ્યું? ઈશ્વરને પહેલાં શરીર હતું નહીં તેા હાથ-પગ વિના શી રીતેવિશ્વને
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
દવ્ય-ગુણ–પર્યાય ઘડે છે? સ્વયં નિરાકાર ઈશ્વરે સાકાર રચના કેવી રીતે કરી? સારાંશ એ છે કે ઈશ્વર જગકર્તા નથી.
જગકર્તા જીવ અને કમ–ત્યારે જે જીના તેવા તેવા કર્મના હિસાબે જ ઈવર સર્જન કરે છે માટે ઈશ્વરને
ર્તા માન છે, તો એવું માનવાથી સર્યું. કહો કે કમ જ સર્જન કરે છે. મોટા પર્વત, નદીઓ, સૂર્ય-ચંદ્ર વગેરેને કમ બનાવે છે. એ બધાં સર્જન જીવેના શરીરના જુથ છે. તે તે જીવેના તેવા કેવા કર્મના હિસાબે તેવા તેવા શરીર બને છે; એનું જ નામ પર્વત, વૃક્ષ, પૃથ્વી વગેરે છે, એ કેઈ જીવતા શરીર છે માટે જ કપાવા-છેદાવા છતાં મનુ. બ્દશરીરના ઘાની જેમ ફરીવાર પુરાઈ–રુઝાઈ જાય છે, અને બરાબર અખંડ જેવાં થઈ જાય છે. અને જીવ નીકળી જતાં એવું નથી બનતું. માનવ શરીરમાંથી પણ જે જીવ નીકળી જાય છે તે ઘા પુરાત-રુઝાતું નથી. એને અર્થ જ એ, કે જીવ છે તે જ કર્મના સહારે નવાં શરીરનું કે શરીરના અન્ય ભાગોનું સર્જન-સમારકામ થાય છે.
જમીન, ખાતર, બીજ, પાણી વગેરે વિદ્યમાન હવા છતાં ત્યાં જ દાખલ થઈને જ બીજમાંથી લીલે અંકુર, કસ્થાઈ થડ, લીલાં પાન, ગુલાબી ફૂલ, મધુરું ફળ, વગેરેરૂપે પિતપોતાના શરીર બનાવે છે.
૧૦. દ્રવ્ય–ગુણુ-પર્યાય પહેલાં કહી આવ્યા કે વિશ્વ છ દ્રવ્યમય છે, અને એ દ્રવ્યમાં, ગુણ-પર્યાયનું કામકાજ ચાલે છે તે વિશ્વનું
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨.
જૈનધર્મને સરળ પરિચય સંચલન છે. આમાં દ્રવ્ય એટલે જેનામાં ગુણ-પર્યાય રહે, (૫યય અવસ્થા), અર્થાત્ જેનામાં ગુણ હય, શક્તિ હોય અને જેને અનેક અવસ્થાઓ હેયતેદ્રવ્ય કહેવાય. જગતમાં દ્રવ્ય જેવી વસ્તુ હોય તે જ એના આધારે ગુણ–પર્યાય અને શક્તિ રહી શકે.
ગુણ-પર્યાયમાં ફરક આ છે કે-રવિનો ગુણ માવિન પથાર સાથે રહે તે ગુણ, ક્રમસર થયા કરે તે પર્યાય. દા. ત. સોનામાં પીળાશ, ચળકાટ, કઠણાઈ વગેરે સાથે રહે છે તે ગુણ કહેવાય, અને લગડી, કડું, કઠી વગેરે અવસ્થા ક્રમસર બને છે તે પર્યાય કહેવાય. જીવમાં જ્ઞાન, દર્શન વગેરે ગુણો છે, અને બાળપણું કુમારપણું યુવાની વગેરે પર્યા છે. હવે આમાં અપેક્ષાએ ગુણને પણ પર્યાય કહેવાય, કેમકે તે ય ક્રમસર પણ થયા કરે છે. દા.ત. પહેલા સૂર્યાસ્તનું પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન, પછી થતું સંધ્યાનું પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન. તેથી એ ક્રમશઃ પેદા થવાવાળા થયા. એને પર્યાય પણ કહેવાય.
બાકી જીવ દ્રવ્યમાં ગુણે બે પ્રકારે, (૧) સ્વાભાવિક ગુણે જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર શકિત–વીર્ય વગેરે છે. અને (૨) આગન્તુક ગુણ મિથ્યાત્વ રાગાદિ કષાય વગેરે છે. ત્યારે અવસ્થા તરીકે જીવને સંસારીપણું, મુક્તપણું, સંસારીપણુમાં મનુષ્યપણું, દેવપણું વગેરે. મનુ ષ્યપણુમાં બાલ્યપણું, યુવાનપણું વગેરે અવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે; આ પર્યાય છે.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિવ્ય-ગુણ–પર્યાય
પુદગલ દ્રવ્યમાં ગુણે.-રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પશ આકૃતિ વગેરે છે અને પર્યાયે જુદી જુદી અવસ્થાઓ છે. દા. ત. સેનામાં પીળાશ, ભારેપણું, કઠોરતાદિ એ ગુણે છે અને લગડીપણું, પ્રવાહીપણું, કંઠીપણું વગેરે પર્યા છે. એમ દૂધપણું, દહીંપણું માખણપણું વગેરે પર્યાય છે. પૃથ્વી જલ, અગ્નિ, કાષ્ઠ, પત્થર, પવન, ધાતુ, તિમિર, વીજળી, પ્રકાશ, શદ, છાયા વગેરે બધાએ પુદ્ગલના રૂપક છે.
આકાશકિવ્યને ગુણ અવગાહ છે. એથી વસ્તુને એ પિતાનામાં અવગાહે છે, વસ્તુને પિતે અવકાશ–દાન કરે છે, અને એના પર્યાયે કુંભાકાશ, ગૃહાકાશ વગરે છે. ઘડો પડ્યો છે. તે એ ઘડાએ રેકેલ આકાશને ભાગ ઘટાકાશ કહેવાય, ઘરે ઘરમાં ફૂટી ગયે, તે તે જ ઘટાકાને હવે ગૃહાકાશ કહીશું.
ધર્માસ્તિકાય દ્રવ્યમાં ગતિસહાયકતા, એકવ વગેરે ગુણ છે, અને જીવધર્માસ્તિકાય, પુદ્ગલ-ધમસ્તિકાય વગેરે પર્યાય છે; એમ અધર્માસ્તિકાય દ્રવ્યમાં સ્થિતિસહાયકતા, એકત્વ વગેરે ગુણ છે. જીવ-અધર્માસ્તિકાય, પુદ્ગલ-અધર્માસ્તિકાય પર્યાય છે.
કાળ દ્રવ્યમાં નવું–જુનું કરવાની વર્તના, એ ગુણ છે. વર્તમાનકાળ, ભૂતકાળ, સૂર્યોદયકાળ, મધ્યાહ્નકાળ, બાલ્યકાળ, તરુણકાળ વગેરે પર્યાય છે. અન્યમને કાળ પર્યાયરૂપ જ છે.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
જનધર્મને સરળ પરિચય છ દ્રવ્યના ગુણ પર્યાયને કઠો
ગુણ
પર્યાય
જીવ
સ્વાભાવિકગુણું–જ્ઞાન, ચારિત્ર, સુખ વિર્યાદિ
મનુષ્યપણું, દેવપણું, બાયપણું, યુવાનપાયું વગેરે.
વૈભાવિક ગુણ–મિથ્યાત્વ. રાગ દ્વેષાદિ
પગલ
રૂપ, રસ, ગંધ, પશે, આકૃતિ, ગુરુતા, લધુતા.
અમુક જાત, ભાત, માલિકી સંબંધ, કાળસંબંધ, સ્થા
આકાશ
અવગાહ (અવકાશ દાન).
ધટાકાશ, ગૃહાકાશ.
ધમસ્તિકાય,
ગતિસહાયકતા
જીવ–ધર્માસ્તિકાય.
પુગલ
અધર્માસ્તિ | સ્થિતિસહાયકતા
જીવ અધમસ્તિકાય. યુગલ .
કાય
કાળ ! નવુંજુનું કરવાની વર્તના. વર્તમાન, ભૂત, બાલ્ય,
| | તરુણાદિ. પર્યાય બે જાતના હેય છેઃ (૧) વ્યંજન પર્યાય, (૨) અર્થપર્યાય. વ્યંજન પર્યાય–વસ્તુ જેનાથી વ્યક્ત થાય તે. દા. ત. ઘડાને વ્યંજન પર્યાય-ઘડે, કુંભ, કલશ, ગાગર વગેરે. એમ જીવને વ્યંજન પયય–જીવ, આત્મા, ચેતન, પ્રાણ વગેરે.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
છ દિવ્યના ગુણ
અથ–પર્યાય-પદાર્થની ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થાએ. દા. ત–પાણીને ઘડો, ઘીને ઘડે વગેરે અવસ્થાઓ, અથવા કુંભારની માલિકી, વેચાણ થયા પછી ખરીદનારની માલિકી; અથવા માટલીની અપેક્ષાએ નાનાપણું, લોટાની અપેક્ષાએ મોટાપણું,–આ બધા ઘડાના અથ–પર્યા કહેવાય છે.
બીજી રીતે પર્યાય બે જાતના –(૧) વપર્યાય, (૨) પરપર્યાય. (૧) સ્વપર્યાય –પોતાનામાં વળગી રહેનારા. (ર) પરપર્યાયઃ–પોતાનામાં નહિ રહેનારા. દા. ત. ઘડામાં માટીમયતા છે એ સ્વપર્યાય, સુતરમયતા નથી એ પરપર્યાય. ઘડામાં ગૃહવાસિતા છે એ સ્વપર્યાય, તળાવવાસિતા નથી એ પરપયોય.
પ્રશ્ન–પરપર્યાય તો પરના થયા, પણ ઘડાના કેવી રીતે ?
ઉત્તર–પરપર્યાય એ પરના તે સ્વપર્યાય છે. જ્યારે ઘડાના એ પરપર્યાય છે. તે ઘડાના પર્યાય એ રીતે કે જ્યારે સ્વપર્યાય ઘડા સાથે એકમેક-રૂપતાથી સંબંધિત છે ત્યારે પરપર્યાય પણ અલગ-રૂપતાથીએ જ ઘડાના સંબંધી છે. ઘડે જેમ માટીમય કહેવાય છે, એમ એ જ ઘડે “સુતરમય નથી, કે સુવર્ણમય નથી, તેમ કહેવાય છે. માટીમય કેણુ? ઘડો. સુવર્ણમય કેણ નહિ? તે એજ ઘડો. માત્ર ઘડાની સાથે માટીમયતા અસ્તિત્વ (અનુવૃત્તિ) સંબંધથી સંબંધિત છે. સુવર્ણમયતા નાસ્તિત્વ ( વ્યાવૃત્તિ) સંબંધથી સંબંધિત છે. ઓરમાન પુત્ર
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મને સરળ પરિચય કેને? સાવકી માને. ખરેખર તે એને એ પુત્ર નથી. છતાં ઓરમાયા સંબંધથી એને જ કહેવાય છે. એમ પરપર્યાય ઘડાને જ કહેવાય.
આ સ્વપર્યાય ચાર રીતે હોઈ શકે. (૧) દ્રવ્યપર્યાય, (૨) ક્ષેત્રપર્યાય, (૩) કાલપર્યાય અને(૪) ભાવપર્યાય. (૧) દ્રવ્યપર્યાય એટલે વસ્તુના મુખ્યદલ (ઉપાદાન)ની અપેક્ષાએ પર્યાય (ર૩) વસ્તુને રહેવાના ક્ષેત્ર અને કાલની અપેક્ષાએ ક્ષેત્રપર્યાય, કાલપર્યાય-(૪) વસ્તુના ગુણધર્મ એ ભાવપર્યાય. દા. ત. કપડામાં સૂતર એ દ્રવ્યપર્યાય. કપડું કબાટમાં રહેલું એ ક્ષેત્રપર્યાય, નવું યા અમુક માસનું એ કાલપર્યાય, સફેદ ચીકણું, કિંમતી કેટરૂપે, અમુક વ્યકિતની માલિકીનું વગેરે વગેરે એ ભાવપર્યાય.
આ દ્રવ્યાદિ પણ બે રીતે (૧) સ્વદ્રવ્ય, સ્વક્ષેત્ર, સ્વકાલ, સ્વભાવ પર્યાય, અને (૨) પરદ્રવ્ય, પરક્ષેત્ર, પરકાલ, પરભાવ પર્યાય. દા. ત. ઉપર કહ્યા તે વસ્ત્રના સુતરાઉપણું, કબાટમાં રહેલા પણું વગેરે એ સ્વદ્રવ્યાદિ પર્યાય છે, અને એ જ વસ્ત્રમાં રેશમીપણું શરીર પર રહેલાપણું, લાલાશ, ફેરાપણું–સસ્તાપણું, ખમીસપણું. અમુકની માલિકી, વગેરે એના પરદ્રવ્યાદિ પર્યાય છે.
આથી એક વાત સ્પષ્ટ થાય છે કે અવસ્થા એકલી નથી રહેતી પણ કેઈ આધાર દ્રવ્યને લઈને રહે છે. દ્રવ્ય છે તે એમાં અવસ્થાઓ આવે છે ને જાય છે, એટલે જ વિદ્યુતશકિત, લેહચુંબકની આકર્ષણ શકિત, વગેરે પણ પુદ્ગલ દ્રવ્યને લઈને
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
છ દ્રવ્યના ગુણ
૭ જ છે. એટલે દ્રવ્ય ત્રિકાળવતી છે ગુણપર્યાય એના પલટાતા ધર્મો છે.
જેવી રીતે પુદ્ગલ દ્રવ્યની શકિતઓ છે, એવી રીતે આત્મદ્રવ્યની પણ સ્વતંત્ર શક્તિઓ છે. માત્ર આપણે આત્મા તરફ દષ્ટિવાળા નહોઈએ તે ન સમજાય; બાકી મહાવિદ્વત્તા, અખૂટ અતુલ બલ, મહાગીપણું, અદ્દભુત ત૫, ક્ષમા વગેરે શું છે? આત્મશકિતઓ છે. આગળ વધીને મંત્રશક્તિ, વિદ્યાશકિત, ગગનગામિની આદિ લબ્ધિઓ, યાવત કેવલજ્ઞાન અને ટેક્ષલ બ્ધિ એ બધી અચિંત્ય-અનુપમ શકિતઓ આત્માની જ છે.
૧. નવતત્ત્વ પૂર્વ જોયું કે વિશ્વ એ જીવ અને અજીવ (જડ) દ્રવ્યોને સમૂહ છે. એટલે મુખ્ય તત્ત્વ છે,–જીવ અને અજીવ. પરંતુ આટલું જ જાણવાથી બધું કાર્ય સરતું નથી. ઉચ્ચ માનવ જીવનમાં શું કરવું? શું શું કરવાથી શું શું ફળ મળે? આપત્તિની ઈચ્છા ન હોવા છતાં અને એને બહુ રકવાના પ્રયત્ન કરવા છતાં આપત્તિ અને પ્રતિકૂળનું આક્રમણ કેમ થાય છે? કયારેક એ૫ પ્રયત્ન છતાં મોટી સગવડ કેમ સારી મળે છે? વગેરે જિજ્ઞાસાઓ ઊભી રહે છે. આ જિજ્ઞાસા સંતોષવા અને જીવની ઉન્નતિ સાધવા નવતત્વની વ્યવસ્થા સમજવી પડે.
એને સમજવા માટે એક કાલ્પનિક ચિત્ર છે. દા.ત. એક સરોવર છે. એમાં નિર્મળ પાણી છે. પરંતુ નાકે દ્વારા બહારને કચરે અંદર વહી આવે છે. એ કચરામાં પણ એ જાત છે, એક સહેજ સારા રંગવાળે. બીજે ખરાબ રંગ
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
જૈન ધર્મને સરળ પરિચય વાળે. હવે જો આનીકના દરવાજા બંધ કરાય તે, ન કચરે આવતું બંધ થાય, અને કેઈ જે એવું ચૂર્ણ અંદર નખાય તે અંદરનો કચરો સાફ થઈ જાય. એ જ રીતે (૧) જીવ જાણે એક સરોવર છે. એમાં અનંત જ્ઞાન, અનંત સુખદિપ નિર્મળ પાણી છે. પરંતુ મિથ્યાત્વ, કષાય, હિંસાદિરૂપ નીકો દ્વારા કર્મકચરે જીવ સાવરમાં ભરાયા કરે છે. (૨) આ કર્મ કચરે જડ છે, અજીવ છે, એવાં બીજા પણ પુદગલાદિ દ્રવ્ય જડ છે, અચેતન છે. એને અવતરવ કહેવાય. (૩) ત્યારે કમને લાવનાર મિથ્યાત્વાદિને આશ્રવતત્વ કહેવાય;
આશ્રવ—જેના દ્વારા આત્મ-સરોવરમાં કર્મ શ્ર–વહી આવે. હવે અવસરોવરમાં જે કમ એકઠાં થાય છે તે બે જાતના, (i) એક શુભ (ii) બીજા અશુભ. શુભ કર્મ મનને અનુકૂળ ફળ દેખાડે છે, અશુભ કર્મ મનને પ્રતિકૂળ ફળ દેખાડે છે. (૪) શુભ કર્મને પુણ્યતત્વ કહેવાય. (૫). અશુભ કર્મને પાપતત્વ કહેવાય. (૬) આશ્રવની નક સામે જે સમ્યકત્વ, સામાયિક, ક્ષમા, અહિંસા-વ્રત નિયમ વગેરે દરવાજા યા ઢાંકણું ગોઠવી દેવાય, તે કર્મકચરો આવતે અટકે. તેથી આ સમ્યકત્વ સામાયિકાદિને સંવરતત્વ કહેવાય. સંવર-કર્મની આડે ઢાંકણું (૭) હવે કર્મ જે આવે છે તે આત્મા સાથે બંધાય છે, એકમેક થઈને રહે છે. એ કમને સ્વભાવ, સ્થિતિ, કાળ, રસ વગેરે નકકી થાય એને બંધતવ કહેવાય (૮) આ બંધાયેલા કર્મ કચરાને બાર પ્રકા
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવતત્વની ટૂંકી સમજ રના તારૂપી ચૂર્ણથી સાફ કરી શકાય છે, નિરણ કરી શકાય છે. માટે એ તપને નિર્જરાતત્વ કહેવાય. (૯) જ્યારે સવ કર્મનો ક્ષય થાય છે, ત્યારે જીવના અનંત જ્ઞાન દર્શન સુખ વગેરે ગુણો પ્રગટ થાય છે અને જીવ સંસારના સર્વ બંધનથી મુક્ત થાય છે માટે જ એને મોક્ષતત્વ કહેવાય. આમ ૯ તત્વ છે. એના જ્ઞાનથી ય શું? હેય શું? ઉપાદેય શું? વગેરેની ખબર પડે.
નવતત્વની ટૂંકી સમજ આ પ્રમાણે ૧. જીવ–ચેતના લક્ષણવાળા, જ્ઞાનાદિગુણવાળે. ૨. અજીવ-ચૈતન્યરહિત, પુદ્ગલ, આકાશ વગેરે દ્રવ્ય. ૩. પુણ્ય–શુભ કમપુદ્દગલ, જેનાથી જીવને મનગમતું મળે.
દા. ત. શાતાદનીય, યશનામકર્મ, વગેરે ૪. પાપ–અશુભ કર્મ પુદગલ, જેનાથી જીવને અણગમતું
મળે. દા.ત. અશાતા અપયશ, વગેરે ૫. આશ્રવ-જેનાથી આત્મામાં કમશ્રવી આવે, વહી આવે. કમને આવવાના રસ્તા. દા.ત.મિથ્યાત્વ, ઈન્દ્રિય, અવિરતિ,
કષાય અને ગ. ૬. સંવર-કર્મને આવતાં અટકાવનાર, દા. ત. સમ્યકત્વ,
ક્ષમાદિ, પરિસહ, શુભભાવના, વ્રત-નિયમ, સામાયિક,
ચારિત્ર વગેરે. ૭. બંધ-આત્મા સાથે કર્મને દૂધ-પાણીની જેમ એકમેક
થત સંબંધ. કર્મમાં નક્કી થતી પ્રકૃતિ (સ્વભાવ), સ્થિતિકાલ, ઉગ્ર-મંદ રસ, અને દળપ્રમાણપ્રદેશ.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મને સરળ પરિચય ૮. નિજ રા-કમને હાસ કરનાર બાહા અત્યંતર તપ,
દા.ત. ઉપવાસ, રસત્યાગ, કાયલેશ વગેરે એ બાહા.
પ્રાયશ્ચિત્ત,વિનય, સેવા, સ્વાધ્યાય, ધ્યાન વગેરે આત્યંતર. ૯. મોક્ષ-જીવને કર્મસંબંધથી સર્વથા છૂટકારે અને જીવનું
અનંતજ્ઞાન-અનંતસુખ ઈત્યાદિ સ્વરૂપે પ્રગટ થવું તે.
આ નવતત્વ જિન-તીર્થકર ભગવાને કહેલા છે. માટે જૈન તત્વ કહેવાય. જિન એટલે રાગદ્વષને જય કરનાર. એ ત્રણેય કાળના વિશ્વના તમામ ભાવે પ્રત્યક્ષ જુએ છે, જાણે છે, માટે એ સર્વજ્ઞ છે. વીતરાગ-સર્વને જૂઠ બોલવાને કેઈ કારણ નથી. જાવું રાગથી, દ્વેષથી, ભયથી, હાસ્યથી, અજ્ઞાનથી મોહથી બેલાય છે.
એ રાગ જ અજ્ઞાનાદિ જેમને મુદ્દલ નથી તે કદી જૂઠું બોલે નહિ. માટે વીતરાગ સર્વજ્ઞપ્રભુએ કહેલું તે બધું સાચું જ છે. આ નવતવ તેમણે કહ્યા હોવાથી પૂરેપૂરાં સત્ય છે એવી શ્રદ્ધા કરે તેનામાં સમ્યક્ત્વ-સમ્યદર્શન આપ્યું કહેવાય. આ નવતત્ત્વના વિષયમાં જ્ઞાન ઉપરાંત સાચી શ્રદ્ધા લાવવા માટે નવતત્વને વિભાગવાર ત્રણ રીતે સ્વીકારવા જોઈએ.–
૧. જીવ–આજીવને શેયતત્વ (જાલ્સવા) તરીકે
૨. પાપ, અશુભ આશ્રવ અને બંધને હેય (ત્યાજ્ય) તવ તરીકે; અને
૩. પુણ્ય (પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય), શુભઆશ્રવ, સંવર, નિર્જર અને મોક્ષ, એને ઉપાદેય (આદરવા જેવા) તત્વ તરીકે.
હોવાથી
કહે સદ્ધી કરે તેના
હ
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનું મૌલિક અને વિકૃત સ્વરૂપ
આમ ફેય, હય, ઉપાદેય તરીકે સ્વીકારવા એટલે ? ય પ્રત્યે ઉદાસીનભાવ રાખ (રાગ ષ ન કરવા લાયક માને), ૨. હેય પ્રત્યે ત્યાજ્ય માની અરુચિ-અણગમા થાય અને ૩. ઉપાદેય પ્રત્યે આદરણીય સમજી રુચિ, રસ, હેશ રખાય. - ર, જીવનું મૌલિક અને વિકૃત સ્વરૂપ
જીવ અને જડ એક સરખા સ્વભાવના છે એવું તે કહેવાય નહિ; નહિતર પિતે જડરૂપ કે જડ પતે જીવરૂપ કેમ ન બને ? કહેવું જોઈએ કે બંનેના સ્વભાવ જુદા છે. જીવના મૂળસ્વરૂપમાં અનંતજ્ઞાન છે. એને જ્ઞાન–સ્વભાવ જ એને જડદવ્યથી જુદું પાડે છે. આ જ્ઞાન જે એને સ્વભાવ ન હોય તે કઈપણ બહારના તત્વની તાકાત નથી કે એનામાં જ્ઞાન પ્રગટ કરી શકે. હવે જ્યારે જ્ઞાન એ જીવને સ્વભાવ છે, ત્યારે વિચારવાનું એ છે કે, શું એ જ્ઞાનગુણ મર્યાદિત હોય અર્થાત્ અમુક જ શેય-હેયાદિ વિષયને જાણે કે સમસ્ત શેય—હેયાદિ વિષયને જાણે ? મર્યાદિત ન કહી શકાય; કેમકે મર્યાદાનું માપ કેણુ નક્કી કરે, કે આટલું જ માપ હાય, વધારે કે ઓછું નહિ ? માટે કહે કે જેમ દર્પણની સામે જેટલું આવે એટલા બધાનું પ્રતિબિંબ ઝીલે છે. એમ જ્ઞાન વિશ્વમાં જે કઈ સેય વસ્તુ છે એને જાણું શકે, માત્ર જેમ છાબડા નીચે ઢંકાયેલ દીવાને પ્રકાશ, કાણામાંથી જેટલ બહાર આવે, એટલો જ બહારના પદાર્થોને પ્રકાશિત કરે છે. એવી રીતે કર્મથી
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
- જનધર્મને સરળ પરિચય છવાઈ ગયેલ આત્માને જ્ઞાનપ્રકાશ જેટલા કમ–આવરણ ખસવાથી ખુલે થાય, એટલા જ પ્રમાણમાં રેય વસ્તુને પ્રકાશ થાય. એટલા જ વિષયને જાણે. સમસ્ત આવરણ દૂર થતાં સમરત યનું જ્ઞાન ખુલ્લું થાય. એ યમાં ભૂતભવિષ્ય-વર્તમાન ત્રણેય કાળના સમસ્ત જીવ-જડના સર્વ ભાવ જણાય.
બાકી જીવના મૂળસ્વરૂપમાં (૧) અનંતજ્ઞાન છે, એમ (૨)અનંતદર્શન છે,(૩)અનંતસુખ છે, (૪)ક્ષાયિક સમ્યકત્વ અને ક્ષાયિક ચારિત્ર યાને વીતરાગતા છે, (૪) અક્ષય-અજર-અમર સ્થિતિ છે,(૬)અરુપિપણું છે,(૭)અગુરુલઘુ સ્થિતિ છે, (૮) “અનં. તવીર્ય વગેરે શકિત છે. એક મહારત્ન કે સૂર્યની જેમ જીવમાં આ આઠ મૂળ તેજસ્વી સ્વરૂપ છે. પરંતુ વાદળથી છવાઈ ગયેલા સૂર્યની જેમ અથવા માટીથી લેપાયેલા ખાણના રત્નની જેમ જીવ આઠ જાતના કર્મયુગલથી છવાઈ ગયેલ છે, ઢંકાઈ ગયેલ છે, તેથી એનું મૂળ સ્વરૂપે પ્રગટ નથી. ઉલટું એકેક કર્મ-આવરણના લીધે એમાં મેલું સ્વરૂપ પ્રગટે છે. દા. ત. જ્ઞાનાવરણ કમના લીધે અજ્ઞાન સ્વરૂપ બહાર પડયું છે, દર્શનાવરણકર્મના લીધે દર્શનશક્તિ હણાઈ ગઈ હેવાથી અંધાપ, અશ્રવણ, વગેરે તથા નિદ્રાઓ બહાર પડી છે. આઠે કર્મથી જુદી જુદી વિકૃતિ, ખરાબી ઊભી થઇ છે. આને સૂર્ય પર વાદળના ચિત્રથી સમજી શકાશે.
- અહિં ધ્યાન રાખવાનું કે ચિત્રની સરળતા ખાતર સૂર્ય કે રત્નના માત્ર એકેક ભાગમાં જ એકેક પ્રકાશ, કર્મ
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનું મૌલિક અને અસર બતાવાય, બાકી આત્મામાં તે દરેકે દરેક પ્રકાશ વગેરે વિશેષતા આત્માના સર્વ ભાગમાં વ્યાપેલી છે. એમાં જ્ઞાનાવરણ, દશનાવરણ કર્મનું સ્વરૂપ ઉપર જોયું. હવે આગળ વેદનીય કર્મથી જોઈએ. વેદનીય કર્મથી આત્માનું મૂળ સ્વાધીન અને સહજ સુખ દબાઈ જઈને કૃત્રિમ, પરાધીન, અસ્થિર શાતા-અશાતા ઊભી થઈ છે. મેહનીય કર્મના આવરણથી મિથ્યાત્વ, રાગદ્વેષ, અત્રત, હાસ્યાદિને, કામક્રોધાદિ પ્રગટ થયા કરે છે. આયુષ્ય કર્મથી જન્મજીવન-મરણના અનુભવ કરવા પડે છે. નામકર્મના લીધે શરીર મળવાથી જીવ અરૂપી છતાં રૂપી જે થઈ ગયે. છે. એમાં ઈન્દ્રિયે, ગતિ, જશ-અપજશ, સૌભાગ્ય દૌભગ્ય, ત્રસપણું–રથાવરપણું વગેરે ભાવે પ્રગટે છે. ગોત્રકર્મના લીધે ઊંચુંનીચું કુળ મળે છે, અને અંતરાયકર્મને લીધે કૃપણુતા, દરિદ્રતા, પરાધીનતા અને દુર્બળતા ઊભી થઈ છે
એમ જીવમાં મૂળ સ્વરૂપ ભવ્ય, શુદ્ધ અને અચિંત્ય એનુપમ હોવા છતાં, કમની જકડામણને લીધે જીવ તુચ્છ, મલિન વિકૃત સ્વરૂપવાળ બની ગયું છે. પૂર્વે કહી આવ્યા તેમ આ વિકૃતિ કેઈ અમુક વખતે શરૂ નથી થઈ, કિન્તુ કાર્ય કારણુભાવના નિયમ મુજબ અનાદિ અનંત કાળથી ચાલી આવે છે. જુના જુના કર્મ પાકતાં જાય છે, તેમ તેમ એ. આ વિકારેને પ્રગટ કર્યો જાય છે, અને કર્મ પિતે આત્મા ઉપરથી ખરી જાય છે, પણ એની પછીના કર્મ પાછા પાકી પાકીને ફળ દેખાયે જાય છે. તેથી વિકારેની સતત ધારા ચાલી રહે છે. બીજી બાજુ નવાં નવાં કમ ઊભા થતાં
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
જૈનધર્મનો સરળ પરિચય જાય છે, અને એ પાછા સ્થિતિકાળ પાયે વિકાર દેખાડશે જાય છે. આમ સંસારધારા અનાદિથી ચાલુ જ છે. જે કમને ખેંચી લાવનાર આશ્રવે બંધ કરાય અને સંવર સેવાય તે નવા કર્મ આવતાં અટકે, એને જુનાને નિર્જરા તપથી નિકાલ આવે. એમ એક દિજીવ સર્વ કર્મથી રહિત બનતા મેક્ષ પામે. પિતાના અનંત જ્ઞાનાદિનું મૂળ સ્વરૂપ એક વાર પૂર્ણ પ્રગટ થઈ જાય, પછી કઈ જ આશ્રવ ન રહેવાથી ક્યારે ય પણ કર્મ લાગવાના નહિ, અને સંસાર અવસ્થા થવાની નહિ.
-૧૩. જીવના ભેદ વિશ્વમાં છ બે પ્રકારના છે. એક મુક્ત, બીજા સંસારી. મુક્ત એટલે આઠ પ્રકારના કર્મથી રહિત. સંસારી એટલે કમબંધનથી જુદી જુદી ગતિએ, શરીરે, પુદ્ગલ અને ભાવમાં સંસરણ કરનારા–ભટકનારા.
સંસારી એક ઈન્દ્રિયથી માંડી, પાંચ ઈન્દ્રિવાળા હોય છે. એમાં એક જ સ્પર્શનેન્દ્રિયવાળા એકેન્દ્રિય જ સ્થાવર કહેવાય છે, અને બે ઈન્દ્રિય, ત્રણ ઇન્દ્રિય, વગેરે ધરાવનાર છે ત્રસ કહેવાય છે. ઈનિી ગણતરી આપણા મુખ પર દાઢીથી માંડી કાન સુધીને જે કેમ છે તે હિસાબે સમજવી. દા.ત. એકેન્દ્રિય જીવોને એકલી
સ્પર્શનેન્દ્રિય, દ્વીન્દ્રિય જીવોને સ્પર્શન અને રસના ઈન્દ્રિય, -ત્રીન્દ્રિય જીને એ બે ઉપરાંત ધ્રાણેન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય જીને ઉપરાંત ચક્ષુ વધારે, અને પંચેન્દ્રિય અને એ ચાર ઉપરાંત
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવના બેડ
શ્રોત્રેન્દ્રિય. એમ સંસારી જીવા ૫ પ્રકારે-એકેન્દ્રિય-ઢીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય. આમાં એકેન્દ્રિય એ સ્થાવર જીવ છે. એ ગમે તેવા ઉપદ્રવ આવે તે પણ. સ્વેચ્છાથી હાલી ચાલી ન શકે. એવા જીવાને એકલી ૫શનેન્દ્રિય એટલે કે એકલ' શરીર હાય, પણ બીજી રસનેન્દ્રિય વગેરે કે હાથ-પગ વગેરે હાય નહિ. આ શરીર પૃથ્વી-રૂપ હાય, પાણીરૂપ હાય, અગ્નિ રૂપ, વાયુરૂપ કે વનસ્પતિ સ્વરૂપ હાય. પૃથ્વીરૂપી કાયાને ધરનારા તે પૃથ્વીકાય જીવ. પાણી(અપ્)રૂપી કાયાને ધરનાર તે અગ્નિરૂપી કાયાને
જીવ..
વાયુરૂપી કાયાને વનસ્પતિરૂપી કાયાને
""
""
આમ સ્થાવર જીવના પૃથ્વીકાયાદિ રૂપે પાંચ પ્રકાર છે. (ધ્યાનમાં રહે કે પાણીમાં પેારા વગેરે જીવ તા જુદા છે, પણ મુદ્દે પાણી એ કાઈ જીવનુ શરીર છે. એ પાણીને જ શરીર તરીકે ધારણ કરીને રહેલ તે અકાય જીવ. ખહું જ સૂક્ષ્મ, ઝીણા બિંદુથી પણુ અસંખ્યાતમા લાગતું શરીર, પાણીના એક જીવનુ હાય છે, અને તે અસંખ્ય ભેગા થાય ત્યારે મિંદુરૂપે આપણી નજરે ચઢે છે. એવુ' જ પૃથ્વીકાય, તેઉકાય, વાઉકાય અને ઝીણા નિગેાદ વનસ્પતિકાય માટે સમજવાનું. નિગેાદ એટલે એવું શરીર કે જે એકને ધારણ કરીને અનંત જીવ રહેલા હોય. માટે આ જીવને સાધારણુ વનસ્પતિકાય અથવા અનંતકાય જીવ
""
""
""
""
,,
અકાય તેજાય
વાયુકાય વનસ્પતિકાય
""
,,
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મને સરળ પરિચય કહેવાય છે. આ પાંચે સ્થાવર જીવોમાં કોણ કોણ ગણાય તેને કઠે આ મુજબ છે – પૃથ્વીકાય | અકાય
વનસ્પતિકાય તેઉકાય વાઉકાય)
પ્રત્યેક | સાધારણ માટી, ખડી, કુવા–નદીનું અગ્નિ વાયુ વૃક્ષ જમીનકંદ લુણ તળાવ
જવાળા પવન ધાન્ય – કાંદા ખાર,પાષાણી ઝરણુ- દીવો હવા બીજ લસણું, સુરણ કહ, કનક વરસાદના ! વીજળી વટાળ. પત્ર આદુ, લીલીવગેરે | પાણી, બરફી ઉજેહી
૫૫. હળદર, ધાતુઓ, ધુમસ, ઝાકળા તણખા
બટેટા પારો એસ
છાલ શકરિયા પરવાળા,
ગાજર રને
લીલ, ફૂગ સ્ફટિક મણસીલ અબ્રક
ફટકડી
સુર
આમાં પ્રત્યેક એક શરીરમાં એક જીવ. સાધારણ એક શરીરમાં અનંત જીવ.
હવે દ્વીન્દ્રિય (બેઈન્દ્રિય) વગેરે છેને કેડે કીન્દ્રિય ! ત્રીન્દ્રિય | ચતુરિન્દ્રિય પંચેન્દ્રિય
જળો, પિરા, અક્ષકીડા, કીડી, ઇયળ, માખી, ભમરા ! નારક અળસીયા, પેટના! મકોડા, માકણ | ડાંસ, મચ્છર, તીડ તિર્યંચ કમિ, શંખ, કડા|ધનેરા, ઉપેહી, જી વીંછી, બગાઈ | મનુષ્ય લાકડાના કીડા | લીખ, કંથવા ! કંસારી, કરોળીયા દેવ (ઘુણ) વગેરે. કાનખજુરા, ચાંચડ વગેરે.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમાં એકેન્દ્રિયથી ઠેઠ ચારિદિય સુધીના જીવો બધા જ તિર્યંચગતિમાં ગણાય છે. ત્યારે પ્રકારના પચેન્દ્રિય જીવ આ પ્રમાણે છે. તિર્યંચ
મનુષ્ય
નારકી
નીચે નીચે
કર્મભૂમિના | ૧ ભવનપતિ રત્નપ્રભા જલચરમાં સ્થલચરમાં ખેચરમાં અકર્મભૂમિના | ૨ વ્યંતર શર્કરા પ્રભા
માછલી
(૧) ભુજ પરિસર્ષ, ચકલી, કાગડે | અંતરદ્વીપના | જ્યોતિષ તાલુકા પ્રભા મગર | ગિરોળી, ળિયે પિપટ વગેરે,
૪ વેજ્ઞાનિક પંકપ્રભા વગેરે (ર) ઉરપરિસપ, | તથા ચામાચિ
આમાં પહેલા ભવધૂમપ્રભા સા૫ અજગર, ડિયા વાગોળ.
નપતિ નીચે અધો તમઃપ્રભા (૩) પગામાં,
લેકમ છે.વ્ય ત મહાતમ:પ્રભા જગલી શહેરી
નીચે ત , ! આ ૭ પૃથ્વીમાં પશુ, પંખી,
સૂર્ય, ચંદ વગેરે નરકના જીવે છે.
ઉપર આ મધ્ય
લેકમાં છે. વૈમા૧૪ રાજલકની બરાબર વચ્ચેને ભાગ કે જેની ઉપર ૭ રાજલક છે અને નીચે નિકના ૧૨ દેવ૭ રાજલેક છે, એને “સમભુતલા' કહેવાય છે. એની ઉપરના ૯૦૦ જેજન અને નીચે
લેક, ૯ ગ્રેવક
અને ૫ અનુત્તર ૯૦૦ જોજનની વચ્ચેના ભાગને “મધ્યલોક' કહેવાય છે. મધ્યકથી ઉપરના ૭ રાજક 1 વિમાન ધ. એ ઊષ્યલોક' અને નીચેના ૭ રાજલે એ “અલક' છે. '
| લાકમાં છે.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪. થવાના જન્મ અને જીવની વિશેષતાએ
જીવને પ્રૌપ્તિ, પ્રાણ, સ્થિતિ, અવગાહના, કાયસ્થિતિ, ચેાગ, ઉપયેગ, લેશ્યા વગેરે વિશેષતાએ છે. એ જડને નથી.
૬ પ્રપ્તિઃ—જીવતું એક ભવનુ આયુષ્ય પૂર્ણ થઈ જાય છે ત્યારે ત્યાંના શરીરથી એ છૂટી પૂર્વે ખાંધી મૂકેલા આયુષ્ય અને ગતિ પ્રમાણે ખીજે ભવ પામે છે. ત્યાં આવતાવેંત આહારના પુદ્ગલ આહારરૂપે લે છે. જુએ જન્મતાં પહેલું કામ ખાવાનું! આહારની કેવી લત ? પૂર્વ જન્મથી ક્રના થાક( કાણુશરીર )ની જેમ બીજી એક તૈજસ શરીર પણ સાથે લાવે છે, તેના મળે અહી આહારને પચાવી રસ-રુધિરરૂપે શરીર બનાવે છે, અને એમાંનાં તેજસ્વી પુદ્ ગલેાથી ઇન્દ્રિયા મનાવે છે, પ્રતિસમય આહાર લેવાનુ,શરીર વધારવાનુ અને ઇન્દ્રિય બનાવી દૃઢ કરવાનું કામ ચાલુ રહે છે. અંતર્મુહૂત ( બે ઘડીની અંદરના કાળ) થતાં શરીર, ઈન્દ્રિયા તૈયાર થઈ જાય છે. ત્યાં શ્વાસના પુદગલ લઈ શ્વાસેાવાસની શક્તિ મેળવે છે. એકેન્દ્રિય જીવાને આટલું જ થાય; એટલે કે એને ચાર જ શક્તિ અને પર્યાપ્તિ હેાય. ત્યારે દ્વીન્દ્રિય જીવોને રસના (જીભ) મળે છે તેથી એ ભાષાના પુદ્ગલ લઇ ભાષારૂપે મનાવવાની શક્તિ-પર્યાપ્તિ ઊભી કરેછે; અને સ’જ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવો મનના પુદ્ગલ લઇ મનરૂપે બનાવવાની શક્તિ ઉભી કરે છે. આ શક્તિ એ પર્યાપ્તિ. આમ આહાર, શરીર, ઇન્દ્રિય, શ્વાસેાવાસ, ભાષા અને મન, એમ છ શક્તિ છ પર્યાપ્તિ પુદંગલના સહારા પર ઊભી થાય છે. એમાં
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવને જન્મ પિતાના પર્યાપ્ત નામકર્મના બળે પિતાને ચગ્ય સર્વ પર્યા પ્તિએ ઊભી કરે. અપર્યાપ્ત નામકર્મના લીધે એ પૂરી ઊભી કર્યા પહેલાં કાળ કરી જાય છે. એવા જીવ અપર્યાપ્ત કહેવાય. જે પર્યાપ્ત છવો છે એ પછી જીવનભર આ પર્યાપ્તિબળ પર આહાર ગ્રહણ–પરિણમન કરી પિષણ વગેરે કરે છે.
૧૦ પ્રાણું–જીવનમાં ૧૦ પ્રકારની પ્રાણશકિત છે. ઈન્દ્રિયેની શક્તિ ૫, મન-વચ-કાયાનું બળ ૩, શ્વાસોચ્છવાસ ૧, અને આયુષ્ય ૧. એકેન્દ્રિય જીવને ૧ ઈન્દ્રિય+1 કાયબળઉછૂવાસઆયુ-૪ પ્રાણ છે. દ્રીન્દ્રિયથી વચન-બળ અને એકેક ઈન્દ્રિય વધે. એટલે દીન્દ્રિયને ૬ પ્રાણ, ત્રાન્દ્રિયને ૭, ચતુરિન્દ્રિયને ૮ પ્રાણ, પંચેન્દ્રિયને ૯ કે ૧૦ પ્રાણ હેય. પંચેન્દ્રિયમાં મન વિનાના પણ છવ હોય છે; એમને ૯ પ્રાણ હેય છે. મન વિનાના છ અસંશી કહેવાય. મનવાળી સંજ્ઞી કહેવાય. સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિયને પ્રાણે ઉપરાંત મન-બળ મળતાં ૧૦ પ્રાણ હોય છે.(સંજ્ઞી એટલે સંજ્ઞાવાળા. સંજ્ઞા એટલે આગળ પાછળના કાર્ય-કારણે વિચારવાની શક્તિ) દેવનારકને જન્મીને મનઃ પર્યાપ્તિ પ્રાપ્ત થતાં એ સંજ્ઞી બને જ ત્યારે મનુષ્ય તિર્યંચમાં મન પર્યાપ્તિ મળે જ નહિ એવા પણ છ હોય ને મળે એવા પણ હોય. તેથી એમાં બે પ્રકાર, ૧. સંજ્ઞી અને ૨. અસંજ્ઞી.
૮૪ લાખ એનિ–જીને જન્મવા માટે ૮૪ લાખ યોનિ છે. યોનિ એટલે ઉત્પત્તિ-સ્થાન. તે સ્થાન સમાન રૂપ, રસ, ગન્ય, સ્પર્શવાળા પુદ્ગલનું હોય તે એક જ યોનિ
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મના સરળ પરિચય
ગણાય. એવી પૃથ્વીકાયાદિ જીવને નીચે મુજબ યાનિ
હાય છે.
૩૦
પ્રત્યેક સાધા.
વન વન
દ્વી.ત્રી
૫ચે૦ ચતુ॰તિય ચ
દેવ નારક | મનુ
જીવ પૃષ
ચેનિ
વા
લાખ ૭૨ ૭૩ ૭ ૧૦ ૧૪ ૨ ૨ ૨ ४ ૪ ૪
૧૪
સ્થિતિ–અવગાહનાઃ—જીવાના આયુષ્યકાળને સ્થિતિ કહે છે, ને શરીર-પ્રમાણને અવગાહના કહે છે. આ વિષયાના વિસ્તાર જીવવિચાર બૃહત્સંગ્રહણી વગેરે શાસ્ત્રમાં છે.
કાયસ્થિતિઃ—જીવ વારવાર મરીને સતત એવી ને એવી કાયામાં વધુમાં વધુ કેટલી વાર ફ્રી ફ્રી જન્મી શકે અર્થાત્ તે તે કાસ્થિતિ કેટલી લાંબી હાય ? એના ઉત્તરમાં, સ્થાવર અનંતકાયની ઉત્કૃષ્ટઃ અનંતી ઉત્સર્પિણી–અવસર્પિણી કાળ છે, અન્ય સ્થાવરકાયની અસંખ્ય ઉત્સ॰અવસ॰ કાળ; દ્વીન્દ્રિય-ત્રીન્દ્રિય-ચતુરિન્દ્રિયમાં સંખ્યાત વ; મનુષ્ય અને તિય ચની ૭-૮ ભવ. દેવ-નારક ચવીને તરત જ ખીજા ભવમાં દેવ કે નારક ન થઈ શકે; માટે કાયસ્થિતિ એકજ ભવની, એકજ ભવના આયુષ્યકાળની.
ચેાગ–ઉપયાગઃ—જીવને યાગ તથા ઉપયોગ હાય છે. ચેાગ આત્મ-વીયની સહાયથી મન, વચન કે કાયાનું કરાતુ’ પ્રવતન, એની પ્રવૃત્તિ. ઉપયેાગ-જ્ઞાન-દર્શન' સ્ફુરણ, આ બન્નેનું વિવેચન આગળ આવશે.
લેશ્યા:-જીવને છ લેશ્યા હાય છે. લેશ્યા કમ કે યેાગની અંતગત તેતે રંગના જે પુદ્ગલે એની સહાયથી ઉત્પન્ન થતા આત્માના
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવોને જન્મ
૫૧ એક પરિણામ છે. ચિત્ર-કળામાં ગુંદર વગેરે ચીકણી વસ્તુ જેમ રંગને ટકાવ મજબૂત બનાવે છે તેમ લેશ્યા કર્મબંધની અવસ્થાને મજબૂત કરે છે, દીર્ઘ કરે છે. અશુભ લેશ્યા દુખબહુલ કરે છે અને શુભ લેશ્યા સુખ-મહેલ કરે છે. વેશ્યાના છ ભેદ સમજવા એક દષ્ટાંત છે, છ મનુષ્ય માર્ગમાં ભૂલો પડવાથી મટી અટવીમાં જઈ ચઢયા, અને ત્યાં છએ ભૂખ્યા થયા. ત્યાં એક જાંબુનું વૃક્ષ તેમની નજરે પડયું. તે જોઇને
બોલ્યો | બીજે બા | જે બેચે. ઝાડને મૂળથી ઉખે. | મૂળથી તોડવાની | જાંબુવાળી હોય ડીને નીચે પાડીએ | શી જરૂર છે ?મોટી | તેવી ડાળીઓ અને સુખેથી કળા | ડાળીઓ તેડીને | તોડીને કને ખાઈએ.
ફળો ખાઈએ. ખાઓ. કૃષ્ણ લેશ્યા
નીલ લેશ્યા કાપત લેશ્યા
૪ થા બે ( ૫ મે બે
છઠ્ઠી બાલ્યા જાંબુના માત્ર
નીચે પડેલા હેય ગુચ્છ (લુમખા) | માત્ર જાંબુઓ | તે વીણીને જ હોય તે જ તોડ | તોડીને જ ખાઓ. | ખાઇએ. અને ફળો ખાઓ.
તે લેશ્યા
પદ્ય લેસ્યા
શુકલ લે
આ વાતચીત ઉપરથી એમની ચડઊતર લેગ્યાઓ વ્યકત થાય છે.
પ્રથમની ત્રણ વેશ્યાઓ અશુભ છે અને પછીની ત્રણ શુભ લેશ્યાઓ છે.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
। ૧૩. પુદ્દગલ—૮ વા.
જીવમાં મિથ્યાત્વ હાય, અવિરતિ (વ્રત-રહિતપણું) હાય, ક્રોધાદિ કષાય હાય, અને મન-વચન-કાયાના ચેાગ હાય, એ આશ્રવ છે. જીવને આશ્રવથી ક્રમ ચાંટે છે. તે કમ જડ-પુદ્ગલ છે. પુદ્ગલના મુખ્યઉપયેગી આઠ પ્રકાર ચાને આઠ વા છે. એમાંની આઠમી કાર્માંણુ વામાંથી કમ` અને છે. તે આઠ પ્રકારોની સમજ આ પ્રમાણે છે.
પૂર્વે જોયું કે પૃથ્વી (માટી પાષાણાદ્રિ), પાણી, અગ્નિ, વાયુ, વનસ્પતિ વગેરે પુદ્ગલ તે તે જીવાએ ગ્રહણ કરેલા શરીરરૂપ છે. જીવ મરી જાય એટલે તે શરીરરૂપી પુદ્ગલને ઘેાડી જાય છે. એથી એ શરીર-પુદ્ગલ નિર્જીવ, અચેતન, અચિત્ત બની જાય છે. વળી એ પુદ્ગલને ચાહ્ય તેવા રૂપમાં અથવા ભાંગ્યાચાં કે પરિવર્તન પામેલા રૂપમાં જીવ ગ્રહણ કરે તો તે પાછા સજીવ, સચિત્ત, સંચેતન બની જાય છે. વળી જીવ એને છોડી જાય છે ત્યારે પાછા અચિત્ત નિવ અને છે. એમ અનાદિકાળથી આ પ્રક્રિયા ચાલ્યા કરે છે. જીવ પુદ્દગલને ગ્રહણ કરી શરીરરૂપે ધારણ કરે છે, પાછે એને ાડી બીજા ભવમાં ખીજા પુદ્ગલથી શરીર બનાવે છે.
પરમાણુ —આ પુદ્દગલ-દ્રવ્યના ઝીણામાં ઝીણા અંશને અણુ-પરમાણુ કહે છે. એ પરમાણુ ભેગા થાય તે *ચણુક—દ્વિપ્રદેશિકક ધ, ત્રણુ ભેગા મળે તે વ્યણુક—ત્રિપ્રદૈશિકકધ, ચાર મળે તેા ચતુઃ પ્રદેશિક,....એમ સંખ્યાતા મળે તેા સંખ્યાત—પ્રદેશિક, અસ`ખ્યાતા મળે તે અસ
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુદગલ–૮ વર્ગણું
ખ્યાત–પ્રદેશિક અને અનંતા મળે તે અનંતપ્રદેશિક સ્કલ્પ બને છે. સર્વજ્ઞની દષ્ટિએ દશ્ય એવા નશ્ચયિક સૂકમ–અનંત આણુના બનેલા સ્કંધને વ્યાવહારિક પરમાણુ કહેવાય છે. આજના વિજ્ઞાનની ગણતરીના અણુમાં પણ વિભાજન થઈ શકે છે એ આ વસ્તુના સત્યને પુરવાર કરે છે. નહિતર ખરે અણુ એટલે બસ છેલ્લું માપ. પછી એના ભાગ ન પડી શકે. માટે આજને અણુ કદાચ વ્યાવહારિક અણુમાને; એના વિશેષણથી પ્રાપ્ત ઈલેકટ્રોન, ન્યુટ્રોન વગેરે પણ વ્યાવહારિક અણુ, બાકી આણુ તે ચર્મચક્ષુએ અદશ્ય જ હોય. એટલે આજના આણુને સ્કન્ધ કહે ઠીક લાગે છે. ( ૮ વગણાઓ -વ્યાવહારિક અનંતા પરમાણુના બનેલા કંધ (જથા) જીવના ઉપગમાં આવી શકે. જીવના ઉપચાગમાં આવે એવા આઠ જાતના સ્કન્ધ હોય છે. તેનાં નામ–૧. ઔદારિક, ૨. વૈક્રિય, ૩. આહારક, ૪. તેજસ, ૫. ભાષા ૬. શ્વાસે છુવાસ, ૭. માનસ અને ૮. કામણ. આ સ્કન્ધ વગણા તરીકે ઓળખાય છે. ઔદારિક વગણા, વૈક્રિય વર્ગણા, યાવત્ કામણ વર્ગણ સુધી. આ વર્ગણાએ ઉત્તરોત્તર અધિકાધિક આશુઓના પ્રમાણુવાળી હોવા છતાં તે મશીનમાં દબાયેલા રૂની ગાંસડીની જેમ કદમાં વધુ ને વધુ સૂક્ષ્મ હોય છે. દા. ત. ઔદારિક સ્કંધ કરતાં વૈક્રિય સ્કંધ સૂમ, વૈક્રિય કરતાં આહારક સૂમ...યાવત આઠમા કામણ કે સૌથી સૂક્ષ્મ છે. એમ હવામાં પુદગલને તાસ્વભાવ કારણભૂત છે આ વર્ગણુઓનાં કર્યો આ પ્રમાણે છે
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
જૈનધર્મને સરળ પરિચય (૧) એકેન્દ્રિયથી માંડી પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ છ અને મનુષ્યના શરીર ઔદારિક વર્ગણુમાંથી બને છે (૨) દેવ અને નારકનાં શરીર વૈકિય વર્ગણાના બને છે. (૩) લબ્ધિ(વિશિષ્ટ શકિત)ના બળે ચૌદ “પૂર્વ' નામના સાગરસમા વિશાળ શાસ્ત્રના જાણકાર મહામુનિ કોઈક પ્રસંગે પોતાની શંકાના સમાધાન માટે ય વિચરતા તીર્થંકર પ્રભુની સમવસરણાદિ-સમૃદ્ધિ જોવા માટે સૂક્ષમ આહારક વર્ગણામાંથી એક હાથનું શરીર બનાવીને મોકલે તે આહારક શરીર કહેવાય છે. (૪) અનાદિકાળથી જીવની સાથે કર્મના કથાની જેમ બીજું એક તેજસ શરીર પણ ટેલું રહે છે. એ શરીર તેજસ વર્ગણાનું બનેલું હોય છે. એમાંથી પુગલના સ્કો વિખરાય છે. નવા ભરાય છે, પણ અમુક પ્રમાણમાં જ કાયમ સાથે ને સાથે રહે છે જ. આજસ શરીરથી શરીરમાં ગરમી રહે છે. અને જવ જે આહાર ગ્રહણ કરે છે તેનું પચન થાય છે. (૫) ભાષા વર્ગણાના પુદ્ગલમાંથી ભાષાશબ્દરચના બને છે, અને (૬) શ્વાસોચ્છવાસ વર્ગમાંથી જીવ શ્વાસોચ્છવાસ રૂપે પુગલે ગ્રહણ કરે છે. એ પુદગલ શબ્દ કરતાં પણ સૂક્ષ્મ છે. માટે જ હવાહિત ( vacuum ) ઈલેકટ્રિક ગાળામાં અગ્નિકાયના જીવે તે ગ્રહીને જીવે છે. ધ્યાનમાં રાખવું કે હવા એ તે વાયુકાય જીવના ઓદારિક શરીર પુગલ છે. શ્વાસે છુવાસમાં પુદ્ગલ તે એના કરતાં ઘણું ઘણું સૂક્ષ્મ છે. અલબત આપણુ માટે ખોરાક-પાણીની જેમ વાયુની પણ જરૂર પડે છે. પરંતુ બધા જીવને એની જરૂર પડે જ એવું નહિ. દા. ત. માછલા, મગરને. (૭)
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
સય
મુગલ-૮ વગા
જેમ આપણને ખેલવા માટે ભાષાવગણુાનાં પુદ્દગલ કામ લાગે છે, તેમ વિચાર કરવા માટે મનેાવણ્ણાનાં પુદ્ગલ ક્રામ લાગે છે. નવા નવા શબ્દેાચ્ચારની જેમ નવા નવા વિચાર કરવા માટે નવા નવા મનાવગણાંના પુગલ લેવામાં આવે છે, અને એને મનરૂપે મનાવી જ્યારે છેડવામાં આવે ત્યાં વિચાર સ્ફુરે છે. (૮) આઠમા નખરમાં કામણવગણા છે. જીવ મિથ્યાત્વાદિ એક યા અનેક આશ્રવ સેવે છે ત્યારે આ કાણુ પુદ્દગલા જીવ સાથે ચાંટીને કમ– રૂપ બને છે.
આ આઠ વા ઉપર પણ બીજી પ્રત્યેક વણા, માદર વણા, વગેરે યાવત અચિત્ત મહાન્સ્કન્ધ વણાના પુદ્ગલ છે. પર`તુ જીવને એ નિરુપયેાગી છે. એટલે કે આહા રાદિરૂપે લઈ શકાય એવા નથી. ઉપયેાગી માત્ર આઠ વણા છે. પ્રકાશ, પ્રભા, અંધકાર, છાયા એ બધાં ઔદારિક પુદ્ગલ છે. એમાં પરિવર્તન થયા કરે છે; દા. ત. પ્રકાશનાં પુગલ અંધકારરૂપ બની જાય છે. છાયા પુદ્દગલા દરેક સ્થૂલ શરીરમાંથી તેવા તેવા રંગના બહાર નીકળ્યા કરે છે. દૂરબીનના કાચની આરપાર થઈને સફેદકાગળ કે કપડા પર તેવા રંગમાં પડેલી છાયારૂપે તડકે દેખાય છે. ફાટાગ્રાફની પ્લેટ પર એ છાયા પુાલ પકડાય છે; તેથી પ્લેટ પર ફાટા દેખાય છે.
જમીનમાં વાવેલા ચિત્ત મીજમાં જીવ પેાતાના કર્મો. નુસાર તેવાં તેવાં પુદ્ગલા આકાશને જમીનમાંથી આહાર રૂપે ગ્રહણ કરે છે, એમાંથી અંકુર, ડાંડી, પત્ર, પુષ્પ, ફળ વગેરે અને છે. આ બધા પદાર્થ, જમીન, ખાતર અને માણી
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
જનધર્મને સરળ પરિચય કરતાં તદ્દન વિલક્ષણ વર્ણ–રસ-ગંધ-સ્પર્શવાળાં દેખાય છે. એ જ બતાવે છે કે સ્વતંત્ર જીવ-કવ્ય અને કર્મની શકિત વિના આ વ્યવસ્થિત અને વિલક્ષણ સર્જને થઈ શકે નહિ. અહીં ધ્યાનમાં રહે કે ઝાડમાં એક મુખ્ય જીવ હોવા સાથે પાંદડે પાંદડે વગેરેમાં જુદા જુદા જીવ હોય છે.
૧૬. આશ્રવઃ મિથ્યાત્વાદિ જીવને પ્રાણુ એટલે કે ઈન્દ્રિય તથા મન-વચનકાયાનું બળ મળ્યું છે, આયુષ્ય છે, શ્વાસે છૂવાસ છે. પરંતુ એના દુરુપયેગથી જીવ કર્મ—બંધનથી બંધાય છે. એ દુરુપરોગને આશ્રવ–સેવન કહેવાય છે. કર્મ બંધાવનારા આશ્રવ કયા ક્યા છે એને હવે વિચાર કરીએ.
ઈન્દ્રિયે, અવત, કષાય, ગ, અને ક્રિયા,-એ પાંચ આશ્રવ છે.
અથવા, હિંસા, જાડ, અદત્તાદાન, મૈથુન, પરિગ્રહ, ક્રોધાદિ ૪ કષાય, રાગદ્વેષ, કલહ, આળચઢાવવું, ચાડીચુગલી, હર્ષ, ઉગ, નિંદા, માયામૃષાવાદ, મિથ્યાત્વશલ્ય-એ ઘણ આશ્રવ છે, પાષસ્થાનક છે.
અથવા, મિથ્યાવ, અવિરતિ, કષાય, વેગ અને પ્રમાદ, એ પાંચ આશ્રવ છે. આમાં ઉપરોક્ત ઈન્દ્રિય-અવત વગેરેને સમાવેશ થઈ શકે છે, કેમકે ઈન્દ્રિયો અને અગ્રત એ અવિરતિમાં સમાઈ જાય છે. ક્રિયાઓમાંથી કેઈકને મિથ્યાત્વમાં, કેઈકને કષાયમાં, કેઈકને ગમાં, તે કઈકને પ્રમાદમાં સમાવેશ થઈ શકે છે. માટે અહીં આપણે આ મિથ્યાત્વાદિ પાંચને વિચાર કરીશું.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રવ: મિથ્યાત્વાદિ
મિથ્યાત્વ : મિથ્યાત્વ એટલે મિથ્યા ભાવ, મિથ્યા રુચિ, અસદ્ વલણ. પૂર્વે કહ્યું તેમ જિનાક્ત યાને વીતરાગ સર્વજ્ઞ ભગવાને કહેલા જીવ–અજીવાઢિ તત્ત્વ પર અરુચિ એ એ મિથ્યાત્વ. એમ જિને કહેલા સાચા મેાક્ષમાગ ઉપર રુચિ નહિ, પરતુ અજ્ઞાનીએ કહેલા કલ્પિત મેાક્ષમાગ ઉપર રુચિ એ મિથ્યાત્વ, અથવા સુદેવ સુગુરુ અને સુધ પર રુચિ ન રાખતાં કુદેવ-કુશુરુ-કુધમ' ઉપર રુચિ રાખવી એ મિથ્યાત્વ. કુદેવ એટલે જેમનામાં રાગ, દ્વેષ કામ, ક્રોધ, લેાલ, હાસ્ય, મશ્કરી, ભય, અજ્ઞાન વગેરે દાષ છે. કુગુરુ એટલે જેમનામાં અહિંસાદિ મહાવ્રત નથી, કુચન કામિની રાખે-રખાવેઅનુમેદે છે. કાચાં પાણી, અગ્નિ અને વનસ્પતિના સંબંધ રાખે-કરે છે, તથા રાંધે, રધાવે કે રાંધણને અનુમાઢે છે તે. સુધર્મ એટલે જે ધમમાં સમ્યગ્દર્શન, સમ્યાન, ને સમ્યક્ચારિત્ર નથી, જીવ અજીવ વગેરેનુ યથાસ્થિત સ્વરૂપ કહેલુ નથી, વિષય-સેવા, કષાય વગેરે પાપાને ધમ કહ્યા છે, વ્ય કહ્યા છે તે. એવા કુદેવ–કુગુરુ-કુધર્મ પર આસ્થા, શ્રદ્ધા, પક્ષપાત, રુચિ હેાય એ મિથ્યાત્વ છે,
મિથ્યાત્વના પાંચ પ્રકાર છેઃ
-
h
૧. અનાભાગિક મિથ્યાત્વ એટલે એવી મૂઢતા કે જ્યાં તત્ત્વ, અતત્ત્વ કશાના આભાગ અર્થાત્ ગમ નથી, આવી મૂઢતા અનાભા(ગિક મિથ્યાત્વ છે. એ મન વિનાના બધાં જીવાને હાય છે. (એકેન્દ્રિયથી માંડી અસ’જ્ઞીપ ંચેન્દ્રિય સુધીના જીવાને મન નથી હાતું.)
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધના સરળ પરિચય
૨. આલિયહિક મિથ્યાત્વ એટલે કે મિથ્યાધમ ઉપર દુરાગ્રહભરી આસ્થા. ભલે માનેલા અસવજ્ઞના ધમ માટે યુક્તિ ન જડે, તેમ ભલે સરાગી દેવના ધમ લીધેા હોય, પરંતુ એ જ સાચા ધમ છે, માકી બધા ધર્મ ખાટા છે એવા કદાગ્રહ તે આભિગહિક મિથ્યાત્વ.
•
૩. અનભિગ્રહિક મિથ્યાત્વ એટલે કે મિથ્યાધમ'માં જો કે સાચેઢા હાય, પરંતુ એને અભિગ્રહ અર્થાત્ હઠાગ્રહ ન હાય; સમજતા હાય કે શાસ્ત્ર ઘણાં મતિ થાડલી સાચું શું છે એ ચેાસ થઇ શકતુ નથી, માટે આગ્રહ રાખ્યા વિના દેવ-ગુરૂ ધર્મની સેવા-ઉપાસનામાં રહેવા દે. આ મિથ્યાત્વ ભદ્રક-મધ્યસ્થ મિથ્યાદ્દેશની હવાને હાય છે.
૪. આભિનિવેશિક મિથ્યાત્વ એટલે વીતરાગ સર્વજ્ઞના ધમ પામ્યા છતાં એમાંની કાક વાત ન માનતાં એનાથી ઉલ્ટી વાતનેા અભિનિવેશ-દુરાગ્રહ રાખે,
૫. સાંશયિક મિથ્યાત્વ એટલે સર્વજ્ઞ પ્રભુએ કહેલ તત્ત્વ પર શ’કા-કુશ’કા.
મિથ્યાત્વ એ આત્માના મેાટામાં માટે શત્રુ છે; કેમકે જો મૂળમાં તત્ત્વ, મેાક્ષમાગ, અને દેવ-ગુરુ-ધમ પર આસ્થા જ નથી, તે હિંસાદિ પાપમાં અને ઇન્દ્રિયાના વિષયામાં તીવ્ર આસક્તિ રહે છે; એથી સદ્ધર્મથી દૂર રહેવાનું થાય છે. પાપે અને વિષયાના આવેશ રાખીને અન તવાર ત્યાગતપસ્યાદિ જીવે કર્યા છતાં એ નિષ્ફળ ગયા. માટે એ આવેશના કારણભૂત મિથ્યાત્વને દૂર કરવા જેવુ છે.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવિરતિ
અવિરતિ
વિરતિ એટલે પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક પાપને ત્યાગ. એ નહિ એનું નામ અવિરતિ. અર્થાત કદાચ હિ'સાદિ પાપની ક્રિયા હાલ ચાલુ નથી, છતાં જો એ ન કરવાની પ્રતિજ્ઞા નથી તા અવિરતિ જ છે. એથી કમ' અધાય છે. પ્રતિજ્ઞાનું મહત્વ —
પ્ર-પાપ ન કરે છતાં કર્મ બંધાય ?
ઉ—હા, ધર્મ કે સાપ ત્રણ રીતે થઈ કનાશ કે ક્રમ મધના લાભ મળે. જેવી રીતે ધમ કરવાથી, કરાવવાથી માત્ર અનુમેદન યા અપેક્ષા રાખવાથી પણ કાઁના નાશ થાય છે, તેમ પાપ જાતે કરવાથી, બીજા પાસે કરાવવાથી અથવા પાપમાં અનુમાઢન-અનુમતિ કે અપેક્ષા રાખવાથી પણ ક્રમ અધાય છે. પ્રતિજ્ઞાથી પાછા હટવામાં મનમાં જ્ઞાપની અપેક્ષા ઊભી રહે છે, નહિતર વિચારી કે પાપ ન કરવાની પ્રતિજ્ઞા કેમ નથી લેવાતી ? કહેા, મનમાં પાપની એવી અપેક્ષા છે કે જો કે આમ તે પાપ નહિ કરૂં, પર ંતુ અવસર આવે તે કરવુ પડે; માટે બાધા, નિયમ નથી કરવા.’ આનું નામ હૃદયમાં પાપ પ્રત્યે હજી ઝીક છે; પણ પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક એના છુટાછેડા નથી કે પાપ જોઈએ જ નહિ.' તેા પાપની અપેક્ષા રહે એ પણ પાપ છે. એનાથી પણ અઢળક ક" સતત ધાયા કરે છે. એ તા તાજ અટકે કે જે નિર્ધાર યુક પાપને તિલાંજલિ અપાય, પ્રતિજ્ઞા કરી પાપને વાસિરાવાયુ. જે પાપા દ્વા. ત. શિકાર, લૂંટ,
"
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મને સરળ પરિચય માંસાહાર વગેરે કરવાની ભલેને જીવનમાં કેઈ સંભાવના નથી, છતાં એના ત્યાગની પ્રતિજ્ઞા કરાય, તે જ એ સંબંધનાં કર્મ બંધાતા અટકે છે. એમ જનમજનમમાં આપણે મૂકેલાં શરીર અને પાપસાધને નિર્ધારપૂર્વક મનથી પ્રતિજ્ઞા રૂપે સિરોવાય, અર્થાત “જાણકારીમાં હવે એની સાથે મારે કઈ જ સંબંધ નહિ એવું નક્કી કરાય તે જ એ અંગેના કર્મ બંધાતા અટકે.
પ્રહિંસા માંસાહાર આદિ જનમથી કરતું નથી ને પાપ શી રીતે લાગે ? “કરે તે ભરે એવું કહેવાય
ઉ–એ લોકક્તિ છે. જેનધર્મ આગળ વધી કહે છે “વરે તે ભરે, અર્થાત્ વિના પ્રતિજ્ઞાએ હૈયાની અપેક્ષાએ પાપને વર્યો હેય એ પણ ભરે = કર્મથી બંધાય. વ્યવહારમાં દેખાય છે કે વ્યાપારમાં ભાગીદારી ચાલુ હોય અને પિતે છ મહિના હવા ખાવા ગયે, દુકાન–વેપારમાં કઈ ભાગ ન લીધે, છતાં જે ખોટ આવે એને ભાર પોતાના માથે ચડે જ છે. એમ બાર મહિના બહારગામ રહ્યા, દેશના ઘરમાં નળ-ગટર કાંઈ ન વાપર્યા, છતાં નળ-ગટરને
મ્યુનિસિપલ ટેક્ષ ભર જ પડે છે. જે પહેલેથી નેટિસ આપી છુટા થયા હોય, તે ભાર નહિ. એમ પાપ-ત્યાગની જે પ્રતિજ્ઞા નથી, તે કર્મને ભાર વધે જ છે; પ્રતિજ્ઞા કરે તે ભાર નહિ. માટે જ આ ઉત્તમ જીવનમાં આ એક મહાન સાધના છે કે ભલે પાંચ જ મિનિટ, યા અમુક પ્રસંગથી માંડીને દિવસ, રાત્રિ, સપ્તાહ, પક્ષ, માસ, વર્ષ વાવત
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાય
જીવનભરને માટે વિવિધ વ્રત, નિયમ, પ્રતિજ્ઞામાં રહેવુ. નહિતર અત્રત-અવિરતિથી ફાગઢ અથાગ કમના ભાર વધતા રહે છે. એટલે પહેલુ તા જે પાપે આપણે કરતા નથી દા. ત. શિકાર જુગાર માંસાહાર વગેરે, એના ત્યાગની પ્રતિજ્ઞા કરી લેવી. પછી જે પાપા કરાતા હોય એમાં મર્યાદા માંધી, ઉપરના પાપ બંધ કરવા.
અવિરિત સ્થૂલરૂપે ૧૨ પ્રકારની હાય છે. (૧) પાંચ ઇન્દ્રિય અને મન સમધી વિષયાનાં ત્યાગની પ્રતિજ્ઞા ન હાવી એ ૬, તથા (૨) હિંસા, ઝૂડ, ચારી, મૈથુન, પરિગ્રહ અને રાત્રિભાજનના ત્યાગની પ્રતિજ્ઞા ન હોવી એ ૬. એમ કુલ ૧૨. આમાંથી અમુક પ્રમાણમાં પ્રતિજ્ઞા કરાય તે તે દેશવત કરી કહેવાય. એમાં જો સંપૂર્ણ પ્રતિજ્ઞા પાપ ન કરૂ, ન કરાવુ, કે ન અનુમેટ્ઠ' એમ ત્રણ રીતે; અને એ દરેક વળી ન કાયાથી, ન વાણીથી અને ન મનથી એમ કુલ નવ પ્રકારે કરાય, એ સવરિત કરી કહેવાય. એને નવકાટ પચ્ચક્ખાણુ (પ્રતિજ્ઞા) પણ કહે છે. આમાં જેટલી કેાટિ ઓછી એટલી અવિરત ઊભી રહી ગણાય.
6
કાય
કષ=સંસાર, આય = લાભ. કષાય એટલે જીવને જે સસારના લાભ કરાવે છે તે. ક્રોધ, અભિમાન, માયા–કપટ અને લેાલ એ સંસારના લાભ કરાવે છે. માટે એને કષાય કહેવાય છે. એ ક્રોધાદિના અનેક રૂપક છે. દા. ત. રાગ, દ્વેષ, ઈર્ષ્યા, વેર, ઝેર, મદ, પાલિસી-ચાલાકી-પ્રપંચ, તૃષ્ણા,
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
દર
જૈન ધર્મના સરળ પરિચય
મમતા, આસક્તિ, વગેરે. હાસ્ય, શેક, હષ, ઉદ્વેગ ભય, દુંગ છા અને કામવાસના એ કષાયના પ્રેરક છે, તેમ જ કષાયનું નિમિત્ત પામી જાગે છે, માટે એને નાકષાય કહેવાય છે. અહી આશ્રવમાં માત્ર કષાયના ઉલ્લેખ છે, એટલે નાકષાય ખાદ્ય નથી, કેમકે એથી પણ કમ બંધાય છે. માટે નાકષાયના સમાવેશ કષાયમાં જ સમજવાના છે, એ પણ આશ્રવ છે.
કષાય મુખ્ય ચાર છે. કોધ-માન-માયા-લેાલ. આ ચાર કષાયની ચાકડીમાં દરેક કષાય પાછા ચાર જાતના હોય છે. અતિઉગ્ર, ઉગ્ર, મધ્યમ અને મંદ. એનાં શાસ્ત્રીય નામ કમશઃ આ પ્રમાણે છે, અનંતાનુખંધી કષાય, અપ્રત્યાખ્યાનીય કષાય, પ્રત્યાખ્યાનાવરણુ॰ અને સંજવલન૦ આ ચાર કષાય–ચેાકડીમાં દરેકમાં ક્રોધાદિ ૪ આવે.
૧. અનંતાનુબંધી કષાય એ અનંતના એટલે કે અનંત સંસારના અનુબંધ કરનારા છે, બધન પર મધન લાદનારા યાને સ`સારની પરપરા ચલાવનાર છે. એ કષાય સામાન્ય રીતે મિથ્યાત્વની સાથે રહેનારા હાય છે, અને એમાં અતિઉગ્રપણું એ છે કે એમાં જીવ તદ્ન ભાનભૂલા અને છે. હિંસાદિ પાપ અને ઇષ્ટ-અનિષ્ટ વિષયે। પાછળ એવા ઉદ્મ રાગષથી વર્તે છે કે એમાં એને કશુ ખાટુ લાગતુ' નથી, ભય નથી, એ પાપ અકત્મ્ય લાગતા નથી, કર્તવ્ય માની રાચીને કરે છે. એવા અતિઉગ્ર હાવાથી એ સમ્યકત્વના ઘાતક છે. સમ્યકત્વ એટલે તત્વશ્રદ્ધા. એમાં પાપને પાપ માનવું, અકાર્ય અકન્ય માનવું જરૂરી છે.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
કષાય પણ આ અતિઉગ્ર જાતના અનંતાનુબંધી કેાધ-માન-માયાલાભ, એવી માન્યતાના પ્રતિબંધક છે. પહેલાં કષાય દબાઈને આ તત્વ–શ્રદ્ધા થઈ હય, તે ય આ અનંતાનુબંધી કષાયના ભાવે જાગતાં તેને તેડી નાખે છે, સમ્યકત્વથી નીચે પાડી પહેલા મિથ્યાત્વ ગુણઠાણે લઈ આવે છે.
૨. અપ્રત્યાખ્યાનીય કષાય એટલે હિંસાદિ પાપ અકર્તવ્ય છે એવું સમજાતું ય હોવા છતાં વીર્યના અભાવે પ્રત્યાખ્યાનને અર્થાત પચ્ચકખાણને એટલે કે પાપત્યાગની પ્રતિજ્ઞાને ભાવ ન થવા દે, પ્રતિજ્ઞાને ભાવ આવ્યો હોય તો એને નષ્ટ કરી દે. એવા એ ઉગ્ર કટિના કષાય હાય છે. એથી જ અવિરતિ ઊભી રહે છે, દેશવિરતિપણું અટકે છે. જીવ જાણતો હોય છતાં એ ગળિયે રહે છે કે “લાવ આટલા પ્રમાણમાં તે પાપ-ત્યાગની ભારે પ્રતિજ્ઞા એવુ નથી કરી શકતે.
૩. પ્રત્યાખ્યાનાવરણ કષાય એટલે જે સર્વથા પફખાણ રેકનાર નહિ, પરંતુ એનું અમુક આવરણ ઊભું રાખે, અર્થાત પહેલી અને બીજી કક્ષાના કષાય દબાઈ જવાથી ભલે શ્રદ્ધા અને થોડું પચ્ચકખાણ આવે, પરંતુ આ ત્રીજી કક્ષાના કષાયની હાજરી બાકીની વિરતિનું રોકાણ કરે છે. દા. ત. પહેલી કષાય ચેકડી જવાથી હિંસાને પાપરૂપ માની અકર્તવ્ય માની; અને બીજી કષાય ચેકડી જવાથી ત્રસ જીવની જાણી જોઈને હિંસા કરવાનું પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક રેકર્યું. પરંતુ હજી એની (ત્રસની) અજાણે હિંસા થાય છે, તેમ જ જાણતાં કે અજાણતાં સ્થાવર જીવોની હિંસા થાય તે બંધ નથી કરી.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४
જૈનધર્મને સરળ પરિચય એ આ પ્રત્યાખ્યાનાવરણ કષાયને લીધે છે. એટલે કે આ કષાય સર્વવિરતિને યાને સર્વથા પાપત્યાગની પ્રતિજ્ઞાને અટકાવે છે, ચારિત્રને રોકે છે. એક યા બીજા કારણે ઘરવાસની આસકિત આ સર્વપાપ-ત્યાગમાં નથી જવા દેતી.
૪. સંજ્વલન કષાય એટલે સહેજ ભભુકતા કષાય. અનંતાનુબંધી વગેરે પૂર્વની ત્રણ કષાય–ચેકડી છોડવાથી સર્વ પાપના ત્યાગ સુધી આત્મા આવી ગયા અને સાધુ બની ગયે, પરંતુ હજી કંઈક કંઈક ક્રોધાદિ ઊઠે છે, યા સંયમ આદિ પર રાગ અને દો પર દ્વષ છે, એ આ સંજવલન કષાયનું કામ છે. આ કષાય જીવના વીતરાગતા ગુણને અટકાવે છે. .
ચોગ આત્માના પુરુષાર્થથી મન-વચન-કાયાની થતી પ્રવૃત્તિને ચોગ કહે છે. અર્થાત જીવના વિચાર-વાણી-વર્તાવ એ વેગ છે. એ સારા હોય તે શુભ કર્મ, અને ખરાબ હેય તે અશુભ કર્મ બંધાવે છે. એમાં મનના ચાર વેગ છે– (૧) સત્ય મને ગ એટલે કે વસ્તુ યા વસ્તુસ્થિતિ જેવી હોય તેવી વિચારણા ચાલે છે. દા. ત. જ્ઞાન સાથે ક્રિયાથી જ મોક્ષ થાય. (૨) અસત્ય મનેયેગ એટલે કે વસ્તુ યા વસ્તુસ્થિતિથી વિપરીત વિચારણા, જુદી વિચારણા ચાલે છે. દા. ત. મોક્ષ માટે કિયા નકામી છે. એ વિચારણા (૩) સત્યાસત્ય (મિશ્ર) મનેગ; અંશે સાચી અંશે જૂઠી વિચારણા. વિચારે કે મેક્ષ પ્રત્યે જ્ઞાન જ કારણ છે. (૪) વ્યવહાર મને. એટલે જેમાં સાચા જુઠા જેવું કાંઈ નથી, કેઈ વ્યવહારુ
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
થાય
કામકાજની વિચારણા દા. ત. “સવારે વહેલા ઊઠવું”, “પેલાને ન જવાનું કહું', વગેરે વિચારણા.
વચનગના પણ આ જ રીતે “સત્ય વચનગ” વગેરે ચાર પ્રકાર છે. વસ્તુ કે વસ્તુસ્થિતિ હોય તેવું બોલવું એ સત્યવચન ગ, જૂઠ બોલવું એ અસત્ય વચનગ, અંશે સાચું અને અંશે જૂઠું બોલાય તે મિશ્ર વચનોગ, “તું જા, તમે આવે” વગેરે બેલાય એ વ્યવહાર વચનગ.
કાયયોગ ૭ પ્રકારે છે – મનુષ્ય-તિર્યંચનાં શરીર તે દારિક શરીર, દેવ–નારકના શરીર તે નૈક્રિય શરીર, ને લબ્ધિધર ચૌદપૂવી મહામુનિ કાર્ય પ્રસંગે બનાવે તે આહારક શરીર આ દરેકની આખા શરીરથી યા એના કઈ અંગે પાંગથી યા કેઈ ઇન્દ્રિયોથી કે શરીરની અંદરના હદય વગેરેથી થતી પ્રવૃત્તિ એ કાયાગ, ઔદાચૈત્ર અને આહા. એમ ૩ કાયસેગ થયા.
જીવને પરલોકમાં જન્મ થતાં જ પહેલાસમયે કાંઈ નવું શરીર તૌયાર નથી થઈ જતું. એ વખતે તે કર્મના કથારૂપી કામણુ શરીરની સહાયથી ઔદારિક પુદગલનું શરીર બનતું ચાલે છે. માટે તે વખતે ઔદારિકમિશ્ર કાયસેગ ચાલતો કહેવાય. શરીર પૂર્ણ બની ગયા પછી શુદ્ધ ઔદારિક કાયમ ચાલતે કહેવાય. એમ શૈક્રિયમિશ્ર અને આહારકમિશ્ર ગણતાં કુલ ૩ મિશ્રકારેગ થયા. હવે જીવને ભવાંતરે જતાં માગમાં જે પહેલાં સીધા અને પછી બે વાર ફંટાઈને જવાનું હોય, તે પહેલી વાર ફંટાય ત્યાં નથી તે પૂર્વે મૂકેલાં શરીર સાથે સંબંધ, કે નથી હવે
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મના સરળ પશ્ચિમ પછી નવા ઊભા થનાર શરીર સાથે સંબધ. તેથી માત્ર કામણુ શરીરની પ્રવૃત્તિ છે. કાણુ શરીર એટલે આત્મા પર લાગેલ કના જથા; એની પ્રવૃત્તિ એ કાણ કાયયાગ કહેવાય. ત્યાં કાઈ આહારના પુદ્દગલનુ ગ્રહણ નથી તેથી અણુાહારી અવસ્થા છે. આમ ઔદા॰ વૈ॰ આહા॰, ત્રણેયના મિશ્ર, એમ છ તથા એક કાણું કાયયાગ એમ કુલ સાત કાયયેાગ છે.
શુદ્ધ અને
એક દરે મન, વચન, કાયાના પંદર ચૈાગ છે. એમાં શુભ અશુભ બે પ્રકાર છે, સત્ય મનાયેાગ, સત્ય વચનાગ તથા ધર્મ સબંધી વ્યવહાર મન-વચન-ચેાગ એ શુભ છે. તેમજ ધર્મ સંબધી શરીર-ગાત્ર-ઇન્દ્રિયની પ્રવૃત્તિરૂપ કાયયેાગ એ પણ શુભ છે. માકી અશુભ છે. શુભયાગથી પુણ્યના લાભ મળે છે, અશુભથી પાપના
પ્રમાદ
પ્રમાદ એટલે આત્માને પેાતાના સ્વરૂપમાં રમણુતા કરવામાંથી જે ચુકાવે તે. ૧. મદ્ય. ૨. વિષય, ૩. કષાય, ૪. નિદ્રા અને પ વિથા એ પાંચ પ્રમાદ છે, તેમ રાઝ દ્વેષ, અજ્ઞાન, સંશય, ભ્રમ,વિસ્મરણ, મન-વચન-કાયાનુ દુપ્રણિધાન(અસત્પ્રયાગ), તે ધર્મમાં અનાદર-અનુત્સાહ, આ પશુ આઠે પ્રમાદ છે. સવ' પાપાના ત્યાગ કરી ચારિત્ર લીધું છતાં જ્યાં સુધી સહેજ પણ પ્રમાદ નડી જાય છે, ત્યાં સુધી એ પ્રમત્ત મુનિ છે. પ્રમાદ ટાળે તા અપ્રમત્ત મહામુનિ અને. અલઅત્ પછી પણુ અપ્રમત્ત મુનિને હજી કષાય ઊભા છે, પરંતુ તે બહુ સૂક્ષ્મ છે, અને હવે તે 'તમુ હુત કાળમાં નાશ પામી શકે અગર ટ્રુમાઈ જાય એવા છે. ત્યાં
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
બંધ-અષ્ટાર્મજીવની જબરદસ્ત જાગૃતિ અર્થાત ઉજાગરણ દશા છે, તેથી તે અત્ય૫ કષાયને પ્રમાદ નથી કહેવાતે.
આ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય, વેગ અને પ્રમાદ, એ પાંચ આશ્રવ પિતાની કક્ષા મુજબ સતત કર્મબંધ કરાવે છે. કક્ષા મુજબ એટલે કે મિથ્યાત્વ કષાયાદિ જેવા જોરદાર, તે કર્મબંધ જોરદાર.
૧૭. બંધ-૧૮' કર્મ–પાપપુણ્ય તેલને ડા વાતાવરણમાંથી ધૂળ ખેંચે છે અને એને કપડા પર એકમેક ચુંટાડે છે. એવી રીતે મિથ્યાત્વ, અવિ. રતિ, ઈન્દ્રિય, કષાય, એગ વગેરે આશ્ર બહારની કર્મવગણને ખેંચી છવ સાથે એકમેક ચુંટાડે છે. જે પ્રતિસમય મિથ્યાત્વાદિ ચાલુ છે તે કર્મસંબંધ પણ પ્રતિસમય ચાલુ છે.
કર્મ સેંટવા સાથે જ એમાં જુદા જુદા સ્વભાવ (પ્રકૃતિ, ટકવાને કાળ (સ્થિતિ), ફળની તીવ-મન્દતા (રસ), અને દળપ્રમાણ (પ્રદેશ) નક્કી થઈ જાય છે. એનું નામ પ્રકૃતિ, સ્થિતિબંધ, રસબંધ ને પ્રદેશબંધ છે. આમાં એક સમયે લાગેલા કર્મના જથામાં અમુક વિભાગની અમુક પ્રકૃતિ, બીજાની બીજી પ્રકૃતિ, તથા અમુકની અમુક સ્થિતિ, બીજાની બીજી, એમ અમુકને અમુક રસ, બીજાને બીજે –એમ નકકી થાય છે, દા. ત. અમુક વિભાગની પ્રકૃતિ જ્ઞાનને આવરવાની નક્કી થઈ, તે પ્રકૃતિબંધ. હવે તે જ્ઞાનાવરણીય કમ કહેવાય. એને સ્થિતિ-કાળ અમુક સાગરોપમ જેટલો નક્કી થયે એ સ્થિતિબંધ. એને
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
જૈનધર્મને સરળ પરિચય રસ તીવ્ર યા મંદ નકકી થયે તે રસબંધ. એમાં પુદ્ગલજશે અમુક આવ્યો તે પ્રદેશબંધ. આમાં સ્થિતિકાળ પાકે ત્યારે તે કર્મ ઉદયમાં આવે છે, અને પિતાની પ્રકૃતિ મુજબ જ્ઞાનને રોકે છે. એમાં ય રસબંધના અનુસારે તે તીવ્ર હેય તે જ્ઞાનને ગાઢપણે રોકે છે જેથી ભણવા સમજવાની મહેનત કરવા છતાં થોડું ય જ્ઞાન પ્રગટતું નથી. જે સંદરસ હોય તે જ્ઞાન એના પ્રમાણમાં પ્રગટે છે. કમની મૂળ ૮ પ્રકૃતિ : વાદળની ઉપમા
“જીવનું મૌલિક અને વિકૃત સ્વરૂપવાળા પ્રકરણમાં સમજાવ્યું છે તે પ્રમાણે જીવ જાણે એક સૂર્ય છે, તેમાં ૮ જાતના ગુણરૂપી પ્રકાશ છે, તેના પર ૮ જાતના કર્મ. રૂપી વાદળ છે, તેથી વિકૃતિ રૂપી અંધકાર બહાર પડે છે. તેને નીચેના કે ઠાથી સમજી શકાશે. જીવના ૮ ગુણ [ ૮ કમ
વિકૃતિ (પ્રકાશ) | (વાદળ) (૧) અનંત જ્ઞાન જ્ઞાનાવરણ | અજ્ઞાન (૨) છ દર્શન | દશનાવરણ | અંધાપો, નિદ્રા વગેરે (૩) વીતરાગતા | મેહનીય મિથ્યાત્વ, રાગ, ડેષ, કષાયો,
હાસ્યાદિ, કામ, (૪) અનંત વીર્યાવિ અંતરાય કુપણુત પરાધીનતા, દરિદ્રતા,
| દુર્બળતા (૫) , સુખ | વેદનીય
શાતા, અશાતા. (૬) અજરામરતાનું આયુષ્ય જન્મ-મૃત્યુ (૭) અરૂપિપણું ) નામકર્મ શરીર, ઈન્દ્રિય, વર્ણાદિ, ચાલ,
ત્ર-સ્થાવર પણું યશ
અપયશ, સૌભાગ્ય–દૌભગ્ય વગેરે. (૮) અગુરુલઘુપણું ગોત્રક
ઊંચકુળ, નીચકુળ.
-
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
બંધ-અષ્ટકર્મ–
આમાંના પહેલા ચાર એ આત્માના ખાસ ગુણ, નિર્મળતાના ગુણ છે એને રોકનારા એ પહેલા જ કર્મને ઘાતી કર્મ કહે છે. બાકીના ૪ અઘાતી.
આ આઠેય કમના અવાંતર ભેદ છે તે આગળ સમજાશે.
૮ કરણ જૈન શાસ્ત્રો કહે છે કે કર્મ જે બંધાય, તે બધા તેવા જ રૂપે અને તે રીતે જ ઉદયમાં આવે એવું નથી બનતું; અર્થાત એની પ્રકૃતિ, સ્થિતિ અને રસમાં ફરક પણું પડી જાય છે. આનું કારણ જીવ જેમ કર્મનું બંધન કરે છે, તેમ સંક્રમણું વગેરે પણ કરે છે. આ બંધન સંક્રમણ વગેરેના આત્મવીય–ગને કરણ કહે છે.
કરણે આઠ છે–બંધનકરણ, સંક્રમણુકરણ, ઉદવર્તના, અપવર્તના, ઉદીરણા , ઉપશમના, નિધત્તિ અને નિકાચનાકરણ. (૧) બંધનકરણમાં તેવા તેવા આશ્રવના યોગે થતા કર્મબંધની પ્રક્રિયા આવે. (૨) સંકમણુકરણમાં એક જાતના કર્મ–પુદગલનું તે જ જાતના બીજા રૂપના કર્મપુગલમાં સંક્રમણ થવાની પ્રક્રિયા આવે. સંક્રમણ એટલે વર્તમાનમાં બંધાતા કર્મ-પુગલમાં પૂર્વના સિલિકમાં રહેલા કર્મમાંથી કેટલાકનું ભળી તે રૂપે બની જવું તે. દા. ત. અત્યારે શુભ ભાવનાને લીધે શાતા વેદનીય કર્મ બંધાતું હોય, તે તેમાં પૂર્વના સંચિત કેટલાક આશાતા કમ ભળી શાતારૂપ બની જાય, તે આશાવાદનીયનું સંક્રમણ થયું ગણાય. એથી
પ્રક્રિયા : સિહ
. અને તેમાં
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
જનધર્મને સરળ પરિચય ઉ, અશુભ ભાવને લીધે બંધાતા આશાતા વેદનીય કર્મમાં કેટલાક શાતા. કર્મનું સંક્રમણ થવાથી તે શાતાકર્મ અશાતાક બની જાય
(૩-૪) ઉદ્વતના–અપવર્તના કરણઃ કર્મની સ્થિતિરસમાં વધારે થાય તે ઉદૂવર્તના, ને ઘટાડે થાય, તે અપવર્તના. દા. ત. જીવ શુભ ભાવમાં વર્તતે હેય તે. સિલિકમાં પડેલ શુભ કર્મના રસને વધારે છે અને અશુભ કર્મના રસને ઘટાડે છે. અશુભભાવ હોય તો એથી વિપરીત બને છે. (૫) ઉપશમના કરણ -વિશિષ્ટ પ્રકારના શુભ ભાલાસથી મેહનીય કર્મના ઉદયને અંતમુહુત સુધી તદન અટકાવી દેવાય, શાંત કરાય, તેને ઉપશમના કહે છે. એમાં તે ઉદયનિરાકના અંતમુર્ત કાળમાં સ્થિતિ પાકવાનું નક્કી હતું એવા કર્મયુદ્દગલે શુભ ભાવના બળે પૂર્વ—ઉત્તર સ્થિતિમાં જાય છે, અથાત તેવી સ્થિતિવાળા કરી દેવાય છે. એથી અહી ઉદય રોકાઈ ઊપશમના થઈ. (૬) ઉદીરણ કરણમાં મિડા ઉદયમાં આવે એવા કેટલાક કર્મ-પુદ્ગલેને ભાવબળે વહેલા ઉદયમાં ખેંચી લવાય છે. (૭) નિધત્તિકરણમાં કેટલાક કર્મ પુદ્ગલને એવા કરી મૂકવામાં આવે છે કે હવે એના પર ઉદ્દવર્તનાઅપવતના સિવાય બીજા કેઈ કરણ લાગી શકે નહિ, એ બીજાં કરણને અયોગ્ય થઈ જાય, એ નિધત્તિ થઈ. (૮) નિકાચના કરણમાં તે કર્મ પુદ્ગલેને સકલ કરણને અગ્ય કરી દેવામાં આવે છે. એના પર સંક્રમણ વગેરે કઈ કરણ
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
બંધ અખાન લાગી શકે. એટલે એ હવે નિકાશિત કર્મ કહેવા છે. તીવ્ર શુભ ભાવથી પુરય કર્મ અને તીવ્ર અશુભ ભાવણી પાપકર્મ નિકાચિત થાય છે.
આ ઉપરથી સમજો કે કર્મ બંધાયા પછી બધાં એવાં ને એવાં જ રહે છે એવું નથી, પરંતુ કેટલાક કરતું જીજે સંક્રમણ, સ્થિતિરસમાં ઉદૃવતનાદિ, જીરણ, વગેરે પોાિર થાય છે, આત્મા ને નિરંતર વસગ્ય, જિનવચનરૂપ, નાયા--જાનાદિ, ચેમ્બુરુસેલ, ક્ષમા વિતિભાવ વગેરેમાં રહે તે નવું પુણ્ય તે અવશ્ય બધાય, પરંતુ ભણવામાં ટાંક જુનાં અજર કર્મનું જ પુણ્યકમમાં સમ, મર, અપના રણમાં રાવણના ચક્ય, શુભના ઘરમાં કરતબા થાય, શેર સારું રિતીને થાય છે. એ ડુિં જીભ લવ બની વિપકવ વસ્તુ બને છે. આ આયમ લાભ લેવાથી પહેલાના ભાવ સતા પર અને ઉચ્ચ કેટિના શુભ રાખવા, તેમજ શકય એટલી શુભ કરણી, સવાણી અને શુભ વિચારણામાં રહેવું હિતાવહ છે.
૮. કમની ઉત્તર પ્રકૃતિ ૧૨૦ પહેલાં જ્ઞાનાવરણ આદિ ૮ કર્મ કહી આવ્યા. એના પેટા ભેદ આ પ્રમાણે :
(૧) જ્ઞાનાવરણ ૫ –વસ્તુ વિશેષરુપે જણાય દેખાય એ “જ્ઞાન” છે. દા.ત. આ માણસ છે (ઢર નહિ)” સામાન્યરૂપે દેખાય એ ‘દર્શન” છે. દા. ત. “આ ય માણસ છે. મતિજ્ઞાનાવરણ, શ્રુતજ્ઞાના અધિeમન
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭િ૨
જૈનધર્મનો સરળ પરિચય પર્યવે અને કેવલજ્ઞાનાવરણ, આ પાંચ આવરણ આત્માના મતિ વગેરે વિશેષ જ્ઞાનને અટકાવે છે. માન ઈન્દ્રિય કે મનથી થતું જ્ઞાન. જ્ઞાન=કથન, શાસ્ત્ર વગેરેથી થતું શબ્દાનુસારી જ્ઞાન. અવધિ =ઈન્દ્રિય કે શાસ્ત્ર આદિની સહાય વિના સીધું આત્માને થતું રૂપી દ્રવ્યનું પ્રત્યક્ષ. મન:પર્યવ = અઢીદ્વિીપમાંના સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિયના મનનું પ્રત્યક્ષ. આ જ્ઞાન અપ્રમત્ત મુનિને જ થાય. કેવળજ્ઞાન = સર્વ કાળને સવ પર્યાય સહિત સર્વજોનું આત્માને થતું સાક્ષાત્ જ્ઞાન. અહીં મતિજ્ઞાનમાં ચાર અવસ્થા છે, અવગ્રહ, ઈહા, અપાય અને ધારણા. અવગ્રહ=પ્રાથમિક સામાન્ય ખ્યાલ, ઈહ ઉહાપોહ અપાયનિર્ણય; ધારણ અવિસ્મરણ દા. ત. અસ્પષ્ટ “કંઈક એવો ભાસ એ અવગ્રહ. પેલું કુંડુ કે માણસ એ ઈહા. નજીક જતાં માણસ યા કુંડાને નિર્ણય થાય એ અપાય. એને મનમાં ધારી રખાય એ ધારણ.
(૨) દશનાવરણ –દર્શનાવરણ સામાન્ય જ્ઞાનને કિનાર કર્મ. ચક્ષુ દશનાવરણ (ચક્ષુથી દેખી ન શકાય) અચક્ષુ દર્શનાવરણ (અન્ય ઈન્દ્રિય કે મનથી અદર્શન), અવધિ, કેવલ ;- ૪ દર્શના૦ + ૫ નિદ્રા = નવ દર્શનાવરણ કર્મપ્રકૃતિ. પાંચ નિમાં ૧. નિદ્રા = અ૫ નિદ્રા જેમાં સુખેથી જગાય તે, ૨. નિદ્રા નિદ્રા=ગાઢ નિધ, જેમાં કષ્ટ જગાય તે; ૩. પ્રચલા=બેઠા કે ઉભા નિદ્રા આવે તે ૪. પ્રચલપ્રચલાચાલતા નિદ્રા આવે તે ૫. સ્યાનદ્ધિ= જેમાં જાગ્રતુની જેમ નિદ્રામાં દિવસે ચિંતવેલ કઠોર કાર્ય
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
બંધ–અષ્ટકમ - કરી આવે. પહેલાં ચાર દેશનાવરણ દર્શનશક્તિને ન થવા દે, અને પાંચ નિદ્રા એ પ્રાપ્ત દશનને સમૂળગે નાશ કરે છે. એ હિસાબે ન ય દશનાવરણમાં ગણાય છે.
(૩) મેહનીય ર૬ પ્રકારે એમાં મુખ્ય બે વિભાગ ૧. દર્શન મોહનીય, ૨. ચારિત્રમોહનીય, જે ૨૫ પ્રકારે છે.
દશનામીહનીય= મિથ્યાત્વ, કે જેના ઉદયે અતત્વ પર રુચિ અને સર્વત તત્વ પર અરુચિ થાય. આ કર્મ બંધાવામાં એક જ; પણ પછી એના ૩ પુંજ થયેથી ઉદયમાં મિથ્યાત્વ મહ૦, મિશ્રમેહ, સમ્યકત્વ મેહનીય. સમ્યક થી તવશ્રા ખરી, પણ અતિચાર લગાડે. મિત્રમોહનીયથી અતવ ઉપર રુચિ-અરુચિ નહિ તેમજ સવ પ્રભુએ કહેભા તત્વ ઉપર શ્રદ્ધા ય નહિ અને અશ્રદ્ધા છે ન થાય. ચારિત્રમેહનીયની ૨૫ પ્રકૃતિ. (૧૬ કષાય મેહ૦ + ૯ નેકષાય મેહ૦) કષ=સંસારને, આય=લાભ જેથી થાય, અથત સંસારને વધારે તે કષાય. તે ક્રોધ માન-માયા-લેભ. રાગ-દ્વેષ આમાં સમાવિષ્ટ છે. ક્રોધ માન એ ઠેષ છે. માયા લેભ એ રાગ. ક્રોધાદિ ચારના દરેકના પૂર્વોકત અનંતાનુબંધી વગેરે ૪-૪ પ્રકાર હોઈ, ૧૬ કષાય થાય. નોકષાય કષાયથી પ્રેરિત કે કષાયના પ્રેરક હાસ્યાદિ ૯. હાસ્ય શેક, રતિ (ઈઝમાં રાજપ), અરતિ (અનિષ્ટમાં ઉદ્વેગ, નારાજી), ભય(સવ સંક૯૫થી બીક), જુગુપ્સા (દુર્ગાછા), પુરુષવે (સળેખમ થયે ખાટું ખાવાની ચાની જેમ જેના ઉદયે જોગની અભિલાષા થાય તે),
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મને શાળ પશ્ચિમ ની વેટ (પુરોગની અભિલાષા), નષદ (ઉભય અભિલાષા).
() અંતરાયકમપ પ્રકારે છે, કાનાંતરાય, લાભાં , ભેગાં , ઉપલેગાં, ને વીયતરાયકર્મ. આ કમસર દાન કરવામાં, લાભ થવામાં, એકજ વાર લેગ્ય અનાદિ ભોગવવામાં, વારંવાર ભેગ્ય વસ્ત્રાલંકારાદિ ભેળવવામાં અને આત્મવીર્ય પ્રગટ થવામાં વિદનભૂત છે.
આ જ્ઞાનાવરણાદિ ચાર કર્મઘાતી કર્મ છે. હવે બાકીના ચાર અલાતી કમમાં,
(૫) વેનીસ – શાતા, ૨. અશાતા. જેના વિશે સારાગ્ય વિષયોગ વગેરેણી સુણને અનુભવ થાય તે યાતા. એથી ઉલટું અશાતા.
(૬) આયુષ્ય –વરણ વિર્યચા, મક્યાય અને દેવાયુ. તે નરકાદિ ભાવમાં અને તેટલો તે કાથી જકડી રાખનારૂં કર્મ તે આયુષ્ય એ જીવને તે તે અવમાં જીવતે રાખે.
(૭) નેત્ર ર–૧. ઉચ્ચત્ર, ૨. નીચગોત્ર.જેના ઉદયે એશ્વર્ય, સત્કાર, સન્માન વગેરેના સ્થાનભૂત ઉત્તમ જાતિકુળ મળે તે ઉચ્ચગેત્ર, તેથી વિપરીત તે નીચત્ર.
(૮) નામકમ ક૭ ભેદ–ગતિ ક+જાતિ પરીર પ+અંગે પાંગ ૩+સંઘયણ સંસ્થાન દેવદિઆનુપૂર્વી ૪+વિહાગતિ ર=૩૯ પિંડ પ્રકૃતિ૮ પ્રત્યેક પ્રકૃતિ+ત્રણ દશક અને સ્થાવર દશકની ૨૦=૯૭. (પિંડ પ્રકૃતિ એટલે કે
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
બંધ-અમે– પેટાજના સમૂહવાળી પ્રકૃતિ પ્રત્યેક પ્રકૃતિ=ળ્યક્તિગત એટલેદ વિનાની ૧-૧ પ્રકૃતિ.)
આ ૬૭ પ્રકૃતિ આ પ્રમાણે
૪ ગતિ–નારકાદિ પર્યાય જે કર્મથી પ્રાપ્ત થાય તે ગતિ નામકર્મ કહેવાય. એ જ પ્રકારે, નરકગતિ, તિર્યંચ૦, મનુષ્ય અને દેવગતિ. ૫ જાતિ,-એકેન્દ્રિયથી માંડી પંચેન્દ્રિય સુધીની કઈ જાતિ દેવાવાળું કર્મ તે જાતિનામકમ. એ હીનાધિક ચતન્યનું વ્યવસ્થાપક છે. ૫. શરીર-શો
જ અવેજ' શીર્ણ વિશાણ થાય તે શરીર. ૧. હારિક ઉદાર સ્કૂલ યુગલનું બનેલું. મનુષ્ય-તિયચનું શરીર. ૨. વહિવ=વિવિધ કિયા (આણ-મહાન, એક-અનેક) કરી શકતા ચગ્ય શરીર, દેવનારકનું. ૩. આહારક શ્રી તીર્થકર દેવની અદ્ધિ જેવા કે સંશય પૂછવા ચૌદ પૂવી એક હાથનું શરીર બનાવે છે. ૪. તેજસ આહારનું પચન વગેરે કરનાર તેજસ યુગલને જ, ૫. કામણગંજીવ સાથે લાગેલ કમને જશે. આવાં શરીર આપનાર કર્મ તે શરીર નામકર્મ, ૩ અંગેપાંગ,–જેના ઉચે દારિક-વૈકિય-આહારક શરીરને માથું, છાતી, પેટ, પીઠ, બે હાથ, બે પગ-એ ૮ અંગ, આંગળીઓ વગેરે ઉપાંગ, ને પવરેખાદિ અંગેપાંગ મળે. એકેન્દ્રિય જીવને ઉપાંગ નામકર્મને ઉદય ન હેવાથી શરીરમાં અંગે પગ નથી લેતા. શાખા-પત્ર વગેરે છે તે તે જુદાં જુદાં જીવનાં શરીર હેવાથી કેઈ એક જીવ-શરીરના અવયવ નથી. અહીં “શરીર નામકર્મની
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
જનધર્મને સરળ પરિચય અંતર્ગત બંધન નામકર્મ અને સંધાતન નામકર્મ છે. ૫ બંધનનામકર્મ –જેના ઉદયથી નવા લેવાતાં દા રિકાદિ ગુગલો શરીરના જુનાં પુગલની સાથે લાખની જેમ એકમેક ચૂંટે છે, તે ઍટાડનારૂં કર્મ. ૬. સંઘાતન નામકર્મ=નિયત પ્રમાણુવાળા અને ગાની વ્યવસ્થાવાળા શરીરને રચતા પુદ્દગલના ભાગને તે તે સ્થાનમાં દંતાળીની જેમ સંચિત કરનારું કર્મ.)
૬ સંવય (હાડકાના દઢ કે દુબળ સાંધા દેનારાં કમ), ૧. વાષભનારાચ=હાડકાનો પરસ્પર સંબંધ, એક બીજાને આંટી મારીને અને વચમાં ખીલી તથા ઉપર પાટો સાથે, થયેલ હોય તે. (આમાં નારાચ=મર્કટબંધ, એના પર ઋષભ=હાડકાને પાટે વીંટળાયો હોય, અને વચમાં ઠેઠ ઉપરથી નીચે આરપાર વજહાડકાની ખીલી હોય તેવું સિંઘયણ) ૨. રાષભનારાચ-માત્ર વા નહિ, બાકી પહેલા મુજબ મર્કટબંધ અને ઉપર પાટાવાળી હાડસંધિ. ૩ નારાચ= માત્ર મર્કટબંધ હોય. ૪. અર્ધનારાચ=સાંધાની એક જ આજુ હાડકાની આંટી હેય ને બીજી બાજુએ ખીલીબંધ હેય. ૫ કીલિકા=હાડકાં ફકત ખીલીથી સંધાએલ હોય, ૬. છેવટ્ટુ છેદપૃષ્ટ=સેવાર્ત-બે હાડકા માત્ર છેડે અડીને રહ્યા હેય, તેલ માલીશ વગેરે સેવાની અપેક્ષા રાખે છે.
૬. સંસ્થાન (શરીર–ગાત્રની આકૃતિ દેનારૂં કમ) ૧. સમચતુરસ્ત્ર (અસ-ખૂણે) પર્યકાસને બેઠેલાના જમણા ઢીંચણથી ડાબા ખભાનું અંતર, જમણા ખભાથી ડાબા ઢીંચણનું અંતર, બે ઢીચણનું અંતર અને બે હીંચણના
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
બધ-અષ્ટકર્મમધ્યભાગથી લલાટ પ્રદેશ સુધીનું અંતર – આ ચારે સરખા હોય તે સમચતુ. સંસ્થાન; અથવા જેમાં ચારે બાજુના ઉપરથી નીચેના અવયવ “સમાન” યાને સામુદ્રિક શાસ્ત્રને અનુસારે લક્ષણ અને પ્રમાણુવાળા હોય. ૨. ન્યોધ=વડ સરખું, નાભિથી ઉપરનું શરીર લક્ષણવાળું, ને નીચેનું લક્ષણહીન. ૩. સાદિ=ઉપરથી ઉલટું. ૪. વામન=માથું, ગ, હાથ, પગ એ જ લક્ષણ-પ્રમાણુવાળા ને છાતી પેટ વગેરે લક્ષણહીન હોય. ૫. કુ%=માથું ગળું વગેરે કદરૂપા અને એ સિવાયના છાતી પેટ વગેરે સારાં હોય. ૬. હુંડક= સર્વ અવયવ પ્રમાણુલક્ષણ વિનાનાં હોય.
૪ વર્ણાદિ–જેના ઉદયે વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ સારા– નરસા મલે. શુભ વર્ણનામકર્મથી સારા, અને અશુભથી ખરાબ મળે.
૪ આનુપૂવ–નરકાનુપૂર્વી, તિર્યંચાનુ, મનુષ્યાનુગ ને દેવાનુપૂવી. વિગ્રહ ગતિથી (વચમાં ફંટાઇને) ભવાંતરે જતા જીવને વાંકા ફંટાતાં આકાશપ્રદેશની શ્રેણિના અનુસાર વક્ર ગમનકમ કરાવે તે આનુપૂર્વી નામકર્મ. ૨. વિહાગતિ (=ચાલ) ૧. શુભ ચાલ, હંસ હાથી વૃષભની સમાન. ૨. અશુભ,-ઊંટ, ગધેડા, પાડાની ચાલ.
૮ પ્રત્યેક પ્રકૃતિઃ–૧. અગુરુલઘુ નામકર્મ,-એના ઉદયથી શરીર એટલું ભારે કે હલકું નહિ પણ અગુરુલઘુ મળે. ૨. ઉપઘાત –આ કર્મથી પિતાના અવયવથી પોતે જ હણાય એવા અવયવ મળે. દા. ત. પડછભી, ચેર
જાભ મળે,
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
જનધર્મને સરળ પરિચય દાંત, છઠ્ઠી આંગળી. ૩. રાઘાત-આના ઉદયે જીવ બીજાને એજસથી આંજી દે એવી મુખમુદ્રા મળે. ૪. શ્વાસોચ્છવાસ - આથી શ્વાસ ની શક્તિ મળે. ૫. આતપ-પોતે શીત છતાં બીજાને ગરમ પ્રકાશ કરે, તેવું શરીર મળે; જેમકે સૂર્ય વિમાનના રસ્તેનું શરીર. (અગ્નિમાં ગરમી તે ઉણસ્પર્શના ઉદયથી અને પ્રકાશ ઉત્કટ લાલ વર્ણના ઉદયથી છે.) ૬. ઊદ્યોત) = જેના ઉદયે જીવનું શરીર ઠંડે ચળકાટ પ્રકાશ આપે. દા. ત. ઉત્તર વકિય શરીર, ચંદ્રાદિના રત્ન, ઓષધિ વગેરે. ૭. નિમણ૦-સુથારની જેમ અગોપાંગને શરીરમાં ચોકકસ સ્થાને રચે તે. ૮. જિન (તીર્થંકર) નામકર્મ=જેના ઉદયથી અષ્ટ મહાપ્રાતિહાર્યાદિ અતિશથી અલંકૃત દશામાં ધર્મશાસનની સ્થાપના કરવાનું મળે તે.
૧–૧૦ પ્રકૃતિ ત્રણ-સ્થાવર દશકની,-એના હાથે ના જણાવ્યા મુજબ જીવને પ્રાપ્ત થાય—(૧) ત્રસન્નતકા વગેરમાંથી વેચ્છાએ ખસી શકે, ગમનાગમન કરી શકે તે.
જ્યારે સ્વેચ્છાએ ન હાલી શકે તે સ્થાવર૦ (૨) બાદર= આંખે દેખી શકાય તેવું શરીર. સૂક્ષમ=ઘણાં શરીર ભેગાં થાય તેય ન જોઈ શકાય. (૩) પર્યાપ્ત=ભાગ્ય પર્યાપ્તિ પૂરી કરવાને સમર્થ. એથી ઉલટું અપર્યાપ્ત. (૪) પ્રત્યેક = જીવ દીક જુદું શરીર આપે છે. સાધારણ-અનંત જીવનું એક શરીર દે તે (૫) સ્થિર–મસ્તક, હાડકાં, દાંત વગેરે સ્થિર રહે. અસ્થિર જીવા આદિ. (૬) શુભ =નાભિની ઉપરના અવય શુભ, નીચેના અશુભ, (કેઈને માથેથી અડવામાં એ ખુશ થાય છે, પગ લગાડવામાં ગુસ્સે થાય
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમ
છે. બાકી પત્નીના પગ અડવાથી રાજી થાય તે તે પેાતાના માહને લઇને.) (૭) સૌભાગ્ય૦=વગર ઉપકારે પણ સૌને ગમે. દોર્ભાગ્ય૦=ઉપકાર કરનારે પણ લેાકેાને અરુચિકર અને. (તીર્થંકર ધ્રુવા અભવ્ય આદિને ન ગમે તે તા તે જીવાના મિથ્યાત્વના ઉદયે.) (૮) સુસ્વર૦=સારે। સ્વર વિપરીત દુઃસ્વર. (૯) આદૈય॰=જેનું વચન યુક્તિ કે આડઅર વિનાનું છતાં ખીજાને ગ્રાહ્ય મને, જેને જોતાવેંત બીજા આદરમાન આપે તેવું કર્યું. જે કર્માંના ઉયથી વચન બીજાને અગાહ્ય અને યા અનાધૈય થાય તે અનાદેય. (૧૦) ચશ-કીર્તિ॰લાકમાં પ્રશંસા પામે, એથી વિપરીત અપયશ. ૪૨ પુણ્ય પ્રકૃતિ
સામાન્ય રીતે શુભ પરિણામે બધાય અને શુભ સે ભોગવાય તે ક્રમ પુણ્યકમ કહેવાય. મૂળ ચાર અઘાતી કામાંથી જ ૪૨ પુણ્ય પ્રકૃતિ છે. ૧. શાતા વેદનીય+ ૩ આયુષ્ય (નરક વિનાના)+૧ ઊંચ ગોત્ર + ૩૭ નામકમની
=૪૨.
(તિયાને પણ સ્વઆયુષ્ય મળ્યા પછી રાખવુ ગમ છે, મરવુ' નથી ગમતું, માટે એને પુણ્યમાં ગણ્ડુ, પણ તિય ચગતિ નથી ગમતી, માટે એ પાપ પ્રકૃતિ છે. નારકને સ્વઆયુ ટકે એ નથી ગમતું; તેથી પુણ્યમાં નરકાસુ ન લીધું).
નામક ની ૩૭માં, ૪ દેવ અને મનુષ્યની ગતિ થા આનપુવી -+૧ ૫ંચેન્દ્રિય જાતિ+૫ શરીર+૩ અંગોપાંગ + ૨ પહેલ' સ`ઘયણુ–સ સ્થાન + ૪ શુભ વર્ણાદિ + ૧ ગુલ
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન ધર્મના સરળ પરિચય
વિદ્યાયેાગતિ+ ૭ ઉપઘાત સિવાયની પ્રત્યેક પ્રકૃતિએ + ૧૦
ત્રસ દશક આવે.
૮૦
૮૨ પાપ પ્રકૃતિ
સંકિલષ્ટ અધ્યવસાયે બંધાય અને અશુભ રસે ભાગવાય તે પાપકમ કહેવાય. મૂળ ચારે ઘાતી કર્મો પાપ પ્રકૃતિ છે, તેથી ૫ જ્ઞાના૦ + ૯ દર્શના + ૨૬ મેહનીય + ૫ અંતરાય = ૪૫ ઘાતી; તેમ જ અઘાતીમાંથી ૧ અશાતા વે૦ + ૧ નરકાયુ + ૧ નીચ ગોત્ર + ૩૪ નામકની, એમ ૩૭ અઘાતી. એટલે ૪૫ + ૩૭ = કુલ ૮૨ પાપ પ્રકૃતિ
થાય છે.
નામ૦ની ૩૪ માં, ૪ નરક–તિય ચની ગતિ-આનુપૂર્વી ૪ એકેન્દ્રિય—વિકલેન્દ્રિય જાતિ + ૧૦ પ્રથમ સિવાયના સંધયણુ–સંસ્થાન +૪ અશુભ વર્ણાદિ + ૧ અશુભ વિહાચેતિ, એમ કુલ ૨૩ પિંડ પ્રકૃતિ + ૧ ઉપઘાત + ૧૦
સ્થાવર દશક = ૩૪.
પુણ્યની ૪૨ + પાપની ૮૨ = ૧૨૪ પ્રકૃતિ. આમાં વર્ષાદ નામકમ ૪ શુભ અને અશુભ એમ બે વાર ગણાયા, તેથી ૧૨૪ – ૪ = ૧૨૦ કુલ કમ-પ્રકૃતિ બંધાય, આમાં મિથ્યાત્વ માહનીય સાથે મિશ્ર-મેા ને સમ્યકત્વ-મા ગણુતાં, કુલ ૧૨૨ ક્ર-પ્રકૃતિ ઉદયમાં ગણાય, એમાં ૫ શરીર સાથે ૫ મધન અને ૧૫ સઘાતન ઉમેરતાં તથા વર્ણાદિ ૪ ને બદલે વર્ષોં-૫, રસ-૫, ગંધ-૨ અને સ્પ ૮, એમ ૨૦ ગણુતાં ૨૦ ને ૧૬ વધે; એટલે કુલ ૩૬ વધવાથી ૧૨૨ + ૩૬ =૧૫૮ કમ-પ્રકૃતિ સત્તામાં ગણાય.
:
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાતી_અધાતી કર્મ
ઘાતી-અઘાતી કર્મ જ્ઞાનાવરણદિ આઠ કર્મમાં બે જાત છે; એક ઘાતી, અને બીજી અઘાતી, ઘાતી એટલે આત્માની નિર્મળતા યાને પરમાત્મભાવના ગુણ જ્ઞાન, દર્શન, વીતરાગતારૂપ ચારિત્ર અને વીર્યાદિને ઘાત કરનાર અને અઘાતી એટલે એને ઘાત નહિ કરનાર. માક્ષસુખ આત્મગુણ છતાં એનું રેધક વેદનીયકર્મ પરમાત્મભાવનું ઘાતક નહિ, માટે એ ઘાતકર્મ નહિ.
ઘાતી કર્મ ચાર છે-જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણુ, મોહનીય અને અંતરાય. બાકીના વેદનીય, આયુષ્ય, નામકર્મ અને ગોત્રકમ એ ચાર અઘાતી કમ છે.
- જ્ઞાનાવરણને ઉદય થયે એટલે જ્ઞાન રોકાવાનું જ. મિથ્યાત્વનો ઉદય થયે એટલે સમ્યકત્વ ગુણ રોકાવાને જ. તેથી તે ઘાતી છે. પરંતુ અઘાતી દા. ત. અશાતા વેદનીય કે અપયશ નામકર્મનો ઉદય થયા એટલે જ્ઞાન, સમ્યકત્વ વગેરે ગુણે રોકાય જ એવો નિયમ નહિ. હાં અપયશને ઉદય થયા પછી મૂઢ બની એની અસર લઈને ભણેલું ભૂલે તેથી જ્ઞાન ઢંકાઈ જાય એમ બને; પણ તે તે જ્ઞાનાવરણ-કર્મના ઉદયથી ઢંકાઈ ગયું કહેવાય. એવું મોહનીય માટે સમજવાનું. અશાતા, દૌર્ભાગ્ય, અપયશ આવવા પર મૂઢ બની કવાય મોહનીયના ઉદયને જાગવા દઈએ, અર્થાત કષાય કરીએ તે જ ક્ષમાદિ ગુણ આવરાય, અને ન જાગવા દઈએ તે એકલી અશાતા કે દૌર્ભાગ્યાદિમાત્રથી આત્મગુણ આવરાય એવું નહિ. માટે એ ઘાતી નહિ. આને અર્થ એ છે કે અઘાતી કર્મના ઉદય ચાલુ છે,
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨
જૈન ધર્મને સરળ પરિચય અગર નવા ઉદય આવ્યા છે, છતાં આપણે સાવધાન રહીએ તે જ્ઞાન આદિ ગુણ કાંઈ આને લીધે ન ઘવાય.
પરાવત માન-અપરાવર્તમાન કેટલાંક કર્મ એવો છે કે જે પરસ્પર વિરૂદ્ધ હોવાથી એક સાથે બંધાતાં કે ભગવાતાં નથી, કિન્તુ વારાફરતી બંધાય કે ઉદય પામે છે, તેથી એને પરાવર્તમાન કહે છે; દા. ત. શાતા વેદનીય બંધાતું હોય ત્યારે અશાતા ન બંધાય. શાતા. ઉદયમાં હોય તે અશાતા ઉદયમાં ન આવે. એમ અશાતા બંધાતું હોય તે શાતા વેદનીય ન બંધાય. ત્રસદશક બંધાતું હોય તે સ્થાવર દશક નહિ બંધાય. માટે આને પરાવર્તમાન કહેવાય. બાકી જેના પ્રતિપક્ષી ન હોય તે અપરાવર્તમાન ગણાય; દા. ત. પાંચ જ્ઞાનાવરણ કમ.
બંધમાં પરાવર્તમાન ૭૦ પ્રકૃતિ છે. એમાં ૫૫ નામકર્મની (૩૩ પિંડપ્રકૃતિ તે ૪ વર્ણાદિ ને ૨ તેજસ કામણ વિના+ર આપ ઉદ્યોત + ૨૦ બે દશક ) + ૭ મેહનીય (રતિ–અરતિ-હાસ્ય-ક-૩ વેદ) +ર ગોત્ર + આયુષ્ય= ૭૦. આમાં તે તે જેડકામાંથી વારાફરતી એકેક બંધાય. બાકી ૫ જ્ઞાનાવ+ ૯ દર્શના૦ + ૫ અંતરાય, એ ૧૯+ ૧૯ મેહનીય + ૧૨ નામકર્મ = ૫૦ અપરાવર્તમાન છે, એટલે એકસાથે બંધાય છે.
ઉદયમાં પરાવર્તમાન –૮૭ પ્રકૃતિમાં, ઉપરોક્ત '૭૦ માંથી સ્થિરાસ્થિર, શુભાશુભ બાદ કરતાં ૬૯ + ૫
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાતી-અઘાતી કર્મ નિદ્રા + ૧૬ કષાય = ૮૭. એમાં તે તે જેડકામાંથી વારાફરતી એકેક ઉદયમાં આવે. બાકી ૩૩ અપરાવર્તમાન છે. અહીં ઉદયમાં નિકાદિ પાંચમાંથી અને ક્રોધાદિ ચારમાંથી એક સમયે એક જ ઉદયમાં હોય. ક્રોધ હોય ત્યારે માન નહિ....વગેરે માટે એને ઉદયમાં પરાવર્તમાન કહ્યા. જ્યારે એજ કષાય બંધમાં અપરાવર્તમાન હવાથી ક્રોધાદિ ચારેય એકસાથે બંધાય છે. કર્મબંધને નિયમ–પુણ્યપાપની ચતુભગી
આ સાથે એ સમજવાનું છે કે જીવ જ્યારે શુભ ભાવમાં વર્તતે હેય દા. ત. સમ્યફવ, દયા, ક્ષમા, નમ્રતા દેવ-ગુરુભકિત, વ્રત, સંયમ વગેરેના ભાવવાળે હેય, ત્યારે શુભ કર્મ બાંધે છે. એથી ઉલટું હિંસાદિ પાપ, વિષયાસક્તિ, ક્રોધાદિ કષાય, મિથ્યાત્વ, વગેરેના ભાવમાં વર્તતે હોય ત્યારે અશુભ કર્મ બાંધે છે. ધાર્મિક ક્રિયા અને આચારને આ પ્રભાવ છે કે જીવને તે શુભ ભાવમાં રાખે છે તેથી એ શુભ કર્મ બાંધનાર બને છે. અલબત ત્યાંય જે કઈ ધનની લાલસા કે કેઈના પર ગુસ્સે વગેરે કરે, તે એ અશુભ ભાવ થવાથી અશુભ કર્મ બાંધે છે. છતાં બહુધા એવું બને કે આરંભ– સમારંભ, વિષય, પરિગ્રહ વગેરેની સાંસારિક ક્રિયાઓ સામાન્ય રીતે અામ ભાવની પ્રેરક છે માટે એ અશુભ કિયા છે; ત્યારે ધાર્મિક ક્રિયા શુભ ભાવની પ્રેરક છે માટે શુભ ક્રિયા છે; એટલે એ શુભ કર્મની કમાઈ કરાવે છે. શુભ ભાવ જગાડવા-વધારવા
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
જૈન ધર્માંતા સરળ પરિચય
.
હાય તા, શુભ ક્રિયા ઉપયાગી કહેવાય, અશુભ નહિ. તેથ જ જીવન ધાર્મિક ક્રિયા અને ધાર્મિક લયું રાખવુ જોઈએ.
આચારાથી ભર્યુ
પ્ર-શુભ કમના પશુ લેાલ શા માટે કરવા ? અસલ તા એ કમ પણ એક એડી જ છે. મેડીએ તેા તાડવાની છે. બેડીઓ તુટે તાજ મેાક્ષ થાય છે ને? પછી શુભના àાલ શા માટે ?
ઉ—શુલ ક્રમ હાય તા સારા મનુષ્યભવ, આરેાગ્ય,
આ
દેશ, આય કુળ તથા દેવ-ગુરુ-ધર્માંની સામગ્રી મળે છે. અને તે મળવાથી જ ઊંચી ધર્મસાધના થઈ શકે છે. કૂતરું ઘણુંય નવરું છે, પણ જ્ઞાનેાપાન, ધર્મશ્રવણુ, જિનભક્તિ, વ્રતનિયમ વગેરે કેમ નથી કરી શકતુ? કહેા, મનુષ્યપણાનું પુણ્ય ઉદયમાં નથી એટલે. કમ તા. નારી ધમ–સાધના માટે જરૂરી સામગ્રી મેળવી આપનાર શુભકમ ઇં, તેથી એની પણ જરૂર છે. અહીં આયુષ્યનુ શુભ કર્મો ખૂટી જાય છે તેા ધમ સાધના અટકી પડે છે આ દેખાય છે.
પ્ર૦—એમ તા એ પણ દેખાય છે ને કે આરોગ્ય શ્રીમંતાઈ, યશ વગેરે પુણ્ય ઉદ્દયમાં હાઇને જ વધારે પાપ પણ કરે છે?
ઊ—એનું કારણ એ છે કે એનું પુણ્ય કલકત છે, પાપાનુબંધી પુણ્ય છે. પાપ અને પુણ્ય અમ્બે જાતના છે. પુણ્યાનુબંધી પુષ્પ એટલે ઊદયમાં પુણ્ય હાય, અને સાથે સત્બુદ્ધિ-ધમ સાધના હોઇ નવું પુણ્ય ખંધાતુ હાય.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘાતી-અદ્યાતી ક્રમ
૫
પાપનુંધી પુણ્ય એટલે પુણ્ય ઉદયમાં હાય કે ઉદયમાં લાવવુ' હોય પણ વિષય-કષાય, અ--કામ, હિંસા જાડ વગેરે સેવી રહ્યો હાય, માટે નવાં પાપકમ માંધે. પાપના ઉયમાં પણ ધર્મ-સાધના કરે છે, તા પુણ્ય ઉપાજે છે. તેથી એ પાપ પુણ્યાનુબંધી થયું.
એથી ઉલટુ હિંસાદિ પાપા કરે છે તે પાપકમ આંધે; તેથી એ પાપાનુબંધી પાપ કહેવાય.
આ સ્થિતિ હોઈને જ એ સાવધાન રહેવાનુ છે કે શુભ કમ` કલ`કિત યાને પાપાનુષધી નહીં ઉપાવું. એ માટે આ સાવધાની રાખવાની કે બધા ધર્મ કેવળ આત્મકલ્યાણ, જિનાજ્ઞાપાલન, કમ ક્ષય, ભવનિસ્તાર અને આત્મશુદ્ધિ માટે જ કરવા.
ધ્રુવધી જ્ઞાનાવરણ આદિ કેટલાંક ક મહાયાગીપણાં સુધી પહોંચવા છતાં અર્થાત્ શુભ ભાવમાં રહ્યા હાય તા પશુ અધાય છે. એને ધ્રુવબધી કહે છે. પણ અહીં' શુભ ભાવના પ્રભાવ એ છે કે એ પાપકર્મોની સ્થિતિ તથા રસ બહુ મદ બંધાય છે, એથી ઊલટુ અશુભ ભાવ વતા હોય ત્યારે ધ્રુવમાંધો શુભ કર્મ અધાવાનું તે ખરું જ, પરંતુ અનેા રસ બહુ મંદ બંધાવાના. ધ્રુવમધી એટલે એને ચેાગ્ય ગુણસ્થાનક સુધી સતત મોંધાયા જ કરે. ધ્રુવમંધી કર્મ આ ૪૭ છે,—પ જ્ઞાનાવરણ, ૯ દર્શનાવરણુ, ૫ અંત રાય, મિથ્યાત્વ૦, ૧૬ કષાય, ભય॰, જુગુપ્સા, વચતુષ્ક, તેજસ, કા'ણુ, અગુરુલઘુ, નિર્માણ॰, ઉપઘાત..
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મને સરળ પરિચય ૧૮. મેક્ષ–માગ આપણે જોઈ આવ્યા કે આત્મા મિથ્યાત્વ આદિ કારણોને લીધે કમ બાંધે છે અને સંસારમાં રખડે છે. પરંતુ જે એનાથી વિરુદ્ધ માર્ગે ચાલે તે સંસારથી છૂટી મેક્ષે પહોંચી શકે. એ વિરુદ્ધ માર્ગ એટલે મિથ્યાત્વાદિથી વિરુધ સમ્યગ્દર્શનાદિને માર્ગ, એટલે કે જેમ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય, યોગ એ સંસારને માર્ગ છે, તેમ ઘન-જ્ઞાન-atત્રાદિ ક્ષમા અહીં ચારિત્રમાં તપને સમાવેશ છે,–તેથી કહેવાય કે સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન, સમ્યચારિત્ર અને સમ્યફતપ એ મેક્ષનો માર્ગ છે.
મેક્ષમાર્ગ ક્યારે મળે ?—જીવ અનાદિ કાળથી આ સંસારમાં આત્માનું અજ્ઞાન,ને વિષયકષાયને આવેશ, વગેરે કારણે પહેલાં તે સૂક્ષ્મ અનંતકાયનિગોદ વનસ્પતિમાં જન્મ-મરણ કરતા હોય છે. ત્યારે બીજા કોઈ બાદર વનસ્પતિ કે પૃથ્વીકાયાદિયા બેઈન્દ્રિયાદિ વ્યવહારમાં આવતે ન હાઈ એ અવ્યવહારરાશિને જીવ કહેવાય છે, એ તે જ્યારે કેઈ એક જીવ સંસારમાંથી મેક્ષ પામે ત્યારે જેની ભવિતવ્યતા બળવાન હોય તે જીવ અવ્યવહાર રાશિમાંથી વ્યવહાર રાશિમાં આવે છેઅર્થાત્ બાદર વનસ્પતિકાય, પૃથ્વીકાય, વગેરેને જન્મ પામે છે. ત્યારે એ વ્યવહાર શશિમાં આવ્યા ગણાય છે. અહીંથી જીવ સીધે ઉપર જ ચઢે એ નિયમ નથી. પૃથ્વીકાયાદિ કે બેઈન્દ્રિયાદિ વગેરેમાંથી પાછો ઠેઠ નીચે સૂક્ષ્મ વનસ્પતિ સુધી પણ.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ મેક્ષ-મા
એને પડવાનું થાય છે. ત્યાં કાળના કાળ પણ વીતી જાય એવુ ય અને છે. પાછા ઉપર ચઢે છે....વળી પડે છે.... આમ કરતાં કરતાં પંચેન્દ્રિયપણામાં આવી જાય છે. પરંતુ અહી' સુધી તે કાઇ ધર્મ તરફ દષ્ટિ જ નથી ગઇ. તિય ચ પશુપંખીના અવતાર પણ ફેક જાય છે! એ ા ઠેઠ મનુષ્ય. ભવ સુધી પણ આવી જાય તેાય ધમ-પ્રાપ્તિ સુલભ નથી. કેમકે જ્યાં સુધી આ સંસારમાં હજી એક પુદ્ગલ-પરાવર્ત કાળથી વધુ ભમવાનું હાય ત્યાંસુધી ધમ–પ્રાપ્તિ થતી નથી. એમ તે ધર્મનાં રુડાં ફળ, દેવપણું વગેરે જોઈને એ લેવા માટે ચારિત્ર યાને સાધુ-દ્વીક્ષા પણ સ્વીકારી લે છે અને પાળે છે, પણ તે માત્ર દુનિયાના સુખ માટે. તેથી વાસ્તવિક ધમ હૈયે સ્પતા નથી. એ તે જ્યારે છેલ્લા પુદ્ગલ પરાવત કાળ(ચરમાવત)માં આવે ત્યારે ધર્મ તરફ દષ્ટિ જાય છે, સંસાર પર ઉદ્વેગ જન્મે છે, અને મેાક્ષની અભિલાષા ( રુચિ) થાય છે. મુદતિયા તાવની જેમ એટલી મુદત પાકે ત્યારે જ પ્રમળ રાગને તાવ માળા પડે; પછી જ ધરુચિ થાય.
જ
આત્મા અને
ભવ્ય-અભવ્ય :—માક્ષ-ષ્ટિ પણ ભવ્ય જીવને જ જાગે છે, અભવ્યને નહિ. ભવ્ય એટલે મેક્ષ પામવાની લાયકાતવાળા, અભવ્ય એટલે મેાક્ષની લાયકાત વિનાના. કચારે ય પણ એને મેાક્ષની શ્રધ્ધા જ નહિ થવાની; સંસારને પક્ષપાત નહિ જ છૂટવાના. એટલે એ આવ્યું કે જેને એટલુ પણ થાય કે ‘શુ' ત્યારે મારે મેાક્ષ નહિ થાય? હું ભવ્ય હાઈશ કે અભવ્ય ?’ આવી
૮૭
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
<<
જૈનધર્મનો સરળ પરિચય શંકા પણ પડે, એ જીવ ચોક્કસ ભવ્ય હોય છે, અને તે પણ ચરમાવમાં આવેલો હોય છે. કેમકે ચરમાવર્તકાળમાં જ અંતરમાં ‘ડે ઊંડે મેક્ષ તરફ સહેજ પણ રુચિ થાય; ને એ થઈ હોય તે જ આવો સંસાર-ભ્રમણને ભય ઊભું થાય છે, ને આવી શંકા પડે છે.
છેલ્લા પુદગલપરાવર્ત-કાળ પહેલાં એટલે કે અ-ચરમાવર્તકાળમાં મોક્ષની રુચિ નહિ થવાનું કારણ દેહ દષ્ટિ અને જડ સુખને આવેશ વગેરેને પિષનાર સહકમળ છે. સહજમળ નિબિડ અંધ રાગ-દ્વેષરૂપ છે, એને ઠીક ઠીક હાસ થાય ત્યારે જ મેક્ષ અને ધર્મ ઉપર દષ્ટિ જાય. એ વસ્તુ, જીવ ચરમાવતમાં આવે, ત્યારે જ બની શકે છે. જેમ બિમારને રેગ પાક ન હોય ત્યાં સુધી અન્નની રુચિ નથી થતી; એવી રીતે ચરમાવતમાં ધર્મ ચિ નથી થતી.
ચરમાવર્તમાં પણ પ્રવેશ થતાં તરત જ બધાને મેક્ષ અને ધર્મની રુચિ થાય એવું ય નથી હોતું; વહેલા મોડા પણ થાય છે. એ થયાનાં લક્ષણ ત્રણ છે,–(૧) દુઃખી ઉપર દયા, (૨) ગુણવાન ઉપર ઢષ નહિ, અને (૩) ચિત્ય; આ ત્રણ કોઈ દુન્યવી લાભ આંચકી લેવા માટે નહિ, પણ નિઃસ્વાર્થ ભાવે થાય, હૃદયની તેવી કુણશના લીધે પ્રગટે, તે માની શકાય કે નિબિડ રાગ-દ્વષ રૂપી સહજ મળ ઘસારે પડયો છે. સહજમળને હાસ થાય ત્યારે જ વિષયકષાયને આંધળે આવેશ મંદ પડે છે, આત્મતત્વ તથા મોક્ષ લક્ષમાં આવે છે, અને ધર્મ તરફ દૃષ્ટિ જાય છે.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮ મેક્ષ-માર્ગ
ધર્મ પણ બધાને પહેલવહેલો સર્વજ્ઞકથિત શુદ્ધ ધર્મ અર્થાત્ સમ્યગદર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ સાચે મોક્ષમાર્ગ મળી જ જાય છે એવું નથી બનતું. છતાં આ મોક્ષમાર્ગ તરફ લઈ જાય એવા ગુણો મળે છે. એને માર્ગાનુસારી જીવન કહે છે. અશુદ્ધ ધર્મ પામ્યું હોય, અર્થાત અ-સર્વરે કહેલ મિથ્યા ધર્મ મળે હોય, છતાં જો એ આત્મવાદી ધર્મ હેય, અને એમાં મોક્ષવસ્તુ માનેલી હોય, તે ચરમાવત અને સહજમળ-હાસનાં કારણે આત્મા અને મોક્ષ ઉપર રુચિ તથા ધર્મશ્રદ્ધા થવાની. માત્ર, એ ધમ અ-સર્વજ્ઞકથિત હાઈને, એમાં આત્માનું સ્યાદવાદસિદ્ધાન્તાનુસાર
પરિણામી નિત્ય” યથાર્થ સ્વરૂપ કહેલું નહિ મળે; તેમ મેક્ષનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ નહિ મળે. છતાં સંસારથી છૂટવા રૂપી મોક્ષની વાત મળે, એના પર શ્રદ્ધા થાય એટલે માર્ગીનુસારી જીવનના ગુણે આચરણમાં આવે.
૧. માર્ગાનુસારી જીવન મેક્ષને માર્ગ એક જ સમ્યગદર્શન, સમ્યકજ્ઞાન, સમ્યફ ચારિત્ર અને સમ્યકત ૫. એ માર્ગ પ્રત્યે અનુસરણ કરાવે, એના માટે એગ્ય બનાવે તેવું જીવન એ માર્ગાનુસારી જીવન.
શા એના ૭૫ ગુણે કહ્યા છે. એને સરળતાથી યાદ રાખવા માટે અહીં એને આ પ્રમાણે ચાર વિભાગમાં વહેંચીશું -(૧) જીવનમાં ૧૧ કર્તવ્ય (૨) તજવા ગ્ય ૮ દેષ; (૩) ગ્રહણ કરવા યોગ્ય ૮ ગુણ; અને (૪) ૮ સાધનાઓ.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
જનધર્મને સરળ પરિચય ૩૫ માર્ગાનુસારી ગુણને કોઠે ૧૧ કતવ્ય | ૮ દોષત્યાગ ૮ ગુણ-પ્રહણ ૮ સાધના
૧. ન્યાયસંપન્નતા ૧. નિંદા-ત્યાગ ૧ ૧. પાપ- ભય | ૧. કૃતજ્ઞતા ૨. ઉચિત વ્યય | ૨. નિંદ્ય પ્રવૃત્તિ–| ૨. લજજા | ૨. પેરાપકાર ૩. , વેશ ત્યાગ ૩. સૌમ્યતા | ૩. દયા ૪. , વિવાહ ૩. ઇન્દ્રિય–ગુલા. ૪. જોકપ્રિયતા ૪, સત્સંગ ૫. , ધર | મી ત્યાગ ૫. દીર્ધ દૃષ્ટિ ૫. ધર્મશ્રવણ ૬. અજીણું ૪. આંતરશત્રુજય ૬. બલાબલ– ૬. બુદ્ધિના ૮ ભેજનત્યાગ
| વિચારણા | ગુણ ૭. કાળે સામ્ય- ત્યાગ
૭ વિશેષજ્ઞતા | ૭ પ્રસિદ્ધ દેશાવાળું ભોજન ૬. ત્રિવર્ગ ૮. ગુણ પક્ષપાત ચાર પાલન ૮. માતાપિતાની | અબાધા
૮. શિષ્ટાચાર– પૂજા | 9. ઉપદ્રવવાળા
પ્રશંસા ૯. પિષ્ય–પેષણ | સ્થાનનો ત્યાગ ૧૦. અતિથિ-સાધુ ૮. અદેશકાલચર્યા
આદિની સરભરા –ત્યાગ ૧૧. જ્ઞાનવૃદ્ધ અને ચારિત્રપાત્રની સેવા
૧૧ કર્તવ્ય –(૧) ગૃહસ્થ જીવન છે એટલે આજીવિકા કમાયા વિના ચાલવાનું નથી, તે તે ન્યાયથી ઉપજેવી એ ન્યાયસંપન્ન વિભવ અને બીજી બાબતમાંય ન્યાયસંપનતા નામનું પહેલું કર્તવ્ય. (૨) ખર્ચ પણ લાવેલા પિતાને અનુસાર રાખ, પણ વધારે પડતે કે ધર્મને ભૂલીને નહિ. એ ઉચિત ખર્ચ (આચિત વ્યય) નામનું બીજું કર્તવ્ય, (૩) પૈસાથી ઉદ્ભટ (છાકટો) વેશ નહિ પહેરવે પણ છાજતે વેશ (સાથે છાજતી બીજી વસ્તુ) રાખ એ ઉચિત વેશ, અનુભટવેશ નામનું ત્રીજું કર્તવ્ય. (૪)
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ માર્ગોનુસારી જીવન રહેવા માટે ઘર એવું નહિ કે ચાર-લુચ્ચાને ફાવટ આવી જાય અર્થાત્ બહુ દ્વારવાળું નહિ, બહુ ઉંડાણમાં કે જાહેર નહિ. તેમજ સારા પાડેશવાળું જોઈએ, એ શું કર્તવ્ય ઉચિત ઘર. (૫) ઘર ચલાવવા વિવાહ કરશે, તે ભિન્ન ગેત્રવાળા અને સમાન કુળ તથા આચારવાળા સાથે જ કરાય. એ ઉચિત વિવાહ. (૬) ઘરમાં ભેજન કરશે તે પૂર્વનું ખાધેલું પચ્યું ન હોય ત્યાંસુધી નહિ કરવાનું એ અજીર્ણ ભજન–ત્યાગ, છતું કર્તવ્ય. (૭) ભૂખ હેય છતાં ભેજન પણ લગભગ નિયત કાળે અને પિતાની પ્રકૃતિને માફક જ કરવું. તે “કાળે સામ્યતઃ ભેજન.” નિયમિતતા એટલા માટે કે ઉદરમાં પાચક રસો નિયમિત જાગે છે. વહેલા મોડામાં એમાં ફેરફાર થાય છે. પ્રકૃતિ વાયુની હેય અને વાલ વટાણા વગેરે વાપરે તે વાયુ વધીને તબિયત બગડે. (૮) ભજન પણ પિતાનું પછી ને માતપિતાનું પહેલાં. માતાપિતાને પણ ભજન, વસ્ત્ર, શય્યા વગેરે શક્તિ અનુ સાર પિતાના કરતાં સવાયાં આપીને ભક્તિ કરવાની. એ આઠમું કર્તવ્ય માતપિતાની પૂજા. (૯) સાથે સાથે પિતાની જવાબદારીવાળા પિષ્યવર્ગનું કુટુંબાદિનું પિષણ. (૧૦) ઉપરાંત “અતિથિ' એટલે કે જેમને ધર્મ કઈ તિથિએ નહિ પણ સદાય છે એવા મુનિ, તથા “સાધુ” અર્થાત સજજન, એ અને “દીન-હીન-દુખી” માણસ ઘરે આવી ચઢે તો તેમની યથાગ્ય સરભરા, તથા (૧૧) જ્ઞાતિમાં જ્ઞાનવૃદ્ધ ને ચારિત્રપાત્ર હોય તેની સેવા એ અગિયારમું કર્તવ્ય.
તા સવ
- Saહતું
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધમંતા સરળ પરિચય
૮ દોષના ત્યાગ:-(૧) નિંદાત્યાગઃ—મીજાની નિંદા કરવી કે સાંભળવી નહિ. નિંદા એ મહાન દેષ છે. એથી હૃદયમાં કાળાશ, પ્રેમભંગ, નીચગેાત્રકમા બધ, વગેરે નુકશાન નીપજે છે. (૨) નિંદ્યપ્રવૃત્તિના ત્યાગ—જેમ માંઢ નિંદા નહિ તેમ કાયા કે ઇન્દ્રિયાથી નિદ્ય પ્રવૃત્તિ કરવી નહિ. નહિંતર નિા થાય, પાપ લાગે. (૩) ઇન્દ્રિયગુલામીત્યાગઃઇન્દ્રિયાને અયેાગ્ય સ્થાને જતી અટકાવવા એના પર અકુશ રાખવા. (૪) હૃદયમાં કામ-ક્રોધ–લેાલ, માન– (હઠાગ્રહાદિ)-મદ-હુષ એ છ આંતર શત્રુઓ પર વિજય મેળવવા. નહિતર એની ગુલામીમાં ધન, પૂર્વનું પુણ્ય, ધર્મ વગેરે ગુમાવવાનું થાય. (૫) એમ મનમાં અભિનિવેશ-દુરાગ્રહ નહિ રાખવા. નહિતર અપકીતિ વગેરે થાય. (૬) માટે જ ખાટા આવેશથી ધમ-અર્થ-કામને પર્સ્પર બાધા પહોંચે એવું ન કરવુ. અર્થાત્ એ ત્રણમાંથી એક પર એવા તૂટી ન પડવું, કે જેથી બીજો સીદાય, અને અપયશ, ધ લઘુતા, ધહાનિ, વગેર અનથ નીપજે. (૭) ખળવો, પ્લેગ વગેરે ઉપદ્રવવાળાં સ્થાનના ત્યાગ કરવો. (૮) તેમ અયેાગ્ય દેશકાળમાં ફરવું નહિ. દા. ત. વેશ્યા કે ચાર લુચ્ચાની શેરીમાંથી જવુ' નહિ. એમ બહુ માડી રાતે ફરવું નહિ, નહિતર કલક આવે કે લૂંટાવું પડે.
૯૨
૮ ગુણ્ણાના આદર :—(૧) પાપના ભય :—— હુમેશ પાપના ભય રાખવેા,— રખે ! મારાથી પાપ થઇ જાય તે ?” પાપના પ્રસંગ હોય તા ‘આથી મારું આત્મિક દૃષ્ટિએ શું થાય ?” એવા ભય રહે. આત્માત્થાનના આ પહેલા પાયે
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ માર્ગનુસાર જીવન છે. (૨) લજજા-અકાર્ય કરતાં લજજા આવે તો બનતા લગી એ કરે જ નહિ. તેમ વડિલની લજજા, દાક્ષિણ્ય હોય તે પેટે રસ્તે જતાં અટકે, એમ ઈચ્છા ન હોય તે પણ લજજાથી સારું કાર્ય કરવા પ્રેરાય, બીજાની પ્રાર્થનાને ભંગ ન કરે. (૩) સૌમ્યતા –સ્વભાવ, હૃદય, વાણી અને આકૃતિ સૌમ્ય રાખવી, ઉગ્ર નહિ પણ મુલાયમ શીતલ રાખવી, તો સૌને સદ્ભાવ સહાનુભૂતિ મળે. (૪) લેકપ્રિયતા–ઉપરોકત ગુણો અને સદ્ આચારેથી લેકને. પ્રેમ સંપાદન કરે. (૫) દીર્ઘ દૃષ્ટિ-દરેક કાર્યમાં પગલું માંડતાં પહેલાં ઠેઠ પરિણામ સુધી નજર પહોંચાડવી, કે જેથી પછી પસ્તાવું ન પડે. (૬) બલાબલ-વિચારણ:-- કાર્ય પરિણામે લાભદાયી પણ હોય છતાં કાર્ય અને પરિણામ માટે પિતાનું ગજું કેટલું છે એ વિચારી લેવું. બિનજામાં આવ્યા જઈને વધુ પાછા પડવાનું થાય. (૭) વિશેષજ્ઞતા –i (વિશેષ=વિવેક) હંમેશ સાર-અસાર, કાર્ય– અકાર્ય વાચ-અવાચ્ય, લાભ-નુકસાન વગેરેને વિવક કરવો. તેમજ ii વિશેષ નવું નવું આત્મહિતકર જ્ઞાન મેળવતા રહેવું (૮) ગુણપક્ષપાતા–સ્વ જીવનમાં શું, કે બીજામાં શું, સર્વત્ર ગુણ તરફ રુચિ ધરવી, દેષ તરફ નહિ; દેશના બદલે ગુણના પક્ષપાતી બનવું.
૮ સાધના –(૧) કૃતજ્ઞતા :-(દેવ-ગુરુ-માતાપિતાદિ કેઈના પણ થોડા ય ઉપકારને ભૂલવો નહિ, કિંતુ યાદ રાખી યથાશકિત બદલો વાળવા તત્પર રહેવું. (૨) પરોપકાર –સામાએ ઉપકાર ન પણ કર્યો કે ન કરવાને
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४
જૈનધર્મને સરળ પરિચય હોય, છતાં આપણે નિઃસ્વાર્થ ઉપકાર કરતા રહેવું. (૩) દયા-હૈયું કહ્યું કે મળ દયાળુ રાખી, શક્ય તન-મન-ધનથી દયા કરતા રહેવું. નિર્દયતા કદી ન રાખવી. (૪) સત્સંગ – સંસારમાં સંગમાત્ર રેગ છે, દુખકારક છે; પરંતુ સત્સંગ
એ રાગ કાઢવા ઔષધ છે. માટે સતપુરુષને સંગ બહુ સાધ. (૫) ધર્મશ્રવણ –સત્સંગ સાધી ધર્મનું શ્રવણ કરતા રહેવું. તેથી પ્રકાશ અને પ્રેરણા મળ્યા કરવાથી જીવન સુધારવા તક મળે છે. (૬) બુદ્ધિના આઠ ગુણઃ-ધમશ્રવણ કરવા માટે તેમ જ વ્યવહારમાં કોઈની મોટી દેખાતી બેલચાલ પર ઉતાવળિયા ન થવા, બુદ્ધિના આઠ પગશિયા પર ચઢવું. તે આ, ત્રણ શ્રવ રવ ર ધારા તથા
દોષોર્થવિજ્ઞાન તરવજ્ઞાનશ ઘીનુI સાંભળવાની પહેલી ઈચ્છા ઊભી કરવી તે શુશ્રષા. પછી આડાઅવળાં ડાફડિયાં ન મારતાં કે રિત શૂન્ય યા અન્યત્ર લાગેલું ન બનાવતાં બરાબર સાંભળવું તે શ્રવણું. સાંભળતાં સમજતા જવું તે ગ્રહણ સમજેલું મનમાં બરાબર ધારી રાખવું તે ધારણ. પછી સાંભળેલ તત્ત્વ પર અનુકૂળ તક દષ્ટાંત વિચારવા તે ઊહા. ને પ્રતિપક્ષમાં એ નથી તે જોવું, અરગ પ્રસ્તુતમાં બાધક અંશ નથી એ નક્કી કરવું તે અહિ. ઊહાપોહથી પદાર્થ નક્કી કરો તે અર્થવિજ્ઞાન. પદાર્થનિર્ણય પર સિદ્ધાન્ત–નિર્ણય, સાર-રહસ્ય-તાત્પર્ય-નિર્ણય કે તત્ત્વનિર્ણય કરે તે તત્ત્વજ્ઞાન. (૭) પ્રસિદ્ધ દેશાચારપાલન-બુદ્ધિના ૮ ગુણ સાથે ધર્મશ્રવણ કરે એટલે સહેજે લકને જે સંકલેશ કરાવે, ધમનિંદા કરાવે, એવું પ્રસિદ્ધ
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ માર્ગનુસાર જીવન દેશાચારનું ઉલંઘન ન કરે. (૮) શિષ્ટાચાર-પ્રશંસા – શિષ્ટપુરૂષોના આચારો આ છે,–લોકનિંદાને ભય, દીનદુઃખિયાને ઉદ્ધાર, કૃતજ્ઞતા, અન્યની પ્રાર્થનાને ભંગ ન કરવાનું દાક્ષિણ્ય, નિંદાત્યાગ, પ્રશંસા, આપત્તિમાં ધેર્ય, સંપત્તિમાં નમ્રતા, અવસરેચિત હિત-મિત-પ્રિય વચન, વચનબદ્ધતા, વિદનજય, આચિત વ્યય, સત્કાર્યને આગ્રહ, અકાર્યને ત્યાગ, અતિનિદ્રા-વિષય-કષાય-વિકથાદિ-પ્રમાદત્યાગ, ઔચિત્ય,..વગેરે. આની પ્રશંસા કરતા રહેવું.
માનુસારીના ૩૫ ગુણોથી જીવન મઘમઘતું બને એ બહુ જરૂરી છે, કેમકે આગળ ઠેઠ સંસાર ત્યજીને સાધુપણુ સુધી પહોંચેલા પણ જે આમાંના કેઈ ગુણને ભંગ કરી નાખે છે, તે તે ઊંચા ધર્મસ્થાનથી પતન પામવા સુધી પણ પહોંચી જાય છે. દા. ત. નંદીષેણ મુનિ આંતરશત્રુ મદને વશ થઈ વેશ્યાને સમજાવવા રહ્યા તે પડયા.
અપુનબંધક અવસ્થા આ અવસ્થા પામવા માટે મૂળમાં ત્રણ ગુણ જરૂરી છે. (૧) તીવ્રભાવે પાપ નહિ આચરવું. અર્થાત્ પાપ ન છૂટતા હોય એમાં હદય પાપભીરૂ અને પાપના ઉદ્વેગવાળું તથા કુણું રાખવું. (૨) ઘર સંસાર પર બહુમાન ન ધરવું. સંસાર એટલે ચારગતિમાં ભ્રમણ, સંસાર એટલે અર્થકામ તથા વિષય-કષાય, સંસાર એટલે કર્મબંધન. આ સંસાર ભયંકર છે એ ખ્યાલ રાખી સંસારનો પક્ષપાત, એના પર આસ્થા, કે એમાં સારપણાની બુદ્ધિ ન રાખવી. (૩)
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
t
જૈન ધર્મના સરળ પરિચય
ઉચિત સ્થિતિનું પાલન કરવું. પાતાની સ્થિતિને અનુચિત
નહિ વર્તવું.
૨૦. સમ્યગ્દશન
માનુસારી અને અપુનઃત્ર ધક અવસ્થા જૈનેતરમાં પણ હાઈ શકે છે. રાજા ભર્તુહરિ જેવા વૈરાગ્ય પામી સંસાર છેડી અવધૂત સન્યાસી બનેલા, તે એ દશાની સુંદર સ્થિતિએ પહોંચેલા. પરંતુ એમને વીતરાગ સવજ્ઞના કહેલા તત્ત્વ નહિ મળેલાં, તેથી સમ્યગ્દર્શનની ભૂમિકા પર નહિ આવેલા, અને ઊંચા ગુણસ્થાનકે નહિ ચઢેલા. માટે જ સમ્યગ્દર્શનના પાયા માંડવાની ખાસ જરૂર છે.
અનન્ય શ્રદ્ધા.
સમ્યગ્દર્શન એટલે જિનાક્ત તત્ત્વ પર રુચિ, વીતરાગ સર્વજ્ઞે કહેલા તત્ત્વભૂત પદ્મા'ની હા દક તત્ત્વ એટલે વસ્તુસ્વરૂપ. એ અનેકાંતમય છે, એકાંત રૂપ નથી. આને કહેનારા વીતરાગ સર્વાંગ છે. એમને અસત્ય ખેલવાને કાઈ કારણ નથી. તેમજ એ સજ્ઞતાથી ત્રણેય કાળનું બધુ જ પ્રત્યક્ષ જુએ છે, અને વિશ્વનું જેવુ સ્વરૂપ છે તેવું જ એ કહે છે. તેથી એ તત્ત્વ પર જ સંપૂર્ણ શ્રદ્ધા કરવી જોઇએ. તત્ત્વ જીવ-અજીવ વગેરે પૂર્વે બતાવ્યાં છે. એમાં જ્ઞેય-હેય-ઉપાદેય તત્ત્વ પ્રત્યે તેને અનુરૂપ વલણ રહે. દા. ત. આશ્રવા હેય હોવાથી એના પ્રત્યે અરુચિનું વલણ રહે.
આ સમ્યગ્દર્શન ગુણુ એ નિશ્ચય-દૃષ્ટિએ મિથ્યાત્વ અને અન'તાનુખ'ધી કમના ક્ષયાપશમથી આત્મામાં પ્રગટ
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ માર્ગાનુસારી જીવન
થતા એક શુદ્ધ પરિણામ (અવસ્થા) છે. વ્યવહારદષ્ટિથી સદ્ગુણા, લિંગ, લક્ષણ આદિ સ્વરૂપે છે.
૭
સમ્યક્ત્વના પાંચ લક્ષણ આ પ્રકારે,—શમ—સ વેગનિવેદ–અનુક`પા-આસ્તિકસ્ર
(૧) શમ અર્થાત પ્રશમ એટલે કે અનંતાનુ ધી કષાયના ઉદયથી થતી રાગદ્વેષાદ્દિના આવેશની શાંતિ. (૨) સવેગ એટલે દેવતાઇ સુખ પણુ દુઃખરૂપ સમજી માક્ષ માટે એકમાત્ર તાલાવેલી તીવ્ર અભિલાષા થાય તે. એમ સુદેવ-ગુરુ-ધમ પર તીવ્ર અનુરાગ એ ય સંવેગ. (૩) નિવેદ નરકાવાસની જેમ સંસાર એક કેદ રૂપ લાગી એના પ્રત્યે થતા ઉદ્વેગ. (૪) અનુકંપા : શકચતાનુસાર દુઃખીના દુઃખ ટાળવાની યા અને બાકી પ્રત્યે પણ દિલમાં આર્દ્રતા. દુ:ખી એ જાતના, (૧) દ્રવ્યથી દુઃખી એટલે ભૂખ તરસ રાગ, માર, વગેરેથી પીડાતા. ૨. ભાવથી દુઃખી એટલે પાપ, દોષ, ભૂલ, અધમ પણુ, વગેરેથી પીડિત. અને પર દયા એ અનુકંપા. (૫) આસ્તિક્ચ એટલે એવી અટલ શ્રદ્ધા કે “સમેવ સજ્જ નિક્ષ્ર્ન દ્ગનિનૈતૢિ વૈદ્ય જિનેશ્વર દેવાએ જે કહ્યુ છે તે જ સાચું અને શંકા વિનાનું ” એવા દૃઢ રંગ હાય.
૬૭. વ્યવહાર
સમ્યગ્દર્શન એ મેાક્ષને અનિવાય પહેલે ઉપાય છે. એ જેમ જેમ વધુ ને વધુ નિર્મળ થાય તેમ તેમ ઉપરના ઉપાય જારદાર બનતા જાય છે. આ નિમળતા માટે સમ્યક્ત્વના ૬૭ વ્યવહાર પાળવાના છે. એને સરળ
૭
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેનધામને સરળ પરિચય તાથી યાદ રાખવા આ પદ યાદ રાખવું,-સત્ શુલિ દુ ભૂ લ. આજભા પ્રભા વિ.” આમાં તે તે અક્ષર એકેક વિભાગ સૂચવે છે, તે આ, ૪ સદહણ-૩ લિંગ-પ દૂષણ-૫ ભૂષણપલક્ષણ૬ આગાર-૬ જયણ-૬ ભાવના-૭સ્થાન-પ્રભાવના૮ –૧૦ વિનય. એની સમજ –
૪ સદહણુ –૧. પરમાર્થ–સંસ્તવ= જીવ, અજીવ વગેરે તો(પરમ અર્થ)ને પરિચય, હાર્દિક શ્રદ્ધાવાળે અભ્યાસ; ૨. પરમાર્થના જ્ઞાતા સાધુજનેની સેવા; ૩. વ્યાપન-વર્જન=દર્શન ગુમાવી બેઠેલા કુગુરુને ત્યાગ. ૪. મિથ્યાદષ્ટિ કુગુરુના સંગને ત્યાગ.
૩. શુદ્ધિઃ મન વચન આ જ કહે કે “જિન શરણ જ સાર, જિન-જિનભક્તિ જ સમર્થ કાયા જિનશ્રદ્ધામાંથી લેશન ડગે, ભલે દેવને ય ઉપદ્રવ આવે! જગતમાં જિનેશ્વર દેવ, જિનમત, અને જિનમતમાં રહેલ સંઘ એ ત્રણ જ સાર, બાકી સંસારને અસાર માને. - ૩ લિંગઃ (૧) યુવાન સુખને દિવ્યસંગીત-શ્રવણ પર થાય તે ધર્મશાસ્ત્રશ્રવણને તીવ્ર રાગ. (૨) અટવી ઊતર્યા ભૂખ્યાડાંસ બ્રાહ્મણને ઘેબરની જેમ ચારિત્રધર્મની તીવ્ર અભિલાષા, (૩) વિદ્યાસાકની જેમ અરિહંત અને સાધુની વિવિધ સેવાને નિયમ.
૫. દૂષણનો ત્યાગ : ૧. જિનવચનમાં શંકા, ૨. અન્ય ધર્મની કક્ષા (આકર્ષણ), ૩. ધર્મક્રિયાના ફળમાં સંદેહ, ૪, મિથ્યાષ્ટિની પ્રશંસા. ૫. કુલિંગી (મિથ્યાષ્ટિ કુગુરૂ)ને પરિચય, સંસ્તવ. આ પાંચ ન કરવા.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ માર્ગનુસાર જીવન
૫. ભૂષણ -૧. જૈનશાસનમાં કુશળતા (ઉત્સર્ગ–અપવાદવચન, વિધિવચન, ભયવચન, વગેરેને વિવેક). ૨ શાસન પ્રભાવના, ૩. સ્થાવર તીર્થ શત્રુંજયાદિની, અને જગમ તીર્થ શ્રમણસંઘની વિવિધ સેવા. ૪. સવ-પરને જન ધમમાં સ્થિર કરવા, ૫. પ્રવચન–સંઘની ભકિત, વિનય-વૈયાવચ્ચ. ૫ લક્ષણ-શમ, સંવેગ, નિર્વેદ, અનુકંપાને આસ્તિક્ય. પૂર્વે કહ્યા છે.
૬. આગાર : આગાર એટલે અપવાદ. રાજા, જનસમૂહ, બળવાન ચેર વગેરે, કુલદેવી આદિ, ને માતાપિતાદિ ગુરુવર્ગ આ પાંચને તે બળાત્કાર થાય, તથા છઠ્ઠો આગાર જંગલ આદિમાં આજીવિકાને પ્રશ્ન ઊભું થાય, ત્યાં મિથ્યા ધમીને હૈયાના ભાવ વિના વંદન કરી લેવાને અપવાદ. ૬. જયણાજયણ એટલે કાળજી. મિથ્યાષ્ટિ સંન્યાસી વગેરે કુગુરુ, અને મહાદેવ વગેરે મુદેવ, તથા મિથ્યાત્વીએ પોતાના દેવ તરીકે ગ્રહણ કરેલ જિનપ્રતિમા, આ ત્રણને વંદન-નમન, આલાપસંલાપ કે દાન-પ્રદાન ન કરવા. આથી સમકિતની જતનારક્ષા થાય છે. (વંદન=હાથ જોડવા, નમન-સ્તુતિ આદિથી પ્રમ, આલાપ વગર બોલાવ્યા સન્માનથી લાવવું, સંલાપત્ર વારંવાર વાર્તાલાપ. દાન-પૂજ્ય તરીકે સત્કાર–બહુમાનથી અન્નાદિ દેવા, પ્રદાન=ચંદન-પુષ્પાદિ પૂજા-સામગ્રી ધરવી, યાત્રા-સ્નાન-વિનય-વૈયાવચ્ચાદિ કરવા). ૬ ભાવના :સમ્યક્ત્વને ટકાવવા માટે એને “મૂલંદારં-પણું, આહારેભાયણું-નિહી” એ છ ભાવના આપવી જોઈએ. દા.ત. સમ્યકત્વ એ બાર વ્રતરૂપી શ્રાવક ધર્મનું મૂળ છે. દ્વાર છે, પાયો
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
જૈન ધર્મતા સરળ પ રચય
ન
છે, આધાર છે, ભાજન (પાત્ર) છે, ભંડાર (તિારી ) છે. સમ્કત્વ-મૂળ સલામત વિના ધર્મવૃક્ષ સુકાઈ જાય, સમ્યકત્વ રૂપી દરવાજા વિના જ્ઞાનાદુિધમ નગરમાં પ્રવેશ ન થઈ શકે; સમ્યકત્વના સારા પાયા વિના ત્રતાદ્રિધમ ઈમારત ન ટકે કે ઊંચી ન કરાય, સમક્તિરૂપી પૃથ્વી-આધાર ઉપર જ ધર્મ-જગત ઊભું રહે છે, સિદ્ગુણનાં દૂધ વગેરે જેવાં ધર્મ અંગ સમ્યગ્દર્શનરૂપી સુવર્ણાદિના પાત્રમાં જ ટકે છે; મણિ-માણેક—માતીના ભંડારમાં દાનાદાનાદિધ રૂપી સમકિંત તિજોરીમાં જ સુરક્ષિત રહે છે. એ પ્રમાણે ત્રત-ધર્મ માટે સમ્યક્ત્વ પહેલું જરૂરી છે, એ ભાવવું. ૬ સ્થાનઃ— સમ્યક્ત્વને રહેવા માટે છ સ્થાન છે. એ વિચારીને મનમાં એ સ્થાન નક્કી રાખ્યા હાય તે જ સમ્યક્ત્વ રહી શકે. (૧) આત્મા દેહથી ભિન્ન સ્વતંત્ર દ્રવ્ય છે. (૧) એ નિત્ય છે, સનાતન છે, કાઇએ બનાયેા નથી ને કયારેય નાશ પણ પામી જતા નથી. (૩) આત્મા કર્મના કર્તા છે, મિથ્યાત્વાદિ કારણે કમ ઉપાજે છે. (૪) વળી એ સ્વાપાર્જિત કમને ભાક્તા છે, પેાતાને પેાતાનાં ક્રમ ભાગવવાં પડે છે. (૫) આત્માના માક્ષ પણ થઈ શકે છે. ‘સ’સાર અનાદિ કાળથી ચાલ્યા આવે છે, માટે એના અંત અને મેાક્ષ ન જ થાય’– એવું નથી. (૬) મેાક્ષના સાચા ઉપાય પણ છે,—દનજ્ઞાન-ચારિત્ર અને તપ.
૮ પ્રભાવના—જનતામાં જૈનશાસનની પ્રભાવના કરે એવી પ્રાવચનિકતા, ધમ કથકતા વગેરે આઠ વિશેષતાએથી સમ્યક્ત્વ નિર્માંળ થાય છે, માટે એને ય અહી ૬૭ વ્યવ
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ માર્ગાનુસારી જીવન
૧૦૧
હારમાં ગણેલ છે. એવી વિશેષતાવાળા આઠ છે. (આઠ પ્રથમાક્ષરમાં–પ્રાકકવિ નૈવાસિત) (૧) પ્રાવનિક (પ્રવચન= દ્વાદશાંગી)=તે તે કાળમાં ઉપલબ્ધ સવ આગમાના પ્રખર અભ્યાસી; (૨) ધર્મ-કથક=આક્ષેપણી,વિક્ષેપણી,સ વેગજનની અને નિવેદકારિણી ધમ કથામાં કુશળ; (૩) કવિ=ચમત્કારિક વિશિષ્ટ ઉત્પ્રેક્ષાદિભર્યો કાવ્ય શીઘ્ર રચી શકે તે; (૪) વિદ્યાવાન=પ્રાપ્તિ આકાશગામિની વગેરે વિદ્યા જેને સિદ્ધ છે તે. (૫) નૈમિત્તિક=ભૂત-ભવિષ્ય જાણી શકે એવા નિમિત્તશાસ્ત્રમાં નિષ્ણાત; (૬) વાદી=પરમતખંડન—સ્વમતસ્થાપ નકારી વાદની લબ્ધિવાળા, (૭) સિદ્ધચમત્કારિ પાલેપ, અંજનગુટિકા વગેરેના જાણકાર, અને (૮) તપસ્વી,
૧૦ વિનય—સમકિતી આત્મા પંચપરમેષ્ઠી અને ચૈત્ય-શ્રુત-ધર્મ-પ્રવચન-દન એ દશના વિનય કરે. (ચૈત્ય= જિન-મૂર્તિ –મંદિર, શ્રુત=આગમ, ધર્મ =ક્ષમાદિ યતિધર્મ, પ્રવચન=જનશાસન-સંઘ, દન=સમકિત, સમકિતી.) એ વિનય પાંચ રીતે ૧. બહુમાન પૂર્વક વિનય ભક્તિ, ૨. વસ્તુ-અપ ણુથી પૂજા, ૩. ગુણ-પ્રશંસા, ૪. નિંદાના ત્યાગ અને ૫. આશાતનાના ત્યાગ.
આ ૬૭ પ્રકારના વ્યવહાર પાળવાથી, સમ્યક્ત્વને આત્મપરિણામ પ્રાપ્ત ન હોય તે પ્રાપ્ત થાય છે, અને પ્રાપ્ત હોય તે વધુ ને વધુ નળ અને છે.
સમ્યગ્દર્શન (સમ્યક્ત્વ) પ્રાપ્ત કરવા માટે અને પ્રાપ્ત થયું હોય તેા ટકાવવા માટે આ કરણી પણ આચરવાની છે—
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
જૈનધર્મને સરળ પરિચય પ્રતિદિન જિનદર્શન, જિનભક્તિ-પૂજા, પૂજામાં પિતાના પૂજન-દ્રવ્યનું યથાશક્તિ સમર્પણ, સાધુસેવા, નમસ્કારમહામંત્રનું સમરણ, અરિહંત-સિદ્ધ-જિનધર્મનાં ત્રિકાળ શરણને સ્વીકાર, પિતાના દુષ્કૃતની આત્મનિંદા, અરિહં. તાદિના સુકૃતેની અનુમોદના, જિનવાણીનું શ્રવણ, તીર્થ યાત્રા, સાતવ્યસન (શિકાર, જુગાર, માંસહાર, દારૂ, ચેરી પરસ્ત્રી, વેશ્યાને સર્વથા ત્યાગ, રાત્રિભોજન-ત્યાગ વગેરે વ્રત નિયમ, દયાદાનાદિકની પ્રવૃત્તિ, સામાયિકાદિ ક્રિયા, તીર્થંકર પરમાત્મા વગેરે મહાપુરુષોના ચરિત્રગ્રંથ અને ઉપદેશમાળા-ધર્મસંગ્રહ-શ્રાદ્ધવિધિ-અધ્યાત્મકલ્પદ્રુમ-ઉપમિતિ –ભવપ્રચંચાકથા, વગેરે ગ્રંથનું શ્રવણ–વાચન–મનન... ઈત્યાદિ.
૨૧. દેશવિરતિ : બારવ્રત સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્ત કર્યું એટલે હવે ભવનિર્વેદથી આત્માને સંસાર અને આરંભ–પરિગ્રહ–વિષય વગેરે ઝેર જેવા લાગે છે. તેથી જ ઝંખના રહે કે—કયારે આ પાપભર્યા ઘરવાસને છેડી નિષ્પાપ સાધુ-દીક્ષા (ચરિત્ર પ્રત્રજ્યા) લઉં અને અણગાર બની દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર તપનું જ એક માત્ર જીવન જીવું. એનાથી સંસાર એકદમ ન છૂટે એ બને, પરંતુ એનું દિલ આવું બન્યું રહેવું જોઈએ. હવે જ્યારે સર્વપાપ-ત્યાગની સાચી ઝંખના છે, તે પછી એ માર્ગે લઈ જાય એ શક્ય પાપત્યાગના માર્ગને અભ્યાસ જોઈએ. એ માટે દેશવિરતિ( = અંશે
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧ દેશવિરતિ બારવ્રત
૧૦૬ વિરતિ)ધર્મનું પાલન કરવાનું છે. એમાં સમ્યક્ત્વવત પૂર્વક સ્કુલપણે હિંસાદિ પાપના ત્યાગની તથા સામાયિકાદિ ધર્મ-સાધનાની પ્રતિજ્ઞા કરવામાં આવે છે. દેશવિરતિ ધર્મમાં આ રીતે બાર વતે આવે છે –
૫ અણુવ્રત + ૩ ગુણવ્રત + ૪ શિક્ષાવત = ૧૨ વ્રત,
૫. અણુવ્રત–સ્થલપણે હિંસા-અસત્યાદિ પાપને ત્યાગ અહિંસા, સત્ય, નીતિ, સદાચાર અને અન્ય પરિગહ.
૩ ગુણત્રતા–દિશા-પરિમાણ, ગોપગ-પરિમાણુ અને અનર્થદંડ-વિરમણ.
૪ શિક્ષાવતઃ–સામાયિક, દેશાવકાશિક, પૌષધ અને અતિથિ–સંવિભાગ.
૧. સ્થૂલ અહિંસાઃ [સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત-વિરમણહાલતા ચાલતા–નિરપરાધી ત્રસ જીવને જાણી જોઈને નિરપક્ષપણે મારું નહિ એવી પ્રતિજ્ઞા. આના વિશુદ્ધ પાલનમાં બને ત્યાં સુધી જીવને પ્રહાર, અંગછેદ, ગાઢ બંધન, ડામ, આતભારારોપણ, ભાત પાણીમાં વિલંબ-વિચ્છેદ વગેરે કરવા નહિ. પ્રતિજ્ઞામાં કદાચ રોગ પર જુલાબ આદિ લેવા ૫ડે અને એમાં જીવ મરે તેની જયણા. [બળતા દિલે અપવાદJ.
૨. સ્થૂલ સત્ય : [સ્થૂલ મૃષાવાદ-વિરમણ)–“કન્યા વગેરે મનુષ્ય અંગે, ઢોર અંગે, જમીન-મકાન અંગે, માલ અંગે જઠ બેલું નહિ, તથા બીજાની થાપણને ઈન્કાર ન કરું, એળવું નહિ.” એવી પ્રતિજ્ઞા. આ વિશુદ્ધ પાલન માટે સહસા (વગર વિચાર્યું) ન બોલવું, પત્ની-મિત્ર
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
જૈન ધર્મને સરળ પરિચય વગેરેની ગુપ્ત વાત કેઈને ન કહેવી, બીજાને જાહ બલવાની સલાહ ન આપવી, ખોટા પડા–દસ્તાવેજ લખવા – આ સાવધાની બરાબર જાળવવી જોઈએ.
૩. સ્થૂલ ચેરી ત્યાગ (સ્થૂલ અદત્તાદાન–વિરમણ) રાજ્ય-દંડે, લેક ભંડે (નિદે) એવી ચેરી, હું કરૂ નહિ,
આ પ્રતિજ્ઞા. એમાં ચેરી, લૂંટફાટ, ખાતર પાડવું, ખીસ્સા કાપવા, ગઠડી ઉપાડવી, દાણચોરી, ટિકિટ-ચેરી, વગેરેને ત્યાગ કરવાને. આ વ્રતના વિશુદ્ધ પાલન માટે, પાંચ અતિચાર ટાળવાના,-ચારને ટેકો ન આપ, ચેરીનો માલ ન સંઘરે, ભળતે યા ભેળસેળ માલ ન વેચે, રાજયવિરુદ્ધ કાર્ય ન કરવું, બેટાં માપા વગેરે ન રાખવાં-આ સાવધાની જાળવવી જોઈએ.
૪. સદાચાર (સ્થલ મિથુન-વિરમણ) –પરસ્ત્રી, વેશ્યા, વિધવા ને કુમારિકાના ભેગને ત્યાગ અને સ્ત્રીમાં સંતેષની પ્રતિજ્ઞા. એના શુધ્ધ પાલન માટે અનંગ કામના અંગ સિવાયના અંગની) કીડા, તીવ્ર વિષયાસકિત; અને પરના વિવાહ-કરણ ન કરવાને સાવધાની રાખવી.
૫. પરિગ્રહ-પરિમાણ (સ્થલ પરિગ્રહવિરમણ)ધન, ધાન્ય, જમીન, મકાન, દુકાન, વાડી, સોનું રૂપું વગેરે, હીરામેતી વગેરે ઝવેરાત, વાસણ-કુસણ, ફરનિચર, ઢેર, દાસદાસી એવા નવ પ્રકારના પરિગ્રહનું પરિમાણ નક્કી કરવું કે “આટલાથી વધુ રાખું નહિ.” અથવા બધાની કુલ, મૂળ યા બજાર-ભાવની કિંમત રૂપિયાથી વધુ કિંમતને પરિગ્રહ રાખું નહિ. વધુ આવી જાય તે તરત ધર્મ
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧ દેશવિરતિ : ખારવ્રત
૧૦૫
માગે ખચી નાખુ? આ પ્રતિજ્ઞા. વ્રતના પાલન માટે પરિગ્રહના પરિમાણુનું વિસ્મરણ ન થવા દેવું. અધિક પરિગ્રહને સી-પુત્રાદિના નામે રાખી એના પર પેાતાની હુકુમત ન રાખવી, પ્રતિજ્ઞાની કલ્પના ન ફેરવવી, વગેરે સાવધાની જાળવવી.
૬. દિશાપરિમાણુ-ઉપર નીચે ૦ા-૧ માઈલ,ને ચારે દિશામાં આટલા આટલા માઈલની અથવા ભારતની બહાર જાઉ નહિ,−આ પ્રતિજ્ઞા, આના પાલનમાં પિરમાણુ ભુલવું નહિ, એક દિશામાં સ ંક્ષેપી બીજી દિશામાં જરૂરી તેટલા વધારા ન કરવા; વગેરે સાવધાની રાખવી જોઈએ.
૭. ભેગાપભાગ પરિમાણ વ્રત—લે” એટલે એક જ વાર ઉપયાગમાં આવે તે,અન્ન-પાન, તમાલવિલેપન, ફૂલ, વગેરે. ઉપભાગ એટલે વારંવાર ઉપયેગમાં આવે તે,—ર, ઘરેણાં, પલંગ, ખુરસી, પથારી, વાહન, પશુ, વગેરે. સાતમા વ્રતમાં આનું પેાતાની શકિત મુજબ પાલન થાય એવું પ્રમાણ નકકી કરી ખાકીનાના ત્યાગની પ્રતિજ્ઞા કરવી.
અન્ન-પાનમાં શ્રાવકે બનતાં લગી ચિત્ત (સજીવ)ના ત્યાગ રાખવે; દા. ત. કાચું પાણી, કાચાં શાક, સચિત્ત ફળ કે તરત કાઢેલ રસ, કાચું મીઠું વગેરે, અલખત સચિત્તને અચિત્ત કરવામાં જીવ નાશ થાય છે, પરંતુ સચિત્ત વપરવામાં સીધા પાતાના મુખથી જીવના નાશ થાય એ વધુ નિર્દયતા છે, તેમ જ અચિત્ત કરતાં એ વધુ વિકારક છે. અચિત્ત શું શું? ઉકાળેલુ પાણી, રંધાઇને ખરાખર ચઢેલાં
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
જૈન ધર્મના સરળ પરિચય
શાક, કાપ્યા અને ખીજ જુદું પાડચાની બે ઘડી પછીનાં પાકાં ફળ કે રસ, (પાકા કેળામાં ખીજ નથી તેથી તે વગર– કાપ્યાં પણ અચિત્ત છે), બલવણ-ભઠ્ઠીમાં પકવેલું મીઠું' વંગેરે અચિત્ત છે, છેવટે અમુક સચિત્ત માકળા રાખી બાકીનાના ત્યાગ, તથા પતિથિ-ચામાસા વગેરેમાં સવ થા સચિત્ત ત્યાગ કરવા.
આ વ્રતમાં ૨૨ અભક્ષ્ય-૩૨ અનંતકાયના ત્યાગ કરવાના છે; એમ ૧૫ કર્મોદાન ત્યજવાના છે.
૨૨ અભક્ષ્ય
અભક્ષ્યલક્ષણ જીવન–નિર્વાહમાં અનુપયેાગી છે, એમ એ વિકારી છે, વગેરે કારણે શ્રાવક તેના ત્યાગી હાય,
૨૨ આ પ્રમાણે :-(૧) રાત્રિèાજન, (૨-૫) ૪ મહાવિગઇ –માંસ,મદિરા (દારૂ), મધ માખણુ, આ ચારેયમાં તદ્ વર્ણના અસંખ્ય જીવ જન્મે છે, એમ ઇતરાએ પણ કહ્યુ છે. ઇ.ડાં, કેાડલીવરઓઈલ, લીવ૨ના ઈંજેકશન વગેરે પણ માંસમાં ગણાય, મધમાખી અશુચિપુદ્ગલ મધમાં ભરે છે, તેમ જ મધ પેદા થાય ત્યારે એમાં અસ`ખ્ય ઊડતા જીવ ચાંટીને મરે છે, તથા મધને મેળવતાં એમાં કેટલી ય ભમરીએ માખીએ નાશ પામે છે. માખણમાં સૂક્ષ્મ જીવે ઉત્પન્ન થાય છે. (૬-૧૦) ૫ ઉર્દુ'ખર પંચક (વડ-પીપળે-પારસપીપળે-ગુલર
પ્લક્ષ-કાલુ ખર)ના ટેટા, એમાં ઘણાં જીવડાં હોય છે, (૧૧– ૧૫) ખરફ, કરા, અફીણૢ વગેરે વિષ, સવ માટી અને વેંગણુ, એ પાંચ, (૧૬) મહુબીજ દા.ત. રી’ગણુ, કેઢિ’બા,
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભક્ષ્ય
૧૭ ખસખસ, અંજીર, રાજગરે, પટેળા આદિ, જેમાં અંતરપટ વિના બહુ બી સાથે હેય, (૧૭) ત૭ફળ –બેર, જાબૂ, ગુંદા, મહુડો, કમળસીંગ વગેરે (૧૮) અજાણ્યાં ફળ (૧૯) સંધાન બરાબર તડકા ખાધા વિનાનું કે પાકી ચાસણી વિનાનું બળ અથાણું (૨૦) ચલિત રસ, જેનાં રસ, વર્ણ ગંધ-સ્પર્શ બગડી ગયા હોય તે, દા. ત. (1) વાસી રાંધ્યુંબાફયું અન્ન-રોટલી-રોટલ-ભાત–નરમ પુરી ભાખરી-મા વગેરે; (ii) બે રાત્રિ સંઘેલાં દહીં-છાશ, (iii) અપકવ દહીં, (iv) શિયાળામાં ૧ માસ–ઉનાળામાં ૨૦ દિન, ચોમાસામાં ૧૫ દિન ઉપરાંતની મિઠાઈ, (૫) ઉનાળા, ચોમાસામાં ભાજીપાલ-તલ-મજૂર-ખારેક, (vi) ચોમાસામાં સુકે મે, કાચી ખાંડ (vii) આદ્ર પછી કેરી, (viii) બગડી ગયેલ મિઠાઈસુરખા-અથાણું વગેરે. (૨૧) વિદળસંયુક્ત કાચાં દહીં, દૂધ કે છાશ. એમાં અસંખ્ય ત્રસ જીવ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. “વિદળ” એટલે તેલ ન નીકળે અને બે ફાડ થાય એવાં કાળ, એની દાળ, લેટ કે ભાજી. મગફળીમાંથી તેલ નીકળે છે એ અહીં વિદળ નહિ.
(૨૨) ૩૨ અનંતકાય ? જગતમાં સૌથી થોડા મનુષ્ય છે, એના કરતાં અસંખ્ય ગુણ નારકી, એનાથી અસંખ્ય ગુણ દે, એથી અસંખ્યગુણ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચે છે. એથી અસંહગુણ વિકલૅટ્રિયે, એથી અસગુણ અગ્નિકાય, એના કરતાં પૃથ્વી-પાણી-વાયુકાય જ વિશેષાધિક વિશેષાધિક, એના કરતાં અનંતગુણા એક્ષના
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
જૈનધર્મના સરળ પરિચય
જીવા છે, અને એના કરતાં પણ અનંતગુણા જીવા એકેક નિગેદમાં=અન તકાય શરીરમાં છે. કંદમૂળના એકેક કણામાં આવા અસબ્ય શરીર છે. તે એ કેમ જ ખવાય ? નરકનાં ૪ દ્વાર કહ્યાં છે—પરસ્ત્રી-સંગ, રાત્રિભાજન, સધાન અને અનંતકાય સેવાળ=લીલ, ફુગ અને બધાં કંદ અન`તકાયિક છે. દા. ત. સુરણ, વાક ંદ, લીલે કસૂરે શતાવરી, વિરાલી (સાફાલી), કુંવરપાઠું, થારિયાં, ગળેા (લીમડા વગેરે પરની), લસણ, વશકારેલાં, ગાજર, લુણી (જેને ખાળી સાજીખાર કરે છે તે), લેાઢક-પદ્મિનીને કઢ પાયણાં, ગિરિકણિકા ગરમર, કિસલય–પ્રારભિક કામળપાન, તથા સર્વે પહેલા અંકુર, ખરસઈએ, થંગભાજી (જેમાં પાંખ થાય છે), લીલીમેાથ, લવણુ વૃક્ષની છાલ, ખિલ્લુડ, અમૃતવેલ, મૂળા, ભૂમિફ્રાડા (છત્રાકાર ખિલાડીના ટોપ), વિરૂદ્ધ-પલાળેલાં કંઠારમાં ફુટેલ અંકૂર, કામળ વઘુàા, શુકરવાલ, શક્કરિયાં, પાલખાની ભાજી, રતાળુ, ડુંગળી, કુણી આંખલી-કાતરા, લીલી હળદર, લીલું આદુ, ઘાષાતકી, કેરડા, તિ'દુક, ગેાટલી ન ખાઝી હાય તેવાં કામળફળ, બટાટા (આલુ), વગેરે અનંતકાય છે. ૧૫ કર્માદાન
શ્રાવકે મહારંભના કે મહાપાપના ધંધા નહિ કરવા જોઇએ. દા. ત. ૫ કમ+પ વાણિજ્ય-૫ સામાન્ય, એમ ૧૫ કર્માદાનના ધંધા. એમાં ૫ કમ:-(૧) અંગારકમ-લુહાર, સેાનાર, કુંભાર, ભાડભુજા, હાટલ, વીશી વગેરેના ધંધા... (૨) વનકર્મ-વન કપાવવા, વાડી-બગીચા વગેરેના ધંધા. (૩)
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨ અભક્ષ્ય
૧૦૯
શટકકર્મ-ગાડાં-ગાડી–મોટર બનાવવાના ધંધા. (૪)ભાટકકર્મગાડા–મેટર વગેરે ભાડે આપવાના ધંધા. (પ) ફેટકકર્મ – જમીન, ખાણ વગેરે ફેલાવવાના ધંધા. ૫. વાણિજ્ય – (૧) હાથી વગેરેને મારીને દાંત, પીંછા, કેશ, વગેરે જ્યાં ઉત્પન્ન થાય ત્યાંથી તે ખરીદી વેચવાના ધંધા. (૨) લાખ, રાળ, દારૂખાનું, કેલસા, બળતણ વગેરેને વેપાર. (૩) મધ, ઘી, તેલ વગેરે રસને વેપાર, (૪) મનુષ્ય-પશુ વગેરેને વેપાર. (૫) સેમલ, વચ્છનાગ, તેજાબ વગેરેને વેપાર, ૫. સામાન્ય –(૧) યંત્રપલણ, ખાંડણિયા, ઘંટી, યંત્ર વગેરેથી અનાજ, બીયાં, કપાસ વગેરે ખાંડવા, પીસવા,
ઢવાના ધંધા. (૨) નિર્લીન કર્મ, જીવના ગાત્ર કાપવા છેદવા વગેરેના ધંધા. (૩) દવદાન–જંગલે બાળવા વગેરેના ધંધા. (૪) તળાવ વગેરે સુકવવાના ધધા. (૫) અસતીપષણ –દાસ-દાસી, પશુ-પંખી, વગરેને પિષીને એના દુરાચાર વેચાણ વગેરેથી કરાતી કમાણી–આ ૧૫ કર્માદાનના ધંધા ન કરવા.
સાતમા વ્રતમાં ધાન્ય, શાકભાજી, ફળ, મેવા, મસાલા વગેરેનાં જરૂરી નામ નોંધી લઈ જીવનભર માટે તે સિવાયનું નહિ વાપરવાનો નિયમ કરાય છે. એમ, આગળ “વ્રત નિયમના પ્રકરણમાં બતાવાશે તે ચોદ નિયમેનું જીવનભર માટે પ્રમાણ નકકી કરવામાં આવે છે. દા. ત. “આજીવન રેજ ૨૦ દ્રવ્યથી અધિક નહિ વાપરૂ. પછી રોજ એટલા યા એથી ઓછાં ધરાય છે.
૮. અનર્થદડ–વિરમણ વ્રત -
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મના સરળ પરિચય
જીવન જીવવામાં બિનજરૂરી વસ્તુના ત્યાગ કરવે; નહિતર એથી અનથ નિષ્પ્રયેાજન દંડ લાગે, અનથ તરીકે ચાર વસ્તુ છે,—૧. દુર્ધ્યાન, ૨. અધિકરણ(પાપનાં સાધન)નુ પ્રદાન, ૩. પાપાપદેશ, અને ૪. પ્રમાદાચરણ. આમાં પહેલા ત્રણને તેા ખરાખર જાગૃતિ રાખીને અને ચેાથાને પ્રતિજ્ઞા રાખીને આચરવા નહિ. દા. ત.
૧૧૦
(૧) દુર્ધ્યાનમાં—(૧) મનગમતી વાત કે ચીજ મળી કે મળે એના પર ખહુ ઉમાદનુ' ચિ'તન કર્યું; (૨) એ ગઈ કે ન રહી યા અણુગમતી આવી યા ન આવે એના પર બહુ ઉદ્વેગનું ચિંતન કર્યું; (૩) રોગમાં હાયવેય કે રોગનાશ-દવા-અનુપાનાદિની ચિંતા કરી ((૪) પૌલિક પદાર્થોની ભારે આશંસા કરી. તે એ આત ધ્યાન થયું. તેમ જ હિંસા, જૂઠ, ચારી અને સંરક્ષણનું ધ્યાન એ રૌદ્રધ્યાન. એ દુર્ધ્યાન ન સેવવા.
(૨) અધિકરણ એટલે ઘટી, અગ્નિ, હળ, ચાકુ, ધાકા, વગેરે શસ્ત્ર, કે ખાંડણી, પરાળ, મુશળ, લાકડી સામુ, અગ્નિ, વગેરે પાપનાં સાધન, એ બીજાને દેવાં નહિ.
(૩) પાપાપદેશ એટલે ફ્લેશ, કલહ, પાપના બધા, ને હિઁંસા થાય એવા કામની, તથા હિંસા-જૂઠ-ચારી વગેરેની સલાહ. એ આપવી નહિ. એમ કામે ત્પાદક વચન, મેાહુચેષ્ટા, વાચાળતા, અતિ કે ઉદ્ભટ ભાગ, વગરે આચરવા નહિ.
(૪) પ્રમાદાચરણમાં—સિનેમા, નાટક, તમાશા, પ્રદર્શીન, મેટી કિકેટ વગરે રમતા ન જોવાની, અને પત્તાઆાજી વગેરે ન ખેલવાની પ્રતિજ્ઞા. સવથા શકય ન હોય તે
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧
૨૨ અભક્ષ્ય અમુક પ્રમાણથી વધુ ન જેવાની પ્રતિજ્ઞા. ફાંસી, પશુ-લડાઈ મલ્લ-કુસ્તી, વગેરે જીવઘાતક પ્રસંગો ન જેવાની પ્રતિજ્ઞા. એમ શેખ માટે પિપટ, કૂતરા વગેરે ન પાળવા, વિલાસી નેવેલ છાપા વગેરે ન વાંચવા, તથા નદી, તળાવ, વાવ વગેરેમાં શેખના સ્નાન ન કરવાની પ્રતિજ્ઞા. એવી બીજી પણ બિનજરૂરી બાબતે તજવાની.
સિનેમા, નાટક વગેરે ઉપરોક્ત પ્રમાદ-આચરણ આત્માને બાહ્યાભાવ અને કષાયમાં ખેંચી જનારા છે. શ્રાવક. તે “–સર્વથા નિષ્પાપ જીવન ક્યારે મળે- એવી ઝંખના વાળા હોય છે. એટલે એવી ઉચ્ચ આત્મ–પ્રગતિને રૂંધનારા. બાહ્યાભાવ તથા કષાને એ ન જ પશે. ૯. સામાયિક વ્રત –
અનંત અને અભયદાન દેનારી અહિંસા ને સત્યાદિ વ્રતના તથા સમભાવના લાભ માટે સર્વ સાંસારિક પાપપ્રવૃત્તિ છોડી વિધિપૂર્વક પ્રતિજ્ઞા કરીને, કટાસન પર બેસી બે ઘડો માટે જ્ઞાન-ધ્યાન કરવું, તે સામાયિક કહેવાય. “રોજ આટલા -સામાયિક, અગર દર મહિને કે દર વર્ષે આટલા સામાયિક કરીશ” એવી પ્રતિજ્ઞા લેવાની.
પ્રક-આવી પ્રતિજ્ઞાથી શું વિશેષ? સામાયિક કરે ત્યારે લાભ તે થાય જ છે ને ?
ઉ૦-એમ ને એમ સામાયિક કરે ત્યાં તે સામાયિકમાં બેસે ત્યારે જ લાભ મલે; અને મહિને. વર્ષ કે જીવનભરની પ્રતિજ્ઞા લઈને કરે ત્યાં પ્રતિજ્ઞાને સળંગ સતત લાભ મળે એ વધારામાં. “જાવ મણે હેઈ નિયમસંજુરો, છિન્નઈઅસુહંકમ્યું
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
જૈનધર્મને સરળ પરિચય સામાયિકમાં મન-વચન-કાયાની પાપ પ્રવૃત્તિ, વિકથા, સામાયિકનું વિસ્મરણ વગેરે ન થાય, એ સાવધાની રાખવી. ૧૦. દેશાવકાશિક વત–
આમાં મુખ્યતયા અમુક ભાગ નક્કી કરી એટલાથી બહાર જવું નહિ, અને બહાર સાથે કંઈ વ્યવહાર કરવો નહિ, એની અમુક સમય માટે પ્રતિજ્ઞા હોય છે. એમાં બીજા વતેને સંક્ષેપ કરાય છે. ચાલુ પ્રણાલિકામાં એવી પ્રતિજ્ઞા કરાય છે કે ઓછામાં ઓછું એકાશનને તપ રાખી દિવસ ભરમાં બે પ્રતિક્રમણ તથા આઠ સામાયિક કરવાનું દેશાવકાશિક વ્રત વર્ષમાં અમુક સંખ્યામાં કરીશ.” અલબત્ આ વ્રતના મર્મને પાળવા માટે એ સામાયિકમાંથી બચેલા સમયમાં સાંસારિક પ્રવૃત્તિઓ ન કરતાં જ્ઞાન-ધ્યાન વગેરે ધમપ્રવૃત્તિમાં દિવસ પસાર કર હિતાવહ છે.
આ વ્રતના યથાર્થ પાલન માટે નક્કી કરેલી મર્યાદા બહારથી કેઈને ન લાવ કે બહાર ન મેકલ, વગેરે સાવધાની રાખવી. ૧૧. પૌષધ–
પૌષધ એટલે દિવસ, રાત્રિ કે અહેરાત્રિ માટે પૂર્ણ સામાયિક સાથે (1) આહાર (ii) શરીર-સત્કાર તથા (ii) વ્યાપારના ત્યાગની અને (૪) બ્રહ્મચર્યની પ્રતિજ્ઞા કરી આવશ્યક ક્રિયાઓ તેમજ જ્ઞાનધ્યાનમાં રક્ત રહેવાનું. આ આંતર ધર્મને પિષે છે માટે પષધ કહેવાય છે. આમાં સમિતિ ગુપ્તિ કે જે આગળ સંવર પ્રકરણમાં કહેવાશે તેનું પાલન કરવાનું હોય છે.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ ભાવશ્રાવક
૧૧૩ ૧૨ અતિથિ વિભાગ દ્વતઃ–
અતિથિ એટલે કે સાધુ-સાધ્વીને સંવિભાગ(કાન) દેવાનું વ્રત. ચાલુ પ્રવૃત્તિ મુજબ વિહાર કે તિવિહાર ઉપવાસ સાથે અહોરાત્રને પિષધ કરી પારણે એકાસનમાં મુનિને વહરાવ્યા પછી વાપરવાનું, એ અતિથિસંવિભાગ વત. વર્ષમાં આવા અતિથિ સંવિભાગ આટલાકરીશ એવી પ્રતિજ્ઞા કરવી તે બારમું વ્રત. આના પાલન માટે મુનિને દાન દેવામાં માયા કપટ ન થાય, ભિક્ષા-સમયની બેદરકારી ન થાય, વગેરે સાવધાની રાખવી.
આ બારે તે પૂરા અગર ઓછા, યાવતુ એક સુધી પણ લઈ શકાય. એમાં અભ્યાસ માટે અમુક અમુક અપવાદ રાખીને પણ તે લઈ શકાય તેમજ અમુક સમય માટે પણ લેવાય.
૨૩. ભાવશ્રાવકે શ્રાવકપણાની, બહારથી અર્થાત્ ભાવ વિના કે દેખાવ– કપટ-લાલચ વગેરેથી, ક્રિયા કરનારે તે દ્રવ્યશ્રાવક કહેવાય અને અંતરના શુદ્ધ ભાવથી ક્રિયા કરનારે તે ભાવશ્રાવક કહેવાય. ભાવશ્રાવક બનવા માટે આચરણામાં ૬ લક્ષણ યાને ૬ ગુણ જરૂરી છે, અને હાર્દિક ભાવમાં ૧૭ લક્ષણા, ૧૭ ગુણ જરૂરી છે. ભાવશ્રાવકનાં ૬ લક્ષણ (૬ ગુણે) આ પ્રમાણે –
કુત-વ્રતકર્મા, શીલવાન, ગુણવાન,
જુવ્યવહારી,
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
ન ધર્મને સરળ પરિચય
ગુરુશુશ્રષ, અને પ્રવચનકુશળ. આ દરેક માટે આ પ્રમાણે આચરણ જોઈએ;
(૧)કતવ્રતકર્મ-વ્રતકર્મ કરનારે બનવા ૧. ધર્મશ્રવણ, ૨. સાંભળીને ધર્મની જાણકારી. ૩. વતધર્મ-સ્વીકાર, અને ૪. વિજ્ઞમાં પણ દઢપણે ધર્મપાલન –આ ચારમાં ઉદ્યમી હોય. (૨) શીલવંત બનવા. ૧. આયતનસેવી = સદાચારી, જ્ઞાની અને સુંદર શ્રાવકધર્મ પાળનારા સાધર્મિકવાળા સ્થાનને જ સેવવું; ૨. કામ સિવાય બીજાને ઘેર ન જવું, (તેમાંચ એકલી સ્ત્રીવાળા પર-ઘેર ન જવું; ૩. કદી ઉ૬ જટ-અણછાજતે વેશ ન પહેરવે છે. અસભ્ય કે વિકારી વચન ન બેસવું ૫. બાલક્રીડા-જુગાર, વ્યસન, ચેપાટ વગેરે ન ખેલવી, અને ૬. બીજા પાસેથી મીઠા શબદે કામ લેવું. (૩) ગુણવંત બનવા, ૧. વરાગ્યવર્ધક શાસ્ત્રસ્વાધ્યાય (અધ્યાય --ચિંત–પૃચ્છા-વિચારણાદિ)માં ઉદ્યમાં રહેવું. ૨. તપ, નિયમ, વંદન વોર ક્રિયામાં ઉજમાળ રહેવું. ૩. વડિલ, ગુણવાન વગેનો વિનય સાચવે. (આવે એટલે ઊભા થવું, સામા જવું, આસને બેસાડવા, કુશળ પૂછવું, વળાવવા જવું વગેરે). ૪. સર્વત્ર અભિનિવેશ દુરાગ્રહ ન રાખ, ને ૫. જિનવાણી-શ્રવણમાં સદા તત્પર રહેવું. (૪) સજીવ્યવહારી બનવા, ૧. ખોટું મિશ્ર કે વિસંવાદી ન બેલતાં યથાર્થ બોલવું. ૨. પ્રવૃત્તિ કે વ્યવહાર બીજાને ઠગનારે નહિ પણ નિષ્કપટ કરે. ૩. ભૂલતા અને મૂલના અનર્થ બતાવવા, અને ૪. સ્નેહી સંબંધી સાથે
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫
૨૩ ભાવશ્રાવક સરળ મૈત્રીભાવ રાખ. (૫) ગુરુશ્રષ બનવા, ૧. ગુરૂને જ્ઞાનધ્યાનમાં વિદન ન ય એ રીતે એમની અનુકૂળ સેવા જાતે કરવી, ૨. બીજાને ગુરુના સેવાકારી બનાવવા; ૩. ગુરુઓને જરૂરી વા વગેરેનું સંપાદન કરવું; અને ૪. બહુમાન સાથે ગુરુની ઈચ્છાને અનુસરવું. (૬) પ્રવચનકુશી બનવા, ૧-૬. સૂત્ર-અર્થ–ઉત્સર્ગ -અપવાદ-ભાવ અને વ્યવહારમાં કુશળ થવું. અર્થાત્ ૧. શ્રાવક એગ્ય શાસ્ત્ર ભણવા. ૨. અર્થ સમજ, ૩-૪. ધર્મમાં ઉત્સર્ગ એટલે કે મુખ્ય માર્ગ કયે ? કેવા દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ–ભાવમાં કયારે શું અપવાદ સેવાય, એ જાણવા-આદરવા; પ ભાવ અર્થાત્ વિધિપૂર્વક ધમ-સાધના કરવામાં કુશળ થવું, અને ૬. શાસ્ત્રજ્ઞ ગુરુએ બતાવેલ ધર્મવ્યવહારમાં દેશ-કાલાદિ અપેક્ષાએ લાભાલાભ સમજવા. ,
ભાવશ્રાવકનાં ભાવગત ૧૭ લક્ષણ ગુણ :
સ્ત્રી-ધન-ઈદ્રિય–સંસાર–વિષય-આરંભ-ગૃહ-સમક્તિ -લોકસંજ્ઞા-જિનાગમ-દાનાદિ-ધર્મકિયા-અરક્તદ્વિષ્ટ-અનાશહી-અસંબદ્ધ-પરાર્થભેગી-વેશ્યાવત ગૃહવાસ વિચારે.
૧. સ્ત્રીને નરકની દૂતી સમજી એમાં લપટાવું નહિ. ૨. ધન એ અનર્થ, કલેશ અને ઝઘડાની ખાણ છે સમજી એને લોભ ન કર. ૩. ઈન્દ્રિય આત્માની ભાવશત્રુ છે, જીવને દુર્ગતિમાં તાણ જનારી છે, એમ વિચારી એના પર અંકુશ મૂક. ૪. સંસાર દુઃખરૂપ દુખદાયી અને દુખની પરંપરા દેનારો છે, એ ભાવના કરી એમાંથી
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
જૈન ધર્મના સરળ પરિચય
છૂટવા ઉતાવળ રાખવી. ૫. વિષયે શબ્દ-રૂપ-રસ-ગંધસ્પેશ એ વિષ(ઝેર)રૂપ છે, એમ ભાવી એમાં રાગ-દ્વેષ ન ફરવા. ૬. આર', સાંસારિક કાય જીવઘાતભર્યાં છે એ વિચારી બહુ ઓછા આરભાએ ચલાવવું. છ ઘરવાસ ષટ્કાય-જીવ–સંહારમય અને અઢાર પાપસ્થાનકભર્યાં છે, એમ ચિંતવી એને જેલવાસ જેવા લેખવા, અને એને દીક્ષાથે છે।ડવા મથવું. ૮. સમ્યક્ત્વને ચિંતામણિ-રત્ન કરતાં અધિક સમજી સતત શુભ ભાવનાથી ને શાસન-સેવા-પ્રભાવનાથી ટકાવવુ', નિર્મળ કરતાં રહેવુ. એની આગળ મેટા વૈભવ પણ તુચ્છ લેખવા. ૯. લાકસ'જ્ઞા યાને ગતાનુમતિક લેાકની પ્રવૃત્તિમાં તણાવું નહિ, અને સૂક્ષ્મ બુદ્ધિથી વિચારવું. ૧૦. જિનાગમ સિવાય કોઈ પરલેાકહિતના માર્ગ બતાવનાર નથી એવી દૃઢ શ્રદ્ધાથી જિનાજ્ઞાને પ્રધાન કરવી. ૧૧. દાનાદિધર્મ ને આત્માની પાતાની પરલેાકાનુયાયી વસ્તુ સમજી એમાં યથાશક્તિ આગળ વધવું. ૧૨. અમૂલ્ય દુર્લભ અને એકાન્ત હિતકારી ધક્રિયાનો અહીં. સુવધુ તક મળી. માની એમાં, અજ્ઞાનાની હાંસી(મશ્કરી)ને ય અવગણી, બહુ ઉદ્યત રહેવુ. ૧૩. ધન–સ્વજન-આહારાદિને માત્ર શરીરટકાવનાં સાધન માની, એમાં રાગ-દ્વેષ ન કરવા, મધ્યસ્થ રહેવુ. ૧૪. ઉપશમને જ સુખને તથા પ્રવચનના સાર સમજી દુરાગ્રહ ન કરવા. સત્યના આગ્રહી રહેવુ. ૧૫. ધન-સ્વજનાદિના સંચાગ નાશવંત સમજી એને પર માનવા, આંતરિક મમતા ન ધરવી. ૧૬. વિરાગી મનીને ભેગાને તૃષ્ણાવક સમજી એને માત્ર કુટુંબી આદિના દાક્ષિણ્યે
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ શ્રાવકની દિનચર્યા
૧૧૭ જ ભેગવવા. ૧૭. વેશ્યાની માફક ઘરવાસને વેકરૂપ માની, આજે છોડું, કાલે છડું, એવી ભાવનામાં રમવું.
૨૪. શ્રાવકની દિનચર્યા “શ્રાવક તું ઉઠે પ્રભાત, ચાર ઘડી રહે પાછલી રાત.” આત્મહિતાર્થી શ્રાવકે પાછલી રાત ચાર ઘડી અર્થાત્ અંદાજે દોઢ કલાક બાકી રહેતાં નિદ્રામાંથી જાગૃત થઈ જવું. જાગતાં જ “નમો અરિહંતાણું યાદ કરવું. પછી પથારીમાંથી બહાર નીકળી મનમાં પંચ પરમેષ્ઠીને નમન કરતાં ૭-૮ વાર નમસ્કાર મંત્ર ભણવે. હદયકમળની કણિકા અને ૮ પાંખડીમાં એ ચિંતવી શકાય. પછી યાદ કરવું કે “હું કે? ક્યાંથી આવ્યું? કયાં જવાને? અહીં શું કર્તવ્ય છે? આ કયા અવસર? કેવા દેવ કેવા ગુરુ મળ્યા છે ? અને એને સફળ કરવા માટે શું ઉચિત છે?...
નવકાર–નમસ્કાર મહામંત્ર એમાં અરિહંત-સિદ્ધઆચાર્ય–ઉપાધ્યાય-સાધુ, એ પાંચ પરમેષ્ઠીને નમસ્કાર કરાય છે. એ સમસ્ત મંત્રમાં શિરમણિ છે; કેમકે (૧) કોઈ પણ મંત્ર સાધતાં કે શાસ્ત્ર ભણુતા પહેલાં નવકાર મંત્ર યાદ કરવાનું છે. (૨) નવકાર એ જિનશાસનને સાર સાર છે. (૩ સંક્ષેપમાં ચૌદ પૂર્વના ઉદ્ધરણરૂપ છે; કેમકે પરમેષ્ઠી એટલે સામાયિક, અને સામાયિક એ ચૌદ પૂર્વને સંક્ષેપ છે. ૪) માત્ર અંતકાળે નવકાર પામેલાને પણ સગતિ મળી છે, અને (૫) અહીં પણ નવકા યાદ કરનારની આપત્તિઓ મટી છે; સંપત્તિ પ્રાપ્ત થઈ છે. (૬) નવકાર
સંપત્તિ જ નવકાર જાન પણ સ
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
જૈન ધર્મને સરળ પરિચય અંતરાયે દૂર કરે છે, અને શ્રેષ્ઠ મંગળરૂપ બને છે. (૭) એક નવકાર-સ્મરણમાં પાપકર્મની ૫૦૦ સાગરોપમ વર્ષની સ્થિતિ તૂટે છે, તથા (૮) પાંચે પરમેષ્ઠીના સર્વ સુકૃત્યેની અનમેદનાને લાભ મળે છે. માટે સૂતાં-જાગતાં-ઊઠતાં– બેસતાં-ભજન કરતાં, કે ધંધે કરતાં, ઘરમાં પેસતાં કે બહાર નીકળતાં દરેક કાર્ય પ્રસંગે નવકારને પહેલે યાદ કરે.
પ્રભાતે જાગીને નવકાર–રમરણ અને આત્મચિંતા કરી ધર્મકુક્તિ મેળવવી. પછી સામાયિક, પ્રતિક્રમણ કરવું. તે જે શકય ન જ હોય તે વિશ્વના સમસ્ત તીર્થો, જિનમંદિર, પ્રતિમાઓને સ્થળવાર યાદ કરીને વંદના કરવી. વિચરતા ભગવાન અને શત્રુંજયને વંદના-સ્તુતિ કરવી, તથા મહાન સતા-સતીઓને યાદ કરી જવા, ઉપકારીઓનાં
સ્મરણ કરવાં, મત્રી આદિ ભાવના ચિંતવવી. પછી પચ્ચફખાણ ધારી લેવું યા આત્મસાક્ષીએ કરી લેવું. પચ્ચકખાણ ઓછામાં ઓછું નવકારશીનું કરવાનું, એમાં સૂર્યોદય ઉપર બે ઘડી સુધી મોંમાં પાણીનું ટીપું પણ નહિ નાખવાનું. એક નવકારશીથી ૧૦૦ વર્ષની નરકવેદનાનાં પાપ નાશ પામે. પિરિસીથી ૧૦૦૦ વર્ષની, સાઢ પેરિસીથી ૧૦,૦૦૦ પુરિમદ્ભથી ૧ લાખ, એકાશનથી ૧૦ લાખ, લુખી નીવીથી ૧ કોડ, એકાશનદત્તીથી ૧૦ ક્રોડ, એકલઠાણથી ૧૦૦ ક્રોડ, આંબેલથી ૧૦૦૦ ક્રોડ, ઉપવાસથી ૧૦,૦૦૦ ક્રોડ, છથી લાખ ક્રોડ અને અમથી ૧૦ લાખ ક્રોડ વરસની નરકવેદનાનાં પાપ નષ્ટ થાય. પછી જિન મંદિરે જઈ પરમાત્માનાં દર્શન, પ્રણામ અને સ્તુતિ કરવી. પ્રભુદર્શન કરતાં આપણને
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ શ્રાવક્રની દિનચર્યાં
૧૧૯
ઉચ્ચ મનુષ્ય ભવ, ધમ સામગ્રી તથા આવા પ્રભુની પ્રાપ્તિ વગેરે પુણ્યાઈ મળ્યામાં પ્રભુના જ મહાન ઉપકાર છે, એ યાદ કરી ગદ્દગદ થવું. ચિંતામણુિથી ય અધિક દર્શન પ્રભુએ આપ્યું એને એવે અતિહુષ શાય, અને પ્રભુના અનુપમ ઉપકાર ઉપર કૃતજ્ઞભાવ યાદ કરાય, કે રોમાંચ ખડા થાય ! આંખ અશ્રભીની થાય! પછી ધૂપ, દીપ, વાસક્ષેપ વગેરે પૂજા તથા ચૈત્યવંદન-સ્તવના કરી પચ્ચક્ખાણ ઉચ્ચરવું. પછી ઉપાશ્રયે ગુરુ પાસે આવી વંદના કરી સુખશાતા પૂછવી, અને એમની પાસેથી પચ્ચક્ખાણ લેવું. એમને ભાત, પાણી, વસ્ત્ર, પાત્ર, પુસ્તક, ઔષધને લાભ આપવા વિન`તિ કરવી.
પછી ઘરે આવી જો નવકારશી પચ્ચક્ખાણ હાય તે જયાપૂર્વક તે કાર્યો પતાવી, ગુરુમહારાજ પાસે આવી આત્મહિતકર અમૂલ્ય જિનવાણી સાંભળવી. કંઈક ને કાંઇક વ્રત, નિયમ, અભિગ્રહ કરવે, જેથી સાંભળેલુ લેખે લાગે, અને જીવનમાં આગળ વધાય.
મધ્યાહ્ન ને બપોરે :– ત્યારબાદ જીવજંતુ ન મરે એ કાળજી રાખી પરિમિત જળથી સ્નાન કરી પરમાત્માની અષ્ટપ્રકારી પૂજા કરવી. પૂમાં પેાતાની શક્તિને ગેાપવ્યા વિના પોતાના ઘરના દૂધ, ચંદન, કેસર, પુખ્ત, વરખ, અક્ષત, ફળ, નિવેદ્ય વગેરે દ્રવ્યસામગ્રીના સદુપયોગ કરવા, કેમકે જિનેશ્વર ભગવાન એ સર્વોત્તમ પાત્ર છે. એમની ભક્તિમાં સમપેલી લક્ષ્મી અક્ષય લક્ષ્મી અની જાય છે. દા. ત. જેમ સમુદ્રમાં નાખેલુ' એક પાણીનું ટીપુ` પણ અક્ષય ખની જાય
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
જૈન ધર્મના સરળ પરિચય
છે. દ્રવ્યપૂજા પછી ભાવપૂજામાં ખૂબ ઉલ્લાસથી ગદ્ગદ્યસ્વરે હૈયું રડું રડુ થતુ હાય એ રીતે ચૈત્યવ ંદન કરવું. એમાં અંતે ‘જયવીયરાય’ સૂત્રથી ભવનિવેદ, માર્ગાનુસારતા વગેરે ખાસ લક્ષ રાખી આજીજીપૂર્વક માગવું.
પછી શ્રાવક ઘરે આવી અભક્ષ્ય-ત્યાગ, દ્રશ્યસ કેચ અને વિગઈ(રસ)ના નિયમપૂર્વક ઊનાદરી રાખી ભેાજન પતાવી, નમસ્કારમંત્રાદિ ધમમંગળ કરીને જીવન-નિર્વાહ માટે અર્ચિતા કરવા જાય. ધમ માંગળ એટલા માટે કે ધર્મ-પુરુષાથ એજ શ્રેષ્ઠ પુરુષાર્થ છે. તેા બીજા પુરુષાર્થના માખરે અને રાખવા જોઈ એ. ધંધામાં જૂઠ, અનીતિ, દંભ, નિયતા વગેરે ન આચરાઈ જાય એની ખૂબ કાળજી રાખવી. ઢાબ એછે કરવા, કમાઈમાંથી અડધા ભાગ ઘરખર્ચમાં, પા ભાગ મચત ખાતે અને પા ભાગ ધાર્મિક કાય માં ચાજવા
સાંજના ભાજન એવી રીતે પતાવવું કે સૂર્યાસ્તની એ ઘડી પહેલાં (યા છેવટે સૂર્યાસ્ત પહેલાં) પાણી વાપરી લઈ ાત્રિ લેાજન-ત્યાગ રૂપ ચાવિહાર પચ્ચકખાણુ થઈ જાય.
સાંજે અને રાત્રે :– પછી જિનમંદિરે ધૂપ, આરતિ, મ'ગળદીવા, ચૈત્યવંદન કરવું. પછી સાંજનુ પ્રતિક્રમણ, એ ન અને તા સ્વાત્મનિરીક્ષણુ પાપગાઁ, શાંતિપાઠ કરી ગુરુમહારાજની સેવા ઉપાસના કરવી. ઘરે આવી કુટુંબને ધ શાસ્ત્રા કે તીર્થંકર ભગવાન વગેરે મહાપુરુષનાં ચરિત્ર સભ ળાવવા. પછી પાતે કાંઇક ને કાંઈક નવું અધ્યયન કરી તત્ત્વજ્ઞાન વધારવું. પછી અનિત્ય અશરણુ વગેરે ભાવના ભાવવી. સ્થૂલભદ્ર, સુદðનશેઠ, જખૂકુમાર, વિજયશેઠ-વિ
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ શ્રાવકની દિનચર્યા
૧૨૦-ક જ્યા શેઠાણી વગેરેના બ્રહ્મચર્યના પરાક્રમ યાદ કરવા, અનંત સંસારમાં ભટકાવનાર અને કદી તૃપ્ત નહિ થનાર કામ વાસનાની જુગુપ્સા ચિંતવવી. ઊંઘ આવે ત્યારે નવકારમંત્ર
સ્મરણ કરી સૂઈ જવું, અને સૂતાં સૂતાં તીર્થોની યાત્રાનું વિસ્તારથી સ્મરણ કરવું. ઊંધ્યા પછી જાગી જવાય ત્યારે આ ૧૦ મુદ્દા પર ચિંતવના કરી સંવેગ વધાર -સૂમ પદાર્થ, ભવસ્થિતિ, અધિકરણશમન, આયુષ્યહાનિ, અનુચિતચેષ્ટા, ક્ષણલાભદીપન, ધર્મગુણો, બાધકોષવિપક્ષ, ધમાચાર્ય અને ઉદ્યત વિહાર. (સંવેગ એટલે દાનાદિ– ક્ષમાદિ ધર્મને રંગ, મોક્ષતમન્ના, વૈરાગ્ય, દેવ-ગુરુ-સંઘ-શાસ્ત્રભક્તિ વગેરે) - -- સંવેગવર્ધક ૧૦ ચિંતવના . . . કર્મ, એનાં કારણ તથા વિપાક, આત્માનું શુદ્ધ અને અશુદ્ધ સ્વરૂપ, ષડુ-દ્રવ્ય વગેરે સૂક્ષ્મ પદાર્થોની વિચા રણું ૨. ભવસ્થિતિ એટલે સંસારસ્વરૂપ ચિંતવવું, “રાજા ૨ક થાય છે, રંક રાજા થાય છે, બેન પત્ની બને છે, પિતા પુત્ર બને છે, વગેરે જેવાં સંસાર નિર્ગુણ છે.....” ૩. “અધિ કરણ એટલે કે કજીયે, અથવા કૃષિ-કર્મ આદિ, તથા પાપ સાધને હુ કયારે શમાવીશ, અટકાવીશ, એ ભાવના. ૪. પ્રતિક્ષણ આયુષ્ય ક્ષીણ થઈ રહ્યું છે, કાચા ઘડામાંના પાણીની જેમ નષ્ટ થઈ જવાનું છે, તે હું ક્યાં સુધી પ્રમાદમાં રહીશ.. ૫. “જીવહિંસ, અસત્ય, દૂડ કપટ વગેરે પાપ કર્યો કેવા બભત્સ છે, એનાં અહીં અને પરલોકમાં કેવા કે એક પાક આવે છે.*. (i) માનવ જીવ
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦-ખ
જન ધર્મને સરળ પરિચય નની અલ્પ ક્ષણેના પણ શુભ, અશુભ વિચાર કેવાં મહાન શુભ, અશુભ કર્મ બંધાવે છે.” અથવા (ii) “દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ, ભાવથી મેક્ષ-સાધનાને આ કેટલે સુંદર અવસર મળ્યા છે!” અથવા (iii) “અંધારે દીવા જેવા કે સમુદ્રમાં દ્વીપ જેવા જિનધર્મને આ કે સુંદર મેકે મળે છે !” ૭. શ્રત ધર્મને સાક્ષાત્ શમાનુભાવ ગુણ, અને ચારિત્રધર્મને મદઆશા-વિકારાદિના શમન દ્વારા ઇંદ્રાદિથી અધિક સુખાનુભવ ગુણ ચિંતવ; અથવા ક્ષમાદિ ધર્મનાં કારણ -સ્વરૂપઅને ફળ વિચારવા. ૮. ધર્માધિકારી જીવ જે જે અર્થરાગકામરાગાદિ દેષથી પીડાતા હોય તેને પ્રતિપક્ષી વિચાર કરે; દા. ત. પપૈસા પાછળ કેવા સ કલેશ, અને ધર્મક્ષણની બરબાદી થાય છે... વગેરે ૯ “ધર્મપ્રાપ્તિ-વૃદ્ધિમાં કારણ ભૂત ગુરુ કેવા નિસ્વાથી ઉપકારી ! કેવા ગુણિયલ ગુરુ ! એ ઉપકાર કે દુપ્રતિકાય !.... ૧૦. અનિયતવાસ, મધુકરી ભિક્ષા, એકાંતચર્યા, અ૫ ઉપધિ, પંચાચાર-પાલન, ઉગ્ર વિહાર, વગેરે કે સુંદર મુનિવિહાર ! હું કયારે એ પામીશ !..” આને આને વિસ્તારથી ચિંતવવું.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવકાર મંત્ર અને પંચપરમેષ્ઠી
૧ર૧
૫. નવકાર મંત્ર અને પંચપરમેી
નવકારમંત્ર એ પંચપરમેષ્ઠીને નમસ્કાર કરવાનું સૂત્ર છે. એ સૂત્ર અને સૂત્રથી કરાતા નમસ્કાર મહામ ́ગળરૂપ છે; સકલ વિધીને દૂર કરે છે અને અચિંત્ય સિદ્ધિ કરી આપે છે. એનાથી સદ્ગતિ મળે છે. વળી નમસ્કાર કરતી વખતે પરમેષ્ઠીના સુકૃતા તથા ગુણા પ્રત્યે અનુમેદના તથા આકણુ રહે છે. અનુમેાદના ઉત્કૃષ્ટ આવડે તેા કરણ, કરાવણુ ને અનુમાદન સિરખાં ફળ નિપજાયે.' આકર્ષણથી સુકૃત તથા ગુણની સિદ્ધિ કરવાની દિશામાં પહેલું પગલું મંડાય છે. કોઈ પણ ધર્મ સિદ્ધ કરવા માટે આ પહેલ પગથિયું છે કે એનું આકર્ષણ ઊભું કરાય. એ ધર્મ ખીજ છે. ખીજ પર વૃક્ષ ઊગી ફળ આવે. પરમેષ્ઠી-નમસ્કારમાં આ આકષ ણુ સક્રિય અને છે. પંચ પરમેષ્ઠીમાં અરિહંત-સિધ્ધ-આચાય ઉપાધ્યાય અને સાધુ આવે છે.
(૧) અરિહંત એ પહેલા પરમેષ્ઠી છે, વિચરતા દેવાધિદેવ પરમાત્મા છે. અરિહંત એટલે દેવાની પણ પૂજાને જે અહીં છે, ચેાગ્ય છે. એમણે જ્ઞાનાવરણુ, દર્શનાવરણ અને અંતરાય કર્મના નાશથી ક્રમશઃ અજ્ઞાન, નિદ્રા અને દાના િ પાંચના અંતરાય એ ૭; તથા મેાહનીય કર્મના નાશથી મિથ્યાત્વ, રાગ, દ્રેષ, અવિરતિ અને કામ એ ૫, તેમજ હાસ્ય, શાક, હર્ષ ઉદ્વેગ, ભય અને જુગુપ્સા ( દુગ’છા) એ ૬, એમ અહાર દોષ ત્યજી દીધા છે, એથી એ વીતરાગ બન્યા છે.
જૈન. સ. ૫. ૯
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
જૈનધર્મને સરળ પરિચય આ એમનો અપાયાપગમ–અતિશય છે. (અપાય દોષઅનર્થ, ઉપદ્રવ. એ હવે વિચરે ત્યાં ૧૨૫ પેજનમાંથી મારી –મરકી વગેરે ઉપદ્રવ દૂર થાય છે એને પણ અપાયાપગમઅતિશય કહે છે. વીતરાગ બનવાથી પછી સર્વજ્ઞ બને છે, એ જ્ઞાનાતિશય છે. ત્યાં જઘન્યથી ૧ કોડ દેવતા સાથે રહે, દેવે ઈન્દ્રો પૂજા ભક્તિ કરે, વગેરે “પૂજાતિશય છે. પ્રભુ ૩૫ ગુણવાળી દેશના આપે, એ “વચનાતિશય છે. આ જ મુખ્ય અતિશય છે. સાથે ૮ પ્રાતિહાર્ય ગણતાં અરિહંતના ૧૨ ગુણ કહેવાય છે. કુલ એમનામાં ૩૪ અતિશય (= વિશિષ્ટ વસ્તુ) ઉત્પન્ન થાય છે. એમને એક ભાગ આઠ પ્રાતિહાર્ય, સિંહાસન-ચામર–ભામંડળ-૩છત્ર-અશોકવૃક્ષ-પુષ્પવૃષ્ટિ–દિવ્ય ધ્વનિ–દેવદુંદુભિ છે. આ એમની સાથે રહે છે. આ વિભૂતિ ઉત્પન્ન થવામાં કારણભૂત એમણે પૂર્વભવમાં સાધેલ સમ્યદર્શન વગેરેની ઉચ્ચકેટિની સાધના, તેમજ “સંસારના કર્મપીડિત સર્વજીને હું કેમ ઉદ્ધાર કરું” એવી કરુણું ભાવના છે. અરિહંત બનવાના જીવનમાં પણ મોટી રાજ્યાદ્ધિ, વૈભવવિલાસ વગેરેને તિલાંજલિ આપી સર્વપાપ-પ્રવૃત્તિના ત્યાગ રૂપે અહિંસાદિના મહાવ્રત સ્વીકારે છે. પછી કઠેર સંયમ, તપસ્યા અને ધ્યાનની સાધના સાથે ઉપસર્ગ–પરિષહને સહન કરે છે. એથી જ્ઞાનાવરણ આદિ ચાર ઘાતી કર્મને નાશ કરી વીતરાગ સર્વજ્ઞ બને છે. ત્યાં પૂર્વની પ્રચંડ સાધનાથી ઉપજેલ તીર્થંકરપણનું પુણ્ય પણ ઉદયમાં આવે છે, અને એ અરિહંત બને છે. પછી ધર્મશાસનની સ્થાપના કરે છે. એમાં એ જગતને યથાર્થ તત્વ અને મેક્ષમાર્ગ
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવકારમંત્ર અને પંચપરમેષ્ઠી
૧૨૩
આપે છે. તથા સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકા એ ચતુર્વિધ સંઘ સ્થાપે છે. કમશઃ આયુષ્ય સમાપ્ત થતાં બાકીના વેદનીય આદિ અઘાતી કર્મને ક્ષય કરી મેક્ષે પધારે છે. ત્યારે એ સિદ્ધ બને છે.
૨. સિદ્ધ બીજા પરમેષ્ઠી છે. સિદ્ધ એટલે કર્મથી મુક્ત, સંસારથી મુક્ત. અરિહંત ન થઈ શકે એવા આત્મા પણુ અરિહંતના ઉપદેશાનુસાર મોક્ષમાર્ગની સાધના કરી આઠે ય કર્મોને નાશ કરીને મોક્ષ પામે છે. એ પછી તદ્દન શુદ્ધ, બુદ્ધ, નિરંજન, નિર્વિકાર, નિરાકાર સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરીને લેકના મથાળે સિદ્ધશિલા પર શાશ્વત કાળ માટે સ્થિર થાય છે. એમને સિદ્ધ પરમાત્મા કહે છે. એમનામાં અનંતજ્ઞાન, અનંત દર્શન, વીતરાગતા, અનંત લબ્ધિ, અવ્યાબાધ અનંત સુખ, અક્ષય અજર અમર સ્થિતિ, અરૂપિપણું, ને અગુરુલઘુતા એમ, ૮ કર્મના નાશથી ૮ ગુણ હોય છે.
૩. આચાર્ય ત્રીજા પરમેષ્ઠી છે. એ અરિહંત પ્રભુની ગેરહાજરીમાં સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકારૂપ ચતુર્વિધ સંઘના અગ્રણું હોય છે. એમણે ઘરવાસ અને સંસારની મોહમાયાના સર્વબંધન ત્યજી દઈ મુનિ બનીને એ અરિહંતે કહેલા મેક્ષમાર્ગની સાધના કરી રહ્યા હોય છે; તથા જિનાગમનું અધ્યયન કરવા પૂર્વક એ વિશિષ્ટ એગ્યતા પ્રાપ્ત કરી ગુરુ પાસેથી આચાર્યપદ પામેલા હોય છે. આચાર્ય બની એ જગતમાં જ્ઞાનાચાર, દર્શનાચાર, ચારિત્રાચાર, તપાચાર અને વીચાર એ પવિત્ર પંચાચારને પ્રચાર કરે છે. તેમજ એ
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
જૈનધર્મને સરળ પરિચય પંચાચાર પાળવા ઉદ્યત બનેલાને શરણું આપી પંચાચારનું નિર્મળ પાલન કરાવે છે. એમનામાં પ ઇંદ્રિયનિગ્રહ + ૯ બ્રહ્મચર્યગુપ્તિ (વાડ) + ૪ કષાયત્યાગ + ૫ આચાર + ૫ સમિતિ + ૩ ગુપ્તિ = ૩૬ ગુણ હોય છે.
૪. ઉપાધ્યાય એ ચોથા પરમેષ્ટી છે. એ પણ મુનિ બનેલા હોય છે, અને જિનાગમને અભ્યાસ કરી ગુરુ પાસેથી ઉપાધ્યાય પદ પામેલા હોય છે. રાજા-તુલ્ય આચાર્યના એ મંત્રી જેવા બની મુનિઓને જિનાગમ(સૂત્ર)નું અધ્યયન કરાવે છે. એમનામાં આચારાંગાદિ ૧૧ અંગ + ૧૪ પૂર્વ (જે બારમા દષ્ટિવાદ અંગને એક મુખ્ય ભાગ છે) = ૨૫ ગુણ હોય છે.
૫. સાધુ એ પાંચમા પરમેષ્ઠી છે. એમણે મેહમાયાભર્યા સંસારને ત્યાગ કરી જીવનભર માટે અહિંસાદિ મહાવ્રત સ્વીકારેલા હોય છે, અને એ પવિત્ર પંચાચારનું પાલન કરે છે. એ પાલનમાં ઉપયોગી શરીરને ટકાવ મધુકરી ભિક્ષાથી કરે છે. તે પણ સાધુ માટે નહિ બનાવેલ, નહિ ખરીદેલ નિર્દોષ આહાર જ ગ્રહણ કરે છે. એમાં પણ કાચું પાણી, અગ્નિ, વનસ્પનિ વગેરેને દાતાર સાક્ષાત્ કે પરંપરાએ પણ મુદ્દલ ન અડેલ હોય તે જ એની પાસેથી ભિક્ષા લેવાની ઈત્યાદિ કેટલા ય નિયમ સાચવે છે. સાધુ સંસારત્યાગી હોવાથી એમને ઘરબાર હોતા નથી. એ કંચન-કામિનીના સર્વથા ત્યાગી હોય છે. એને અડતા સરખા નથી. એટલું ઊંચું અપરિગ્રહ અને બ્રહ્મચર્યવ્રત પાળે છે. એ વાહનમાં કદી
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવકારમંત્ર અને પંચપરમેષ્ઠી
૧૩૫
એસતા નથી. ગામેગામ પગે ચાલીને વિહાર કરે છે; અને સ્થિરતા કરે ત્યાં સાધુચર્યાની આવશ્યક ક્રિયાઓ અને જ્ઞાન –ધ્યાનમાં દિનરાત મસ્ત રહે છે. દાઢી-મૂછ–માથાના વાળ પણ હજામતથી ઉતરાવવાના નહિ પણ હાથેથી ઉખેડી નાખે છે. લેાકેાને જીવ-અજીવ આદિ તત્ત્વ તથા અહિંસા, સત્ય, નીતિ, સદાચાર, દાન, શીલ, તપ, શુભભાવના, પરાપકાર વગેરે ધર્મના ઉપદેશ કરે છે.
આ પાંચ પરમેષ્ઠી પૈકી દરેક પરમેષ્ઠી એટલા બધા પવિત્ર અને પ્રભાવશાળી છે કે એમના વારંવાર સ્મરણુ અને વારવાર નમસ્કારથી વિધ્રા દૂર થાય છે, મહામંગળ થાય છે, તથા ચિત્તને અનુપમ સ્વસ્થતા, તૃપ્તિ અને આધ્યાત્મિક અળ મળે છે. પાંચ પરમેષ્ઠીનું સ્મરણુ, નમસ્કાર, સ્તુતિ, પ્રશ ંસા, જાપ, ધ્યાન અને લય સર્વ કા ક્ષય કરી મેક્ષપદ આપે છે. અલબત એની સાથે, શ્રાવક હેાય ત્યાં સુધી શ્રાવકપણાને અને સાધુ થયા પછી સાધુપણાને ઉચિત અનુષ્ઠાનેાનું ખરાઅર પાલન જોઈ એ.
૨૬. વ્રત-નિયમ
શ્રાવકની દિનચર્યામાં સવારે પચ્ચક્ખાણ નિયમ કરવાની વાત આવી. વ્રત-નિયમ એ જીવનના અલંકાર છે. એ પાપપ્રમાદની વૃત્તિ પર અંકુશ મૂકી જીવનને એવું સુશાભિત કરે છે કે એના પર પુણ્યાઈ અને સદ્ગતિ આષિત થાય છે. વ્રત–નિયમને એક એ પ્રભાવ છે કે જ્યાંસુધી એ ચાલુ રહે ત્યાં સુધી પાપક્ષય અને પુણ્યમ્'ધ ચાલે છે.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
જૈનધર્મનો સરળ પરિચય પૂર્વે જેયું કે પાપ નથી આચરતા છતાં નિયમ નથી તે પાપની અપેક્ષા ઊભી રહેવાથી આત્મા પર કર્મ ચેટ છે. નિયમ કરવાથી એ અટકે છે, અને મન પણ બંધનમાં આવવાથી ભવિષ્યમાં નિયમ પહોંચે ત્યાં સુધી પાપ સેવવા મન થતું નથી. એમ પાપત્યાગ નિશ્ચિત બનવાથી શુભ ભાવશુભ પ્રવૃત્તિના દ્વાર ખુલ્લા થાય છે, એને સારે અવકાશ મળે છે.
નિયમમાં અહીં ત્રણ પ્રકાર જોઈશું,–૧. પચ્ચખાણ, ૨. ચૌદ નિયમ, તથા ૩. ચાતુર્માસિક અને જીવનના નિયમો.
૧. પચ્ચકખાણ-દિવસ અને રાત્રિના આહારના અન્ન-પાણુના ત્યાગના જુદા જુદા નિયમ, એ અહીં પશ્ચ
ખાણ સમજવાના છે. જીવને આહારની સંજ્ઞા, લત, અનાદિ કાળથી લાગુ છે. એ એવી ખધી છે કે ધ્યાન ન રાખે તે ઉપવાસના પચ્ચકખાણમાં રહે પણ એના વિચાર આવે છે. આહારસંજ્ઞાથી (૧) જન્મે ત્યાં પહેલી વાત ખાવાની ! અને (૨) કેટલાય ધર્મધ્યાન તથા ત્યાગ–તપ ચૂકી જવાય છે. માટે એના પર કાપ મૂકતા રહેવું જોઈએ. તે આગળ વધતાં અંતે આત્માને સ્વભાવ “અનાહારીપણું” પ્રગટ થાય. 1 આહાર ચાર પ્રકારે છે,–અશન, પાન, ખાદિમ અને સ્વાદિમ. (૧) અશનમાં જેનાથી પેટ ભરાય તે આવે. દા. ત. અન્ન, મિઠાઈ, દૂધ, દહીં વગેરે. (૨) પાનમાં પાણી આવે. (૩) ખાદિમમાં ફળ, પક, ફરસાણ, શેકેલું, ભૂજેલું; (૪)
સ્વાદિમમાં મુખવાસ, મસાલા, ઔષધિ આવે. આના અનેક રીતે ત્યાગ કરાય છે.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્રત–નિયમ
આ ચાર સિવાય કેટલીક કડવી યા બેસ્વાદ ઔષધિ અથવા ભસ્મ હોય છે, જેને અનાહારી દ્રવ્ય કહેવાય છે, અને તે રોગ-પીડાના ખાસ કારણે પચ્ચખાણુના કાળમાં ખપે છે; પરંતુ તેની સાથે જે પાણી લેવાય તે આહારરૂપ બની જાય ! માટે પચ્ચખાણમાં રહી પાણી વિના એ એકલા જ લેવાય છે. એવી અનાહારી વસ્તુમાં ક, કરિયાતું ઇંદ્રજવ, કડે લીમડે, ત્રિફળા, રાખ, ભસ્મ, વગેરે ગણાય છે. આહારનાં પચ્ચક્ખાણ ચાર રીતે,-૧ દિવસનાં, ૨. રાત્રિનાં, તથા ૩. અમુક સંકેતથી યા ઉપદ્રવાદિ પ્રસંગે, અને ૪. અંતકાળે જીવે ત્યાં સુધીનું.
(૧) દિવસનાં પચ્ચકખાણુમાં સૂર્યોદયથી બે ઘડી સુધી ચારે પ્રકારના આહારનો ત્યાગ રાખવા નવકારશી પચ્ચક્ખાણ કરવામાં આવે છે. સૂર્યોદયથી એક પ્રહર (૧/૪ દિનમાન) સુધીનો ત્યાગ પરસિ પચ્ચકખાણુથી થાય છે. સાદ્ધ–પરસિ પચ્ચક્ખાણમાં ૧ પ્રહર, પુરિમર્દૂમાં ૨ પ્રહર (ા દિવસ), અવમાં ૩ પ્રહર સુધી ચારે આહારનો ત્યાગ રહે છે. આ પચ્ચક્ખાણ પૂર્ણ થયે મૂડીવાળી નવકાર ગણુને જ ખાવા પીવાનું કરાય છે, કેમકે એ પશ્ચ૦ સાથે “મુઠ્ઠિસહિય” પચ્ચ હોય છે. મુઠ્ઠિસહિયં એટલે જ્યાં સુધી મુઠ્ઠિવાળી નવકાર ન ગણું ત્યાં સુધી ચાર આહારનો ત્યાગ. દિવસમાં વારંવાર એકલું આ મુઠ્ઠિસહિયં પચ્ચ૦ કરવાથી ય અનશનને બહુ લાભ મળે છે, એક મહિનામાં કુલ ગણતાં ૨૫ ઉપર ઉપવાસ એટલે લાભ થાય.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
જૈનધર્મને સરળ પરિચય આના ઉપરાંત શુક્લ-કૃષ્ણ પક્ષની બીજ, પાંચમ, આઠમ, અગિયારસ, ચૌદસ અને પુનમ તથા અમાવાસ્યા એ બાર તિથિએ ખાસ કરીને બેયાસન (બેસણું-યશન), એકાસન, નીવી, આયંબિલ, ઉપવાસ વગેરે તપ કરવામાં આવે છે. બેઆસનમાં દિવસભરમાં બે બેઠકથી અધિક વાર ભેજન નહિ. બાકીના સમયમાં ચાર આહારના યા પણ સિવાય ત્રણ આહારના ત્યાગના પશ્ચ૦ હોય છે. એકાસનમાં દિવસે માત્ર એક જ બેઠકે આહાર, બાકી દિવસે અને રાત્રે ત્યાગ. લુખી નવી–એકાસનમાં દૂધ-દહીં–ધી–તેલ-ગોળ (સાકર) અને કઢા (કઢાઈમાં તળેલું વગેરે), એ છ વિગઈને ત્યાગ, તથા ફળ, મેવા, લીલા શાકને ત્યાગ. તેમજ આયંબિલમાં તે ઉપરાંત હળદર, મરચું, કોકમ, આમલી, રાઈ, ધાણા, જીરું વગેરે મસાલાને પણ ત્યાગ; એટલે કે પાણીમાં રાંધેલ લુખ્ખા ભાત, લુખી રોટલી, દાળ વગેરેથી એકાશન કરવાનું હોય છે. ઉપવાસમાં દિવસ-રાત્રિભર માટે ભેજનને ત્યાગ, હોય છે. દિવસના કદાચ લેવું હોય તે માત્ર ઉકાળેલું પાણી લઈ શકાય. આ બેસણુથી માંડીને ઉપવાસ સુધીના તપમાં પાણી માત્ર ત્રણ ઉકાળાવાળું જ વાપરી શકાય. અધિક તપ કરે હોય તે એક સાથે બે ઉપવાસ અર્થાત્ છડું, ત્રણ ઉપવાસ એટલે અઠ્ઠમ, ૪–૫-૬-૭ ઉપવાસ, આઠ ઉપવાસ એટલે અઠ્ઠાઈ વગેરે કરાય છે. એમ વર્ધમાન અબેલ તપ, નવપદજી એળી તપ, વીસસ્થાનક, તપ, જ્ઞાનપંચમી તપ, ૨૪ ભગવાનના એકાશન, પંચ કલ્યાણકને તપ વગેરે કરવામાં આવે છે.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્રત-નિયમ
-
-
૧૨૯
(૨) રાત્રિના પચ્ચકખાણુમાં, દિવસના છૂટા હોય તે ચેવિહાર, તિવિહાર વગેરે કરાય છે, વિહાર એટલે સૂર્યાસ્ત પહેલાંથી માંડીને રાત્રિભર ચારે આહારનો ત્યાગ. તિવિહાર એટલે પાણી સિવાય ત્રણ આહારને ત્યાગ. દુવિહારમાં અશન–ખાદિમ એ બે આહારને ત્યાગ. બેયાસણ વગેરે તપમાં તે સૂર્યાસ્ત પહેલાંથી પાણહાર પચ્ચ૦ થાય છે; એમાં દિવસના છૂટું રાખેલ પાણી પણ બંધ કરવાનું છે. ૧૪. નિયમ
: રેજના જીવનમાં જગતની સઘળી વસ્તુ વાપરવામાં આવતી નથી, છતાં જો એ ન વાપરવાની વસ્તુને ત્યાગ ન કર્યો હિય અર્થાત્ વિરતિ નહિ, અવિરતિ હોય, તે એના અંગે
જીવને પાપને બંધ ચાલુ રહે છે, ત્યારે વાપરવાની સંભવિત વસ્તુ સિવાય બીજી બધીને ત્યાગને જો નિયમ કર્યો હોય તે અઢળક કર્મબંધનથી બચાય છે. આ માટે સવારના જ દિવસ પૂરતા અને સાંજના રાત્રિ પૂરતા ૧૪ નિયમ કરી લેવાય છે. આ બાર કલાકને નિયમ એટલે મુશ્કેલી કાંઈ નથી. નિયમ ધારી લેવામાં અભ્યાસ પડી ગયા પછી ૧-૨ મિનિટનું યા એક પળનું કામ અને ઘણાં પાપથી બહાર નીકળી જવાય છે. અર્થાત્ પળમાં પાપને પેલે પાર પહોંચી જવાય છે. વાપરવાને સંભવ નથી એવી વસ્તુની અપેક્ષા છોડી દેવાને મહાન લાભ ૧૪ નિયમમાં મળે છે. નિયમ કરવાથી સત્વ ખીલે છે. ૧૪. નિયમની ગાથા :–
સચિત્ત-દશ્વ-વિગઈ, વાણહ–બલવત્થ-કુસુમેસ્ટ્રા
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મને સરળ પરિમ
વાહણ-સયણ-વિલેણ, બંભ-દિસી-ન્હાણુ ભત્તેસુ - (૧) સચિત્ત સજીવ કાચાં પાણી, કાચાં શાક, લૂણ, દાતણ, લીલાં ફળ વગેરે. આમાંથી આજના દિવસે અમુક સંખ્યાથી દા. ત. ૩ થી વધુ નહિ વાપરવું એવો નિયમ. ઉકાળેલું પાણી, ૨ ઘડી પછી સાકરનું પાણી, ત્રિફળાનું પાણી, રધાઈ સીજાઈ ગયેલું શાક, પાકું મીઠું બલવણ, તથા કાપેલાં ફળ કે કાઢેલો રસ બે ઘડી પછી અચિત્ત છે, સચિત્ત નહિ.
૦ (૨) દવ-દ્રવ્ય, ‘ભિન્ન ભિન્ન નામ અને સ્વાદવાળી વસ્તુ આજે ૫ કે ૧૦, ૧૨, ૧૫ વગેરેથી અધિક નહિ ખાઉં.” મસાલા ભેગા રંધાયા એ ૧ દ્રવ્ય; પણ ઉપરથી. લે તે મરચું યા ઘી, તેલ આદિ એ જુદું દ્રવ્ય. | (૩) વિગઈ-દૂધ, દહીં, ઘી, તેલ ગેળસાકર, કઢા (કઢાઈ કે લેઢીમાં તળેલું વગેરે ) એ છ વિગઈમાંથી અમુક કને આજે ત્યાગ, એવી પ્રતિજ્ઞા. વિગઈમાં બે ભાગ છે. ૧. કાચી વિગઈ. ઠંડું યા ગરમ દૂધ, દહીં-છાશ, ઘી, તેલ, પગળ અને કટાહ કઢા વિગઈ યાને એક, બે કે ત્રણ ઘાણવાળી તળેલી વસ્તુ. ૨, પાકી વિગઈ (નીવિયાતું) એ કાચી વિગઈનું રૂપાંતર છે. દા. ત. (૧) દૂધમાં, દૂધની ચાહ, મા, દૂધની વસ્તુ, બાસુદી દૂધપાક, ખીર, વગેરે (૨) દહીંછાશમાં – કઢી, વડાં, દહીં વડાં, દહીં છાંટેલ શાક શીખંડ, રાયતું વગેરે. (૩-૪) ઘી-તેલમાં,–ત્રણ ઘાણ તળાયા પછી વધેલું ઘી તેલ તથા ઘી-તેલમાં વઘારેલું શાક વગેરે. (૫) ગોળની પાકી વિગઈ સંકર પતાસા, ખાંડ, તથા રઈમાં નાખેલ ગોળ
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિયમ :
૧૧ વગેરે. ઘી-ગોળને પાયે કરી બનાવેલ સુખડી એ તે દિવસે કાચી ઘી-ગોળ વિગઈબીજે દિવસે પાકી ગોળ અને પાકી ઘી વિગઈ. પરંતુ ઘીમાં આટો, સૂંઠ વગેરે શેકીને બનાવેલ એ હવે ઘીનું રૂપાંતર થઈ કઢા વિગઈ બની. તેથી એ ઘી વિગઈ નહિ. એવું તળેલી પૂરી વગેરેમાં પણ ઘી વિગઈ કે તેલ વિગઈ નહિ. (૬) પાકી કઢાવિગઈમાં,-ત્રણ ઘાણ ઉપરના ઘાણમાં તળેલી વસ્તુ, પિતું દઈ કરેલ ઢેબરા વગેરે, ઘીમાં આટે શેકી બનાવેલ શીરે, મેહનઠાર, મેસુર વગેરે. બને તેટલી કાચી– પાકી બનેય યા અમુકને ત્યાગ કરી શકાય છે. '
૦ (૪) વાણુ- અમુક ૧-૨ જોડાથી વધુ નહિ. વાપરૂં.” ચંપલ, મેજ આમાં આવે.
0 (૫) તંબેલ-પાન–સેપારી વરિયાળી...” વગેરે. અમુક સંખ્યા યા વજનથી વધુ નહિ વાપરૂં”
૦ (૬) વસ્ત્ર-આજે અમુક સંખ્યાથી વધુ વસ્ત્ર નહિ. પહેરું
૦ (૭) કુસુમ-એમાં કુલ, અત્તર, વગેરે સુંઘવાનું. પ્રમાણ ધારવાનું ૨, (૮) વાહન-૩, ૦ (૯) શયન-પથારી. ખાટલા પલંગ વગેરે; ૦ (૧૦) વિલેપન-“સાબુ, વેસેલાઈન, તેલ, વગેરે અમુક પ્રમાણથી વધુ નહિ વાપરૂ. ૨ (૧૧). બ્રહ્મચર્ય—કાયાથી દિવસે સંપૂર્ણ પાળીશ.” ૦ (૧૨) દિશા
આજે....માઈલથી બહાર નહિ જાઉં.” ૦ (૧૩) ન્હાણ-દા. ત. “સંપૂર્ણ સ્નાન ૧, ૨ વારથી વધુ નહિ કરું. ૦ (૧૪). ભાતપણું–. ત. “૧૦ રતલથી વધુ નહિ વાગરૂ. ”
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
જૈનધર્મને સરળ પરિચય - આ ચૌદ નિયમ સાથે બહારના ઉપયોગમાં આવતી -કેટલીક વસ્તુને નિયમ થાય છે. દા. ત. “પૃથ્વીકાયમાં માટી, -સાબૂ સોડા, ખાસ અમુક પ્રમાણથી વધુ નહિ વાપરૂં. એમ અપકાયમાં ૧-૨-૪ બાલટીથી વધુ પાણી, અગ્નિકાયમાં ૧-૨-૩ ચૂલાથી અધિકમાં બનેલ આજની વસ્તુ, વાયુકાર્યમાં ૧-૨-૩ હિંચકા-પંખાથી અધિક, અને વનસ્પતિકાયમાં લેપ વગેરે માટે કે ખાવામાં ભાજી વગેરે, અમુકથી વધુ નહિ વાપરૂં.
ત્રસકાયા-નિરપરાધી હાલતા ચાલતા જીવને જાણ જઈને નિરપેક્ષપણે મારીશ નહિ...
અસિમાં ચાકુ, કાતર, સૂડી, સેય વગેરે, મસીમાં ખડ્યિા લેખન વગેરે, અને કૃષિમાં કેશ, કુહાડા, પાવડા, ખોદવાનું વગેરે. એમાં અમુકથી...વધુ નહિ વાપરૂં.
રાત્રિ માટે સાંજના નિયમ સંકેલી (અર્થાત્ આટઆટલું રાખેલું, આટઆટલું વાપર્યું એમ તપાસી) લઈ નવા નિયમ ધારી લેવાના. દિવસ કરતાં રાત્રિના નિયમમાં વધારે સંકેચ થવાથી વધુ લાભ મળે છે.
બીજા નિયમો. આખો દિવસ “મુઠ્ઠિસહિય' પચ્ચક્ખાણ ચાલુ રાખી શકાય. એમાં “મુઠ્ઠિ વાળી નવકાર ન ગણાય ત્યાં સુધી ચારે આહારને ત્યાગ એવું પશ્ચ૦ કરાય છે. એ ચાલુ રાખવાથી, અર્થાત્ એ સવારે લીધું, કંઈ ખાવા પીવાના પ્રસંગે પાયું, પાછું વાપરી ઊડ્યા પછી લીધું, તે ફરી પાણી પીવા પ્રસંગે
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજા નિયમો
૧૩૦ પાયું, પીને લઈ લીધું, એમ આખો દિવસ ચાલુ રાખવાથી તેમજ રાત્રે ચેવિહાર હોવાથી કુલ અહેરાત્રિ (૨૪ કલાક) માં ૨૦-૨૨ કલાક જેટલો અનશનને લાભ મળે છે. મહિને ૨૫–૨૭ ઉપવાસ જેટલે લાભ થાય. અથવા કયાંક કામમાં બેઠા કે નવરા બેઠા અગર ચાલ્યા એટલા ટાઈમ માટે ખાવાપીવાના ત્યાગને અભિગ્રહ (નિયમ) કર્યો તે તેટલા પ્રસંગ પુરતે અનશનને લાભ મળે છે.
અભિગ્રહો બીજા પણ પાપત્યાગ તથા સાધના વગેરેના કરી શકાય. દા. ત. ધાર્મિક પુસ્તક વાંચવા બેઠા તે “આ. વાંચું ત્યાંસુધી સાંસારિક કામ બંધ.” એમ “પ્રભુદર્શન ન થાય ત્યાં સુધી મેંમાં પાણી પણ ન નાખું.”૦ પૂજા કર્યા વિના ભેજન. નહિ કરું.” “આવકમાંથી ૧/૪ (યા ૧/૮ કે ૧/૧૦) ભાગ ધાર્મિક કાર્યમાં ખરચીશ.”O ‘ત્રિકાળ ચિત્યવંદન ન કરે તે. બીજે દિન ધી નહિ ખાઉં.'૦૫ (યા ૭ કે ૧૦) વર્ષમાં ૯ લાખ નવકાર ન ગણું તો તે પછી પૂરા ન થાય ત્યાં સુધી દૂધ ત્યાગ,..વગેરે.) “સંયોગ હોય અને ગુરુવંદન,વ્યાખ્યાનશ્રવણ ન કરું તે અમુક ત્યાગ.૦ ‘વધુ પડતે ગુસ્સો, અભિમાન, કપટ થઈ જાય તે ઘી ત્યાગ, અગર પાંચથી વધુ દ્રવ્ય નહિ વાપરુ.” “જૂઠ બેલાઈ જાય તે શુભ ખાતામાં પાવલી ભરીશ.”૦ “મહિનામાં આટલા બયાસણ, એકાસણુ, આંબેલ, ઉપવાસ કરીશ.”૦ “રેજ (અથવા તિથિએ કે ઘરમાં) ઉકાળેલું જ પાણું પીઈશ.”“વર્ધમાન તપને પાયે- ળી,નવાણું યાત્રા, ઉપધાન વગેરે ન કરું ત્યાં સુધી કાચે ગોળ (કે અમુકો ત્યાગ.”
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
જૈનધર્મને સરળ પરિચય ૦ ચારિત્ર ન લેવાય ત્યાં સુધી અમુક ત્યાગ. (અગર રાજ નમ ચારિત્તસરની ૧ નવકાર વાળી ગણીશ.” ૦ વર્ષમાં ૧ તીર્થયાત્રા, ધાર્મિક ખાતે રૂ....ખર્ચ, અમુક...સામાયિક,
અમુક નવકારવાળી ન થાય તે દંડ.” “પર્વતિથિએ લીલે-તરી, સચિત્ત, ખાંડવું, દળવું, કપડાં ધોવા, વગેરે ત્યાગ, તથા બ્રહ્મચર્ય.
ચેમાસાના નિયમઃ—ચેમાસામાં જીત્પતિ વધારે, તથા વિકારની પ્રબળતા હોય, વેપાર ધંધા મંદ હોય, તથા ગુરુમહારાજને સંગ હેય, તેથી ધર્મ કરવાની મોસમ હોય છે. તેથી માસા માટે ખાસ નિયમે કરાય છે. ૧૮ દેશના રાજા કુમારપાળ ચોમાસામાં જ એકાશન, ઘી સિવાય પાંચ વિગઈ ત્યાગ, લીલાં શાક ત્યાગ, ચારે માસ બ્રહ્મચર્ય, પાટણથી બહાર જવું નહિ, વગેરે નિયમ રાખતા. એમ શક્ય રીતે નિયમ કરી લેવા જોઈએ. દા. ત. કોઈના મૃતકાર્ય કે અકસ્માત્ સિવાય બહાર ગામ જવું નહિ. શહેરમાં પણું રાતના ફરવા તરીકે બહાર જવું નહિ. આટલા....ઉપ૦ આંબેલ વગેરે, પિષધ, પ્રતિકમણ, સામાયિક, સંપૂર્ણ યા અમુક દિવસ ઉતરી ત્યાગ, અહિંસાદિ અણુવ્રત, આટલી વિગઈ ત્યાગ, વગેરે કરીશ. - જીવનના નિયમો –એવા જીવનભર માટે નિયમ કરાય છે. દા. ત. “જીવનમાં કદી ખેતી કરું નહિ. મોટા ચંત્રોની ફેક્ટરીના ધંધા કરું નહિ. સાતવ્યસન સેવું નહિ. મિથ્યા દેવ, ગુરુ, ધર્મને માનું પૂજું નહિ. પરસ્ત્રીગમન, ને અમુક ઉંમર પછી અબ્રહ્મ સેવવું નહિ. ઘરે મેટર ગાડી,
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનભકિત અને ગુરુવંદને
૧૩૫ પશુ, બંગલા, રેડિયે, શૃંગારી ચિત્ર વગેરે રાખું નહિ.” એમ અનેક પ્રકારે ત્યાગના નિયમ કરી શકાય, બારવ્રત લઈ શકાય.
--
૨૭. જિનભકિત અને ગુરુવંદન
ભગવાન અરિહંત પરમાત્માને આપણા પર અનંત ઉપકાર છે. (૧) એમના પ્રભાવે જ આ સુંદર મનુષ્યભવ, ઊંચું કુળ, આર્યપણું વગેરે અનેક પુણ્યાઈ મળી છે. તેમજ (૨) એમણે આપેલ મેક્ષ-માર્ગથી જ તરવાનું છે. તથા (૩) એ જાપ-દર્શન-પૂજા-સાધનાદિમાં ઊંચું આલંબન છે. તે એમની ભક્તિ, દર્શન, પૂજા વગેરે કૃતજ્ઞતા રૂપે પણ કર્યા વિના રહેવાય નહિ. રેજની બીજી પ્રવૃત્તિની જેમ આ પ્રવૃત્તિ પણ અવશ્ય જોઈએ. ભાણુ પર માત્ર ભેજનનાં દર્શન કરીને ઊઠી જતા નથી; તે અહીં માત્ર પ્રભુદર્શનથી કેમ પતે? પૂજા પણ અવશ્ય કરવી જોઈએ. એમની ભક્તિમાં કાંઈ ને કાંઈ રેજને ખર્ચ, રાજ દુધ–ઘી વગેરેનું સમર્પણ કરવું અતિ જરૂરી છે. રાજ એમના સ્તવન, ગુણગાન, જાપ, ધ્યાન, પ્રાર્થના કરવી જ જોઈએ. શ્રાવકને ખુમારી હોય કે હું જેને છું; મારા અનંત ઉપકારી નાથની ભક્તિ કર્યા વિના જમું નહિ, અહંદુભક્તિને લાભ અપરંપાર છે. “દહેરે જાવા મન કર્યો, ચઉલ્થ (૧ ઉપવાસ) તણું ફળ હોય.” કુમારપાળ “પાંચ કેડીના ફૂલડે પામ્યા દેશ અઢાર.” નાગકેતુ પુષ્પ પૂજા કરતાં કેવળજ્ઞાન પામ્યા !
મંદિરની વિધિ દેરાસરમાં દર્શન-પૂજાથે જતાં
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
વના
૧૩૬
જૈનધર્મ સરળ પરિચય ૩-૩ બાબત ૧૦ પ્રકારે એમ ૧૦ ત્રિક સાચવવાનાં છે.
૧૦ વિક–ખૂબ સુંદર ભાવના સાથે ઘરેથી નીકળી રસ્તામાં નીચે જીવજંતુ ન મરે એ ખ્યાલ રાખી મંદિરે જવું. મંદિરની બહારથી પ્રભુ દેખાતાં અંજલિ મસ્તકે લગાડી “નમે. જિણાણું બોલવું. પછી મંદિરમાં પિસતાં નિસિહીથી માંડી ચૈત્યવંદન સુધી ૧૦ ત્રિક(૩-૩ વસ્તુ)નું પાલન કરવાનું હોય છે. પેસતાં (૧) નિસિહી, પછી (૨) પ્રદક્ષિણ પછી (૩) પ્રભુ સામે ઊભા રહી પ્રણામ-સ્તુતિ; પછી (૪) પૂજા પછી (૫) પ્રભુ સામે ઊભા રહી ભાવના (પ્રભુની અવસ્થાનું ચિંતન) એમ પાંચ. એ પછી ચૈત્યવંદન કરવાના પાંચ; એમાં પહેલાં તે ભગવાન સિવાયની દિશા જેવાને ત્યાગ; પછી બેસવાની જમીન પર જીવજંતુ ન મરે માટે ખેસના છેડાથી પ્રમાર્જન પછી ચિત્તનું આલંબન નક્કી કરવાનું, પછી સમ્યમ્ આસન માટે હાથે વગેરેની મુદ્રા યે જવાની; તથા પાંચમું પ્રણિધાન યાને એકાગ્રતા જમાવવાની અને ચૈત્યવંદન કરવાનું.
૧૦ વિકની સમજ –નિસિહી વગેરે ૧૦ વસ્તુ દરેક ત્રણ-ત્રણ છે. (૧) નિસિપી (-નિષેધ) ૩-પહેલી, મંદિરમાં પેસતાં સંસારવ્યાપાર છોડવા માટે કહેવાની બીજી ગભારામાં પિસતી વખતે મંદિરની સાફસુફી–સલાટકાર્ય વગેરેની ભાળ-ભલામણ હવે ન કરવા માટે કહેવાની અને ત્રીજી ચૈત્યવંદન પહેલાં હવે દ્રવ્યપૂજાનું ધ્યાન બંધ કરવા માટે કહેવાની. ૦ (૨) પ્રદક્ષિણ ૩,-સારી વસ્તુને હમેશાં આપણું જમણું બાજુ રખાય; એટણે વીતરાગ પ્રભુજીના
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
જનભક્તિ અને ગુરુવંદના
૧૩૭ જમણેથી ડાબે ચારે બાજુ ત્રણ વાર ફરવાનું, જેથી વીતરાગ બનાય, ભવભ્રમણ મીટ. વીતરાગની આસપાસ ઘુમવાથી વિતરાગતા–ભાવ ઊભું થાય. ભમરી ઘુમીને ઈયળમાં ભમરીભાવ ઊભું કરે છે. ત્રણ એટલા માટે કે ભવગ મિટાવનાર ઔષધ ત્રણ; દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર પ્રાપ્ત થાય. ફરતી વખતે જાણે સમવસરણને પ્રદક્ષિણા દઈએ છીએ એવી ભાવના કરવાની. O(૩) પ્રણામ ૩,-(i) “અંજલિબદ્ધ પ્રણામ, સહેજ નમેલા મસ્તકે અંજલિ લગાડી “નમો જિણાણું બોલવાનું - તે મંદિરે પહેલવહેલા પ્રભુદર્શને. (ii) “અર્ધવનત પ્રણામ,-, ગભારાના દ્વારે પ્રભુ સામે ઊભા રહેતાં શરીર અડધું નમાવી અંજલિબદ્ધ પ્રણામ કરવાને તે. (iii) ત્રીજો “પંચાંગ પ્રણિપાત” પ્રણામ –ચૈત્યવંદન કરતાં બે ઢીંચણ, બે હાથ અને માથું જમીનને અડાડી કરાત પ્રણામ (ખમાસમણું). ૦ (૪) પૂજા ૩,-અંગ-પૂજા, અગ્ર–પૂજા અને ભાવ-પૂજા. પ્રભુને અંગે અડાડીને કરાય તે અંગપૂજા. દા. ત. જલ (દૂધ); ચંદન (કેશર આદિ); પુષ્પ (વરખ બાદલું અલંકાર). પ્રભુની આગળ કરાય - તે અગ્રપૂજા –ધૂપ, દીપ, અક્ષત, ફળ તથા નિવેદ. અંગપૂજા ત્રણ અને અગ્રપૂજા પાંચ મળીને અષ્ટ પ્રકારી પૂજા કહેવાય. તે દ્રવ્યપૂજા છે. પછી ચૈત્યવંદન, પ્રભુના ગુણગાન વગેરે ભાવભક્તિ કરાય તે ભાવપૂજા કહેવાય. ૦ (૫) અવસ્થાચિંતન ૩,-દ્રવ્યપૂજા કર્યા પછી પ્રભુજીની સામે, પુરુષે પ્રભુની જમણી (અર્થાત્ પિતાની ડાબી બાજુ, અને સ્ત્રીએ પ્રભુની ડાબી (અર્થાત્ પોતાની જમણી બાજુ ઊભા રહી પ્રભુની પિંડસ્થ–પદસ્થ–પસ્થ એ ત્રણ અવસ્થા ચિંતવવાની. જૈન. સ. ૫. ૧૦
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનના સરળ પરિચય
(i) ‘પિ’ડસ્થ’માં પાછી જન્મ અવસ્થા, રાજ્ય અવસ્થા, શ્રમણાવસ્થા,—એમ ત્રણ અવસ્થા ચિતવવાની. ચિંતવન આ રીતે કરવાનું ઃ—જન્માવસ્થા :— -હે નાથ ! આપ તીકરના ભવમાં જન્મ પામ્યા ત્યારે પ૬ ક્િકુમારીએ ને ૬૪ ઇંદ્રાએ આપના જન્માભિષેક ઉત્સવ ઉજવ્યા ! જન્મ વખતે પણ આ કેવા આપને મહિમા ! છતાં પ્રભુ ! આપે લેશ માત્ર સ્વાત્કષૅ અભિમાન ન આણ્યું! ધન્ય લઘુતા ! ધન્ય ગાંભી` !' રાજ્યાવસ્થાઃ—હૈ તારક દેવ ! આપને મેટમેટી રાજ્યસંપત્તિ પરિવાર મળ્યા; છતાં આપ એમાં જરા ય રાગ દ્વેષથી લેપાયા નહિ; અનાસક્ત ચેાગી જેવા રહ્યા! ધન્ય વૈરાગ્ય ! શ્રમણાવસ્થા ——હૈ વીરપ્રભુ ! મેાટા વૈભવી સંસાર તૃણવત્ ફગાવી દઈ આત્મકલ્યાણ અર્થે આપે સાધુજીવન સ્વીકારીને ઘેાર પરીસહ અને ઉપસર્ગ સમતાભાવે સહ્યા! સાથે અતુલ ત્યાગ તથા કઠોર તપસ્યા કરી ! અને રાત િખડે પગે ધ્યાન ધર્યાં ! એમ કરી ઘનઘાતી કર્મના ભુક્કા ઉડાવ્યા! ધન્ય સાધના! ધન્ય પરાક્રમ !” (ii) પદસ્થ અવસ્થા એટલે કે તી કરપદ ભાગવવાની અવસ્થા. એને અંગે એ ભાવવાનુ કે હું નાથ! આપે કેવા ૩૪ અતિશયધારી અરિહંત તીથંકર બની, (૧) ૩૫ વાણીગુણે ભરી તત્ત્વમા–સિદ્ધાન્તની ધર્મદેશના રેલાવી! તથા (૨) તી-ચતુવિધ સધ અને શાસન સ્થાપી, તેમજ (૩) દર્શન-સ્મરણ પૂજા–ધ્યાનાદિમાં આલંબન આપી, જગત ઉપર કેટલેા બધા ઉપકાર કર્યાં ! જગતને આપે જીવ–અજવ વગેરે સમ્યક્ તત્ત્વ આપ્યા! સમ્યગ્દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર-તપના મેક્ષમા
૧૩૮
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૯
જિનભકિત અને ગુરુવંદન
આપ્યા ! અનેકાંતવાદ નયવાદ, વગેરે લેાકાત્તર સિદ્ધાન્ત આપ્યા ! હું ત્રિભુવનગુરુ! આપ અષ્ટપ્રાતિહા થી સેવાઓ છે! ઇન્દ્રી જેવા પણ આપના ચરણે નમે છે ! મહાબુદ્ધિનિધાન ગણધરો આપની સેવા કરે છે! કેવા આપના વાણી પ્રભાવ કે જંગલી પશુ પણ પેાતાના શિકાર સાથે મિત્રભાવે એસી એ સાંભળે છે! અહા, આપ સ્મરણમાત્રથી કે દનમાત્રથી પણ દાસના પાપના નાશ કરેા છે.! આપના કેવા અચિંત્ય અને કેટલા અપરંપાર પ્રભાવભર્યાં. અનંત ઉપકાર ! છતાં પણ બદલામાં આપને કાંઈ જોઈતુ નથી. કેવી અકારણુ વત્સલતા ! આપે તેા ઘાર અપકારી–અપરાધીને પણ તારવાના અદ્ભુત ઉપકાર કર્યાં ! તેા હું આપનાથી જરૂર તરીશ !’
(iii) રૂપસ્થ એટલે કે શુદ્ધ સ્વરૂપ અવસ્થા અંગે વિચારવાનું ‘હે પરમાત્મન્ ! આપે સવ કના નિર્મૂળ નાશ કરી અશરીરી અરૂપી શુદ્ધ યુદ્ધ મુક્ત સિદ્ધ અવસ્થા પ્રાપ્ત કરી કેવું અનંત જ્ઞાન અનંત સુખમાં ઝીલવાનું કર્યું ! કેવા અનંત ગુણ ! કેવી ત્યાં સદા નિષ્કલંક, નિરાકાર, નિવિકાર નિરામાધ સ્થિતિ ! કાઇ જ ત્યાં જન્મ, મરણ, રાગ, શાક- દાદ્રિચ વગેરે પીડા જ નહિ. ધન્ય પ્રભુ !”
૬.
આ પાંચ ત્રિક થયા. હવે બીજા પાંચ ત્રિક, દિશાત્યાગ ૩, હવે ચૈત્યવંદન કરવું છે, તા ત્યાં ચિત્તમાં વંદનાપરિણામ સહેજ પણ ઘવાય નહિ ને ઠેઠ સુધી અખડિત ચાલે, એ માટે પહેલાં આપણી એ બાજુ અને પાછળની દિશામાં, અથવા ઉપર, નીચે, અને આનુમન્તુ જોવાનુ અધ
',
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪.
જૈનધર્મને સરળ પરિચય કરવાનું, ને ચૈત્યવંદન પૂરું થાય ત્યાંસુધી પ્રભુસામે જ જેવાનું. ૦ ૭. પ્રમાર્જના ૩,-બેસતાં ત્રણ વાર ખેસના છેડાથી જગા પ્રમાજી લેવી, જેથી બરાબર જીવરક્ષા થાય. ૦ ૮. આલંબન ૩, બેસીને મનને ત્રણ આલંબન આપવાના, –૧. પ્રતિમા, ૨. આપણે બોલીએ તે સૂત્ર-શબ્દ, અને ૩. એનો અર્થ. એ ત્રણમાં જ ચિત્ત રાખવાનું. ૦ ૯ મુદ્રા ૩-ગના “અંગોમાં ત્રીજું આસન નામનું અંગ છે. ચૈત્યવંદનને મહાન ગ સાધવા એની પણ જરૂર છે. તે શરીરની વિશિષ્ટ મુદ્રાથી સિદ્ધ થાય. એમાં (i) સૂત્રો, સ્તુતિ સ્તવન વગેરે બેલતી વખતે બે કેણ પેટ પર રાખી બે હથેલી એવી રીતે સહેજ પિલી જોડવી કે એક આંગળીના ટેરવાની પાછળ સામી આંગળીનું ટેરવું આવે, એ ગમુદ્રા” કહેવાય. (ii) “જાવંતિ ચેઈઆઈ” “જાવંત કેવિ સાહૂ અને જયવીયરાયસૂત્ર વખતે ટેરવા સામસામા આવે, તથા વચમાં ખેતીની છીપની જેમ પિલી રહે, એ રીતે હથેલી જોડવી. એ “મુક્તાસુક્તિ-મુદ્રા' કહેવાય; અને (iii) કાત્સર્ગ વખતે ઊભા રહી બે પગની વચમાં આગળ ૪ આંગળ અને પાછળ એથી ન્યૂન જગા રહે, હાથ લટક્તા રહે, અને દષ્ટિ નાસિકા–અગ્રે રહે, એ “જિનમુદ્રા' કહેવાય. ૦ ૧૦. પ્રણિધાન ૩–અર્થાત્ ઈન્દ્રિયે સહિત કાયા, વચન અને મનને બીજા ત્રીજા વર્તાવ, વાણું કે વિચારમાં ન જવા દેતાં પ્રસ્તુત ચિત્યવંદનમાં બરાબર એકાગ્રપણે સ્થાપવા, અને ચૈત્યવંદન કરવું.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનભકિત અને ગુરુવંદન
૧૪૧ પૂજામાં સાવધાની -
(૧) “જિન પડિમાં જિન–સારિખી”—મૂતિને “આ સાક્ષાત્ ભગવાન છે” એમ સમજવાનું. તેથી ધાતુના બિંબ એક સ્થાનેથી બીજે લેવા હોય તે બહુમાન પૂર્વક બે હાથે ઝાલીને લેવાય; વગેરે. (૨) અહીં ધ્યાન રાખવાનું કે દ્રવ્યપૂજામાં આપણું શક્તિ અનુસાર પૂજાદ્રવ્ય ઘરેથી લઈ જવા (૩) કેમકે જિન-ચરણરૂપી સમુદ્રમાં અર્પેલ અલ્પ પણ દ્રવ્યરૂપી જળ-બિન્દુ અક્ષય લક્ષ્મી બને છે. પુષ્પની કળિયે તોડાય નહિ, એનો હાર બનાવતા સમયથી વિધાય નહિ. (૪) પ્રભુના અંગે વાળાકુંચી વાપરતાં એને સહેજ પણ અવાજ ન ઊઠે એ રીતે ચિકાશ કાઢવાની તથા દાંતમાં ભરાયેલ કણી સળીથી સાચવીને લઈ લઈએ તેમ, ખૂણે ભરાયેલ કેશર લઈ લેવાનું. બાકી તે મોટા ભીનાં કપડાથી કેસર સાફ કરવાનું પણ વાળાકૂચીથી ગેદા મારવાની જેમ ઘસાઘસ નહિ કરવાની. (૫) પ્રભુના અંગે લગાડવાના ફૂલ અંગ લૂછણા, વગેરે નીચે ભેંય ન પડવા જોઈએ. પડ્યા હોય તે ન વપરાય. એને ચેકુખી થાળીમાં રાખવા. કેશર વાટવાનું તે મેં બાંધી, હાથ રશિયે વગેરે બરાબર ધોઈને.
ચિત્યવંદન સ્તુતિ વગેરે એવી રીતે ન બેલાય કે જેથી બીજાને પિતાના ભક્તિયોગમાં વ્યાઘાત થાય. તેમ એ વખતે સાથિયો કે બીજી કોઈ કિયા ન થાય. બહાર નીકળતાં પ્રભુને પૂંઠ ન થાય, વગેરે વગેરે. ગુવંદન :
સુગુરુ પંચમહાવ્રતધારી જિનાજ્ઞી પ્રતિબદ્ધ મુનિ
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
જૈનધમના સરળ પરિચય
મહારાજ પાસે જઈ ને ત્યાં રહીએ ત્યાંસુધી સાંસારિક પ્રવૃત્તિને મનમાં ત્યાગ ધારી લઇ, અંજલિ જોડી મર્ત્યએણુ વ દામિ’ કહેવાનુ. મહાન બ્રહ્મચારી સ’યમી મુનિના દન મળવા પર દિલમાં અપૂર્વ આહ્વાદ પ્રગટાવવાના. એ ખમા૦ (પંચાંગ પ્રણિપાત) દઈ પછી હાથ જોડી ઈચ્છકાર સુહરાઈ’ સૂત્ર ખેલી સુખશાતા પૂછ્યાની, અને ભાતપાણીને લાભ આપવા વિનંતિ કરવાની. ઇચ્છાકારેણ સંદિસહભગ॰ અદ્ભુફુિએમિ....ઇચ્છ ખામેમિ રાઈચ” એટલું ઊભા ઊભા હાથ જોડીને ખેલી પછી નીચે ઢીંચણયે પડી બાકીનુ અદ્ભુઠ્ઠું સૂત્ર જમીન પર માથું, હાથ સ્થાપી ખેલવું. એમાં ગુરુની અવજ્ઞા-આશાતનાના ‘મિચ્છામિ દુક્કડ” દેવાના= ‘મારૂ દુષ્કૃત્ય મિથ્યા થાએ’ એ કહેવાનું પછી પચ્ચક્ખાણ લેવાનું. પચ્ચક્ખાણુ કે જ્ઞાન લેવાય તે વંદના કરીને જ લેવાય. વ્યાખ્યાન પણ પહેલા વંદન કરીને જ પછી સાંભળવાનું. ગુરુ આગળ અવિનય ન થાય, એમની બહાર નિંદા ન કરાય, ઘસાતુ ન ખેલાય. એ અવિનયાદિ મહાન પાપા છે.
૨૮. પર્યાં અને આરાધના
ચાલુ દિવસ કરતાં પવ વિસામાં વિશેષ પ્રકારે ધની આરાધના કરવી જોઈએ. કેમકે જેમ વ્યવહારમાં દિવાળી વગેરેના ખાસ દિવસેામાં લેાક વિશિષ્ટ ભાજન અને આન". ક્રમ ગળના કાર્યક્રમ કરે છે, તે સાંસારિક ઉલ્લાસ વધે છે, એવી રીતે પર્વ આરાધના વિશેષ પ્રકારે કરવાથી ધર્મ – ઉલ્લાસ વધે છે.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
* અમાસ
પ અને આરાધના
પર્વ દિવસેની નૈધ દરેક માસની કા. સુ. ૫ | વર્ષની જુદી જુદી ૦ કારતક
૩ ચૌમાસી ચૌદશ તિથિઓમાં ૨૪ ફાગણ૨ બીજ
તીર્થકરેના –અસાડમાં ૩ મા. સુ. ૧૧ ૧૨૦ કલ્યાણક અઠ્ઠાઈ દિવસ ૨ પાંચમ | =મૌન અગિ. ખાસ કરીને વીર
પ્રભુનું ચવન- O રૌત્ર૨ અગિયારસ મા. વ. ૧૦ | ક અસાડ સુદ ૬ આરોમાં =પાસ દશમ
નવપદજીન ૨ ચૌદશ
જન્મ ક0 | ઓળીની બે પિ. વ. ૧૩ ચત્ર સુદ ૧૩, | અઠ્ઠાઈ પર પૂનમ =મેરુ તેરસ દીક્ષા ક૭
કા. વદ ૧૦, | ફાગણ વ. ૮.
અઠ્ઠાઈ કુલ ૧૨ તિથિ વષીતપ- કેવળજ્ઞાન ક0
પ્રારંભ ! . સુદ ૧૦
મેક્ષ કદિવાળી સામાન્ય પર્વ દિવસેમાં તપસ્યા, અર્હત્ પ્રભુની વિશેષ ભક્તિ, ચૈત્યપરિપાટી (ગામના મંદિરમાં દર્શન, સમસ્ત સાધુને વંદના, પિષધ, સામાયિક, બ્રહ્મચર્ય તથા બે વાર પ્રતિક્રમણ આદિ કરવું. સચિત્ત જલત્યાગ, વિગઈ ત્યાગ, લીલેરી–ત્યાગ, દળવું–ખાંડવું–કપડાંધવા-રંગવું- ખેવું ....વગેરે આરંભ-સમારંભનો ત્યાગ, કલેશકલહનો ત્યાગ કરે. પ્રાયઃ પરભવનું આયુષ્ય પર્વતિથિએ બંધાય છે, તેથી દિવસ ધર્મમય જાય તે દુર્ગતિનું આયુષ્ય ન બંધાય. દર માસે બીજ વગેરે બાર તિથિ આરાધવી. તે ન બની શકે તે કમમાં
પર્યુષણ
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધમના સરળ પરિચય
કમ પાંચ તિથિ,સુદ ૫; એ ૮, બે ૧૪ તા અવશ્ય આરાધવી, બાકી બારમાંની એકાદ એકાદ તિથિ પણ તે તે ઉદ્દેશથી ઉપવાસ વગેરેથી ખાસ આરાધવામાં આવે છે. બધી પ તિથિએ ઉચ્ચ રીતે કદાચ ન આરાધી શકાય, તેા પણ શકય પ્રમાણમાં કાંઈ ને કાંઈ વિશેષ ત્યાગ, જિનભક્તિ, દાન, પ્રતિક્રમણ, આરંભ-સંકાચ, વગેરે આરાધવુ'. કલ્યાણક તિથિઓમાં કમમાં કમ તે તે પ્રભુના નામની તે તે ક્લ્યાણકની નવકારવાળી ગણવી. તેથી અક્તિના ભાવ જાગતા અને વધતા રહે છે.
ચામાસી અગિયારસ અને ચામાસી ચૌદશે ઉપવાસ, પાષધ, ચામાસી દેવવંદન વગેરે કરાય છે. આરાધક આત્માએ પખી (પાક્ષિક) ચૌદશે ઉપવાસ, ચામાસી ચૌદશે છઠ્ઠું ( ૨ ઉપ૦), અને સંવત્સરીને અડૂમ અવશ્ય કરવા જોઈ એ. એમાં ૧૪-૧૫ છઠ્ઠની શિત ન હોય તા;અગિયારસ–ચૌદશ બેના છૂટા ઉપવાસ કરવાથી પણ એ ચામાસી પર્વને તપ પૂરો થાય.
i
કારતક સુદ ૧ સવારે વર્ષ આખું ય વધતા ધ– રગ-ધર્મ સાધના અને ચિત્ત-સમાધિથી પસાર થાય એ માટે નવસ્મરણુ ગૌતમરાસ સાંભળવાના, પછી ચૈત્ય પરિપાટી, પછી સ્નાત્ર–ઉત્સવ સાથે વિશેષ પ્રભુભકિત.... ♦ કારતક સુદ પ સૌભાગ્ય પંચમી છે, એ દિવસે જ્ઞાનની આરાધના માટે ઉપવાસ-પાષધ-જ્ઞાનપચમીના દેવવંદન, ‘નમેાનાણસ્સ'ની ૨૦ માળાથી ૨૦૦૦ જાપ કરાય છે. માગશર સુદ ૧૧ મૌન અગિયારસ છે. માટે આખા દિવસ-રાત મૌન રાખી ઉપ૦
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્યાં અને આરાધના
૧૪૫
"
પાષધ, મૌન ૧૧ ના દેવવંદ્યુન તથા તે દિવસે થયેલ ૯૦ ભગવાનના ૧૫૦ કલ્યાણકની ૧૫૦ માળા ગણવાની.... માગશર વદ ૧૦ પાર્શ્વનાથ પ્રભુનુ જન્મ કલ્યાણક હાઈ એ દિવસે ખીરનુ એકાશન અગર આયંબિલ કરી, પાર્શ્વ પ્રભુની સ્નાત્રાદિથી ભક્તિ તથા ત્રિકાળ દેવવંદન અને હી` શ્રી પાર્શ્વનાથ અંતે નમઃ”ની ૨૦ માળા ગણાય છે, મેરુ તેરસ પાસ વદ ૧૩–આ યુગના પ્રથમ ધર્મપ્રતિક શ્રી ઋષભદેવ તીર્થંકર પ્રભુના મેાક્ષ-ગમન દિવસ છે. આ દિવસે ઉપવાસ કરી પાંચ મેરુની રચના તથા ઘીના દીવા કરી શ્રી ઋષભદેવ પારગતાય નમઃ'ના ૨૦૦૦ જાપ કરાય છે..... ફાગણ વદ ૮ ઋષભદેવ પ્રભુના જન્મ અને દીક્ષાકલ્યાણકના દિવસ છે. અહીં આગલા દિવસથી યા અઠ્ઠમ કરી વર્ષીતપ શરૂ કરાય છે. એમાં એકાંતરે ઉપવાસ— ખિયાસણ સતત ચાલે છે. વચમાં ચૌદશ આવે ત્યાં ઉપવાસ જ કરવા, ચામાસીનેા છઠ્ઠું કરવા. એમ સળંગ ચાલતાં બીજા વના બૈ. સુ. ૨ સુધી તપ ચાલે છે. ) વૈશાખ સુદ ૩ અક્ષય તૃતીયાના દિવસે માત્ર શેરડીના રસથી પારણું થાય છે, ઋષભદેવ પ્રભુએ તેા સળંગ એકલા ચાવિહાર ઉપવાસ લગભગ ૪૦૦ દિવસ કરેલા, અને શ્રેયાંસકુમારે બૈ. સુદ ૩ પારણું કરાવેલું. એના આ વી`તપ સૂચક છે. ) વૈશાખ સુદ ૧૧ મહાવીર પ્રભુએ પાવાપુરીમાં શાસનની સ્થાપના કરી. ગણુધરદીક્ષા, દ્વાદશાંગી આગમ-રચના ને ચતુર્વિધ સંધરચના
૨
આ દિવસે થયેલ. આની સકલસંઘમાં ખાસ સમૂહ ઉપાસના થવી જોઈએ..... દિવાળીએ પ્રભુ મહાવીરદેવે આગલા
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
જૈનધર્મને સરળ પરિચય દિવસે સવારથી ધર્મદેશના શરૂ કરેલી તે સળંગ ઠેઠ દિવાળી ની પાછલી રાત સુધી ચાલી, પછી પ્રભુ નિર્વાણ પામ્યા. લોકેએ ભાવદીપક ગયાંની સ્મૃતિરૂપે દીવા કર્યા તેથી દિવાળીપર્વ ચાલ્યું. નિર્વાણ પછી પ્રભાતે ગૌતમસ્વામીજીને કેવળજ્ઞાન થયું, છઠ્ઠ કરીને દિવાળીની રાત્રે પહેલાં “શ્રી મહાવીર સ્વામી-સર્વજ્ઞાય નમઃ”ની ૨૦ માળા, પાછલી રાત્રે વીર નિર્વાણનું દેવવંદન તથા “શ્રી મહાઇ પારગતાય નમઃ”ની. ૨૦ માળા, પછી ગૌતમસ્વામીજીના દેવવંદન અને “શ્રી ગૌતમસ્વામિ સર્વજ્ઞાય નમઃ ની ૨૦ માળા ગણવાની૦ શ્રી મહાવીર ભગવાનના પાંચ કલ્યાણક દિવસે એ વિશેષમાં વરઘડે, સમૂહ વીર ગુણગાન, પૂજા–ભાવના અને તપ સાથે ૨૦-૨૦ માળા ગણવાની. વર્ષમાં ક્રમશ: કારતક વદ ૧૦ દીક્ષા કલ્યાણક “ શ્રી મહાવીરસ્વામિન્નાથાય નમઃ” રમૈત્ર સુદ ૧૩ જન્મ કલ્યાણક “શ્રી મહાવીરસ્વામિ – અહંતે નમઃ” શૈ. સુ. ૧૦ કેવળજ્ઞાન “શ્રી મહાવીરસ્વામિ–સર્વજ્ઞાય નમઃ” અસાડ સુદ ૬ અવન કલ્યાણકશ્રી મહાવીરસ્વામિ-પરમેષ્ટિને નમઃ” દિવાળીએ નિર્વાણ “શ્રી મહાવીરસ્વામિ–પારગતાય નમઃ” ૦ ગ્રેવી તીર્થકર ભગવાનના ૫ કલ્યાણક દિવસની. તપ, જપ, જિનભક્તિ આદિથી આરાધના કરવામાં અદ્ભુત લાભ છે. તપમાં એક જ દિવસે ૧, ૨, ૩, ૪ યા પ કલ્યાણકે હેય તે ક્રમશઃ એકાશન–નીવી–આંબેલ–ઉપવાસ–ઉપવાસ સાથે
એકાશન કરવું. પ્રભુના ચરિત્ર વાંચવા. અરિહંત પદ આરાધનાર્થ ૧૨ લેગસ્સને કાઉસ્સગ્ગ, ૧૨ ખમા૧૨ સાથિયા, ત્રિકાળ દેવવંદન વગેરે કરવું. બધું શક્ય ન હોય તે ઓછામાં ઓછું,
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાતુર્માસિક-વાર્ષિક-જન્મ કર્તવ્ય
૧ છેવટે તે તે કલ્યાણકની એક માળા ગણીને પણ કલ્યાણકની સ્મૃતિ કરવી... - ૬ અઠ્ઠાઈ,-કારતક-ફાગણ-અસાડની ૩ અઠ્ઠાઈ સુદ ૭ થી ૧૪ સુધી, ૨ અઠ્ઠાઈ ચૈત્ર અને આ સુદ ૭ થી ૧૫ સુધીની શાશ્વતી ઓળીમાં અને એક અઠ્ઠાઈ પર્યુષણુની શ્રા. વદ ૧૨ થી ભા. સુદ ૪ સુધી એમ છે અઠ્ઠાઈ પર્વ આરાધવા.
૦ શાશ્વતી ઓળીમાં ખાસ કરીને “નવપદી (૫. પરમેષ્ઠી + દર્શન-જ્ઞાન–ચારિત્ર–તપ)ની આરાધના કરાય છે. ૧–૧ દિવસે ૧-૧ પદ. તેમાં નવે દિવસે આયંબિલ કરવાના હોય છે, અને તે તે પદની ૨૦-૨૦ માળા, પદના ગુણની સંખ્યા પ્રમાણે લેગસનો કાર્યોત્સર્ગ પ્રદક્ષિણા-ખમાસમણું અને સાથિયા, નવ મંદિરે નવ મૈત્યવંદન કરવાના.
૦ પર્યુષણમાં અમારી પ્રવર્તન (જીને અભયદાન) સાધર્મિક વાત્સલ્ય, કલ્પસૂત્રનાં શ્રવણ સાથે અઠ્ઠમને તપ, સર્વ જીવેને ક્ષમાપના, ત્યપરિપાટી અને સાંવત્સરિક પ્રતિકમણ, આ ખાસ કરવાનું હોય છે.
૨૯. ચાતુર્માસિક-વાર્ષિક-જન્મ કર્તવ્યો
શ્રાદ્ધવિધિ શાસ્ત્રમાં શ્રાવકે ચોમાસા, વર્ષ અને જીવન . દરમિયાન કરવા યોગ્ય કર્તવ્યની નેંધ છે. ચાતુર્માસિક કર્તવ્ય :
શ્રાવકે અષાઢ માશીમાં વિશેષ પ્રકારે ધર્મની આરાધના કરવાની હોય છે. તેનાં બે પ્રયજન છે – ૧. વર્ષાની
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
1 -૧૪૮
-
જેનધર્મને સરળ પરિચય
તુ હોવાથી જીત્પત્તિ તથા વિકાર-સંભવ વિશેષ હોય; તેથી જીવદયા અને વિકાર–નિગ્રહ ખાસ સાચવવા. તથા ૨. વેપાર ધંધા મંદ હોય, તેમજ મુનિઓને સ્થિરવાસ હોય, એટલે ધર્મ કરવાની મળેલી વિશેષ તક સફળ કરવા. આ માટે શ્રાવકે ચાતુર્માસમાં જ્ઞાનાચાર, દર્શનાચાર, ચારિત્રાચાર, તપાચાર અને વીર્યાચારની શુદ્ધિ-વૃદ્ધિ અર્થે અનેક પ્રકારના નિયમે ગ્રહણ કરવાના હોય છે, તેમજ આચાર–અનુષ્ઠાન આદરવાનાં હોય છે. લીધેલાં ૧૨ વ્રત વગેરેમાં સંક્ષેપ-વ્રત લીધાં ન હોય તે વ્રત અને નવા નિયમે કરવા; જેમકેબે અથવા ત્રણ કાળે જિનપૂજા, પૂજામાં વિશેષ દ્રવ્ય, બૃહત્ ‘દેવવંદન, સ્નાત્ર મહોત્સવ, નવું નવું જ્ઞાન ભણવું-વાંચવું, ધાવું-ખાંડવું-દળવું-પીસવું વગેરેમાં સંકેચ, પાણી ઉકાળેલું પીવું, સચિત્ત વસ્તુને સર્વથા ત્યાગ, વગેરે. બીજું આંગણું ભીંતે- થાંભલા-ખાટલા-રસીકાં, ઘી-તેલ–પાણી વગેરેનાં ભાજને તથા સ્થાન, તેમજ અનાજ કોલસા-છાણાં, વગેરે સર્વ ચીજોમાં લીલ-ફૂગ કે કીડી, ઈયળ–ધનેરીયાં વગેરે જ "ઉત્પન્ન ન થાય તે માટે સ્વચ્છતા, ચુને, રાખ, વગેરેને ‘ઉપયોગ કરે. પાણી દિવસમાં બે અથવા ત્રણ વાર ગાળવું. ચૂલે-પાણિયારૂં, ખાંડણિયે તથા ઘંટી ઉપર, વણના, સુવાના, ન્હાવાના તથા જમવાના સ્થળે તેમજ દેરાસરે અને પૌષધ–શાળાએ એમ દશ સ્થાને ચંદરવા બાંધવા; બ્રહ્મચર્ય પાળવું; અન્ય ગામે જવાનો ત્યાગ તથા દાતણ, પગરખાં વગેરેને ત્યાગ રાખો. ખેદકામ, રંગકામ, ગાડાં ચલાવવા વગેરે પાપ કાર્યો બંધ કરવા. પાપડ–વડીઓ વગેરે તથા
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાતુર્માસિક-વાર્ષિ ક–જન્મ કબ્યા
૧૪૯
સુકાં શાક-ભાજી જેમાં ફૂગ-જીવાતના સંભવ છે તે, નાગરવેલના પાન, ખારેક-ખજૂર વગેરેના ત્યાગ કરવા; પંદર કર્માદાનાને અને ઘણા આરંભવાળા કઠોર કાંના ત્યાગ કરવા; સ્નાન કરવું, તેલ વગેરે ચાળવા ઇત્યાદિમાં પણ પરિમાણુ કરવું. શક્તિ પ્રમાણે ઉપધાન તપ, વમાન આંબેલતપ, સંસારતારણ તપ, ઉપવાસ વગેરે તપશ્ચર્યાં વિશેષતયા કરવી. રાત્રે ચાવિહાર, દુ:ખીને સહાય, ઈત્યાદિ. ચાતુર્માસિક કબ્યા બજાવવાનાં હાય છે.
વાર્ષિક કન્યા ઃ
૧. સ`ઘપૂજા ૩. યાત્રાત્રિક ૫. દેવદ્રવ્ય- ૭. ધર્મ જાગ/ ૯. ઉદ્યાપન વૃદ્ધિ રિકા ૨. સાધર્મિક૪. સ્નાત્ર ભક્તિ |
૧૦. પ્રભાવના
૬. મહાપૂજા ૮, શ્રુતપૂજા ૧૧. શુદ્ધિ
આ ૧૧ ન્ય શ્રાવકે પ્રતિવર્ષ કરવા જોઈ એ એમાં રથયાત્રાદિ કેટલાંક કાર્ય એકલે હાથે ન બને તેા સામૂહિકમાં ફાળો આપી કરવાં.
(૧) સંઘપૂજા :–સંપત્તિ અનુસાર સાધુ-સાધ્વીની વસ્ત્ર-પાત્ર-પુસ્તક વગેરેથી તથા શ્રાવક–શ્રાવિકાની પહેરામણી વગેરેથી ભક્તિ–સન્માન કરવું.... (ર) સાધમિક ભક્તિશ્રાવક-શ્રાવિકાને આમંત્રણ પૂર્વક ઘરે લાવી સ્વાગત–વિનયાદ્રિ કરી માનપૂર્વક જમાડવા, પહેરામણી પ્રભાવના કરવી,દુ:ખી હાય તેનેા ધન વગેરેથી ઉદ્ધાર કરવા; ધર્માંકની સગવડ દેવી. ધર્મમાં સ્થિર કરવા, ભૂલ કરનારને ઉદાર દિલે .
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
જૈનધમ ને સરળ પરિચય
ભૂલથી બચાવવા. સન્માર્ગ માં પ્રાત્સાહિત કરવા. હાર્દિક વાત્સલ્ય ધરવું.... (૩) યાત્રાત્રિક :— ૧. અાહ્નિકા યાત્રા—અઠ્ઠાઈ મહાત્સવ; ગીત-વાજિંત્ર-ચિત દાન-વગેરેથી જિનેન્દ્ર ભક્તિ. ૨. રથયાત્રા–ભગવાનને રથમાં પધરાવી ઠાઠથી વરઘેાડો. ૩. તી યાત્રા-શત્રુ યાદિ તીર્થની યાત્રા.... ૭ (૪) સ્નાત્ર મહેાત્સવ :-રાજ, કે ન અને તાપ દિવસે, એસતે મહિને કે છેવટે ભારે ઠાઠથી વર્ષીમાં એક વાર પ્રભુના સ્નાત્ર ઉત્સવ ઉજવવા.... ) (૫) દેવદ્રવ્ય વૃદ્ધિઃખોલી દ્વારા તથા પ્રતિમાજી અર્થે આભૂષણ-પૂજાસાધન–રોકડ દાન,વગેરે દ્વારા દેવદ્રવ્યમાં વૃદ્ધિ કરવી. (૬) મહાપૂજા:પ્રભુની વિશિષ્ટ અંગરચના, આજુબાજુ શણગાર, મંદિર શણગારવું વગેરે.... (૭) રાત્રિ-જાગરણ :- ઉત્સવ પ્રસંગે અગર ગુરુનિર્વાણાગ્નિ પ્રસંગે રાત્રિએ ધાર્મિક ગીતગાનાદિથી - જાગરણુ.... ♦ (૮) શ્રતપૂજા :— શાસ્ત્રપુસ્તકોની પૂજા •ઉત્સવ. શાસ્ત્રી લખાવવા, છપાવવા વગેરે.... (૯) ઉત્થાપન :— નવપદજી, વીસસ્થાનક વગેરે તપની પૂર્ણાંહુતિ નિમિત્તે અગર બીજો કોઈ પ્રસ`ગ પામીને જ્ઞાન-દનચારિત્રનાં ઉપકરણનુ પ્રદર્શન-સમર્પણુ.... (૧) તીપ્રભાવનાઃ—ગુરુના ભવ્ય પ્રવેશ–મહાત્સવાદિ કરવા દ્વારા લેાકેામાં જિનશાસનની પ્રભાવના કરવી.... (૧૧) શુદ્ધઃસામાન્ય રીતે જ્યારે દોષ સેવાય ત્યારે યા દર પખવાડિયે, ચામાસીએ કે છેવટે વર્ષોંમાં એક વાર પાપાની શુદ્ધિ કરવી. અર્થાત્ ગુરુ આગળ ખાળભાવે યથાશક્તિ જણાવી એનું પ્રાય શ્ચિત માગી લેવુ' અને તે કરી આપવુ.
-
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૧ "
ચાતુર્માસિક-વાર્ષિક–જન્મ કર્તવ્યો
જન્મ કર્તવ્ય- તથા ૧૧ પહિમાગૃહસ્થ આખા જીવનમાં એક વખત પણ આ કર્તવ્ય બજાવવા જેવા છે. ૦ (૧) ચિત્ય અર્થાત્ જિનમંદિર બનાવવું. એ માટે દ્રવ્યશુદ્ધિ, ભૂમિશુદ્ધિ, શુદ્ધસામગ્રી, કારીગરો સાથે પ્રામાણિકતા, શુદ્ધ આશય અને જયણાનું લક્ષ રાખવું. કારીગરના ભાવ વધારવા વગેરે (૨) વિધિપૂર્વક જિનપ્રતિમા ભરાવવી. ૦ (૩) તે જિનબિંબની ઠાઠથી પ્રતિષ્ઠા કરાવવી. ૦ (૪) પુત્રાદિને આડંબરપૂર્વક દીક્ષા અપાવવી. ૦ (૫) ગુરુઓની ગણી, પંન્યાસ, આચાર્ય વગેરે પદવીને ઉત્સવ કરવો. ૦ (૬) શાસ્ત્રો લખાવવાં, શાસ્ત્રની વાચના કરાવવી. ૦ (૭) પિષધશાળા બંધાવવી. ૦ (૮–૧૮) શ્રાવકની ૧૧ પ્રતિમા (પડિમા = વિશેષ અભિગ્રહ)ને વહન કરવી. આમાં સમ્યક્ત્વ વગેરે આ ૧૧ કડક અભિગ્રહનું ક્રમશઃ પાલન કરવાનું હોય છે,–૧દર્શન, વ્રત, સામાયિક પિષધ, અપ્રતિમા (કોત્સર્ગ), બ્રહ્મચર્ય, સચિત્તત્યાગ,
આરંભત્યાગ, પ્રેગ્યાનેકર)ત્યાગ, °ઉદ્દિષ્ટ (પોતાના નિમિત્તે કરેલ આહારાદિત્યાગ, અને “શ્રમણભૂત પ્રતિમા, આ દરેક ક્રમશઃ પહેલી ૧ માસ, બીજી ૨ માસ, ત્રીજી ૩ માસ સુધી; યાવત્ ૧૧મી ૧૧ માસ સુધી આરાધવાની. એમાં ઉત્તરોત્તર પડિમાવહન વખતે પૂર્વની બધી પડિમાનું પાલન પણ હોય. કાર્તિક શેઠે સો વાર આ ૧૧ પડિમા વહી હતી.
શ્રાવકને પૂર્વોક્ત બધી આરાધના ઉપરાંત “ધર્મબિંદુ શાસ્ત્રમાં કહેલ અનેક ગુણે અને “પંચસૂત્રમાં બીજા સૂત્રમાં
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ર
જૈનધર્મને સરળ પરિચય કહેલ વિધાનને ખપ કરવાનું હોય છે. તેમજ ચારિત્રને
ગ્ય ૧૬ ગુણે પ્રાપ્ત કરવાના હોય છે. તેથી એ સાધુ ધર્મને યોગ્ય થાય છે.
૩૦. સાધુધર્મ-સાધ્વાચાર પ્રવેશકમ–સાચી ધર્મસાધના કરવાના મૂળમાં શું છે? આ જ કે સંસારના જન્મ-મરણ, ઈષ્ટ વિયેગ, અનિષ્ટ સંગ, આધિ-વ્યાધિ-ઉપાધિ અને કર્મની કારમી ગુલામી. પર કંટાળે છે, અને એથી છૂટી મેક્ષ પામવાની તમન્ના. હોય છે. આ કંટાળો એ વૈરાગ્ય છે. વૈરાગ્ય હોવા છતાં હજી મેહાની પરવશતા અને કમતાકાત હેઈ ઘરવાસ રાખીને ધર્મ સાધવાનું બને છે. પરંતુ ઘરવાસમાં રેjદા જીવનમાં થતાં ષટૂકાય (પૂર્વોક્ત પૃથ્વીકાયથી માંડી ત્રસકાય સુધી) છાના સંહાર તથા સત્તર પાપસ્થાનકના સેવન એને ખૂબ ખૂંચે છે. તેથી એ વૈરાગ્યવૃદ્ધિ અને વિશ્વાસના પ્રયત્નમાં રહે છે. એ વધતાં ઘરવાસ, કુટુંબ પરિવાર, માલમિક્ત અને આરંસમારંભનાં જીવન પ્રત્યેથી અત્યન્ત ઊભગી જઈ એને ત્યાગ કરી દે છે, અને ગ્ય સદ્ગુરુના ચરણે પોતાનું જીવન ધરી દે છે, અહિંસા, સંયમ અને તપનું કઠોર જીવન જીવવા તૈયાર રહે છે. ગુરુ પણ એને ચકાસી જોઈ અરિહંત પરમાત્માની સાક્ષીએ મુનિદીક્ષા આપી જીવનભરના સાવદ્ય વ્યાપાર (પાપ પ્રવૃત્તિ)ના ત્યાગરૂપ સામાયિકની પ્રતિજ્ઞા કરાવે છે. હવે એને પૂર્વનું કાંઈ જ યાદ ન આવે માટે એનું નામ પણ નવું સ્થાપિત કરે છે. આ નાની દીક્ષા થઈ, “સામાયિક ચારિત્ર' થયું. એ પછી એને
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
સાધુધર્મ—સાધ્વાચાર સાધ્વાચાર અને પૃથ્વીકાયાદિ ષડૂજીવનિકાયની રક્ષાની સમજ તથા તાલીમ અપાય છે. ત્યાર બાદ એને તપ સાથે સૂત્રના
દ્વહન કરાવાય છે. બાદગ્ય જણાતાં એને હિંસાદિપાપ મન-વચન-કાયાથી કરું નહિ, કરાવું નહિ, ને અનુમોટું નહિ, એવી ત્રિવિધ ત્રિવિધ પ્રતિજ્ઞા કરાવાય છે. આ અહિંસાદિ મહાવ્રતોનું ઉચ્ચારણ એ વડીદીક્ષા કહેવાય છે. એ છેદપસ્થાપનીય ચારિત્રછે. એમાં પૂર્વ–ખલિત ચારિત્ર-પર્યાયના છેદ સાથે મહાવ્રતોમાં ઉપસ્થાપન છે.
સાધુની દિનચર્યામાં, રાત્રિનો છેલ્લો પહોર શરૂ થતાં નિદ્રા છોડી પંચપરમેષિસ્મરણ, આત્મનિરીક્ષણ તથા ગુરુચરણે નમસ્કાર કરે છે. પછી કુસ્વમશુદ્ધિને કાર્યોત્સર્ગ કરવા પૂર્વક ચૈત્યવંદન કરી સ્વાધ્યાય-ધ્યાન કરે છે, અંતે પ્રતિક્રમણ કરી વસ્ત્ર રજોહરણાદિની પ્રતિલેખન કરે છે એટલે સૂર્યોદય થાય છે. પછી સૂત્રપરિસીમાં સૂત્રાધ્યયન કરી ૬ ઘડી દિન ચઢયે પાત્રપ્રતિલેખના કરે છે. પછી મંદિરે દર્શન ચૈત્યવંદન કરી આવી. અર્થ પરિસીમાં સૂત્રોનું અધ્યયન કરે છે. ગામમાં ભિક્ષાના અવસરે ગોચરી (ગાય કેઈન કિલામણું ન પહોંચાડતી ચરે એ રીતની ભિક્ષા લેવા માટે જાય છે. એમાં કર દોષ ત્યજી અનેક ફરતા ફરતી ઘરમાંથી ભિક્ષા લાવી ગુરુને દેખાડતાં ગોચરી લીધાની વિગત રજૂ કરે છે. પછી પચખાણ પારી સઝાયધ્યાન કરી આચાર્ય બાળ–શ્વાન તપસ્વી–મેમાન વગેરેની ભક્તિ કરી રાગ-દ્વેષાદિ પાંચ દોષ ટાળીને આહાર વાપરે છે. પછી ગામ બહાર Úડિલ (નિર્જીવ એકાંત ભૂમિએ) શૌચાથે જઈ આવી ત્રીજા પહેરના અંતે વસ્ત્ર–પાત્રાદિની જૈન. સ. ૫. ૧૧
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
જૈનધને સરળ પરિચય પ્રતિલેખના કરે છે. પછી ચોથે પહર સ્વાધ્યાય કરી ગુરુવંદન પચ્ચક્ખાણ કરીને રાત્રિના લઘુશંકાદિ અર્થે જવું પડે તેની નિર્જીવ જગા જોઈ કરી પ્રતિક્રમણ કરે છે. ત્યારબાદ ગુરુની ઉપાસના કરી રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે સ્વાધ્યાય કરીને સંથારાપરિસી ભણાવી શયન કરે છે.
(૧) સાધુજીવનમાં બધું જ ગુરુને પૂછીને કરવાનું હોય છે. (૨) બિમાર મુનિની સેવા પર ખાસ લક્ષ રાખવાનું હોય છે. તે સિવાય (૩) આચાર્યાદિની સેવા તથા ગુર્નાદિકને વિનય ભક્તિ કરવાની. (૪) દરેક દરેક ખલનાઓનું ગુરુ આગળ બાળભાવે પ્રકાશન પૂર્વક પ્રાયશ્ચિત લેવાનું હોય છે. (૫) શક્યતાએ વિગઈઓને ત્યાગ, (૬) પર્વ તિથિ વિશેષ તપ. (૭) વર્ષમાં ત્રણ યા બે વાર કેશને હાથેથી લેચ. (૮) શિષકાળમાં ગામેગામ વિહાર. (૯) સૂત્ર-અર્થનું ખૂબ ખૂબ પારાયણ...વગેરે કરવાનું હોય છે. પરિગ્રહ અને સ્ત્રીઓથી તદ્દન નિરાળા રહેવાનું, કઈ પરિચય, વાતચીત, નિકટવાસ વગેરે કરાય નહિ. એમ સ્ત્રી, ભજન, દેશ કે રાજ્ય સંબંધી વાતે કરાય નહિ. ટૂંકમાં મનને આંતરભાવમાંથી બાહ્યભાવમાં લઈ જાય એવી કઈ પણ વાણી, વિચાર કે વર્તાવ કરવાને નહિ. માટે જ ગૃહસ્થ પુરુષોને પણ ખાસ સંસર્ગ નહિ રાખવાને. સાધુજીવનમાં ઈચ્છાકાર આદિ દશ પ્રકારની સામાચારી, બીજા અનેક પ્રકારના આચાર, અષ્ટ પ્રવચનમાતા (સમિતિગુપ્તિ), સંવર, નિર્જરા અને પંચાચારનું પાલન કરવાનું હેય છે.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
,
સંવર
૫૫
* ૧૦ સામાચારી –(૧) ઈચ્છાકાર-સાધુએ પિતાનું કાર્ય મુખ્યતયા જાતે જ કરવાનું છે, પરંતુ કારણવશ બીજા સાધુ પાસે કરાવવું પડે તો સામાની ઇચ્છા પૂછીને કરાવવું..... (૨) મિથ્યાકાર,-ભૂલ થઈ જાય તે તરત “મિચ્છામિ દુક્કડ (મારું દુકૃત્ય મિથ્યા થાઓ) કહેવું....(૩) તથાકાર,–ગુરુ કાંઈ ફરમાવે કે તરત “તહત્તિ' (તેમ છે) કહેવું....(૪) આવશ્યકી–બહાર જતાં પહેલાં આવશ્યક લઘુશંકા–વડીશંકા પતાવી “ આવસહી” કહીને નીકળવું..(૫) નૈધિકીમુકામમાં પેસતાં “નિસિહી” કહેવું.....(૬) પૃચ્છનાક-કાંઈ કામ કરતાં પહેલાં ગુરુને પૂછવું....(૭) પ્રતિપૃચ્છના-કામ માટે બહાર જવાના અવસરે ગુરુને ફરીથી પૂછવું....(૮) છંદના,-આહાર વાપરતાં પહેલાં મુનિઓને છંદ અર્થાત્ ઈચ્છા પૂછવી કે “આમાંથી લાભ આપશે?”....(૯) નિમંત્રણ -ભિક્ષા લેવા જતાં પહેલાં મુનિઓને નિમંત્રણ કે “આપના માટે હું શું લાવું ?” (૧૦) ઉપસંપદા-તપ, વિનય, શ્રુત, વગેરેની તાલીમ માટે તેને યંગ્ય આચાર્યનું સાંનિધ્ય સ્વીકારવું.
બીજા પણ આવશ્યક, સ્વાધ્યાય, વગેરે આચારો છે. હવે અહીં સંવર, પ્રવચનમાતા, પંચાચાર વગેરેનું વર્ણન કરવામાં આવે છે.
૩૧. સંવર સંવરણ એટલે ઢાંકણુ. આશ્રવ પર ઢાંકણુ કરી જે કર્મ આવતાં અટકાવે, આશ્રવને રેકે તેનું નામ સંવર. એને મુખ્ય આ છ ભેદ છે,–સમિતિ, ગુપ્તિ, પરીસહ, યતિધર્મ,
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
જનધર્મને સરળ પરિચય ભાવના અને ચારિત્ર. આ બધા વાસ્તવિક સંવર તે જ બને કે એ જિનાજ્ઞાને વળગીને સેવાય, તેથી સમ્યક્ત્વ આમાં અનુસ્મૃતવણુયેલું છે, જેના વડે મિથ્યાત્વ આશ્રવ અટકે છે. ચારિત્ર અને યતિધર્મથી અવિરતિ અને ઇન્દ્રિય આશ્રવ અટકે છે; ગુણિ, ભાવના અને યતિધર્મથી કષાય આશ્રવ અટકે છે. સમિતિ-ગુપ્તિ અને પરીસહ વગેરેથી વેગ ( કિયા) અને પ્રમાદ આશ્રવ અટકે છે. આમ સંવરથી આશ્રવનિરોધ થાય છે. - પ સમિતિ:-સમિતિ એટલે પ્રવૃત્તિમાં સમઈતિ=સમ્યમ્ ઉપયોગ,લક્ષ,જાગૃતિ તકેદારી સાવધાની. દા.ત.૧. ઈર્યાસમિતિ એટલે ગમનાગમનમાં કઈ જીવને કિલામણા ન થાય એ માટે ઉપગ રાખીને નીચે ધૂસરા પ્રમાણ દષ્ટિ રાખી ચાલવું તે તકેદારી. ૨. ભાષા સમિતિ એટલે ઉઘાડે મેઢે અથવા સાવદ્ય (સપાપઃ હિંસાદિપ્રેરક-પ્રશંસક, નિન્દા-વિકથાદિરૂપ) યા અપ્રિય, અવિચારિત, સંદિગ્ધ, જિનાજ્ઞાવિરુદ્ધ, મિથ્યાત્વાદિપ્રેરક, કે સ્વપર-અહિતકારી ન બેલાઈ જાય એ રીતની વાણીમાં સાવધાની. ૩. એષણસમિતિ એટલે મુનિને આહાર, વસ્ત્ર, પાત્ર અને વસતિ(મુકામ)ની ગવેષણમાં ક્યાંય આધાર્મિક (મુનિ માટે બનાવેલું) વગેરે દોષ ન લાગે એ રીતની ગષણમાં સાચવણી. ૪. આદાનભંડ-માત્રનિક્ષેપ-સમિતિ એટલે પાત્ર વગેરે લેવા મૂકવામાં જીવ ન મરે એ માટે જેવા–પ્રમાર્જવાનું લક્ષ. ૫. પારિષ્ઠાપનિકા–સમિતિ એટલે મળ-મૂત્ર વગેરેને નિજીવ નિર્દોષ જગા પર ત્યજવાની તકેદારી.
૩. ગુપ્તિ-ગુમિ એટલે સંગેપન, સંયમન, એ ત્રણ
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંવર
૧૫૭ રીતે, મન-વચન-કાયાને અશુભ વિષયમાં જતા અટકાવવા અને શુભમાં પ્રવર્તાવવા. તાત્પર્ય, ગુપ્તિઅકુશળ યુગને નિરોધ, ને કુશળ રોગનું પ્રવર્તન, અર્થાત્ નરસા વિચાર-વાણ–વર્તાવ અટકાવી શુભ આચરવા તે.
૨૨. પરીસહ-પરીસહ એટલે રત્નત્રયીની નિશ્ચળતા, આત્મસત્ત્વ-વિકાસ અને કર્મનિર્જરાના હેતુએ અસંયમની, ઈચ્છા કર્યા વિના સમતા-સમાધિથી સહન કરાય છે. એમાં (૧ થી ૧૨) ૧ ભૂખ- ૨ તરસ– ૩ ઠંડી– ૪ ગરમી–૫ દંશ (મચ્છરાદિના)- ખાડાખા દિવાળી વસતિ(મુકામ)-૭ આક્રોશ અનિષ્ટવચન-૮ લાત વગેરેના પ્રહાર-૯ રગ-૧૦ દર્ભના સંથારા –૧૧ શરીર પર મેલ–૧૨ અલ્પ જીર્ણ વસ્ત્ર-આને કર્મક્ષયમાં સહાયક તથા સત્ત્વવર્ધક માની દીન-દુખિયારા ન બનતાં સમ્યફ સહર્ષ સહન કરવા; એમ ૧૩ ઘર-ઘર ભિક્ષાચર્યામાં શરમ–ગર્વદીનતા નહિ–૧૪ આહારાદિ પ્રાપ્ત ન થાય તે અવિકૃત ચિત્તવાળા રહી તપવૃદ્ધિ માનવી; ૧૫ સ્ત્રી અનિચ્છાએ દેખાઈ જાય તે રાગ, કીડાસ્મરણ વગેરે ન કરતાં નિર્વિકાર આત્મસ્વરૂપ વિચારવું-૧૬. નિષદ્યા,-શ્મશાનાદિમાં કાયોત્સર્ગ વગેરે વખતે નિભક રહેવું, ને સ્ત્રી-પશુનપુંસક–રહિત સ્થાન સેવવું.-૧૭ અરતિ (ઉદ્વેગ) થઈ જતાં ધર્મધર્મ ધારણ કરવું. ૧૮ આહારાદિથી સત્કાર અને ૧૯ વંદન–પ્રશંસાદિથી પુરસ્કાર થતાં રાગ, ગર્વ કે પૃહા ન કરવી; ૨૦ સારી પ્રજ્ઞા (બુદ્ધિ) પર ફૂલાઈન જવું, ૨૧ અજ્ઞાન (ભણતાં ન આવડે તે) પર દીન ન બનતાં કર્મ—ઉદય વિચારી જ્ઞાનેમ ચાલુ રાખવે અને
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
જૈનધર્મને સરળ પરિચય
૨૨, અશ્રદ્ધા, તત્ત્વશંકા કે અતત્વકાંક્ષા ઊઠતાં સર્વ કહેવામાં મીનમેખ ફરક હોય નહિ, એમ વિચારી એને રેકવી.
૧૦ યતિધર્મ –૧ ક્ષમા (સહિષગુતા), ૨ નમ્રતાલઘુતા, ૩ સરળતા, ૪ નિર્લોભતા, પ તપ (બાહ્ય-આત્યંતર), ૬ સંયમ (પ્રાણિદયા અને ઈન્દ્રિય-નિગ્રહ), ૭ સત્ય (નિરવદ્ય ભાષા), ૮ શૌચ (માનસિક પવિત્રતા, અચૌર્ય, ધર્મસામગ્રી પર પણ નિર્મોહિતા) ૯ અપરિગ્રહ અને ૧૦. બ્રહ્મચર્ય. આનું પૂર્ણ પાલન કરવું.
૧૨ ભાવના:-વારંવાર ચિંતવીને આત્માને જેનાથી ભાવિત કરાય તે ભાવના. તે આ (૧) અનિત્ય :–“સર્વ બાહ્ય આત્યંતર સંગ અનિત્ય છે. વિનશ્વર છે. એના મેહ શા? (૨) અશરણ –ભૂખ્યા સિંહ આગળ હરણિયાની જેમ અશાતાદિ પાપના ઉદય, મૃત્યુ કે પરલેક-ગમન વખતે અશરણઅનાથ જીવને ધન, કુટુંબ વગેરે કઈ બચાવનાર નથી; માટે ધર્મને જ વળગું.” (૩) સંસાર –“ભવચકમાં માતા પત્ની થાય છે, પત્ની માતા, શત્રુ, મિત્ર વગેરે થાય છે ! મિત્ર શત્રુ કે બેહુદો સંસાર ! ત્યાં મમતા શી ? અહે જન્મ–જરામૃત્યુ, રેગ-શેક, વધ-બંધ, ઈષ્ટ–અનિષ્ટ વગેરેથી દુઃખભર્યો સંસાર !” એમ વૈરાગ્ય વધારે. (૪) એકવ:-એકલો છું, એકલો જન્મ-મરું છું, એકલે રેગી-દુઃખી થાઉં છું મારાં જ કર્મ-કર્મફળ છે. તે હવે સાવધાન બની રાગદ્વેષ ટાળી નિઃસંગ બનું.” (૫) અન્યત્વ-અનિત્ય-અબુઝ–પ્રત્યક્ષ શરીર જુદું છે, નિત્ય-સજ્ઞાન અદશ્ય હું આત્મા તદ્દન જુદે
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંવર
૧૫૯ છું. ધન, કુટુંબ વગેરે ય મારાથી તદ્દન જુદા છે. તે એ બધાની મમતા મૂકું ! (૬) અશુચિઃ -“આ શરીર ગંદા પદાર્થમાં પિદા થયું, ગંદાથી પિલાયું, વર્તમાનમાં ય અંદર બધે ગંદુ, અને ખાનપાન વિલેપનને ગંદું કરનારું છે. એને મેહ છોડી દમન-ત્યાગ–તપ સાધી લઉં.” (૭) આશ્રવ – જેમ નદી ઘાસને તેમ ઈન્દ્રિયાદિ આશ્રવ જીવને ઉન્માર્ગે અને દુર્ગતિમાં તાણ જાય છે. એ કેટકેટલાં કર્મ બંધાવે છે! એને હવે ડું' (૮) સંવર–“અહો ! સમિતિગુપ્તિ યતિધર્મ વગેરે કેવા સુંદર આશ્રવ-વિરેાધી ! એને સેવી કર્મ–બંધનથી બચું. (૯) નિર્જરાઃ-પરાધીનપણે અને અનિચ્છાએ સહાતી પીડાથી બહુ કર્મ નથી ખપતા, બાહ્યઅત્યંતર તપથી એ ખપે છે. એ અલૌકિક તપ એવું' (૧૦) લેકસ્વભાવ-આ ભાવનામાં જી-પુદ્ગલો વગેરેથી વ્યાપ્ત લેકનું સ્વરૂપ વિચારે, લોકના ભાવો, ઉત્પત્તિ-સ્થિતિ–નાશ વગેરે વિચારી વિચારી તત્ત્વજ્ઞાન અને વૈરાગ્યને નિર્મળ કરે. (૧૧) બોધિદુલભ-ચારે ગતિમાં ભટકતા, અનેક દુઃખમાં ડૂબતા અને અજ્ઞાન આદિથી પીડાતા જીવને જૈન ધર્મની પ્રાપ્તિ અતિ દુર્લભ છે. એ મળી છે તે પ્રમાદ જરાય ન લેવું.” (૧૨) ધર્મસ્યાખ્યાતા–“અહો ! સર્વજ્ઞ અરિહંત ભગવાને કે સુંદર કૃતધર્મ અને ચારિત્ર-ધર્મ ફરમાવ્યું છે ! માટે એમાં ખૂબ ઉદ્યત અને સ્થિર થાઉં.” આ ભાવનાઓ વારંવાર કરવાની. તે તે પ્રસંગે તેવી તેવી ભાવના ઝળકાવવાની. આને અનુપ્રેક્ષા
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધમ ના સરળ પચિય
-
ચારિત્ર :- ૧. સામાયિક :- પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક સસાવદ્ય પ્રવૃત્તિને જીવનભર ત્યાગ અને પંચાચાર-પાલન દ્વારા સમભાવમાં રમણતા, ૨. ઇંદાપસ્થાપનીય :- સડેલા અ’ગની જેમ દૂષિત પૂચારિત્ર પર્યાયના છેઃ પૂર્વક અહિંસાદિ મહાવ્રતમાં સ્થાપન, મહાત્રતારાપણુ....૩. પરિહાર-વિશુદ્ધિ :નવ સાધુથી ત્રણ વિભાગે ૧૮ માસ સુધી વહન કરાતા રિહાર નામના તપમાં પળાતુ ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્ર. ૪. સુક્ષ્મસ પાયઃ૧૦ મા ગુણુસ્થાનકનું અંતિમ અત્યંલ્પ રાગવાળું ચારિત્ર. ૫. ચથાખ્યાત :–વીતરાગ મહર્ષિ નું ચારિત્ર.
પંચાચાર
સાધુજીવનમાં જેમ અહિંસાદિ મહાવ્રતા એ નિવૃત્તિ માર્ગ છે, એમ જ્ઞાનાદિ ગુણની પ્રાપ્તિ, રક્ષા અને વૃદ્ધિ માટે પંચાચારનુ પાલન એ પ્રવૃત્તિમાર્ગ છે. તે આ,—જ્ઞાનાચાર દશ નાચાર, ચારિત્રાચાર, તપાચાર અને વીર્યાચારનુ પાલન. એથી આત્મામાં જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્ર અને તપગુણ તથા સત્વ વિકસે છે.
૧. જ્ઞાનાચાર :—૮ પ્રકારે :−૧. ‘કાળ’ એ સંધ્યા, મધ્યાહ્ન, અને મધ્યરાત્રિ વગેરે અસ્વાધ્યાયના સમય ટાળીને ચેાગ્ય કાળે ભણવુ. ૨. વિનય—ગુરુ –જ્ઞાનિ–જ્ઞાનસાધનાને વિનય કરવા. ૩. બહુમાન—ગુરુ વગેરે પર હૃદયમાં અત્યંત અહુમાન ધરવું. ૪, ઉપધાન—સૂત્રના તપ આફ્રિ વાળા ઉપધાન, ચેાગે દ્વહન કરવા. ૫. અનિન્દ્વવ-જ્ઞાનદાતા અને જ્ઞાનનો અપલાપ ન કરવેશ. ૬-૭-૮. વ્ય'જન-અથ ઉભય
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંવર
૧૬૧ સૂત્રના અક્ષર–પદ-આલાવા, તેનો અર્થ–ભાવાર્થ-તાત્પર્યાર્થ, અને સૂત્ર-અર્થ બંને યથાસ્થિત શુદ્ધ અને સ્પષ્ટ રીતે ભણવા, યાદ કરવા, એનું ચિંતન-મનન કરવું. - ૨. દર્શનાચાર ૮ પ્રકારે.... ૧. નિઃશંકિત–જિનેક્ત વચન લેશ પણ શંકા રાખ્યા વિના માનવું. ૨. નિકાંક્ષિત–મિથ્યા ધર્મ, મિથ્યા માર્ગ–તત્ત્વ–પર્વ—ઉત્સવાદિ તરફ જરાય આકર્ષાવું નહિ. ૩. નિર્વિચિકિત્સ–ધર્મનાં ફળ પર લેશ પણ સંદેહ ન કરતાં તે સાધ. ૪. અમૂઢદષ્ટિ– મિથ્યાષ્ટિના ચમત્કાર–પૂજા–પ્રભાવના દેખી મૂઢ ન બનવું. પણ એમ વિચારવું કે જ્યાં મૂળનાં ઠેકાણું નથી એની શી કિંમત? પ ઉપખંહણ-સમ્યગ્ર દૃષ્ટિ આદિના સમ્યગ્દર્શન વગેરે ગુણ અને તપ આદિ ધર્મની પ્રશંસા-પ્રોત્સાહન કરવા. ૬. સ્થિરીકરણ–ધર્મમાં સીદાતાને તન-મન-ધનથી સહાય કરી સ્થિર કરવા. ૭. વાત્સલ્ય-સાધમિક ઉપર માતા કે અંધુની જેમ હેત ધરવું. ૮. પ્રભાવના–જૈન ધર્મની ઈતરેમાં પ્રભાવના પ્રશંસા થાય એવા સુકૃત કરવાં.
૩. ચારિત્રાચાર ૮ પ્રકારે– પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિનું પાલન.
- ૪. તપાચાર ૧૨ પ્રકારે, ૬ બાહ્યાતપ + ૬ આત્યંતર તપ (આનું વર્ણન આગળ “નિર્જરા તત્વમાં આવે છે.)
પ. વીચાર ૩૬ પ્રકારે–જ્ઞાનાચારાદિ ચારેયના ૮ + ૮ + ૮ + ૧૨=૩૬ ભેદના પાલનમાં મન-વચન-કાયાની શક્તિ જરાય ન ગેપવતાં ભરપૂર ઉત્સાહ ઉછરંગની ઉત્તરેત્તર વૃદ્ધિ કરવા સાથે આત્મવીર્ય ફેરવવું.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
જૈનધર્મને સરળ પરિચય ૩૨. નિર્જરા નિર્જરા એટલે કર્મનું અત્યંત જર્જરિત થઈ જવું. આત્મા પરથી ખરી જવું, તે આંબાની જેમ સ્વતઃ અથવા ઉપાય દ્વારા પાકીને થાય. કર્મ સ્વતઃ ખરી જાય તે અકામનિજો અને ઉપાય દ્વારા ખરી જાય તે સકામનિર્જર કહેવાય. કર્મ એની સ્થિતિ પાકે એટલે ઉદયમાં આવી ભેગવાઇને ખરી જાય તે સ્વતઃ નિર્જરા થઈ અને તપના દ્વારા નાશ પામે તે ઉપાય દ્વારા નિર્જર થઈ. પ્રસ્તુતમાં તપથી નિર્જરાની વાત છે માટે તપને જ નિર્જરા તત્વ તરીકે કહેવામાં આવે છે. એટલું ધ્યાનમાં રહે કે અનિચ્છાએ. ભૂખ-તરસ, મારપીટ વગેરે કષ્ટ સહવામાં આવે અને તેથી કર્મ સ્વતઃ ભગવાઈ નાશ પામે તેને અકામનિર્જરા કહે છે. ત્યારે કર્મક્ષય તથા સહિષ્ણુતા દ્વારા સત્વ-વિકાસ અને આત્મશુદ્ધિ કરવાની કામનાથી અનશન વગેરે તપ સેવીને જે કર્મક્ષય થાય તેને સકામ નિર્જરા કહે છે.)
તપ બે પ્રકારે છે. ૧. બાહ્ય અને ૨. આભ્યન્તર, બાહ્ય એટલે બહારથી કષ્ટરૂપે દેખાય છે, અથવા બહાર લેકમાં ય પ્રસિદ્ધ છે તે; અને આભ્યન્તર એટલે આંતરિક મલિન વૃત્તિઓને કચરવારૂપે કરાય તે, યા જૈનશાસનની જ અંદર બતાવ્યું છે તે. બાહ્ય, અભ્યન્તર, દરેકના ૬-૬ પ્રકાર છે, તેથી તપના અર્થાત્ નિર્જરાના કુલ ૧૨ ભેદ છે.
બાહ્ય તપના પ્રકાર અનશન, ઊદરિકા, વૃત્તિસંક્ષેપ, રસત્યાગ, કાયલેશ, અને સંલીનતા. આભ્યન્તર
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિરા
૧૬૩
તપના ૬ પ્રકાર, પ્રાયશ્ચિત્ત, વિનય, વૈયાવચ્ચ, સ્વાધ્યાય, ધ્યાન અને કાયાત્સ, આ બારેનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે ઃ—
(૧) અનશન=આહારના ત્યાગ, તે ઉપવાસ, એકાસણુ, ખિયાસણું, ચાવિહાર–તિવિહાર-અભિગ્રહ વગેરેથી થઈ શકે.... (૨) ઊનાદરિકા=ભાજન વખતે બે-પાંચ કાળિયા જેટલુ ઓછુ ખાવામાં આવે તે, આટલે ત્યાગ પણ તપ છે....(૩) વૃત્તિસક્ષેપ=ભેાજનમાં વાપરવાનાં દ્રષ્યેા(ચીજો)ના સંકોચ રાખવામાં આવે કે, 'આટલાથી વધુ યા અમુક વસ્તુ નહિ ખાઉ તે. (૪) રસત્યાગ=દૂધ, દહી' વગેરે વિગઈ એ અમુક અથવા અધી ય વાપરવાને ત્યાગ. (૫) કાયક્લેશ=કેશના લેચ, ઉગ્ર વિહાર, પરીસહ, ઉપસર્ગ વગેરેનાં કષ્ટ સહુવા તે. (ઉપસર્ગ = દેવ, મનુષ્ય યા તિય ચથી કરાતા ઉપદ્રવ). (૬) સ’લીનતા= શરીરના અવયવ અને ઈન્દ્રિયા તથા મનની અસત્ પ્રવૃત્તિ અટકાવી અને ગેાપવી રાખવા તે. આ બાહ્ય તપના છે
પ્રકાર થયા.
આભ્યન્તર તપના છ પ્રકારનું સ્વરૂપ આ રીતેઃ(૧) પ્રાયશ્ચિત્તઃ—
પ્રાયઃ ચિત્તને વિશુદ્ધ કરનાર અને કર્મના છેદ કરનાર આલેાચન વગેરે ૧૦ પ્રકારનાં પ્રાયશ્ચિત્ત છે. ) ૧. આલાચન ગુરુની આગળ પેાતાના પાપ યા કરવા ધારેલી પ્રવૃત્તિ પ્રગટ કરવી તે. આ ર. પ્રતિક્રમણુ=પાપના પશ્ચાતાપ પૂર્વક મિથ્યાદુષ્કૃત કરી પાપની પાછા હઠવું તે. ) ૩. ઉભય=આલેચના સહિત પ્રતિક્રમણ. ૪. વિવે=બિનજરૂરી યા અપ્ય
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
જૈનધર્મને સરળ પરિચય આહાર, ઉપકરણને ત્યાગ કરે તે. ૫. વ્યુત્સ= સૂત્રાધ્યયનવિધિ યા પ્રતિકમણવિધિમાં કે જ્ઞાનાદિ આરાધનાર્થ યા ઉપદ્રવ પ્રસંગે કાર્યોત્સર્ગ કરાય છે. તે ૬. તપ-પાપનાં પ્રાયશ્ચિત્ત રૂપે ગુરુએ કહેલ ઉપવાસ વગેરે તપ કરાય તે. ૦ ૭. છેદ અતિચાર(વ્રતખલના)ની શુદ્ધિ અર્થે ચારિત્રપર્યાયમાંથી કાપ મૂકાય તે. ૦ ૮. મૂળ= અનાચાર સેવવાને લીધે મૂળથી સર્વ ચારિત્રપર્યાયને ઉછેદ કરી ફરીથી મહાવ્રતારેપણ કરવામાં આવે છે. ૦ ૯ અનવસ્થાપ્ય ગચ્છની સાથેના - વાતચીત સુદ્ધાના વ્યવહાર બંધ કરાવી અમુક સમય ગચ્છમાં
જ વિશિષ્ટ મર્યાદાબદ્ધ રખાય તે. (૧૦) પારાંચિત=ગ૭. - બહાર મુનિવેશ વિના અમુક સમય સંયમમાં જ રખાય તે. | (૨) વિનય :–
'બાહ્ય સેવારૂપ ભક્તિ, આંતર પ્રીતિરૂપ બહુમાન, પ્રશંસા, અનિદાને પ્રતિકાર, અને આશાતના ત્યાગ,-એમ - સામાન્ય રીતે પાંચ રીતે વિનય કરવામાં આવે તે પણ તપ છે. આ વિનય જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્રને, મન-વચન-કાયાગને અને લેકે પચાર (ઉપચાર) વિનય, એમ સાત પ્રકારે છે. વિશેષ વિનય તરીકે–
૧. જ્ઞાનવિનયમાં જ્ઞાન-જ્ઞાનીની ૧. ભક્તિ, ૨. બહુમાન, ૩. સર્વજ્ઞકથિત પદાર્થનું સમ્યગ મનન, ૪. ગ*ઉપધાન આદિ જ્ઞાનાચારના પાલન પૂર્વક જ્ઞાનગ્રહણ, ને પ. અભ્યાસ-એમ પાંચ પ્રકાર છે. G : ૨ દર્શનવિનયમાં સમ્યગ્દર્શન ગુણે અધિકની શુશ્રષા
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિર્જરા
અને અનાશાતના આવે. શુશ્રુષાવિનય ૧૦ પ્રકારે
સત્કાર (નમસ્કાર-આવકાર–પધારા),
૧૬૫ગ્ન
.....
૨. અભ્યુત્થાન
(આસનેથી ઊભા થવું), ૩. સન્માન (હાથમાંની વસ્તુ ઊંચકી લેવી વગેરે), ૪. આસન-પરિગ્રહ (એમનાં આસન વગેરે સંભાળી લેવાં). ૫. આસનદાન, ૬. વના ૭. અંજલિ જોડવી, ૮. એ આવતી વખતે સામે લેવા જવું,, ૯. બેઠા હેાય ત્યારે ઉપાસના, અને ૧૦. જતી વખતે વળાવવા જવું. ૨. અનાશાતના વિનય ૪૫ પ્રકારે” ૧તી કર, ધ, આચાર્ય, ૪ઉપાધ્યાય, વય-શ્રુત-પર્યાય -પસ્થવિર, કુળ (એક આચાર્યની સંતતિ ), ગણુ (અનેક કુલસમૂહ ), સંઘ ( અનેક ગણુસમૂહ ), સાંભાગિક (જેમની સાથે ગેાચરી વગેરે વ્યવહાર ચાલતા હૈાય તેવા સાધુ), ૧૦ક્રિયા (પરલેાક છે, આત્મા છે, વગેરે પ્રરૂપણા), અને ૧૧–૧પ મતિજ્ઞાનાદિ પાંચ, એમ પોંદરની (1) આશાતનાના ત્યાગ, (૨) ભક્તિ–મહુમાન તથા, (૩) સદ્ભુત ગુણુપ્રશંસા દ્વારા યશાવૃદ્ધિ, કુલ ૧૫ × ૩ = ૪૫.
#
૩. ચારિત્ર વિનયમાં ૧૫ પ્રકાર,-પાંચે પ્રકારના ચારિત્રની શ્રદ્ધા, પાલન અને યથાસ્થિત પ્રરૂપણા. ૪-૫-૬ ત્રિવિધ ચેાગ વિનયમાં આચાર્યાદ્મિની પ્રત્યે અશુભ વાણી–વિચાર-વતનના ત્યાગ અને શુભ વાણી આદિનું. પ્રવ ન. ૭. લેાકેાપચાર વિનયમા ગુર્વાદિ પ્રત્યે લેાકમાં પ્રસિદ્ધ એવા ૭ વિનય–પ્રકાર, :—૧ એમની નજીકમાં રહેવું, ૨
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬૬
જૈનધમ ના સફળ પરિચય
એમની ઈચ્છાને અનુસરવુ', ૩ એમના ઉપકારના સારા બદલા વાળવાના પ્રયત્ન, ૪ જ્ઞાનાદિ ગુણ નિમિત્તે જ એમની આહારાથિી ભક્તિ. ૫ એમની પીડા-તકલીફની તપાસ રાખવી અને તે નિવારવા પ્રયત્નશીલ રહેવુ. ૬ એમની સેવા--ભક્તિમાં ઉચિત દેશ કાળના ખ્યાલ રાખવા, અને ૭ એમને સર્વ વાતે · અનુકૂળ રહેવુ. (૩) બૈચાવચ્ચ
-
-
આચાય – ઉપાધ્યાય–સ્થવિર–તપસ્વી-બિમાર – શૈક્ષક (નૂતન મુનિ)-સામિ ક-કુલ–ગણુ–સંઘ. એ દસની સેવાશુશ્રુષા કરવી એ ૧૦ પ્રકારે વૈયાવચ્ચ છે.
(૪) સ્વાધ્યાય :—
સ્વાધ્યાય એટલે જ્ઞાન-ધ્યાનમાં રમણતા. તે પાંચ પ્રકારે, ૧ વાચના = સૂત્ર-અર્થનું અધ્યયન અધ્યાપન, ૨ પૃચ્છા = ન સમજાયેલું અથવા શંકા પડેલી પૃથ્વી, ૩ પરાવ ન=ભણેલ સૂત્ર અને અર્થીની પુનરાવૃત્તિ કરવી, ૪ અનુપ્રેક્ષા=સૂત્ર-અર્થ ઉપર ચિંતન કરવું, અને પ ધ કથા તાત્ત્વિક ચર્ચા-વિચારા, ઉપદેશ.
(૫) ધ્યાનઃ—એ આ-રૌદ્ર-ધ-શુક્લ, એમ ચાર પ્રકાર છે. એનુ વર્ણન હવે પછીના પ્રકરણમાં છે. (૬) કાર્યોત્સર્ગ :—
-
સૂત્ર
કાર્યાંત્સગ એ ઉત્કૃષ્ટ આભ્યન્તર તપ છે. એમાં અન્નત્થ॰ ખાલી કાયાને સ્થાનથી, વાણીને મૌનથી અને મનને
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૭
ધ્યાન
ચાક્કસ કરેલા ધ્યાનથી સ્થિર કરવામાં આવે છે. આમાં અખંડ ધ્યાન ઉપરાંત પ્રતિજ્ઞા પૂર્વક કાયા અને વાણીને ક્રિયા રહિત -સ્થિર કરવામાં આવે છે, એ વિશેષતા છે. એથી અતરાયાદ્રિ સર્વ પાપ કર્માંના અપૂર્વ ક્ષય થાય છે. કાર્યોત્સર્ગ એ એક પ્રકારના બુલ્સ (ત્યાગ) છે.
ğત્સર્ગ એ પ્રકારે—૧. દ્રવ્યથી અને ૨. ભાવથી. દ્રવ્યથી વ્યુત્સગ ૪ પ્રકારે—૧. ગણત્યાગ=વિશિષ્ટ જ્ઞાન, તપસ્યાદિ અર્થે આચાર્યની અનુજ્ઞાથી એક સમુદાય મૂકી ખીજા ગચ્છમાં જવું તે. અથવા જિનકલ્પ આદિ સાધનાર્થે ગણુને ડી જવુ તે. ર. દેહત્યાગ કાર્યોંત્સગ, અંતિમ પાપાપગમન અનશન, યા સજીવ-નિવના યાગ્ય સ્થળે ત્યાગ. ૩-૪. ઉપધિઆહાર-ત્યાગ=સદોષ કે અધિક વસ્ત્ર-પાત્ર તથા આહારના, વિધિ મુજબ, નિર્જીવ એકાંત સ્થળે ત્યાગ
ભાવદ્યુત્સગ =કષાયા, ક અને સંસારના ત્યાગ.
૩૩ ધ્યાન
ધ્યાન એટલે એક વસ્તુ પર એકાગ્ર ચિત્ત ચિંતન. તે એ પ્રકારે— ! શુભ ધ્યાન, ર, અશુભ ધ્યાન. આમાં અશુભ ધ્યાન એ તપ નથી, કનાશક નથી ક`ના આશ્રવ છે. શુભ ધ્યાન એ તપ છે, અપૂર્વક નાશ કરે છે. પ્રસંગવશાત્ અશુભ ધ્યાનની પશુ વિચારણા કરીશું, જેથી એનાથી બચી શકાય. કેમકે ધ્યાનનું બહુ મહત્વ છે. પ્રસન્નચંદ્ર રાષ એ દુર્ધ્યાનમાં
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
જૈનધર્મને સરળ પરિચય ૭ મી નરકનાં પાપ ભેગાં કરવા સુધી પહોંચેલા ! પણ શુભ ધ્યાનથી એ રદ કરી ઠેઠ કેવળજ્ઞાન સુધી પહોંચી ગયા.
અશુભધ્યાન ૨ પ્રકારે –૧ આર્તધ્યાન, ૨ રૌદ્ર ધ્યાન. આ દરેકના ૪-૪ પ્રકાર છે, એને ચાર પાયા પણ કહે છે. આર્તધ્યાનમાં ૧. ઈષ્ટસંગ કેમ મળે અથવા ટકે, યાને જાય નહિ, એનું ચિંતન. ૨. અનિષ્ટવિયેગ કેમ થાય અગર અનિષ્ટ કેમ ન આવે એનું ચિંતન. ૩. વેદના-વ્યાધિના નાશ અને એના ઉપચારનું ચિંતન. ૪. નિદાન–અર્થાત પગલિક સુખની ચુંટભરી આશંસા.
રૌદ્રધ્યાનમાં-૧-૨-૩,હિંસાનુબંધી–મૃષાનુ તેયાનુ રૌદ્રધ્યાન; અર્થાત હિંસા, જૂઠ અને ચેરી (અનીતિ લૂંટ, વગેરે) કરવા સંબંધી કર ચિંતન કરવું તે. ૪. સંરક્ષણાનુબંધી-ધન કીતિ વગેરેનાં રક્ષણ અર્થે ક્રૂર ચિંતન કરવું તે.
શુભ ધ્યાન ૨ પ્રકારે –૧. ધર્મધ્યાન, ૨. શુકલધ્યાન
ધર્મધ્યાનના : પ્રકારમાં આજ્ઞા–અપાય-વિપાકસંસ્થાના વિચય. ૧. આજ્ઞાવિચ=જિનાજ્ઞા, જિનવચન કેટલા બધા અભુત, લેકર, અને સર્વજીવ-હિતકર, તથા અનંત કલ્યાણદાયી છે–તેનું ચિંતન. ૨. અપાયરિચય રાગ-દ્વેષપ્રમાદ–અજ્ઞાન–અવિરતિ વગેરેના કેવા ભયંકર અનર્થ નીપજે છે તેનું ચિંતન. ૩. વિપાકવિચય સુખ-દુઃખ એ કેવા કેવા પિતાના જ શુભા-શુભ કર્મને વિપાક છે એનું ચિંતન. ૪. સંસ્થાનવિચ=૧૪ રાજલોકનું સંસ્થાન યાને ઉર્ધ્વ– અર્ધ-મધ્ય લેકમની તે તે પરિસ્થિતિ એકાગ્રતાથી ચિંતવવી.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મધ્યાનના દશ પ્રકારો
૧૬૯ થફલધ્યાનનાં ૪ પ્રકાર-૧. પૃથફત્ત્વ વિક સવિચાર પૃથકત્વ અચાન્ય પદાર્થો પર ધ્યાન જવાથી વિવિધતા. વિતર્ક=૧૪ પૂર્વગત શ્રત. વિચાર પદાર્થ, શબ્દ અને ત્રિવિધ યેગમાં પરસ્પર સંચરણ, આ ત્રણ ખાસિયતવાળું તે પૃથકત્ત્વવિતર્કસવિચાર શુક્લધ્યાન કહેવાય. ૨. એકત્વ-વિતર્કઅવિચાર ધ્યાન, આમાં એકત્વ અચાન્ય નહિ પણ એક જ પદાર્થનું આલંબન હોય છે. તથા અવિચાર અર્થાત્ પૂર્વોક્તવિચાર(–સંચરણ)રહિત હોય છે. આ બન્ને ધ્યાન પૂર્વધર મહર્ષિ કરી શકે. ૩. સૂમક્રિયાઅપ્રતિપાતી અર્થાત્ મેક્ષે જતાં સંસારને અંતે બાદર મનવચન-કાયેગના અને સૂક્ષ્મ વચનગમનગના નિષેધ કરનાર અને જેમાં સૂક્ષ્મ કાગ અપ્રતિપાતી એટલે કે નષ્ટ નહિ, ઊભે છે, એવી આત્મપ્રકિયા. ૪. વ્યછિન્ન કિયા-અનિવૃત્તિ ધ્યાન. અર્થાત જેમાં સૂક્ષ્મ કાયયે પણ નષ્ટ થઈ ગયું છે એવી શેલેશી અવસ્થા. અહીં સર્વ કર્મને નાશ થઈ મેક્ષ મળે છે.
ધર્મધ્યાનના દશ પ્રકારે આવશ્યકસૂત્રના “ચઉહિં ઝાણે હિં' પદના ભાષ્યમાં ધ્યાનના પ્રસંગમાં વિશેષરૂપે ધ્યાનશતકમાં ઉપરોક્ત આર્તા–રૌદ્ધ વગેરે ચાર પ્રકારના ધ્યાન પૈકી દરેક ઉપર ૧૦-૧૨ મુદ્દાએના આધારે સુંદર પ્રતિપાદન કરેલું છે. એથી તે તે ધ્યાનના અધિકારી, લિંગ, લક્ષણ, ફળ વગેરે, અને વિશેષ કરીને શુભ ધ્યાનનો વિષય, વિસ્તારથી વિચારવામાં આવેલ જેન. સ. ૫. ૧૨
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
જૈનધર્મને સરળ પરિચય છે. એથી તે તે અશુભ ધ્યાનના પ્રસંગને કેવી રીતે શુભ ધ્યાનમાં ફેરવી નખાય એ જાણવા મળે છે.
શ્રી સન્મતિતર્કની ટીકા, “શાસ્ત્રવાર્તા–ટીકા અને અધ્યાત્મસારમાં ધર્મધ્યાનને આ દશ પ્રકારે બતાવવામાં આવ્યું છે કે જેમને ઘટતો પ્રકાર લઈ આર્ત–રદ્રના ઉપસ્થિત પ્રકારમાંથી શુભ ધ્યાનમાં જઈ શકાય. ૧૦ પ્રકાર
૧-૨ અપાયે પાયા ૩-૪ જીવાજીવ–પ વિપાક–દ વિરાગ ૭ ભાવ-૮ સંસ્થાન-૯ આજ્ઞા–૧૦ હેતુવિચય. તે ધ્યાવવા માટે આ રીતે ચિંતવવાનું, ને તે અપાય આદિ પર મન કેન્દ્રિત કરવાનું.
(૧) અપાયરિચય–અહો ! અશુભ મન-વચન-કાયા . અને ઇન્દ્રિયેની વિશેષ પ્રવૃત્તિઓ અર્થાત્ વિશેષ કોટિના અશુભ વિચાર-વાણી-વર્તાવ અને ઈન્દ્રિય-વિષય–સંપર્કથી નીપજતા ભયંકર અનર્થ હું શા માટે વહોરું? જેમ કેઈને મેટું રાજ્ય મળ્યું હોય છતાં ભીખ માગવાની બાલિશતા કરે, તેમ મોક્ષ મારા હાથવેંતમાં છતાં સંસારમાં રખડવાની મૂર્ખતા શા માટે ક! આવી શુભ વિચારધારાથી દુષ્ટ રોગોના ત્યાગના પરિણામ જાગે છે... (૨) ઉપાય - “અહો ! શુભ વિચાર–વાણું–વર્તાવને હું કેમ વિસ્તારૂં કે - જેથી મારા આત્માની મેહપિશાચથી રક્ષા થાય ! આ સંકલ્પધારાથી શુભ પ્રવૃત્તિના સ્વીકારની પરિણતિ જાગે છે. (૩) જીવ વિચયમાં જીવની અનાદિતા, અસંખ્ય, પ્રદેશ સાકાર
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૧
ધર્મધ્યાનના દશ પ્રકાર
અનાકાર (જ્ઞાન–દન) ઉપયાગ, કરેલાં કર્મનુ ભાગવવાપણું, વગેરે સ્વરૂપનું સ્થિર ચિંતન કરાય છે. તે જડ કાયાદિ છોડીને માત્ર સ્વાત્મા પર મમત્વ કરાવવામાં ઉપયેાગી છે.... (૪) અજવવિચયમાં ધર્મ-અધર્મ-આકાશ--કાલ—-પુદ્દગલાની
"
ગતિસહાય-સ્થિતિસહાય-અવગાહના–વનારૂપરસાદિ ગુણા તથા અનંત પર્યાયરૂપતાનું ચિંતન કરવું. એથી શાક, રાગ, વ્યાકુળતા, નિયાણું, દેહાત્મ–અભેદભ્રમ, વગેરે દૂર થાય.... (૫) વિપાકવિચયમાં કર્મની મૂળ–ઉત્તર પ્રકૃત્તિના મધુર અને કટુ ફળના વિચાર, શુભ-અશુભ કર્મોના વિપાકમાં ઠેઠ અરિહંત પ્રભુની સમવસરણાદિ સપત્તિથી માંડીને નરકની ઘેાર વેદનાઓ નીપજવાના વિચાર, તથા કનું વિશ્વ ઉપર એકછત્રી સામ્રાજ્ય હાવાના વિચાર કરવા. તેથી કકળની અભિલાષા દૂર થાય....(૬) વિરાગવિચયમાં અહા ! આ કેવું કથિરનું શરીર કે જે ગંદા રજરુધિરમાંથી મન્યુ ! મળમૂત્રાદિ અશુચિએ ભયું ! પાછુ દારૂના ઘડાની જેમ એમાં જે નાખેા તેને અશુચિ કરનારૂં ! મિષ્ટાન્નને વિષ્ઠા અને પાણીને તે શું પણ અમૃતનેય પેસાબ બનાવનારૂં છે ! આવું ચ શરીર પાછું સતત નવ દ્વારામાંથી અશુચિ વહેવડાવનારૂ' છે ! વળી તે વિનશ્વર છે. સ્વયં રક્ષણહીન છે, ને આત્માને ય રક્ષણ રૂપ નથી ! મૃત્યુ કે રોગના હુમલા વખતે માતા–પિતા–ભાઈ એન-પત્ની-પુત્ર-પૌત્રી, કોઈજ બચાવી શકતું નથી ત્યારે આમાં કેણુ મનેહર રહ્યું ? વળી શબ્દરૂપ–રસ વગેરે વિષયે જોવા જઈએ તેા એના ભેાગવટા ઝેરી કિપાકફળ ખાવા સમાન પરિણામે કટુ છે ! સહુજ વિનાશી છે-! પરાધીન છે !
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
જૈનધર્મને સરળ પરિચય
સંતેષરૂપી અમૃતાસ્વાદના વિરોધી છે! સત્પરુષે એને એવાં જ ઓળખાવે છે! વિષયેથી લાગતું સુખ પણ બાળકને લાળ ચાટવામાં લાગતા દૂધના સ્વાદના સુખની જેમ કલ્પિત છે. વિવેકીને આમાં આસ્થા હોય નહિ. વિરતિ જ શ્રેયસ્કરી છે. ઘરવાસ એ તે સળગી ઊઠેલ ઘરના મધ્યભાગ લે છે. જ્યાં જાજ્વલ્યમાન ઈન્દ્રિયે પુણ્યરૂપી કાષ્ઠને સળગાવી દે છે! અને અજ્ઞાનપરંપરાને ધુમાડે ફેલાવે છે ! આ આગને ધર્મમેઘ જ બુઝવી શકે. માટે ધર્મમાં જ પ્રયત્ન કરવા યોગ્ય છે..... વગેરે રાગનાં કારણેમાં કલ્યાણવિરેાધ હોવાનું ચિંતન કરવું.
એથી પરમ આનંદને અનુભવ થાય છે..... O (૭) ભવવિચયમાં “અહે કે દુઃખદ આ સંસાર ! કે જ્યાં સ્વકૃત કર્મનાં ફળ ભેગવવા વારંવાર જન્મવું પડે છે. અનઘટની ઘડીની જેમ, મળમૂત્રાદિ અશુચિભર્યા માતાના પેટના બખોલમાં, કેઈ ગમનાગમન કરવા પડે છે. વળી સ્વકૃત કર્મના દારુણ દુઃખભર્યા ભેગવટામાં કઈ સહાય કરતું નથી. એમજ સંસારમાં સંબંધે વિચિત્ર બને છે. માતા પત્ની થાય!ને પત્ની માતા થાય ધિક્કાર છે આવા સંસાર ભ્રમણને!... એવાં ચિંતન સંસારદ અને સત્યવૃત્તિ ઉત્પન્ન કરે છે... ૦ (૮) સંસ્થાનવિચયમાં ચૌદરાજલકની વ્યવસ્થા ચિંતવવાની; એમાં અલેક ઊધી પડેલી બાલટી યા ઊંધી નેતરની બાસ્કેટ જે, મધ્યક ખંજરી જે અને ઉદ્ઘલેક ઊભે ઢલક યા શરાવ સંપુટ જેવું છે. અધેલકમાં પરમાધામી આદિના તીવ્ર વાસભરી સાત નરકમૃથ્વીએ છે, મધ્યલેકમાં મસ્યગલાગલ” ન્યાયના પ્રદર્શનભૂત અસંખ્ય દ્વીપસમુદ્રો
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મધ્યાનના દશ પ્રકારે
૧૭૩ છે, અને ઉદ્ઘલેકમાં શુભપુદ્ગલેની વિવિધ ઘટનાઓ છે. એનું તથા સકલ વિશ્વમાં રહેલા શાશ્વત–અશાશ્વત અનેકવિધ પદાર્થો વગેરેનું ચિંતન આવે છે. આ ધ્યાનથી ચિત્તને વિષયાન્તરોમાં જતું ને ચંચળ તથા વિહવળ થતું અટકાવી શકાય.. ૦ (૯) આજ્ઞાવિચયમાં એ ચિંતવવાનું કે અહો! આ જગતમાં હેતુ-ઉદાહરણ–તર્ક વગેરે હોવા છતાં અમારા જેવા જી પાસે બુદ્ધિને તે અતિશય નથી. તેથી આત્માને લાગત કર્મબંધ, પોલેક, મેક્ષ, ધર્મ, અધર્મ વગેરે અતીન્દ્રિય હાઈ સ્વતઃ જેવા જાણવા સમજવા બહુ મુશ્કેલ પડે છે. છતાં એ આપ્ત પુરુષના વચનથી જાણી શકાય છે. એતો પરમ આપ્ત પુરુષ વીતરાગ સર્વજ્ઞ શ્રીતીર્થંકરભગવાનના વચને કે સુંદર પ્રકાશ આપે છે! એમને જૂઠ બલવાને હવે કઈ જ કારણ નથી. તેથી એમનાં વચન સત્ય જ છે, એમનું કહેલું યથાસ્થિત જ છે. અહો ! કેવી કેવી અનંત કલ્યાણુ–સાધક, વિદ્વજન-માન્ય, અને સુરાસુરપૂજિત એમની આજ્ઞા!” આ ચિંતન–અનુચિંતનથી સકલ સમ્પ્રવૃત્તિના પ્રાણભૂત શ્રદ્ધાને પ્રવાહ અખંડ વહેતો રહે છે.... (૧૦) હેતરિચયમાં જ્યાં આગમના હેતુગમ્ય વિષય પદાર્થ પર વિવાદ ખડો થાય ત્યાં કેવા તર્કનું અનુસરણ કરવા દ્વારા સ્યાદ્વાદ-નિરૂપક આગમને આશ્રય, ને તે પણ કષ–-તાપની કેવી પરીક્ષા પૂર્વક આશ્રય કરે લાભદાયી છે, એ ચિંતવવાનું. કેઈપણ શાસ્ત્રની સુવર્ણની જેમ (૧) –કમેટી પરીક્ષા એટલે એ જોવાનું કે એમાં ચોગ્ય વિધિનિષેધ છે? તે જિનાગમમાં દા. ત. કહ્યું તપ–સ્વાધ્યાય-ધ્યાન કરવું,
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
જૈનધર્મને સરળ પરિચય હિંસાદિ પાપ ન કરવાં, (ર) છેદપરીક્ષા માટે એ જોવાનું કે એમાં વિધિ નિષેધને જરાય બાધક નહિ પણ સાધક આચાર કહેલા છે? તે જિનાગમમાં દા. ત. કહ્યું સમિતિ– ગુપ્તિ આદિ પંચાચાર પાળવા; તે એમાં લેશમાત્ર હિંસાદિ નથી, અને તપ-ધ્યાનાદિ-વિધિપાલનને અનુકળતા છે.(૩) તાપ પરીક્ષા માટે એ જોવું કે એમાં વિધિનિષેધ અને જિનાગમમાં આચારને અનુકૂળ તત્વવ્યવસ્થા છે? તે દા. ત. અનેકાંતવાદની શૈલીએ આત્માદિ દ્રવ્યોની નિત્યા–નિયતા, ઉત્પાદ-વ્યયધ્રૌવ્ય, દ્રવ્ય-પર્યાયને ભેદભેદ વગેરે તત્વવ્યવસ્થા બતાવી. જે વિધિ-નિષેધ તથા આચાર સંગત થાય એવી છે. આ ચિંતનથી વિશિષ્ટ શ્રદ્ધા-સમ્યગ્દર્શનની સંગીન વૃદ્ધિ થાય છે.
ધ્યાનના કેટલાક નમૂના જૈન ધર્મમાં ધ્યાનનું મહત્ત્વ એ રીતે છે કે દરેક શુભ યેગમાં ધ્યાન થયેલું જોઈએ. એ માટે દરેક ક્રિયાપ્રવૃત્તિ પ્રણિધાન પૂર્વક કરવાની છે. પ્રણિધાન એટલે વિશુદ્ધ ભાવનાને બળ સાથે, તે તે ક્રિયાના કે બોલાતા સૂત્રના અર્થમાં સમર્પિત મન. આવું સમર્પિત મન એ ધ્યાન જ છે. માટે સાધુ કે શ્રાવકે પિતાપિતાને ઉચિત સર્વગો-અનુષ્ઠાનો તે પહેલા બજાવવાના છે. એમાં ધ્યાન અંતર્ગત જ છે. એ બજાવ્યા પછી એકલા ધ્યાનને અવકાશ છે. આ સ્થાનના પ્રાથમિક અભ્યાસ માટે પહેલાં એકાગ્રતા કેળવવા વિવિધ જાતના અભ્યાસ જોઈએ. દા. ત. ૦ (૧) અષ્ટ પ્રાતિહાર્ય–યુક્ત અરિહંત પ્રભુને મનની સામે લાવી પછી હદય – કમળની
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાનના કેટલાક નમૂના
૧૭૫ કર્ણિકા પર બિરાજમાન કરી “હીં અહં નમઃ” એ મૃત્યુ જય જપ જયે જવાને. એમાં એ જતા રહેવાનું કે વચમાં લેશ પણ બીજે વિચાર આવ્યા વિના કેટલી સંખ્યા અગર કેટલા સમય સુધી જાપ અખંડ ચાલે છે. એવા વારંવાર અભ્યાસથી અખંડ જાપનું પ્રમાણ વધે છે. (૨) હૃદય-કમળમાં શ્રી નવકારમંત્રના નવ પદના સફેદ રત્નશા સફેદ ચમક્તા અક્ષર વાંચી અખંડ જાપ વધારવાનો. આ અંતર્દશનનો પ્રાગ છે. ૦ (૩) આંખ બંધ રાખી પહેલાં મેઢેથી ઉચ્ચારણ (ભાષ્ય જા૫), અને અભ્યાસ વધતાં પછી માનસિક ઉચ્ચારણ (ઉપાંશુ જાપ) કરીને “ઋષભદેવ, અજિતનાથ, સંભવનાથ....” એમ ૨૪ ભગવાનનાં નામ બલવાના. એક વાર પૂરા થાય કે તરફ ફરી બીજી વાર, ત્રીજી વાર, એમ વચમાં બીજે કઈ જ વિચાર ન આવે અને બેલાતા અક્ષર વાંચવા પર બરાબર લક્ષ રહે એ રીતે આગળ વધતાં માપ જોયા કરવાનું કે અખંડ ૨૫, ૫૦, ૧૦૦, ૫૦૦, ૧૦૦૦,.... નામ ચાલે છે ને? ત્રીજા પ્રકારના માનસ જાપ માટે આંતરિક ઉચ્ચારણ પણ નહિ, કિંતુ અંદરમાં જાણે વિના બેત્યે અક્ષર શું લખ્યા છે તે સ્પષ્ટ દેખીએ છીએ એ રીતે જાપ કરવાનો. અલબત આમાં ઉતાવળ કામ નહિ લાગે, પરંતુ એકાગ્રતા એવી કેળવાશે કે ધ્યાન કરવાની શક્તિ આવશે. ) (૪) એક પ્રકાર એ છે કે આપણું અંતરમાં જાણે કેઈ આપણને પરિચિત સ્વરવાળા ગુરુ મહારાજ વગેરે બેલી રહ્યા છે, ને આપણને એમના હોઠ હાલતા દેખાય છે અને એમના ઉચારણ પર બરાબર અંદરમાં આપણે કાન ધરીને સ્કુટ અક્ષર
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
જૈનધર્મને સરળ પરિચય સાંભળી રહ્યા છીએ. આ અંતઃશ્રવણનો પ્રયોગ છે. ૦ (૫) નજર સામે જાણે અનંત સમવસરણ છે. એના પર અનંતા અરિહંતદેવ છે, એમના મસ્તક પર અનંતા સિદ્ધભગવાન છે, ને આગળ અનંતા આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સાધુઓ છે. એ ધારણ કરીને પછી એમને કમસર નમસ્કાર કરતા હોઈએ એ રીતે નમરકારમંત્રનો જાપ થઈ શકે. નંબર ૨ એ પદસ્થ જાપને અને આ રૂપસ્થ જાપ-પદાર્થ જાપને પ્રગ છે. પછી જાપમાંથી ધ્યાનમાં જવા માટે સકલાર્ડ વગેરે સ્તુતિઓ તથા સ્તવનની એકેક ગાથા લઈ એના આધાર પર એના ભાવને જાણે નજર સામે ચિત્રાત્મક હુબહુ ખડા કરી અરિહંતનું ધ્યાન કરવાનું. ૦ (૬) ચૈત્યવંદન તથા પ્રતિક્રમણની ક્રિયા વખતે પણ, તે તે સૂત્રની દરેક ગાથાના ભાવનું ચિત્ર જે પહેલાં કલ્પી રાખ્યું હોય, તેને મનમાં નજર સામે લાવવાનું, અને તેના પર હદયના ભાવ ગાથા
લતાં ઉતારવા. દા. ત. “જે આ અઈયા સિદ્ધા...” ગાથા એલતાં જાણે ડાબી બાજુએ અનંતા અતીત તીર્થકર, એમ જમણી બાજુએ અનંતા ભાવી તીર્થકર, અને સામે વિચરતા વીસ ભગવાન નજર સામે આવે. એમને મન-વચનકાયાથી નમસ્કાર કરવાનો. ગાથાને અર્થ ન આવડે ત્યાં મનમાં ઊભા કલમમાં ઉપરથી નીચે ગાથાની ચાર લીટી લખેલી દેખાય, તે વાંચવાની. આ પાંચમું ધ્યાન-તપ થયું.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૭
મેષ : માર્ગણમાં સત્પદ આદિ
૩૪. મોક્ષ માગણમાં સત્પદ આદિ
અહીં સુધી જીવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપ, આશ્રવ, બંધ, સંવર અને નિર્જર, એમ આઠ તત્ત્વની વિયારણું થઈ. હવે નવમું “મેક્ષ' તત્વ જોઈએ. સકલ કર્મને ક્ષય થઈ પ્રગટ થતું આત્માનું સર્વથા શુદ્ધ સ્વરૂપ તે મેક્ષ. ધર્મપુરુષાર્થનું સાધ્ય મોક્ષ-પુરુષાર્થ છે. બધો જ ધર્મ એ માટે કરવાને છે. મેક્ષ થયે એટલે પછી જન્મ નહિ, શરીર નહિ, કર્મો નહિ, કઈ વિટંબણુ-પરાધીનતા-નાલેશી નહિ.
પ્ર–પણ મેક્ષમાં સુખ શું?
ઉ૦-એકાદ રેગ હટે, શત્રુ મટે, ઈષ્ટ વસ્તુ મળે, કઈ ઈચ્છા પૂરી થાય, તે સુખ લાગે છે, ત્યારે સર્વ રેગ સર્વ શત્રુ ટળે, સર્વ ઈષ્ટ મળે, સર્વ ઈચ્છા પૂર્ણ થાય તે કેટલો બધો આનંદ? મેક્ષમાં એથી પણ અનંતગુણ આનંદ છે. એ અસંગનું સુખ છે. દુન્યવી સંગના તુચ્છ સુખમાં ટેવાયેલાને એની ગમ નથી પડતી પરંતુ એ સહજ સુખ અને સુખમય મેક્ષ અવશ્ય છે. એ થવો શક્ય પણ છે, કેમકે જે કારણોએ સંસાર છે, તેનાથી વિપરીત કારણે સેવતાં સંસારને અંત આવી શકે છે. જેમ સુવર્ણ અને માટીનાં મૂળથી સંગ છતાં ખાર આદિ પ્રયોગથી સુવર્ણ સર્વથા શુદ્ધ થઈ શકે છે, તેમ સમ્યગ્દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રની આરાધનાથી અનાદિ પણ કર્મસંગને નાશ થઈ ભવ્ય આત્મા સર્વથા શુદ્ધ-સિદ્ધ-બુદ્ધ-મુક્ત થઈ શકે છે. મુક્ત થયેલાને ફરી કદી કર્મને સંગ થતું નથી, એટલે હવે અક્ષય-અવ્યાબાધ
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
જૈનધર્મને સરળ પરિચય અનંત સુખ, અનંતજ્ઞાન, અનંતદર્શન, અને અનંતવીર્ય એ ચાર અનંતાની નિત્ય સ્થિતિ હોય છે. એમ તે આઠ કર્મના નાશથી શાશ્વત કાળ માટે મૂળ આઠ ગુણ પ્રગટ થાય છે. અને તેથી હવે કદીય એમને સંસાર નહિ, ગતિભ્રમણ નહિ, શરીર–ઇદ્રિયાદિ નહિ, શાતા-અશાતા, હર્ષ–ખેદ, યશઅપયશ વગેરે દ્વો નહિ. સપદ પ્રરૂપણુદિઃ
મેક્ષતત્વ અને બીજા પણ તને વિસ્તારથી વિચાર કરે છે તે એને લઈને સત્પદાદિ નવને દર માર્ગ દ્વારમાં વિચાર (વ્યાખ્યાન) થઈ શકે છે. “સત્પદાદિ એટલે. સત્ છે? દ્રવ્ય પ્રમાણ કેટલું? ક્ષેત્ર કેટલું ?...વગેરે. માર્ગ શુદ્વાર એટલે વસ્તુ વિચારવા માટેના મુદ્દા (points). એ ક્યા છે તે જોતા પહેલાં સત્પદપ્રરૂપણાદિ જોઈએ.
૧. સર્પદ પ્રરૂપણુએટલે તે તે પદ ( =નામ)વાળી વસ્તુની સત્તાને ગતિ, ઈન્દ્રિય વગેરે માર્ગદ્વારે (સ્થાન)માં પ્રરૂપવી તે. પ્રરૂપણ કથન, વિચારણા કરાય છે. દા. ત. સમ્યગ્દર્શન નરકગતિમાં છે? પૃથ્વીકાયમાં છે? કાયાગમાં છે ?...
૨. દ્રવ્ય પ્રમાણ =એ વસ્તુ પ્રમાણમાં કેટલી છે? ૩. ક્ષેત્ર કયી કે કેટલી જગામાં રહી છે?
૪. સ્પર્શના=વસ્તુ સાથે કેટલા આકાશ પ્રદેશને સ્પર્શ છે? પરમાણુનું ક્ષેત્ર એક આકાશપ્રદેશ, સ્પર્શના ૭
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૯
મોક્ષ : માગંણામાં સત્પદ આદિ આકાશપ્રદેશ. ચાર દિશાના ૪+ઉપર નીચેની બે દિશાના ૨. + ૧ પરમાણુએ ખુદ રેકેલ ૧ પ્રદેશ=૭.
૫. કાકી=એની કેટલી સ્થિતિ છે? કેટલો સમય ટકે?
૬. અંતર એ વસ્તુ ફરી બનવામાં વચ્ચે કેટલા કાળનું આંતરું પડી વિરહ પડે ?
૭. ભાગ-તે વસ્તુ સ્વજાતીયની કે પરની અપેક્ષાએ કેટલામે ભાગે છે?
૮. ભાવ=ઔદયિક વગેરે પાંચ ભાવમાંથી કયા ભાવે. એ વસ્તુ વતે છે?
૯. અલબહુત્વ વસ્તુના પ્રકારોમાં પરસ્પર ન્યૂનાધિક્તા. બતાવવી.
ભાવ ૫:–અહીં ભાવ એટલે કે વસ્તુમાં રહેતો પરિણામ એ પાંચ પ્રકારે છે. ૧. ઔદચિક,કર્મના ઉદયથી થતું. પરિણામ. જેમકે અજ્ઞાન, નિદ્રા, ગતિ, શરીર વગેરે, એ ઔદયિક ભાવે છે. ૨. પરિણામિક, – અનાદિને તેને પરિણામ, દા. ત. જીવત્વ, ભવ્યત્વ, વગેરે. ૩. ઔપશમિક ભાવ એટલે કે મેહનીય કર્મના ઉપશમથી થતો દા. ત. સમ્યકત્વ અને ચારિત્ર ભાવ. ૪. ક્ષાપથમિક ભાવ ઘાતી કર્મના ક્ષપશમથી થત ભાવ છે. દા. ત. જ્ઞાનાવરણ આદિ કર્મના ક્ષપશમથી પ્રગટ થતાં જ્ઞાન, દર્શન, ક્ષમા, દાન વગેરે; એ ક્ષાપશમિક ભાવે. છે. ૫. ક્ષાયિક,-કર્મના ક્ષયથી થતે પરિણમ. દા. ત.. કેવલજ્ઞાન, સિદ્ધત્વ વગેરે.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
જૈનધર્મનો સરળ પરિચય - મેક્ષ' શબ્દ એ શુદ્ધ (એક, અસમાસ્ત) અને વ્યુત્પરિસિદ્ધ પદ છે, માટે મેક્ષ સત્ વિદ્યમાન છે, પરંતુ બે પદવાળા “આકાશપુષ્પ' પદની જેમ એ અસત્ નથી. વ્યુત્પત્તિવાળું એક પદ કેઈ સત્ વસ્તુને જ કહેનારૂં હોય છે. ત્યારે આકાશપુષ્પ પદ આકાશ, પુષ્પ, એ બે પદથી બનેલું છે. અનેક પદથી બનેલનું વાચ સત્ જ હોય યાને એવી કેઈ વસ્તુ હોય જ એ નિયમ નથી.
૬૨. માર્ગાદ્વાર–માર્ગણું=શોધન કરવાના મુદ્દા. મેક્ષની વિચારણું ૧૪ માર્ગણ દ્વારેથી થાય છે. એ ૧૪ના ઉત્તર ભેદ દૂર છે. ૧૪ માર્ગનું–(૧) ગતિ ૪, (૨) ઈન્દ્રિય ૫, (૩) કાય ૬, પૃથ્વીકાયાદિ, (૪) ગ ૩, (૫) વેદ ૩ - સ્ત્રીવેદ-–નપુ, (૬) કષાય ૪, (૭) જ્ઞાન-અજ્ઞાન ૮, (૮) સંયમ ૭, (૯) દર્શન ૪, (૧૦) લેશ્યા ૬, (૧૧) ભવ્યત્વ અભવ્યત્વ ૨, (૧૨) સમ્યક્ત્વ ૬, (૧૩) સંસી–અસંસી ૨, અને (૧૪) આહારક-અનાહારક ૨. (આમાં ૭ સંયમ=સામાયિકાદિ પ+ દેશવિરતિ અને અવિરતિ. ત્યારે ૬ સભ્ય =ક્ષાયિક, ક્ષાપ૦, ૫૦, મિશ્રમેહસાસ્વાદન, અને મિથ્યાત્વ; એમ કુલ ૬૨ માર્ગણા. હવે આ દરેકમાં મોક્ષને સત્પદપ્રરૂપણ, દ્રવ્યપ્રમાણ વગેરેથી વિચારીએ.
આમાંથી મનુષ્યગતિ, પંચેન્દ્રિય, ત્રસકાય, ભવ્યત્વ, સંગ્નિ, યથાખ્યાત ચારિત્ર, ક્ષાયિક સમ્ય, અનાહારક, કેવલજ્ઞાન-કેવળદર્શન –આટલી માર્ગણુએ મોક્ષ થાય. બાકીમાં -નહિ. ગ, વેદ વગેરે શેલેશી વખતે છે જ નહિ; માટે એ
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
મક્ષ : માગંણમાં સત્પદ આદિ
૧૮૧ માર્ગદ્વારમાં મેક્ષ નથી થતું. આ “સતું એટલે મેક્ષ હેવાની વિચારણા થઈ. એ પ્રમાણે દર માર્ગશુઓમાં દરેકમાં દ્રવ્યપ્રમાણ, ક્ષેત્ર વગેરેની વિચારણા કરવાની અર્થાત કેટલી સંખ્યામાં જીવે મોક્ષે જાય, કેટલા ક્ષેત્રમાં,....વગેરે. વિચારવાનું.
(૧) સપદ,-એક્ષપદ સત્પદ છે; કેમકે અસત નહિ, કલ્પિત નહિ, પણ ખરેખર સત્ મોક્ષનું એ વાચક પદ છે. (૨) દ્રવ્યપ્રમાણ,-દા. ત. સિદ્ધી અનંતા છે, સર્વજીવથી અનંતમે ભાગે, અને સર્વ અભવ્યોથી અનંતગુણ છે. (૩-૪) ક્ષેત્ર અને સ્પર્શના–એક કે સર્વ સિદ્ધ કાકાશક્ષેત્રના અસંખ્યાતમા ભાગની અવગાહના તથા સ્પર્શનાવાળા છે. અવગાહ-ક્ષેત્ર કરતાં સ્પર્શના એ આજુબાજુએ સ્પષ્ટ આકાશ પ્રદેશથી અધિક છે. (૫) કાળ,-એક સિદ્ધની અપેક્ષાએ સાદિ અનંત કાળ છે. “સાદિ એટલે કે એક જીવની અપેક્ષાએ મેક્ષની શરૂઆત છે; પરંતુ “અનંત” એટલે પછી એ મેક્ષને નાશ નથી. સિદ્ધપ્રવાહની અપેક્ષાએ અનાદિ-અનંતકાળ છે. (૬) અંતર-સિદ્ધપણામાંથી સ્વવી, બીજે જઈઆવી, ફરીથી સિદ્ધ થાય, તે વચમાં આંતરું પડ્યું કહેવાય. પણ સિદ્ધને કદી ચવવાનું નથી માટે અંતર નથી. (૭) ભાગ –સિદ્ધો સર્વ જેના અનંતમે ભાગે છે. (૮) ભાવ-સિદ્ધોનું કેવલજ્ઞાન-દર્શન અને સિદ્ધભાવ ક્ષાયિક ભાવે છે. (૯) અલપબહુવ-સૌથી થડા નપુંસકપણે થયેલા સિદ્ધ છે, (નપુંતે જન્મથી. નહિ, પણ કૃત્રિમ, પાછળથી થયેલા). તેથી સંખ્યાતગુણ
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
જૈનધમ ને સરળ પરિચય
સ્ત્રીપણે થયેલા સિદ્ધ છે; અને એના કરતાં સંખ્યાતગુણુ પુરુષપણે થયેલા સિદ્ધ છે.
વધુમાં વધુ કેટલા આત્મા સતત ઉંચાં સુધી સિદ્ધ થાય ? ૧ થી ૩૨....૮ સમય સુધી ૮૪....૪ સમય સુધી
૩૩ થી ૪૮....૭
૯૬....૩
""
૪૯ થી ૬૦....૫ ‰ ૬૧ થી ૭ર....પ
99
""
૭૩ થી ૮૫ થી
""
""
૯૭ થી ૧૦૨....૨
૧૦૩ થી ૧૦૮....૧,,
""
""
એટલા સમય પછી આંતરું પડે, યાને જધન્ય એક સમય કોઈક માફ઼ે ન જાય.
27
""
""
૪૫ લાખ યાજન પ્રમાણ મનુષ્ય-લેાકમાંથી જ (૧) મનુષ્ય જ મેાક્ષે જાય. લેાકની ટોચે સિદ્ધશિલા પણ તેટલા માપની છે....(૨) ભરત-ઐરવતમાં ૩જા–૪થા આરામાં જ જન્મેલા મેાક્ષે જાય. અને મહાવિદેહમાં સત્તા મેલ્લે જઈ શકે.... (૩) યથાખ્યાત ચારિત્રી કેવળી જ મેક્ષે જાય. (૪) કોઈ સિદ્ધિ પામ્યા પછી વધુમાં વધુ છ માસે તેા ખીજા આત્માની સિદ્ધિ થાય જ. (૫) જેટલા આત્મા સિદ્ધ થાય તેટલા જીવ અનાદિ નિગેાદમાંથી બહાર નીકળે....
હવે બીજી રીતે અલ્પમહ્ત્વ જોઈ એ. કોઈ દેવથી ક્ષેત્રાન્તરમાં સહરણ કરાઇને સિદ્ધ અનેલા કરતાં જન્મક્ષેત્રે સિદ્ધ, ઉર્ધ્વ કરતાં અધાલાકે, તે કરતાં તિાંલાકે સિદ્ધ, સમુદ્ર કરતાં દ્વીપામાંથી,ઉત્સર્પિણી અવસર્પિણી કરતાં મહાવિદેહમાંથી, [ઉત્સ॰ કરતાં અવસમાં વિશેષાધિક], તિય "ચમાંથી આવીને સિદ્ધ થયેલા કરતાં મનુષ્યમાંથી આવીને સિદ્ધ થયેલા, તે
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષ : માર્ગણમાં સત્પદ આદિ
૧૮૩ કરતાં નરકમાંથી, તે કરતાં દેવમાંથી.., અતીર્થસિદ્ધ કરતાં તીર્થસિદ્ધ, અસંખ્યગુણ હોય.
સિદ્ધના ૧૫ ભેદઃ—
ચરમભવની અપેક્ષાએ સિદ્ધના ૧૫ ભેદ છે. ૧. કઈ જિનસિદ્ધ (તીર્થકર થઈને સિદ્ધ). ૨. કેઈ (સંખ્યાતગુણ) અજિનસિદ્ધ, ૩. કેઈ તીર્થસિદ્ધ (તીર્થ સ્થપાયા પછી મેસે ગયેલા), ૪. કેઈ અતીર્થ સિદ્ધ (તીર્થ સ્થપાયા પહેલા સિદ્ધ દા. ત. મરુદેવા), અથવા તીર્થ નષ્ટ થયા પછી સિદ્ધ, ૫. ગૃહસ્થલિંગ-સિદ્ધ (ગૃહસ્થશે કેવલજ્ઞાન પામેલા, ભરતચક્રી વિગેરે), ૬. અન્યલિંગ-સિદ્ધ (તાપસાદિ વલ્કલચીરી), ૭.
વલિંગસિદ્ધ (સાધુ વેશે), ૮–૯–૧૦ સ્ત્રી-પુરુષ-નપુંસકલિંગે સિદ્ધિ (નપું. ગાંગેય), ૧૧. પ્રત્યેકબુદ્ધ સિદ્ધ (વૈરાગ્યજનક નિમિત્ત પામી વિરાગી અને કેવળી થયેલ, કરકંડું), ૧૨. સ્વયંબુદ્ર સિદ્ધ (કર્મ સ્થિતિ લઘુ થવાથી બુદ્ધ, કપિલ), ૧૩. બુદ્ધબધિત સિદ્ધ (ગુરુથી ઉપદેશ પામી), ૧૪. એકસિદ્ધ (એક સમયમાં એક જ સિદ્ધ, શ્રી વીરવિલ્સ), અને ૧૫. અનેક સિદ્ધ; (એક સમયમાં અનેક સિદ્ધ બનેલા તે)
૫ મા-૬ ઠ્ઠા અંગે ધ્યાનમાં રાખવું કે પૂર્વભવમાં ચારિત્રની ખૂબ સાધના કરી હોય છે. નવતત્ત્વનો પ્રભાવ –
જીવ અજીવ વગેરે નવ તને જાણવાથી સમ્યકત્વસમ્યગ્દર્શન પ્રગટ થાય છે. એટલું જ નહિ, પણ નવ તત્વના વિસ્તૃત સ્વરૂપને ન જાણતો છત “આ તો જ સાચાં એવી
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
જૈનધર્મને સરળ પરિચય
ભાવથી શ્રદ્ધા કરનારે પણ સમ્યક્ત્વ પામે છે. કારણકે, સર્વજ્ઞ એવા શ્રીજિનેશ્વરદેવનાં સર્વ વચન સત્ય જ હોય છે. પણ એશ્ય વચન મિથ્યા નથી હોતું, આ બુદ્ધિ જેના મનમાં છે, તેનામાં સમ્યક્ત્વ કહ્યું છે. રાગ દ્વેષ કે અજ્ઞાનને લીધે જ હું બોલાય, પણ તે તે સર્વજ્ઞમાં છે નહિ, માટે એમનું કઈ પણ વચન જરાય અસત્ય નહિ, પણ બધું ય સાચું જ છે.
એક અંતમુહૂર્ત પણ જેને સમ્યકત્વ સ્પર્યું હોય, તે સંસારમાં અર્ધ પુદ્ગલપરાવર્તથી અધિક કાળ ન જ રહે વધુમાં વધુ એટલા કાળમાં મેક્ષે જાય જ. અનંતા કાળચક્ર. = એક પુદું – પરાવર્ત થાય. અનંતા પુદ્- પરાવર્ત=. અતીત કાળ.
જૈનદર્શનને વિષે જ્યારે જ્યારે પણ પ્રશ્ન થાય કે અત્યાર સુધીમાં કેટલા જીવ મેક્ષે ગયા ત્યારે ત્યારે એને ઉત્તર એ. છે કે એક નિગદમાં રહેલા અનંતાનંત જીવન અનંતમાં ભાગ જેટલી સંખ્યા જ મેક્ષ ગયેલાની છે.
૩૫. આત્માનો વિકાસક્રમઃ ૧૪ ગુણસ્થાનક
પૂર્વે જે મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને વેગરૂપી આશ્રવ બતાવ્યા, તે આત્માના આભ્યન્તર દોષ છે. એનાથી આત્મા નીચી સ્થિતિમાં રહે છે. એ ઓછા થતા આવે તેમ તેમ ગુણ પ્રગટ થતા જાય છે, આત્મા ગુણસ્થાનમાં આગળ આગળ વધે છે.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્માના વિકાસક્રમ : ૧૪ ગુણુસ્થાનક
જૈનશાસનમાં ચૌદ ગુણુસ્થાનકની ચેાજના બતાવવામાં
આવી છે, તેનાં નામ આ પ્રમાણેઃ
૧ મિથ્યાત્વ
૨ સાસ્વાદન
૩ મિશ્ર
૪ અવિરત સમ્યગ્દષ્ટ ૫ દેશિવરિત
૬ પ્રમત્ત
સવિરતિ
૧૮
૭ અપ્રમત્ત
૮ અપૂર્વકરણ ૯ અનિવૃત્તિખાદર
૧૦ સૂક્ષ્મસ પરાય
૧૧ ઉપશાંતમાહ ૧૬ ક્ષીણુમેાહ ૧૩ સયેાગીકેવળી
૧૪ અયાગીકેવળી
આમાં મિથ્યાત્વ અટકાવનારી રજે કે ઉપરના ગુણસ્થાનકે હાય, ‘અવિરતિ’ મૂકનારે ૫ મે અને ઉપર, ‘કષાય’ સથા રોકનારા ૧૧મે કે ઉપર, 6 પ્રમાદ ટાળનારા ૭મે યા ઉપરના ગુણહાણે, ને યાગ અટકાવનાર ૧૪મે ચડી મેક્ષ પામે.
"
૧. મિથ્યાત્વ એ દોષરૂપ હાવા છતાં, (૧) ગુણુની દૃષ્ટિએ જીવની નીચામાં નીચી કક્ષા બતાવવાની અપેક્ષાએ, તેમજ (૨) મિથ્યાત્વ હાસ પામ્યું હોય ત્યારે પ્રગટ થતા પ્રાથમિક ગુણની અપેક્ષાએ, અહીં મિથ્યાત્વ અવસ્થાને પહેલુ ગુણસ્થાન તરીકે કહેવામાં આવ્યું છે. આમાં પહેલી અપેક્ષામાં બધા જ એકેન્દ્રિયથી માંડી અસ'ની પંચેન્દ્રિય સુધીના જીવા તથા ભવાભિની યાને કેવળ પુદ્ગલરસિક સજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવે આવે. બીજી અપેક્ષામાં, વીતરાગ સર્વ જ્ઞ શ્રીતીર્થંકરભગવાનના વચનની શ્રદ્ધા નહિ પામેલા છતાં જે મેાક્ષાભિલાષી, સંસારથી ઉદ્વિગ્ન, માર્ગાનુસારી જીવ હાય, જે અહિંસા–સત્ય વગેરે પાંચ યમ અને શૌચ સતાષ-ઈશ્વર જૈન. સ. ૫. ૧૩
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
જૈનધર્મને સરળ પરિચય પ્રણિધાન-તપ-સ્વાધ્યાયસ્વરૂપ પાંચ નિયમ પાળવાવાળા હોય તે આવે. - ૨, સાસ્વાદન ગુણસ્થાનક એ પહેલા ગુણસ્થાનક કરતાં એટલું વિકાસવાળું છે કે એમાં મિથ્યાત્વદેષ ઉદયમાં નથી. છતાં આ ગુણસ્થાનક પહેલેથી ચઢીને નથી પ્રાપ્ત થતું, કિન્તુ ચેથા ગુણસ્થાનકેથી પડતાં આવે છે. તે આ રીતે કે જીવ જ્યારે સમ્યક્ત્વ-અવસ્થામાં ઢીલું પડે છે અને મિથ્યાત્વ ઉદય પામ્યા પહેલાં એના અનંતાનુબંધી કષાયે ઉદયમાં આવે છે, ત્યારે આ કષાયે ઘાતક હોવાથી એ એને સમ્યક્ત્વ ગુણ નષ્ટ કરે છે. છતાં હજુ મિથ્યાત્વ ઉદયમાં નથી આવ્યું એટલે જીવ ચોથેથી પડી બીજે સાસ્વાદન ગુણઠાણે આવે છે. અહીં ઉલ્ટી કરી નાખેલા સમ્યક્ત્વનું કંઈક લેશ આસ્વાદન કરે છે તેથી એ સાસ્વાદન કહેવાય છે. આ અવસ્થા અતિ અલ્પ કાળ (વધુમાં વધુ ૬ આવલિકા) ટકે છે, કેમકે ત્યાં અનંતાનુબંધી કષાયનું જેર મિથ્યાત્વને ઝટ ઉદયમાં ખેંચી લાવે છે, એટલે જીવ પહેલા ગુણસ્થાનકે ચાલ્યા જાય છે. - ૩. મિશ્ર ગુણસ્થાનક–પહેલા ગુણસ્થાનકવાળો જીવ મિથ્યાત્વ અને અનંતાનુબંધી રેકી મિશ્રમેહ વેદે છે ત્યારે આ ગુણસ્થાનક પામે છે. તેમજ ચોથાવાળો પણ સમ્યત્વ ગુમાવીને મિશ્રમેહ અનુભવે છે ત્યારે અહીં આવે છે, મિશ્ર એટલે જેમ નારિયેળી દ્વીપના વાસીને નાળિયેરને જ ખેરાક હેઈ અન્ન ઉપર રુચિ અરુચિ કાંઈ નથી, તેમ
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્માના વિકાસક્રમ ઃ ૧૪ ગુણુસ્થાનક
૧૮૭
જીવને તત્ત્વ ઉપર રુચિ, અરુચિ કાંઈ નહિ ને મિથ્યા તત્ત્વ પર પણ રુચિ નહિ, કિન્તુ વચલા મિશ્રભાવ.
૪. અવિરતિ સમ્યગ્દષ્ટિ—જીવ ઉપરાકત મિવ્યાત્વ– અનુ તાનુ॰-મિશ્રમેાહને રાકે અને સમ્યક્ત્વ ગુણુ પામે પરંતુ વ્રત નહિ, ત્યારે આ ગુણુસ્થાનકે આવે છે. સમ્યક્ત્વ ૩ રીતે પમાય છે. (૧) મિથ્યાત્વકના તદ્ન ઉપશમ કરાય, અર્થાત્ વિશિષ્ટ શુભ અધ્યવસાયના મળે અંતર્મુહૂત કાળના એ કનાં દળિયાંને આગળ પાછળ ઉયવશ કરી દઈ એટલા કાળ મિથ્યાત્વના સર્વથા ઉત્ક્રય વિનાના કરી દેવાય, ત્યારે ઉપશમ સમ્યક્ત્વ પમાય (ર) મિથ્યાત્વ કર્માંનાં દળિયાનુ સંશાધન કરી અશુદ્ધ અને અશુદ્ધ દળિયાના ઉદય રોકી શુદ્ધ દળિયાના ઉદય ભાગવાય ત્યારે યેાપશમ સભ્યત્વ પમાય છે. (૩) સમસ્ત શુદ્ધ -અશુદ્ધ-અશુદ્ધ મિથ્યાત્વ-કર્મ પુદ્ગલેાના, અન તાનુબંધી કષાયાના નાશપૂર્વક, નાશ કરાય ત્યારે ક્ષાયિક સમકિત પમાય છે ત્રણેયમાં શ્રદ્ધા તા એ જ જિનવચન પર જ હાય છે, જિનાક્ત નવ તત્ત્વ અને મેાક્ષમા તથા અરિહંતદેવ, નિન્થ મુનિ ગુરુ, ને જિનેાક્ત ધર્મ પર એકમાત્ર શ્રદ્ધા હાય છે. અહી હિંસાદિ પાપાના ત્યાગની પ્રતિજ્ઞા અર્થાત્ વિરતિ નથી કરી, માટે એ અવિરતિ સમ્યગ્દષ્ટિ કહેવાય છે.
૫. દેશવિરતિ ગુણસ્થાનક :—સમ્યક્ત્વ પામ્યા પછી જેવી શ્રદ્ધા કરી કે હિંસા-જૂઠ વગેરે પાપા ત્યાજ્ય છે,' એ પ્રમાણે એના આંશિક ત્યાગની પ્રતિજ્ઞા કરાય ત્યારે
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
જૈનધર્મને સરળ પરિચય એ અંશે વિરતિ અર્થાત દેશવિરતિ શ્રાવકનું ગુણસ્થાનક, પ્રાપ્ત થયું ગણાય.
૬. પ્રમત્ત (સર્વવિરતિ) ગુણસ્થાનક –વૈરાગ્ય ભરપૂર થઈ વીલ્લાસ વિસાવતાં હિંસાદિ પાપને સર્વથા સૂક્ષ્મ રીતે પણ ત્યાગ પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક કરાય ત્યારે સર્વવિરતિ, સાધુપણું આવ્યું કહેવાય. અહીં હજી પ્રમાદ નડી જાય છે તેથી પ્રમત્ત અવસ્થા છે, માટે એને પ્રમત્ત ગુણસ્થાનક કહે છે.
૭ અપ્રમત્ત ગુણ:- છઠ્ઠ ગુણસ્થાનકની અવસ્થામાંથી પ્રમાદને ત્યાગ કરાય ત્યારે અહીં અવાય છે. પરંતુ વિસ્મૃતિ. ભ્રમ, વગેરે પ્રમાદ એવા નાજુક છે કે એને ક્ષણભર ટાળ્યા હોય છતાં પાછા ઊભા થાય છે, એટલે ૭મું ગુણસ્થાનક અંતમુહૂર્તથી વધુ સમય ટકવા દેતા નથી, અને જીવને દહૂં ગુણસ્થાનકે તાણું જાય છે. પરંતુ સાધક આત્માની પ્રમાદની સામે સતત લડાઈ ચાલુ છે એટલે પાછા ઉપર સાતમે ચઢે છે. વળી પડે છે. પાછે ચઢે છે. એમાં જે અધિક વિશ્વાસ ફેરવે તે ૮ મે ગુણઠાણે ચડી જાય છે.
૮. અપૂર્વકરણ ગુણ : મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ અને કષાયની ૩ ચોકડીના ઉદય ટાળવાથી ઉમે ગુણસ્થાનકે અવાયું. હવે સંજવલન કષાયને રસ મંદ કરાય અને પાંચ અપૂર્વ કરવામાં આવે ત્યારે આ આઠમે ગુણસ્થાનકે અવાય છે. અહીં ખાસ કરીને મેહનીય કર્મને ઉપશમ કરનારી ઉપશમ શ્રેણી અથવા ક્ષય કરનારી ક્ષપકશ્રેણીએ ચઢાવનાર અદ્ભુત ધ્યાનમાં લીન બનાય છે, તથા ઉત્કૃષ્ટ શુભ અધ્યવસાયના.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્માને વિકાસક્રમ : ૧૪ ગુણસ્થાનક
૧૮૯ બળે ૧. અપૂર્વ સ્થિતિઘાત, ૨. અપૂર્વરસઘાત, ૩. અપૂર્વ ગુણશ્રેણી (અસંખ્યગુણ–અસંખ્યગુણ ક્રમથી કર્મરચના,) તેમજ ૪. અપૂર્વ ગુણસંક્રમ (અસંખ્યગુણ વૃદ્ધિએ પ્રામ્બદ્ધ કર્મનું બંધાતા કર્મમાં સંક્રમણ) અને પ. અપૂર્વ સ્થિતિબંધ –એ પાંચ અપૂર્વ સાધવામાં આવે છે.
૯ અનિવૃત્તિ બાદર ગુણ:-આઠમાને અંતે સૂક્ષ્મ પણ હાસ્યમેહનીય આદિ કર્મને સર્વથા ઉપશાન્ત યા ક્ષીણ કરી દે છે, શુભ ભાવમાં આગળ વધે છે, ત્યારે આ ગુણસ્થાનક પામે છે. અહીં એકસાથે પ્રવેશ કરનાર અનેકના આંતરિક ભાવ આખા ગુણસ્થાનક-કાળમાં એકસરખી ચઢતી કક્ષાએ આગળ વધે છે, પણ તેમાં તફાવત–તરતમતા (નિવૃત્તિ) નથી હતી, તેથી આને “અનિવૃત્તિ બાદર ગુણ” કહે છે. “બાદર’ એ દૃષ્ટિએ કે હજી અહીં સ્થૂલ કષાય ઉદયમાં છે.
૧૦ સૂમ સંપરાય ગુણસ્થાનક – એ બાદર કષાયને ઉપશમાવી યા ક્ષીણ કરી દઈને હવે સંપાય એટલે કે કષાય, તે પણ માત્ર લેભ (રાગ) સૂક્ષ્મ કેટિને ઉદયમાં રહે ત્યારે આ ગુણસ્થાનકે અવાય છે.
૧૧ ઉપશાત મેહ ગુણ :–ઉક્ત સૂક્ષ્મ લોભને પણ તદ્દન ઉપશાંત કરી દેવાય ત્યારે ઉપશાંત મેહનું આ ગુણસ્થાનક પમાય છે. અહીં જીવ વીતરાગ બને છે. મેહનીય કર્મ ઉપશાંત કર્યા એટલે એને તત્કાલ ઉદય સર્વથા રોક્યો પરંતુ સિલિકમાં તે એ પડ્યા છે, તેથી અંતર્મુહૂર્તમાં જ એ પાછા ઉદયમાં આવી જીવને નીચેના મુહુસ્થાનકમાં ઘસડે
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
જૈનધર્મને સરળ પરિચય
છે. એટલે અહીં સર્વથા ઉપશાન્ત થવાથી જે વીતરાગ દશા અને યથાખ્યાત ચારિત્ર મળ્યું હતું તે લુપ્ત થઈ જાય છે.
૧૨. ક્ષીણમેહ ગુણસ્થાનક :-જેમણે મોહનીય કર્મની ઉપશમના કરતાં રહેવાનું કર્યું તે તે ૧૧ મું ગુણ પામે છે, પરંતુ જેમણે પહેલેથી જ ક્ષપણુ (ક્ષય) કરવા માંડી, તે ૧૦માને અંતે મોહ સર્વથા ક્ષીણ થઈ જતાં તરત ૧૨મે આવી ક્ષીણમેહ વીતરાગ બને છે. હજી અહીં જ્ઞાનાવરણ–દર્શાનાવરણ-અંતરાય નામના ઘાતકર્મ ઉદયમાં વતે છે, તેથી એ સર્વજ્ઞ નથી બન્યા, પણ છદ્મસ્થ વીતરાગ છે.
૧૩ સગી કેવળી ગુણ૦ –બારમાને અંતે સમસ્ત ઘાતી કર્મોને નાશ કરે છે ત્યારે અહીં આવી કેવળજ્ઞાનદર્શન પામે છે, સર્વજ્ઞ બને છે. એથી લોકાલોકના ત્રણેય કાળના સમસ્ત ભાવેને પ્રત્યક્ષ જુએ છે. હજી અહીં ઉપદેશ, વિહાર, આહારપાણી વગેરે પ્રવૃત્તિ ચાલુ છે, એ વચન-કાયાના એગ છે, તેથી એ સગી કેવળી કહેવાય છે. ૧૧-૧૨-૧૩મે ગુણસ્થાનકે માત્ર યુગ નામને આશ્રવ બાકી છે, તેથી માત્ર શાતાદનીય કર્મ બાંધે છે. પછી મેક્ષે જવાની તૈયારી હોય ત્યારે શુકલધ્યાનના ત્રીજા–ચેથા પ્રકાર વડે બાદર અને સૂમ મન-વચન-કાયાના વેગોને અટકાવે છે.
૧૪. અગી કેવળી ગુણસ્થાનક – ૧૩માને અંતે સર્વ ને સર્વથા અટકાવી દે છે ત્યારે આત્મપ્રદેશ જે પૂર્વે વેગથી કંપનશીલ હતા તે હવે સ્થિર શેલેશ–મેરુ જેવા બની જાય છે. એને શૈલેશીકરણ કહે છે. અહીં અ
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્માને વિકાસક્રમ : ૧૪ ગુણસ્થાનક
૧૯૧
રૂ-૩-પાંચ હસ્વ સ્વરના ઉચ્ચારણુ જેટલો જ કાળ રહે છે. એમાં સમસ્ત અઘાતી કર્મને નાશ કરી અંતે સર્વકર્મરહિત, અરૂપી, શુદ્ધ, અનંત જ્ઞાન-દર્શન–સુખમય બની આત્મા મેક્ષ પામે છે, અને એક જ સમયમાં ૧૪ રાજલકના મથાળે સિદ્ધશિલાની ઉપર જઈ શાશ્વત કાળ માટે સ્થિર થાય છે.
જૈન શાસનમાં જ આ મિથ્યાત્વાદિ સંસાર–કારણે અને એના બરાબર પ્રતિપક્ષી સમ્યકત્વાદિ મેક્ષિકારણે તથા એ મેક્ષકારણે સેવવામાં આત્માનું ૧૪ ગુણ સ્થાનકની પાયરીએ થતું ઊર્ધીકરણ બતાવ્યું છે.
-
-
૩૬. પ્રમાણે અને જન શાળાના વિભાગ
વસ્તુને બોધ બે રીતે થાય છે, એક કેઈ અપેક્ષા રાખ્યા વિના વસ્તુને સમગ્ર રૂપે જોવાય છે, અને બીજે, અમુક અપેક્ષાએ અંશે જોવાય છે. આંખ ખેલી, ઘડો જે, એ ઘડાને સમગ્ર રૂપે બંધ થયું કહેવાય. પણ શહેર બહાર ગયા અને યાદ આવ્યું કે “ઘડે શહેરમાં રહ્યો એ અંશે બધ કર્યો ગણાય, કેમકે એમ તે “ઘડે ઘરમાં રહ્યો છે. પાણિયારામાં રહ્યો છે,....યાવત્ પિતાના અવયવમાં રહ્યો છે.” એવા પણ ઘડામાં અંશે છે, પરંતુ અમુક અપેક્ષા યાને દૃષ્ટિ રાખીને બેધ કર્યો કે “શહેરમાં રહ્યો.” તેથી એ અંશે બોધ થયે કહેવાય. તે સમગ્ર રૂપે થતા બેધને સક્લાદેશ અર્થાત્ પ્રમાણુ કહેવાય છે. અંશે થતા બેધને વિકલાદેશ અર્થાત્ “નય
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
:૧૯૨
જૈનધર્મનો સરળ પરિચય કહેવામાં આવે છે. પ્રમાણ અને નય એ જ્ઞાનના જ બે પ્રકાર છે. પ્રમાણજ્ઞાન સમગ્ર રૂપે થતું હેઈએમાં અમુક અપેક્ષાએ આમ છે એવું નથી. જીભથી સાકર મીકી જાણી કે શાસ્ત્રથી નિગોદમાં અનંત જીવ જાણ્યા, એમાં કાંઈ વચમાં અપેક્ષા ન આવી, પરંતુ ઘડો રામલાલને હેવાનું જાણ્યું એમાં અપેક્ષા છે કે માલિકીની દૃષ્ટિએ, અગર બનાવટની દષ્ટિએ, ચા સંગ્રાહપણની દૃષ્ટિએ, અર્થાત્ ઘડો રામલાલ નામના માલિકને કે બનાવનારને અથવા સંગ્રાહકને છે, એવું જ્ઞાન. આ અપેક્ષાએ અશે થતું જ્ઞાન એ નય છે.
પ. પ્રમાણુ –પ્રમાણજ્ઞાન બે પ્રકારે છે. ૧. પ્રત્યક્ષ અને ૨. પક્ષ. પ્રત્યક્ષ એટલે “અક્ષ” (આત્મા)ને “પ્રતિ” અર્થાત્ સાક્ષાત (બાહ્ય સાધન વિના) થાય તે, પરોક્ષ એટલે આત્માને “પર” એટલે કે ઈન્દ્રિય વગેરે કઈ સાધન દ્વારા થાય તે. પક્ષજ્ઞાનના બે પ્રકાર છે. ૧. મતિજ્ઞાન અને ૨. શ્રુતજ્ઞાન. પ્રત્યક્ષજ્ઞાનના ત્રણ પ્રકાર છે. ૧. અવધિજ્ઞાન ૨. મન:પર્યાયજ્ઞાન અને ૩. ક્વળજ્ઞાન. આમ પ્રમાણજ્ઞાનના પાંચ પ્રકાર થયા. મતિ, શ્રત, અવધિવ, મન ૫ર્યાય, અને કેવળજ્ઞાન.
૧. મતિજ્ઞાન–મતિજ્ઞાન ઈન્દ્રિયે અને મનથી થાય છે. ચક્ષુથી રૂપી દ્રવ્ય અને રૂપ(વર્ણ), સંખ્યા, આકૃતિ વગેરેનું જ્ઞાન થાય. દા. ત. જોયું–‘આ ઘડે છે, લાલ છે, એક જ છે, ગેળ છે, ઈત્યાદિ. ધ્રાણેન્દ્રિયથી ગંધનું ભાન થાય,–“આ સુગંધિ ક્યાંથી આવી?” રસનેંદ્રિયથી રસનું-“આમાં મિઠાશ
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રમાણે અને જૈન શાસ્ત્રોના વિભાગ
૧૯૩ સારી છે.” સ્પર્શનેંદ્રિયથી સ્પર્શનું,–“આ સુવાળું છે.” શ્રોત્રેન્દ્રિયથી શબ્દનું “વાહ કે મધુર શબ્દ!” ને મનથી ચિંતન, સ્મરણ, અનુમાન, તર્ક વગેરે થાય છે. દા. ત. “કાલે જઈશ.” “પેલો માર્ગમાં મળેલો,' “ધુમાડો દેખાય છે માટે અગ્નિ સળગતો હશે.” વગેરે.
મતિજ્ઞાનમાં ચાર કક્ષા છે.–૦ પહેલાં “કંઈક એવું ભાન થાય છે એ “અવગ્રહ” પછી ૦ “આ શું હશે? અમુક નહિ, અમુક સંભવે છે એ “ઈહા.” બાદ ૨ અમુક જ છે એ નિર્ણય એ “અપાય.” અને પછી જ એ ભૂલી ન જવાય એવી એકસાઈ એ “ધારણું.” આમ મતિજ્ઞાન ચાર પ્રકારે થયું,-અવગ્રહ, ઈહા, અપાય અને ધારણા. ૦ દા. ત. સ્વર કાને આવતાં “કંઈક વાગે છે, “એ અવાજ તબલાને છે કે ઢાલકને ? વિશેષનાએ ઢલકને લાગે છે.” બરાબર ઢલકને જ છે.” એમ શ્રોત્રેન્દ્રિયથી અવગ્રહ-ઈહા -અપાય મતિજ્ઞાન કર્યા, પછી મનમાં એ અવાજ ચેકસ ધારી રાખ્યો તે ધારણુ મતિજ્ઞાન થયું. એ અવગ્રહમાં પણ બે પ્રકાર છે,-એ, કંઈક એવું ભાસ વ્યક્ત થવા માટે પહેલાં પદાર્થ ઈન્દ્રિયના સંપર્કમાં જોડાતા જાય તે વ્યંજન નાવગ્રહ, અને પછી “કંઈક એવો પદાર્થને ભાસ થાય તે અર્થાવગ્રહ કહેવાય. ઉંઘતા માણસને કેટલેક વખત એના નામના શબ્દ કાને અથડાયા કરે છે, પછી એને કંઈક અવાજ ભાસે છે. ત્યાં શબ્દ અથડાવામાં અવ્યક્ત ચેતના જાગ્રત્ થઈ રહી છે, તેથી એને પણ (વ્યંજનાવગ્રહ) જ્ઞાન કહેવામાં આવે
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
અથડાવાનું
નહિ,કિંતુ અશ્વ
૧૯૪
જૈનધર્મને સરળ પરિચય છે. ભીંત પર પણ શબ્દ અથડાય છે, છતાં એને આવું કાંઈ નથી થતું. માટે અજીવને અથડાવાનું જુદું, અને સજીવ ઈન્દ્રિએને અથડાવાનું જુદું. એ માત્ર સંપર્ક નહિ, કિંતુ અવ્યક્ત ચૈતન્યસ્કુરણ છે, અવ્યક્ત જ્ઞાન છે. આ વ્યંજનાવગ્રહ ચક્ષુ અને મન સિવાય ચાર ઈન્દ્રિયને જ હોય છે, કેમકે ચક્ષુ અને મનને પિતાના વિષયને સંપર્ક થવાની જરૂર નથી, માત્ર
ગ્ય દેશમાં આવેલી વસ્તુને અડ્યા વિના ચક્ષુ પકડી લે. છે. એમ મન પણ વિષયને અડ્યા વિના ચિંતવી લે છે.
મતિજ્ઞાનના રૂપકે :-(૧) મનથી ભાવિને વિચાર થાય તે ચિંતા. (૨) ભૂતકાળને યાદ આવે તે સ્મૃતિ. (૩) વર્તમાનને વિચાર આવે તે મતિ યા સંજ્ઞા. (૪) “આ એજ માણસ છે.” એમ વર્તમાન સાથે ભૂતકાળનું અનુસંધાન થાય તે પ્રત્યભિજ્ઞા (૫) “અમુક હોય તે અમુક હોવું જ જોઈએ, એ વિકલ્પ તે તર્ક. (૬) હેતુ જેઈને કલ્પના થાય તે અનુમાન. દા. ત. નદીમાં પૂર જોઈને લાગે કે “ઉપર વરસાદ પડ્યો હશે? (૭) દેખાતી કે સંભળાતી વસ્તુ અમુક વિના ન ઘટે માટે એ અમુકની કલ્પના તે અર્થોપત્તિ. દા. ત. કોઈ સશક્ત માણસ છે. તે દિવસે ખાતો નથી એમ જાણ્યા પછી થાય કે જરૂર તે રાત્રે ખાતે હશે.
૨. શ્રતાન–એ ઉપદેશ સાંભળીને કે લખાણ વાંચીને થાય છે. અમુક શબ્દ સાંભળ્યા છે તે શ્રોત્રથી શબ્દનું મતિજ્ઞાન થયું. એ તે ભાષા ન જાણતા હોય એને પણ થાય. પરંતુ શબ્દ-શ્રવણ પછી એના પરથી ભાષાના જાણકારને પદાર્થ બોધ
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રમાણે! અને જૈન શાસ્ત્રાના વિભાગ
થાય, કહેવાની વસ્તુ સમજાય તે શ્રુતજ્ઞાન છે. એ શાસ્ત્રથી થાય, કોઈના ઉપદેશથી યા સલાહ કે શિખામણથી પણ થાય. જ્યાં જ્યાં ઉપદેશ આગમ વગેરેને અનુસરીને જ્ઞાન થાય ત્યાં ત્યાં તે શ્રુતજ્ઞાન છે.
૧૯૫.
શ્રુતજ્ઞાનના ૧૪ ભેદ છે. અક્ષરશ્રુત, અક્ષરથી મેધ થાય તે. અનક્ષરશ્રુત-ખુંખાર કે માથું આંગળી આદિની ચેષ્ટા વગેરેથી એધ થાય તે. સજ્ઞિશ્રુત-મન સંજ્ઞાવાળાને થાય તે; અસ નાિશ્રુત—એકેન્દ્રિયાદિ જીવાને થાય તે;
સભ્યશ્રુત--સમકિતીના શ્રુતબેધ, મિથ્યાશ્રુત મિથ્યાત્વીના શાસ્ત્રબેાધ, ૭ સાદિશ્રુત-ભરતાદિ ક્ષેત્રમાં આદિ. પામનાર શ્રુત; અનાદિશ્રુત મહાવિદેહમાં અનાદિથી ચાલ્યું આવતું શ્રુત; છે સપ વસિતશ્રુત નાશ પામનારું શ્રુતજ્ઞાન; અપ વસિતશ્રુત--અવિનાશી શ્રુતધારા; ગમિશ્રુત-સરખા ગમ યાને આલવા(ફકરા)વાળું શ્રુત, અગમિકશ્રુત-એથી ઊલટુ'; અંગપ્રવિષ્ટશ્રુત-આચારાંગથી દૃષ્ટિવાદ સુધીના ૧૨ અંગનું શ્રુત; અનંગપ્રવિષ્ટશ્રુતઅગ બહારના ‘આવશ્યક આદિ શાસ્ત્રનું શ્રુત॰
સમ્યક્ શ્રુતમાં જિનાગમા તથા જૈન શાસ્ત્રા આવે, મૂળ એ સજ્ઞ શ્રી તીથી કરદેવની વાણીમાંથી પ્રગટેલા છે. માટે સમ્યક્ છે.
૪૫ આગમ :—તીર્થ"કર ભગવાન સંસારવાસ તજીચારિત્ર અને ખાદ્ય-આભ્યંતર તપની સાધના કરીને વીતરાગ સજ્ઞ અને છે,પછી એ ગણધર શિષ્યાને ઉપન્નઈ વા
'
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬
જૈનધર્મને સરળ પરિચય વિગઈ વા, ધૂઈ વા” એ ત્રણ પદ (ત્રિપદી) આપે છે. ત્યાં એના શ્રવણ ઉપર એમની પૂર્વજન્મની વિશિષ્ટ સાધના, બુદ્ધિશદ્ય, તીર્થકર ભગવાનને યોગ, ચારિત્ર વગેરે વિશિષ્ટ કારણે આવી મળવાથી, એ ગણધરદેવેને શ્રુતજ્ઞાનાવરણ કર્મને અપૂર્વ ઉપશમ યાને અમુક રીતને નાશ થાય છે. એથી વિશ્વનાં તત્ત્વને પ્રકાશ થવાથી એ બાર અંગ (દ્વાદશાંગી) આગમની રચના કરે છે, ને સર્વજ્ઞ પ્રભુ એને પ્રમાણિત કરે છે. તે બાર અંગ આક–આચારાંગ, સૂત્રકૃતાંગ, સ્થાનાંગ, સમવાયાંગ, ભગવતી (વ્યાખ્યા પ્રજ્ઞપ્તિ), જ્ઞાતાધર્મકથા, ઉપાસકદશાંગ, અંતકૃતદશાંગ, અનુત્તરપપાતિકદશાંગ, પ્રશ્નવ્યાકરણ, વિપાસૂત્ર અને દષ્ટિવાદ. આ ૧૨ મા અંગ “દૃષ્ટિવાદમાં ૧૪
પૂર્વ નામના માહશાસ્ત્રોનો સમાવેશ છે. વીરપ્રભુના નિર્વાણ પછી હજારેક વર્ષે એ દષ્ટિવાદ આગમ વિચ્છેદ પામી ગયું છે. એટલે બાકી રહ્યા ૧૧ અંગ. એ ૧૧ + “પપાતિક વગેરે ૧૨ ઉપાંગ + બૃહકલ્પ વગેરે ૬ છેદસૂત્ર + આવશ્યક, દશવૈકાલિક, ઉત્તરાધ્યયન, ઘનિર્યુક્તિ એ જ મૂળસૂત્ર + નંદીસૂત્ર અને અનુગદ્વાર એ ૨ + ૧૦ પ્રકીર્ણક શાસ્ત્ર (ગચ્છાચાર પન્ન વગેરે) = એમ કુલ ૪૫ આગમ આજે ઉપલબ્ધ છે. પંચાંગી આગમ –
દસ આગમસૂત્ર પર શ્રત કેવલી ચૌદપૂર્વધર આચાર્ય શ્રીભદ્રબાહુસ્વામીએ કબદ્ધ ટૂંકી વિવેચન લખી છે, તે “નિયુક્તિ, એના પર પૂર્વધર મહર્ષિએ લેકબદ્ધ વધુ વિવેચન કર્યું છે તે “ભાષ્ય, અને ત્રણેયના ઉપર આચાર્ય
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રમાંણો અને જૈન શાસ્ત્રોના વિભાગ
૧૯ ભગવંતોએ પ્રાકૃત-સંસ્કૃત વિવેચન કર્યા છે તે “ચૂણિ ? અને “ટીકા” કહેવાય છે. એમ સૂત્ર-નિર્યુક્તિ-ભાગ–ચૂર્ણિ ટીકા એ પંચાંગી આગમ કહેવાય છે. અન્ય જૈન શાસ્ત્રો :
આ સિવાય તત્ત્વાર્થ મહાશાસ્ત્ર, જીવવિચાર, નવતત્વ, દંડક, સંગ્રહણ, ક્ષેત્રસમાસ, છ કર્મગ્રંથ, પંચસંગ્રહ, કર્મ પ્રકૃતિ દેવવંદનાદિ ભાષ્ય, લેકપ્રકાશ, પ્રવચનસારોદ્ધાર વગેરે અનેકાનેક પ્રકરણ શાસ્ત્રો બહુશ્રુત આચાર્યોએ રચ્યા છે.
ઉપદેશ-શાસ્ત્રોમાં ઉપદેશમાળા, ઉપદેશ પદ, પુષ્પમાળા.. ભવભાવના, ઉપદેશતરંગિણી, અધ્યાત્મકલ્પદ્રુપ, શાંતસુધારસ, ૩૨ અષ્ટક, ઉપમિતિભવપ્રપંચા કથા વગેરે શાસ્ત્ર છે. આચારગ્રન્થમાં શ્રાવકધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ, શ્રાદ્ધવિધિ, ધર્મરત્નપ્રકરણ શ્રાદ્ધપ્રતિક્રમણવૃત્તિ, આચારપ્રદીપ, ધર્મબિંદુ, પંચાશક, ૨૦ વીશી, ષડશક, ધર્મસંગ્રહ, સંઘાચારભાષ્ય, વગેરે છે.
૦ ગગ્રન્થમાં ધ્યાનશતક, યેગશતક, ગબિંદુ, ગદષ્ટિસમુચ્ચય, ગશાસ્ત્ર, અધ્યાત્મસાર, ૩૨ બત્રીશી, યેગસાર, વગેરે છે. | દર્શનશાસ્ત્રોમાં સન્મતિતક, અનેકાંતવાદ, લલિતવિસ્તરા, ધર્મ સંગ્રહણી, શાસ્ત્રવાર્તાસમુચ્ચય, દર્શનસમુચ્ચય
સ્યાદ્વાદ-રત્નાકર. ઉત્પાદાદિસિદ્ધિ, નપદેશ, અનેકાંતવ્યવસ્થા, પ્રમાણુમિમાંસા, ન્યાયાવતાર, દ્રવ્ય-ગુણ–પર્યાયને રાસ...વગેરે.
ચરિત્રગ્રન્થમાં – વસુદેવહીંડી, ત્રિષષ્ઠિશલાકાપુરુષ
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
ચરિત્ર, કુવલયાળા, સમરાચ્ચિકહા, તર’ગવતી, વગેરે અનેક ચરિત્રા છે.
જૈનધમ ના સરળ પરિચય
ભવિસયત્તચરિય,
–
શબ્દશાસ્ત્રમાં :- સિદ્ધહેમવ્યાકરણ, બુદ્ધિસાગર વ્યા॰, અભિધાન-ચિંતામણિ, અનેકાથ નામમાલા, કાવ્યાનુશાસન; લિંગાનુશાસન, છંદ પર વૃત્તરત્નાકર, ન્યાયસંગ્રહ, દેશીનામમાળા વગેરે છે.
કાવ્યશાસ્ત્રોમાં : તિલકમંજરી, ઢયાશ્રયકાવ્ય, શાલિભદ્રચરિત્ર, હીરસૌભાગ્ય, જૈનમેઘદૂત, ગૌતમીયકાવ્ય, વિજયપ્રશસ્તિ, કુમારપાળ ચરિત॰, શાંતિનાથ મહાકાવ્ય. ચૈાતિષશાસ્ત્રાદિઃ- આરભસિદ્ધિ, નારચંદ્ન, લગ્ન
6
શુદ્ધિ આ સિવાય વાસ્તુસાર વગેરે શિલ્પશાસ્ત્ર, તથા બીજા શાસ્ત્રો ગુજરાતી રાસા ઈત્યાદિ અનેકાનેક વિષયેાનાં અનેક શાસ્ત્રી છે.
૩. અવધિજ્ઞાન
અવિધ એટલે મર્યાદા, અર્થાત્ રૂપી દ્રવ્ય પૂરતુ, અને ઇન્દ્રિય વગેરેની સહાય વિના આત્માને સીધુ જ પ્રત્યક્ષ થાય તે અવધિજ્ઞાન છે, દેવ અને નારકને આ જન્મસિદ્ધ હાય છે, અને મનુષ્ય તિય ચને તપ વગેરે ગુણથી પ્રગટે છે. એટલે એક ભવપ્રત્યયિક, બીજી ગુણપ્રત્યયિક. એ કેટલાય દૂર દેશ– કાળના રૂપી પદાર્થ પ્રત્યક્ષ જોઈ શકે છે.
છે
અવધિજ્ઞાન પ્રતિપાતી અપ્રતિપાતી વગેરે છ પ્રકારે છે. અવધિજ્ઞાન કાઇ નાશ પામે છે, અગર કોઈ ટકી રહે છે, તે પ્રતિપાતી અને અપ્રતિપાતી; વળી કોઈ ઉત્પત્તિક્ષેત્રની
-:
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રમાણે અને જૈન શાસ્ત્રોના વિભાગ
૧૯૯ બહાર જીવની સાથે જઈ શકે છે, તો કોઈ નથી જઈ શકતું તે અનુગામી. અનુગામી વળી કઈ વધતું ચાલે છે, તે કઈ ઘટતું તે વર્ધમાન અને હીયમાન એમ છ પ્રકાર છે.
૪, મન:પર્યાય જ્ઞાન –
અઢીદ્વીપમાં રહેલા સંજ્ઞીપંચેન્દ્રિય જીવોએ ચિંત્વન માટે મને વર્ગણામાંથી જે મન બનાવેલ હોય, તે મનનું પ્રત્યક્ષ કરવાનું ખાસ કાર્ય મન:પર્યાયજ્ઞાન કરે છે. એ અપ્રમાદી મુનિમહર્ષિને થાય છે. એના પ્રકાર છે,–૧. જુમતિ, ને ૨. વિપુલમતિ. પહેલાથી સામાન્ય રૂપે જુએ છે, દા. ત. આ માણસ ઘડો ચિંતવી રહ્યો છે?” ત્યારે બીજાથી વિશેષ જાણે છે, જેમકે આ પાટલીપુત્રનગર અને અમુક કાળે તથા અમુકે બનાવેલે ઘડે વિચારી રહ્યો છે.'
૫. કેવળજ્ઞાન – - ત્રણેય કાળના સર્વદ્રવ્યના સર્વપર્યાયને પ્રત્યક્ષ જોઈ શકે તે કેવળજ્ઞાન. ત્યાં હવે વિશ્વની કઈ કાળની કેઈજ વસ્તુનું અજ્ઞાન નથી, માત્ર જ્ઞાન જ છે. આત્મા સમ્યક્ત્વ સહિત સર્વવિરતિ ચારિત્ર વગેરે ગુણસ્થાનકે ચઢતે આગળ જઈ શુકલધ્યાનથી સર્વ મેહનીય કર્મને નાશ કરવા પૂર્વક સર્વ જ્ઞાનાવરણુ-દર્શનાવરણ–અંતરાય કર્મને નાશ કરે ત્યારે કેવળજ્ઞાન પ્રગટ થાય છે. જ્ઞાન નવું કઈ બહારથી નથી આવતું, આત્માના સ્વરૂપમાં બેઠું જ છે. માત્ર ઉપર આવરણ લાગ્યાં છે, એ જેમ જેમ તૂટે તેમ તેમ જ્ઞાન પ્રગટતું આવે
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
જૈનધર્મને સરળ પરિચય છે. સર્વ આવરણ નષ્ટ થયે, સમસ્ત લોકાલોકને પ્રત્યક્ષ કરતું કેવળજ્ઞાન પ્રગટે છે. | સર્વજ્ઞતા શાથી? આત્મા જડથી જુદો પડે છે તે જ્ઞાન સ્વભાવને લઈને. એના પરનાં આવરણ ખસે તેમ તેમ એ જ્ઞાન પ્રગટ થાય. હવે દર્પણની જેમ જ્ઞાનને સ્વભાવ સેયને પકડવાને છે, સેય પ્રમાણે પરિણમવાને છે. જે કઈ જ આવરણ હવે બાકી નથી તે સહજ છે કે એ સર્વ શેયને વિષય કરે. જ્ઞાન આટલું જ જાણે, વધુ નહિ” એમ જ્ઞાનની લિમિટ બાંધવામાં કઈ યુક્તિ નથી. મન કેટલું ચિંતવી શકે એની લિમિટ ક્યાં બંધાય છે? માટે કેવળજ્ઞાનમાં સર્વ પ્રત્યક્ષ છે.
આવું સર્વ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન જેને થાય એ જ જગતને સત્ય તત્વ અને સાચે મેક્ષમાર્ગ બતાવી શકે; એ જ પરમ આપ્ત પુરુષ કહેવાય; અને એમનું વચન જ અર્થાત્ “આગમ” પ્રમાણભૂત હોઈ શકે. પછી એમનાં વચનને બરાબર અનુસરનારા પણ આપ્ત કહી શકાય. દા. ત. ગણધર મહર્ષિ. એમનાં આગમ પ્રમાણ છે.
પાચે જ્ઞાન એ પ્રમાણ છે. એમાં અવધિજ્ઞાનાદિ ત્રણને પ્રત્યક્ષપ્રમાણમાં અને મતિજ્ઞાન-શ્રુતજ્ઞાનને પક્ષ પ્રમાણમાં ગણ્યાં, તે પારમાર્થિક દષ્ટિએ. વ્યવહારમાં ઈન્દ્રિયથી સાક્ષાત્ થતું જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ કહેવાય છે, તે સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ છે. મતિ અને શ્રુતજ્ઞાનમાં પ્રત્યક્ષ, અનુમાન, ઉપમાન, આગમ, અથપત્તિ વગેરે પ્રમાણેનો સમાવેશ થઈ જાય છે. વાદીની
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિરનો નિ,
? વાદ ચાલે ત્યાં
વાય
પ્રમાણે અને જૈન ધર્મના વિભાગો
૨૦૧ સભામાં મુખ્યત્વે પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન એમ બે પ્રમાણને આશ્રય કરાય છે.
અનુમાન પ્રમાણમાં એક પ્રત્યક્ષ દેખાતી યા સંભળાયેલી વસ્તુ યાને હેતુ ઉપરથી બીજી એની સાથે અવશ્ય સંબદ્ધ વસ્તુ હોવાનો નિર્ણય કરવામાં આવે છે. દા. ત. દૂરથી ધજા કે શિખર જોઈ મંદિરને નિર્ણય થાય એ અનુમાન. (૧) વાદ ચાલે ત્યાં પહેલી સ્થાપના કરાય તે પ્રતિજ્ઞાવાક્ય જેમકે પર્વત પર અગ્નિ છે. (૨) એને સિદ્ધ કરવા માટે હેતુ આપવામાં આવે છે, દા. ત. કેમકે ત્યાં ધુમાડે દેખાય છે, એ હેતુવાક્ય. (૩) પછી વ્યાપ્તિ અને ઉદાહરણ બતાવવામાં આવે છે, દા. ત. જ્યાં જ્યાં ધુમાડો હોય ત્યાં ત્યાં અગ્નિ અવશ્ય હોય; જેમકે રસોડામાં અગ્નિ વિના ધુમાડો ન હોઈ શકે, ન ઘટી શકે. અહીં વિના ન હોઈ શકે એ અવિનાભાવી, અન્યથાનુપપન્ન. આમાં વિના = અન્યથા. ન ઘટી શકે = અનુપપન્ન. ધુમાડે અગ્નિની દૃષ્ટિએ અવિનાભાવી છે, અન્યથાનુપપન્ન છે. આ અવિનાભાવ કે અન્યથાનુપપન્નત્વને વ્યાપ્તિ કહે છે. અવિનાભાવીને વ્યાપ્ય અને બીજા સંબંધીને વ્યાપક કહે છે. ધુમાડે વ્યાપ્ય છે, અને અગ્નિ વ્યાપક છે. વ્યાપ્ય-વ્યાપકની વચ્ચે રહેલ વ્યામિની ખબર હોય તે (૧) વ્યાપ્ય પરથી વ્યાપકનું અનુમાન થઈ શકે; એ અન્વયિ વ્યાપ્તિથી થયું કહેવાય અને (૨) વ્યાપકના અભાવ પરથી વ્યાખ્યના અભાવનું જ્ઞાન થઈ શકે; એ વ્યતિરેકી વ્યાપ્તિથી થયું ગણાય. (૪) વ્યાપ્તિને ઉદાહરણ જાણ્યા જેન. સ. ૫. ૧૪
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
જૈનધર્મને સરળ પરિચય પછી ઉપસંહાર કરાય તેને ઉપનય કહેવાય. દા. ત. પર્વતમાં અગ્નિ-વ્યાપ્ય ધુમાડે છે. (૫) પછી નિર્ણય થાય કે પર્વતમાં અગ્નિ છે, એને નિગમન કહે છે. આ પ્રતિજ્ઞા, હેતુ, વગેરે પાંચ અવયવ “પરાર્થ અનુમાન”માં યાને બીજાને અનુમાન કરાવવામાં જરૂરી છે. સ્વાર્થનુમાન તે હેતુ અને નિગમન બે થી ય થાય.
- આત્મા, પરલેક, કર્મ, વગેરે અતીન્દ્રિય પદાર્થોને નિર્ણય અનુમાન પ્રમાણુથી થઈ શકે છે.
બીજા દર્શને પ્રમા(યથાર્થજ્ઞાન)નાં કરણને પ્રમાણ કહે છે. પરંતુ પ્રામાણ્યની વાત આવે ત્યારે એને પ્રમાને ધર્મ માને છે ! પણ એ કેમ બને? પ્રામાણ્યું તે પ્રમાણને ધર્મ હોય. માટે પ્રમાણ એ જ્ઞાનકરણ નહિ, પણ ખુદ જ્ઞાન છે. તેથી જૈન દર્શન કહે છે, “સ્વ-પર-વ્યવસાયિ જ્ઞાનં પ્રમાણું.”
૩૭. નય અને નિક્ષેપ વસ્તુમાં અનંત ધર્મ રહેલા છે, એટલે વસ્તુ અનંત ધર્માત્મક છે, કેમકે વસ્તુમાં અનેકાનેક ગુણ અને ખાસિયત વગેરે પર્યાયે તન્મયભાવે છે. ઉપરાંત એ વસ્તુ જગતના અનંત પદાર્થો સાથે કારણુતા–કાર્યતા, સહભાવિતા, વિધિતા, સમાનતાઅસમાનતા વગેરેની દૃષ્ટિએ સંબદ્ધ હોઈ તે તે અપેક્ષાએ તેવા તેવા અનેક ધર્મ આ વસ્તુમાં છે. દા. ત. દીવાને પ્રકાશ; એમાં તેજ (ઝગમગાટ), પીળાશ વગેરે ગુણ છે. દીવે તેલને, મણિલાલને, ઘરમાં રહેલે, વગેરે ખાસિયત એ પર્યાય
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
નય અને નિક્ષેપ
-
૨૦૩, છે તેમ અંધકારની વિધિતા, તેલ-વાટની કાર્યતા, વરતુદર્શ— નની કારણુતા વગેરે અપરંપાર ધર્મ એનામાં છે. આ અન્વયી ધર્મો છે; વસ્તુમાં અસ્તિત્વ સંબંધથી જોડાયેલા એ અન્વયી ધર્મ. એને સ્વપર્યાય કહે છે. એમ દીવામાં પાણીની કાર્યતા નથી, શ્યામ રૂપ નથી, શીત કે કઠિન સ્પર્શ નથી....વગેરે
વ્યતિરેકી ધર્મ છે. નાસ્તિત્વ સંબંધથી જોડાયેલા, તે વ્યતિરેકી ધર્મ. એને પર–પર્યાય કહે છે.
આ ધર્મોમાંથી તેવી અપેક્ષાએ કેઈ ધર્મને–અંશને આગળ કરીને વસ્તુનું જ્ઞાન કરાય તે નયજ્ઞાન છે. દા. ત. મનુ અમદાવાદમાં રહે છે. જો કે એ ભારતમાં ય રહે છે, ગુજરાતમાં ચ રહે છે, અને અમદાવાદમાં પણ અમુક પળમાં રહે છે. છતાં અહીં બીજા શહેરની અપેક્ષાએ ખાસ અમદાવાદને ઉલ્લેખ કરી જ્ઞાન કર્યું. એમ મનુના બીજા ધર્મો–ઉંમર, ઉંચાઈ આરોગ્ય, ભણતર, વગેરેને પણ અહીં લક્ષમાં ન લીધા, નહિતર એમ કહેવાય કે “કુમાર. મનુ યા “૧૪ વર્ષને કે ૧૩ વર્ષ દ. મહિનાને મને...ઈત્યાદિ. .
વસ્તુમાં અમુક અપેક્ષાએ નિશ્ચિત થતા અંશથી વસ્તુને તે બેધ યા શાબ્દિક વ્યવહાર તે નય કહેવાય.
૭ નયઃ—નય જ્યારે વસ્તુનું અંશે જ્ઞાન કરે છે, ત્યારે એ સમજાય એવું છે કે તે તે અંશનું જ્ઞાન કેઈ દૃષ્ટિબિંદુના હિસાબે કરશે, માટે નયને દૃષ્ટિ પણ કહેવામાં આવે છે. આના ભેદ તે જેટલા વચનપ્રકાર તેટલા બની શકે, પરંતુ બહુ પ્રચલિત સંગ્રાહક ભેદ સાત છે,નૈમનય, સંગ્રહનય,
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
જૈનધર્મને સરળ પરિચય વ્યવહારનય, રાજુસૂત્રનય, શબ્દ(સાંપ્રત)નય, સમભિરૂઢનય અને એવંભૂતનય.
૧. નૈગમનય –પ્રમાણુ એ વસ્તુને સમગ્રતાએ જુએ છે, તેથી કેઈ અપેક્ષા તરફ એની દષ્ટિ નથી. ત્યારે નય વસ્તુને એના અનેક અંશેમાંથી એક અંશ રૂપે જુએ છે, તેથી એને અપેક્ષા તરફ દષ્ટિ હોય છે. ભિન્ન ભિન્ન અપેક્ષાએ ભિન્ન ભિન્ન નયજ્ઞાન થાય છે. સ્થૂલ અપેક્ષાથી પ્રારંભના નંગમાદિનું અને સૂક્ષમ સૂક્ષમ અપેક્ષાએ પછીના નનું જ્ઞાન હોય છે.
વસ્તુમાત્રમાં સામાન્ય અંશ અને વિશેષ અંશ હોય ? છે. દા. ત. વસ્ત્ર બીજા વસ્ત્રની જેમ વસ્ત્ર સામાન્ય છે. પણ એક ડગલા તરીકે એ વસ્ત્ર વિશેષ છે. એમાંય પાછું એ બીજા ડગલાની હારોહાર ડગલે-સામાન્ય છે, અને સફેદ હેઈ, બીજા રંગીન ડગલા કરતાં ડગલે વિશેષ છે.
અથવા રેશમી ડગલા તરીકે ડગલે વિશેષ છે, એમાંય વળી બીજા રેશમી ડગલાના હિસાબે એ સામાન્ય છે, પણ ખાસ સિલાઈવાળા તરીકે વિશેષ છે. આમ વસ્તુમાં કઈ સામાન્ય વિશેષ છે ને તે તે અપેક્ષાએ વસ્તુ અનેક સામાન્યવિશેષરૂપે જણાય છે. આ કાર્ય નૈગમનય કરે છે. નૈગમ=સૈક ગમ=અનેક બેધ, અનેક સામાન્ય-અનેક વિશેષ રૂપે જ્ઞાન. અલબત્ એક વખતે અમુક સામાન્ય યા અમુક વિશેષરૂપે જ નગમનય-જ્ઞાન થવાનું.
૨. સંગ્રહનય- વસ્તુને માત્ર સામાન્યરૂપે જાણે છે. દા.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
નય અને નિક્ષેપ
૨૦૫ ત. મેહ શું કરે છે ? બધું યે અંતે નાશવંત છે. અહીં સમગ્રને એક સત્ કે નાશવંત સામાન્ય તરીકે જાણ્યું, તે સંગ્રહનય જ્ઞાન. દા. ત. “જીવ કહે કે અજીવ, બધુંય સત્ છે.” “તિજોરી શું, કે બંગલા શું, બધુંય નાશવંત છે. એમ અવાંતર સામાન્યમાં દા. ત. “વડ કહે કે પીપળા કહો, બધુંય વન છે.” આમ આ નય વિશેષને અગણ્ય ગણે છે.
૩. વ્યવહારનય – લેકવ્યવહાર મુજબ વસ્તુને માત્ર વિશેષ રૂપે જાણે છે. એ કહે છે કે એકલા સામાન્ય તરીકે કઈ વસ્તુ જ નથી, જે વ્યવહારમાં છે, જે ઉપગમાં આવે છે, તે વિશેષ જ છે. વડ પીપળે બાવળ વગેરેમાંનું કશું ન હેય એવી વૃક્ષ જેવી કઈ ચીજ છે? ના, જે છે તે કાં વડ છે, કાં પીપળો છે. માટે વિશેષ એ જ વસ્તુ છે.
૪. જીવનય – એથી ઊંડે જઈને અજુ એટલે સરળ સૂત્રથી વસ્તુને જાણે છે, અર્થાત્ વર્તમાન અને પિતાની જ વસ્તુ હોય તેને જ વસ્તુ તરીકે જાણે છે. દા. ત. વાઈ ખેંચાઈ ગયેલું નહિ, કિંતુ હાલમાં મોજુદ હોય તેટલા ધન પર કહેવાય છે કે “મારી પાસે આટલું ધન છે.” એમ કોઈનું સાચવત હોય તેના પર નહિ, કિંતુ પિતાની માલિકીનું હોય તેના પર કહેવાય છે કે “હું હજારપતિ છું,” કે “લાખપતિ છું.” વગેરે. આ જુસૂત્ર નયનું જ્ઞાન છે.
૫. શબ્દ (સાંપ્રત)નય - એથી ઊંડે જઈને વસ્તુને સમાન લિંગ-વચનવાળી હોય ત્યાં સુધી જ એને એ રૂપે " જાણે છે. લિંગ-વચન જુદા પડતાં વસ્તુને જુદી કહે છે. દા.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
જૈતષના સરળ પરિચય
ત. ઘડા, કળશ, કુંભ એ સમાન વસ્તુ છે. ઘડી, લેાટી, ગાગર એ પેલાથી જુદી વસ્તુ છે. પ્રસંગે આ વિવક્ષાથી મેધ કે વ્યવહાર થ:ય છે તે શબ્દનયના ઘરના છે, દા. ત. આ પત્ની નથી, દાર છે, કેમકે પુરુષ જેવી છે. એમ, ઘડી એ નાના ઘડા જ છે. છતાં કહેવાય છે કે આ ઘડા શું લાવ્યા ? મારે તો ઘડી જોઈ એ છે.'
૬. સમલિરૂઢનય –એથી ય ઊંડે જઇ વસ્તુમાં શબ્દા ઘટે તા જ તેને એ વસ્તુ તરીકે માને., દા. ત. વકિલના દિકરા વિકલ’ની અટકવાળા છતાં કહેવાય છે કે 'આ કાંઈ વિકલ નથી.’ એમ, ગાવાળિયાનું નામ ઈન્દ્ર પાડ્યું છે પરંતુ તે કાંઈ ખરેખર ઇન્દ્ર નથી. ખરેખર ઈન્દ્ર તેા દેવના સ્વામી છે, કેમકે ઇન્દ્ર શબ્દનો અર્થ ઈન્દ્રનવાળા એટલે કે એશ્વર્ય વાળા, તે એમાં જ ઘટે છે. ઇન્દ્રિ પ્રભુને મેરુ શિખર પર લઈ જાય છે,’ આ ઈન્દ્રનું જ્ઞાન કે વ્યવહાર સમભિરૂઢ નયના છે,
૭. એવ`સ્કૃત નય –એથી પણ ઊડે જઈને જણાવે છે કે શબ્દાર્થ પણ વર્તમાનમાં ઘટતા હાય તા જ તે વસ્તુ તરીકે તેને સ`બેાધી શકાય, નહિ કે પૂર્વ ઘટતા હતા તેટલા માત્રથી, દા. ત. ઇન્દ્ર ચક્રવતી કરતાં ય અધિક વૈભવી સમ્રાટ છે.’ આમાં ઈન્દ્રનું જ્ઞાન એવભૂત નયનુ થઈ રહ્યું છે; કેમકે દેવસભામાં સિંહાસન પર ઈન્દ્રપણાના ઐશ્વ સાથે બિરાજમાન દેવરાજાને જ ઈંદ્ર તરીકે સમજી રહ્યો છે. એમ રસોઈ વખતે ઘીના ડબ્બે લાવા ' એટલે કે • ઘી ભરેલા ડખ્ખા લાવા, એમ કહેવાય છે તે એવ’ભૂત નયથી.
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
નય અને નિક્ષેપ
૨૦૭ (પૂર્વે ઘી ભરતા હતા પણ અત્યારે ખાલી છે, તે ઘડાને બોધ જે એમ કરાય કે પેલે ઘીને ઘડો માને છે, તે તે સમભિરૂઢ નયનું જ્ઞાન થયું)
આમ વસ્તુ એની એ છતાં એને જુદી જુદી અપેક્ષાએ અમુક અમુક ચક્કસ પ્રકારે બંધ થાય છે અને એ રીતે વ્યવહાર કરવામાં આવે છે, તે ભિન્ન ભિન્ન નયના ઘરના છે. એમ પદાર્થ ઉપર દ્રવ્ય ઉપર, પર્યાય ઉપર, બાહ્ય વ્યવહાર ઉપર કે આંતરિક ભાવ ઉપર દષ્ટિ રાખી ભિન્ન ભિન્ન નનું પ્રવર્તન થાય છે. તેથી ઉક્ત સાત નેને સંક્ષેપ શબ્દન–અર્થનય, કે દ્રવ્યાર્થિકનયપર્યાયાર્થિક નય, યા નિશ્ચનયય—વ્યવહારનય ઈત્યાદિરૂપ થઈ શકે છે.
નિક્ષેપ એક જ નામ જુદા જુદા પદાર્થમાં વપરાય છે, દા. ત. કઈ છોકરાનું નામ રાજાભાઈ પાડ્યું છે, તે તે રાજા તરીકે સંધાય છે. એમ કેઈ રાજાના ચિત્રને પણ રાજા કહેવાય છે. વળી કયારેક રાજપુત્રને રાજા કહેવાય છે, “આ બાપથી સવા રાજા છે, અને ખરેખર રાજા પણ રાજા કહેવાય છે. આમ “રાજાનું સ્થાપન કેવળ નામમાં કે, આકૃતિમાં, કે કારણી–ભૂત દ્રવ્યમાં પણ થાય છે, અને રાજાપણના ભાવમાં તે થાય જ છે. જૈન શાસ્ત્રમાં એને નિક્ષેપ કહે છે, ન્યાસ કહે છે. નિક્ષેપ એ વસ્તુના એક જાતના વિભાગ છે.
દરેક વસ્તુના ઓછામાં ઓછા 8 નિક્ષેપ થાય, ૪ વિભાગ પડે; જેમકે નામનિક્ષેપ, સ્થાપનાનિક્ષેપ, દ્રવ્યનિક્ષેપ,
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
જૈનધમ ના સરળ પરિચય
અને ભાવનિક્ષેપ. (૧) નામનિક્ષેપ એટલે ખાલી નામથી વસ્તુ, ચા નામ; દા. ત. ઈંદ્ર નામના છેકરા, યા ઈન્દ્ર એવું નામ–એમ જૈનપણાના કોઈ પણ ગુણુ વિનાના નામમાત્રથી જૈન, યા ‘જૈન’ એવું નામ. (૨) સ્થાપનાનિક્ષેપ એટલે મૂળ વ્યક્તિની મૂર્તિ, ચિત્ર, ફોટો વગેરે, યા આકૃતિ. એ મૂર્તિ આદિમાં મૂળ વસ્તુની સ્થાપના અર્થાત્ ધારણા કરવામાં આવે છે. દા. ત. મૂર્તિને ઉદ્દેશીને આ મહાવીરસ્વામી છે’
એમ કહેવાય છે. નકશામાં આ ભારત દેશ છે, આ અમેરિકા છે,' વગેરે કહેવાય છે; (૩) દ્રવ્યનિક્ષેપ—એટલે મૂળ વસ્તુની પૂર્વ ભૂમિકા, કારણ અવસ્થા, કે ઉત્તર અવસ્થાની વસ્તુ, યા ચિત્તાપયેાગ વિનાની ક્રિયા, દા. ત. ભવિષ્યમાં રાજા થનાર રાજપુત્રને અવસરે રાજા કહેવાય છે. તીર્થંકરના થનાર આત્માને તીથંકર થવા પૂર્વે પણ મેરુ પર તીથંકરના અભિષેક થાય છે,' ઈત્યાદિ કહેવાય છે; અથવા સમવસરણ પર બેસી તીર્થં નથી પ્રવર્તાવી રહ્યા કિંતુ વિહાર કરી રહ્યા છે ત્યારે પણ એમને તીર્થંકર તરીકે સ ખેાધવામાં આવે છે. એમ રખડતા ચિત્તે કરાતુ' પ્રતિક્રમણ એ દ્રવ્ય-પ્રતિક્રમણ દ્રવ્ય આવશ્યક છે. (૪) ભાવનિક્ષેપ—તે તે નામને ભાવ વસ્તુની જે અવસ્થામાં ખરાખર લાગુ થાય, તે અવસ્થામાં ભાવ–નિક્ષેપે વસ્તુ કહેવાય. દા. ત. સમવસરણુ પર દેશના દેતા હૈાય ત્યારે તીર્થંકર ભાવ–નિક્ષેપે ગણાય. સાધુતાના ગુણાવાળા સાધુ, દેવસભામાં સિંહાસન પર ઐશ્વય સમૃદ્ધિએ શેાભતા ઈન્દ્ર.... વગેરે ભાવ–નિક્ષેપે છે.
અહીં દ્રવ્ય–નિક્ષેપ, જેમ કારણભૂત વસ્તુમાં ચેાજાય છે
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનેકાંતવાદ (સ્યાવાદ)સપ્તભંગી-અનુગ
૨૦૯ તેમ મુલ કારણભૂત નહિ કિન્તુ અંશે દેખાવમાં સમાન અને તે નામથી સંબેધાતી, ગુણરહિત ભળતી વસ્તુમાં પણ ચા જાય છે. દાત. અભવ્ય આચાર્ય એ પણ દ્રવ્ય-આચાર્ય છે. સવારે કરાતા દાતણપાણું સ્નાન એ પણ દ્રવ્ય-આવશ્યક છે. ચારે નિક્ષેપા એક જ વ્યક્તિમાં પણ ઘટી શકે છે. ત્યાં શબ્દાત્મક નામ એ નામ-નિક્ષેપ, આકૃતિ એ સ્થાપનાનિક્ષેપ, કારણભૂત અવસ્થા એ દ્રવ્ય-નિક્ષેપ, અને તે નામની ભાવ-અવસ્થા એ ભાવ-નિક્ષેપ.
દરેક વસ્તુના નિક્ષેપ ૪ વિભાગ તો પડે, પણ કેટલીક વસ્તુના વધારે પણ પડે છે. દા. ત. “લેકરના ક્ષેત્રલેક, કાળલેક, ભવલેક, વગેરે પણ નિક્ષેપ હોય છે. કહેવાય કે “જીવ અને જડ લોકમાં રહે છે, અલકમાં નહિ ત્યાં લેક ક્ષેત્રલેક.
જીવ લેમાં રખડે છે, ત્યાં લેક એટલે ભવે. ૩૮. અનેકાંતવાદ (સ્યાવાદ)–સપ્તભંગો-અનુયોગ
જેનદર્શન અનેકાંતવાદી દર્શન છે. પણ બીજા દર્શની જેમ એકાંતવાદી નહિ. એકાંત એટલે વસ્તુમાં જે ધર્મની વાત પ્રસ્તુત હોય, એકલે એ જ ધર્મ હેવાનો નિર્ણય યા સિદ્ધાંત, અને સત્ એવા પણ એના પ્રતિપક્ષી ધર્મને ઈન્કાર, નિષેધ. અનેકાંત એટલે એ ધર્મ હોવાનો અને બીજી અપેક્ષાએ ઘટતો એને પ્રતિપક્ષી ધર્મ પણ કહેવાનો નિર્ણય યા સિદ્ધાન્ત. દા. ત. એકાંત મતે આત્મા નિત્ય છે એટલે કે નિત્ય જ છે, અનિત્ય નહિ જ. અનેકાંત મતે નિત્ય પણ છે, અનિત્ય પણ છે, અર્થાત્ નિત્યાનિત્ય છે. આ અનેકાંતવાદી
-
--
--
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધમ ના સરળ પરિચ
પરિસ્થિતિ એ કાંઈ સ`શય-અવસ્થા કે અચેાક્કસ અવસ્થા નથી, પણ ચાક્કસ અસંદિગ્ધ અવસ્થા જ છે, કેમકે અને. પૈકી નિત્ય છે તે નિશ્ચિતપણે અને ચાક્કસ રૂપે નિત્ય છે જ; એમ અનિત્ય પણ નિશ્ચિત અને ચાક્કસ અનિત્ય છે જ.
પ્ર॰—એની એ વસ્તુ નિત્ય પણ ખરી અને અનિત્ય પણ ખરી એ વિરુદ્ધ નથી? વિરુદ્ધ ધર્માં એક સાથે કેમ. રહી શકે ?
૨૧૦
ઉ—વસ્તુનાં બે રૂપ છે,- ૧. મૂળરૂપ અને ૨. અવસ્થારૂપ. વસ્તુ મૂળરૂપે કાયમ રહે છે, યાને નિત્ય છે, સ્થિર છે, છતાં અવસ્થારૂપે કાયમ નથી, સ્થિર નથી, અનિત્ય છે. દા. ત. સાનુ સેાનારૂપે કાયમ રહે છે, છતાં લગડીરૂપે કે કડારૂપે કાયમ નથી હાતુ,-એ સ્પષ્ટ દેખાય છે. એ અવસ્થારૂપે પરિવર્તન પામ્યા કરે છે, અર્થાત્ અનિત્ય છે. અલઅત્ નિત્યત્વ અને અનિત્યત્વ વિરુદ્ધ છે, પણ તે એક જ અપેક્ષાએ વિરુદ્ધ હોઈ સાથે ન રહી શકે; કિંતુ જુદી જુદી અપેક્ષાએ એક જ ઠેકાણે સાથે રહી શકે છે; માટે વિરુદ્ધ નથી. દા. ત. પિતાપણું અને પુત્રપણું આમ વિરુદ્ધ છે. પિતા તે પુત્ર નહિ અર્થાત્ તે પિતૃત્વ-પુત્રત્વ એક જ વ્યક્તિની અપેક્ષાએ સાથે ન હેાઈ શકે. પરંતુ ભિન્ન ભિન્ન વ્યક્તિની અપેક્ષાએ તેા એ સાથે રહી શકે છે. દા. ત. રામ એકલા દશરથની અપેક્ષાએ પુત્ર અને પિતા અને નહેાતા, પરંતુ દશરથની અપેક્ષાએ તેા પુત્ર હતા જ ને ? અને લવણુ–અંકુશની અપેક્ષાએ પિતા હતા જ ને ? એટલે રામમાં પુત્રવ–પિતૃત્વ અને સાથે હતું. એમ સુણ મૂળ સુવણુદ્રવ્યની અપેક્ષાએ નિત્ય
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૧
અનેકાંતવાદ (સ્યાદવાદ)–સપ્તભંગી-અનુગ =કાયમ છે, કડાપણું-કંઠીપણું વગેરેની અપેક્ષાએ કાયમ નહિ, પણ અનિત્ય છે.
વસ્તુમાં અમુક અમુક અપેક્ષાએ જ તેવા તેવા ધર્મ રહે. છે. તેથી તે તે ધર્મનું દર્શન કે પ્રતિપાદન તે તે અપેક્ષાએ જ સાચું થઈ શકે, પણ તેથી બીજી જ ભળતી અપેક્ષાએ નહિ. બીજી અપેક્ષાએ તે બીજે જ ધર્મ કહેવું પડે. દા. ત.. આત્મા એ જીવ તરીકે જ નિત્ય છે, પણ મનુષ્ય તરીકે નિત્ય કાયમ નહિ. મનુષ્ય તરીકે તે એને અસ્થિર, અનિત્ય. જ કહે પડે. આમ જુદી જુદી અપેક્ષાથી જુદા જુદા ધર્મ એક જ વસ્તુમાં રહી શકે છે, તેમાં પરસ્પર વિરુદ્ધ ધર્મ પણ હોય. દા. ત. પાણીથી અર્થે ભરેલ ગ્લાસ ભરેલે પણ. છે, ને ખાલી પણ છે. ત્રીજી આંગળી નાની ય છે, તેમ. મટી ય છે. એટલે એકાંતે એક જ ધર્મ હોવાને આગ્રહ. રખાય તે તે બેઠું છે, | તાત્પર્ય, વસ્તુ નિત્ય છે, એક છે, વગેરે, તે નિરપેક્ષપણે કે સર્વ અપેક્ષાએ નહિ, પણ કથંચિત્ એટલે કે અમુક અપેક્ષાએ. આ અનેકાંતવાદ સિદ્ધાંતને કથંચિદુવાદ, સ્યાવાદ. પણ કહે છે. સ્વાદુ એટલે કથંચિદ્ર અર્થાત્ અમુક અપેક્ષાએ તે તે ધર્મ યા પરિસ્થિતિનું પ્રતિપાદન એ સ્વાદુવાદ. એકાંત. દૃષ્ટિથી નહિ, પણ અનેકાંત દષ્ટિથી જ જોયું કે બેલવું. પ્રામાણિક બને છે, માટે અનેકાંતવાદનો જ સિદ્ધાંત પ્રામાણિક છે. જૈન દર્શન અનેકાંતવાદી છે, સ્યાવાદી છે, સાપેક્ષતાને સિદ્ધાંત ધરાવે છે. આજના વૈજ્ઞાનિક પ્રે. આઈન્સ્ટાઈનને
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨
જૈનધમ ના સરળ પરિચય
પણ બહુ તપાસને અંતે Principle of Relativity સાપેક્ષતાના સિદ્ધાંત અંકિત કરવા પડી છે,
ઉત્પાદ-ચય-કોન્ય
વસ્તુમાત્રને સાપેક્ષ રીતે જોઈ એ તેા જ યથા દર્શન થાય; કેમકે વસ્તુ અનેકની સાથે સંબંધ ધરાવે છે, તેમ જ એમાં મૂળ સ્વરૂપ અને નવનવી અવસ્થા એટલે કે દ્રવ્યપણુ અને પર્યાય, એમ એ સ્થિતિ હાય છે. દ્રવ્યરૂપે એ ધ્રુવ (કાયમ) રહે છે, અને પર્યાયરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે તથા નાશ પામે છે. વસ્ત્રના પહેલાં તાકા હતા, હવે કાટ–ખમીશ વગેરે કપડાં સીવડાવ્યાં, ત્યાં વસ્ર વદ્રવ્યરૂપે તે કાયમ રહ્યુ, પરંતુ તાકા-પર્યાયરૂપે નાશ પામ્યું અને કાટ-પર્યાય વગેરે રૂપે ઉત્પન્ન થયું. માણસ કારકૂન-પર્યાયરૂપે મટી અમલદાર —પર્યાય રૂપે થયા, ત્યાંય માણુસ માનવ દ્રવ્યરૂપે કાયમ રહ્યા, પર્યાયરૂપે ફર્યાં. વસ્તુ નવી આ ક્ષણની મટી જૂની અતીત ક્ષણરૂપે થઈ, પણ વસ્તુરૂપે તા રહી જ. આમ વસ્તુમાં પર્યા-ચરૂપે ઉત્પત્તિ, વિનાશ રહે છે અને દ્રવ્યરૂપે ધ્રૌવ્ય, સ્થ રહે છે. આખા વિશ્વમાં આ સ્થિતિ છે. સદાનું કાયમ ગણાતુ આકાશ પણ એકાંતે એકલું નિત્ય જ છે એવું નથી; કિન્તુ અનિત્ય પણ છે. દા. ત. ઘટાકાશ, પરખ–આકાશરૂપે અનિત્ય છે. પરબની ઝૂંપડી બનાવી ત્યારે એટલું પરમાકાશ નવું ઉત્પન્ન થયુ. વળી એ તૂટી ગઈ ત્યારે એ પરમાકાશ નષ્ટ થયુ આ પરાકશ કાંઈ આકાશથી જુદી ચીજ નથી. માટે આકાશ જ તે રૂપે ઉત્પન્ન અને નષ્ટ થયુ' કહેવાય; જ્યારે આકાશરૂપે કાયમ છે.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનેકાંતવાદ (સ્યાદ્વાદ) સપ્તભંગી-અનુયાગ
સપ્તભંગી
વસ્તુદ્રવ્યમાં અનંત પર્યાય, અનંત ધમ રહે છે. તેથી વસ્તુ અનંત પર્યાયાત્મક અનત ધર્માત્મક હાય છે. એમાં તે તે ધમ તે તે અપેક્ષાએ હાય છે, અને બીજી અપેક્ષાએ નથી હાતા. આ અપેક્ષા પર સાત જાતના પ્રશ્ન ઊઠે છે, અને તેનુ સમાધાન સાત પ્રકારે કરવામાં આવે છે. આ સાત પ્રકારને સપ્તભંગી કહે છે. અહીં પહેલાં વસ્તુનું પેાતાનું દળ, સ્થાન, સમય અને ગુણધર્મ એ વિધેય સ્વરૂપ અને એથી વિપરીત નિષેધ્ય સ્વરૂપ જોઈએ. દા. ત.
ઘડા એક વસ્તુ છે. એની સાથે સ્વદ્રવ્ય( ઉપાદાન )– સ્વક્ષેત્ર-સ્વકાળ—-સ્વભાવના સબંધ છે, પણ તે દ્રવ્ય સાથે વિધેય રૂપે, અસ્તિત્વ રૂપે,પરસ્પર સંકળાયેલા રૂપે, અનુવૃત્તિ રૂપે, સબદ્ધ છે. અર્થાત્ એ સ્વદ્રવ્ય માટી વગેરે ઘડામય છે. ત્યારે ઘડા સાથે પરદ્રવ્ય–પરક્ષેત્ર -પરકાળ-પરભાવને ય સંબંધ છે. પરંતુ તે દ્રવ્ય સાથે નાસ્તિત્વરૂપે, નિષઘ્યરૂપે, જુદાઈરૂપે, બ્યાવૃત્તિરૂપે. અર્થાત્ ઘડાથી એ તદ્દન અલગ છે. કોઈ એક ઘડાનુ સ્વદ્રવ્ય માટી છે, સ્વક્ષેત્ર રસાડું છે, સ્ત્રકાળ કારતક માસ છે, સ્વભાવ લાલ, મેટા, કિંમતી વગેરે છે. એથી ઊલટું ઘડાનું પરદ્રવ્યૂ સૂતર છે, પરક્ષેત્ર અગાશી છે, પરકાળ માગશર માસ છે, પરભાવ કાળા નાના, સસ્તા વગેરે છે. કેમકે ઘડી માટીમય છે, રસાડામાં છે, કારતક માસમાં માજીદ છે, અને ઘડા એ પેાતે લાલ છે, માટા છે, વગેરે. આ બધા સ્વદ્રત્ર્યાદિ વિધેય થયા. ત્યારે ઘડા સુતરના નથી જ, અગાશીમાં નથી જ, માગશર માસમાં નથી જ, કાળાનાનેા વગેરે નથી જ. આ સુતરાદ્રિ
૨૧૩
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
જૈનધર્મને સરળ પરિચય ઘડાના પરદ્રવ્યાદિ નિષેધ્ય થયા. હવે આ સ્વદ્રવ્યાદિ અને પદ્રવ્યાદિ એ ઘડાના જ, વિધેય અને નિષેધ્ય, સંબંધી ધર્મ બન્યા. એવા બે જાતના સંબંધીઓની અપેક્ષાએ સાત પ્રશ્ન ખડા થાય છે.
૧. ઘડો સ્વદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ કે? તે કહેવાય કે “અસ્તિ” અર્થાત્ સત્ ”
૨. ઘડો પરદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ કે?તે કે “નાસ્તિ” “અસત્ .
૩. ઘડે કમશ સ્વદ્રવ્યાદિ અને પરદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ કે? તો કે અસ્તિ અને નાસ્તિ” “સદસત્.”
૪. ઘડો એકસાથે બંને અપેક્ષાએ કે “અવક્તવ્ય અર્થાત્ ન ઓળખાવી શકાય એવે; કેમકે જે સત્ કહીએ તે તે કાંઈ બંને અપેક્ષાએ સત્ નથી. એજ રીતે અસત્ પણ નથી. તેમ સત્-અસત્ પણ ન કહી શકાય કેમકે શું સ્વદ્રવ્ય પરદ્રવ્ય બંને અપેક્ષાએ સત્ છે? ના. અસત્ છે? ના, અર્થાત્ બંને સંયુક્ત અપેક્ષાએ નથી તે સત કે નથી અસત; તથા એકલા સ્વદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ પણ સદસતું નથી, કે એકલા પરદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ પણ સદસતું -નથી. એટલે એક સાથે ઉભયની અપેક્ષાએ શું કહેવું, એ વિચારણુય બને છે, તાત્પર્ય અવાચ છે, અવક્તવ્ય છે.
૫. ઘડો કમશઃ સ્વદ્રવ્યાદિ અને ઉભય અપેક્ષાએ કે? તે કહેવાય કે અસ્તિ (સત્) અને અવક્તવ્ય.
૬. ઘડો ક્રમશ પરદ્રવ્યાદિ અને ઉભય અપેક્ષાએ કે? તે કે નાસ્તિ (અસત્) ને અવક્તવ્ય.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનેક તવાદ (સ્યાદ્વાદ⟩-સપ્તભંગી-અનુયાગ
૨૧મ
૭. ઘડો ક્રમશઃ સ્વદ્રવ્યાદિ, પરદ્રવ્યાઢિ અને ઉભય અપેક્ષાએ કેવા ? અસ્તિ નાસ્તિ (સત્ અસત્) અને અવક્તવ્ય. સારાંશ, ઘડામાં અસ્તિત્વ, નાસ્તિત્વ ( સત્ત્વ, અસત્ત્વ ) અને ધમ રહે છે, પણ જુદી જુદી અપેક્ષાએ રહે છે. જે કાળે સત્ છે તેજ કાળે અસત્ પણ છે, ભલે પ્રસંગવશ એકલા સત કહીએ તે પણ તે સમજી મૂકીને કે એ અસત્ પણ છે જ. એના અ એ, કે સત્ કહીએ છીએ તે અમુક અપેક્ષાએ. આ અપેક્ષાએ ’ના ભાવ સૂચવવા સ્યાત્ ’ પદ વપરાય છે, એટલે કહેવાય કે ઘડા સ્યાત્ સત્ છે, પરંતુ સત્ તા નિશ્ચિત છેજ. એ નિશ્ચિતતા સૂચવવા > एव પદ વપરાય છે. (‘વ’=જ) એટલે અંતિમ પ્રતિપાદન આ કે ઘટઃ સ્યાત્ સત્ એવ ’=ઘડો કથંચિત્ ( અપેક્ષાએ ) સત્ છે જ’ એમ ‘ઘટઃ સ્યાત્ અસત્ એવ ’=ઘડા કથંચિત્ ( અપેક્ષાએ ) અસત્ છે જ.' એમ બાકીનાં પ્રતિપાદન થાય. આને સમભ`ગી કહે છે.
:
'
<
એવી સસભંગી સ-અસત્ની જેમ નિત્ય-અનિત્ય ’ મેટા–નાના,' ‘ઉપયાગી-નિરુપયેગી,’ ‘કિંમતી–મામુલી ’ વગેરેને લઈ ને ય થાય, ત્યાં બધે જુદી જુદી અપેક્ષાએ કામ કરે છે. ઘડો દ્રવ્યની અપેક્ષાએ નિત્ય, ને પર્યાયની અપેક્ષાએ અનિત્ય છે જ. એમ ઘડીની અપેક્ષાએ મેટા, અને કાઠીની અપેક્ષાએ નાનેા છે જ. પાણી ભરવાની અપેક્ષાએ ઉપયાગી, અને ઘી કે દૂધ ભરવાની અપેક્ષાએ નિરુપયેાગી છે જ, અપેક્ષાના ઉલ્લેખ ન પણ કરીએ તે ય તે અધ્યાહારથી સમજવાની છે. માટે સાપેક્ષ કથન સાચું ઠરે, નિરપેક્ષ
“
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬
જૈનધર્મને સરળ પરિચય નહિ. કહ્યું છે,–“વચન નિરપેક્ષ વ્યવહાર જઠે કહ્યો વચન સાપેક્ષ વ્યવહાર સાચે જિનવચનની પરવા વિનાને વ્યવહાર, કિયા, એ અસત્ય, જિનવચનની પરવા અપેક્ષા રાખનાર વ્યવહાર, કિયા એ સત્ય. જિનવચન અનેકાંતવાદી છે, માટે અનેકાંતવાદ-સાપેક્ષવાદને અનુસરતું જ કથન સાચું.
અનુયાગ અનુગ એટલે વ્યાખ્યાન, વર્ણન, નિરૂપણ. જનશાસ્ત્રોમાં અનેક વિષય પર વ્યાખ્યાન મળે છે. એને ચાર વિભાગમાં વહેંચી શકાય છે, માટે મુખ્ય ચાર પ્રકારના અનુગ છે.
૧. દ્રવ્યાનુગ -અર્થાત્ જેમાં જીવ, પુદ્ગલ વગેરે દ્રવ્યોનું નિરૂપણ છે. દા. ત. કર્મશાસ્ત્રો, સન્મતિતર્ક આદિ દર્શનશાસ્ત્ર, સ્થાનાંગસૂત્ર, લેકમાશ, પ્રાગજબૂત્ર, તસ્વાર્થશાહ વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય, વગેરે.
૨. ગણિતાનુયોગ-એટલે કે જેમાં ગણતરીઓ, ભાંગા, માપ વગેરેનું વર્ણન છે. દા. ત. સૂર્યપ્રાપ્તિ, ક્ષેત્રસમાસાદિ.
૩. ચરણ-કરણનુગ–અર્થાત્ જેમાં ચારિત્ર અને એના આચાર વિચારનું વર્ણન છે. દા. ત. આચારાગ, નિશીથ, ધર્મબિંદુ-ધર્મસંગ્રહ, શ્રાદ્ધવિધિ, આચારપ્રદીપ, વગેરે.
૪. ધર્મકથાનુયોગ એટલે કે જેમાં ધર્મપ્રેરક કથાએ દષ્ટાન્તનું વર્ણન છે. દા. ત. જ્ઞાતાધ્યયન-આગમ, સમરાદિત્ય ચરિત્ર, વિષષ્ઠીશલાકાપુરુષ–ચરિત્ર, વગેરે.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ is પૂ. પંન્યાસશ્રી ભાનુવિજ્યજી ગણિવર્યનું મનનીય સાહિત્ય 1. યોગદષ્ટિ સમુનિશ્વય (પિઠિકા), 2- @ @ 2. ગગા પ્રવાહ 1=57 . અરિસતની એાળખાણ 1-25 4. હૃથ્ય પ્રકાશના પ થ (દ્વીતિય આવૃત્તિ) 4-00 5. માર્ગાનુસારી જીવન યાને ઉત્થાન ( 9 ) - 65 જૈન ધર્મને સરળ પરિચય ભા. 1 ( , ). 1=50 7. જેનું ધમ ને સરળ પરિચય ભા. 2 2-5e 8, ગુચ્છ અન અગ્નિશર્મા (સમરાહિત્ય ભવ, 1) 2-00 ફ, સ હ અને આનt ( ભવ, 2) 2-00 10. 52 મતેજ ભા. 1 - ( લલિતવિક્રતા વિવેચન ગુજરાતી) 6-00 11, ૧૨મજ જો 2 ( 5 ) પ્રેરામાં 12. લલિત વિ૬-૧૨ હિનિ વિવેચન) 8-00 13. ઉરિત વિ ડગ (સંદ કૃત ટીકા, પંજિકા સાથે) પ૦૦ 14. કુમાશુમિત્રામાક્ષના અને | અધ્યાત્મરુઢ નમિરાજર્ષિ 15. વાત જ હાર 16, અમરા ધનાનું મુળ તત્વ (ાઢશક) (c) - 9 : પ્રાપ્તિસ્થાન : દિવ્યદર્શન કાર્યાલય પ્રકાશ ટી. પે કાળુશીની પોળ, કાલુપુર પોસ્ટ ઓફિસ સામે, જામ ખાદાવાલ &ાલુપુ૨, આ માદાવાદ-૧