________________
નય અને નિક્ષેપ
-
૨૦૩, છે તેમ અંધકારની વિધિતા, તેલ-વાટની કાર્યતા, વરતુદર્શ— નની કારણુતા વગેરે અપરંપાર ધર્મ એનામાં છે. આ અન્વયી ધર્મો છે; વસ્તુમાં અસ્તિત્વ સંબંધથી જોડાયેલા એ અન્વયી ધર્મ. એને સ્વપર્યાય કહે છે. એમ દીવામાં પાણીની કાર્યતા નથી, શ્યામ રૂપ નથી, શીત કે કઠિન સ્પર્શ નથી....વગેરે
વ્યતિરેકી ધર્મ છે. નાસ્તિત્વ સંબંધથી જોડાયેલા, તે વ્યતિરેકી ધર્મ. એને પર–પર્યાય કહે છે.
આ ધર્મોમાંથી તેવી અપેક્ષાએ કેઈ ધર્મને–અંશને આગળ કરીને વસ્તુનું જ્ઞાન કરાય તે નયજ્ઞાન છે. દા. ત. મનુ અમદાવાદમાં રહે છે. જો કે એ ભારતમાં ય રહે છે, ગુજરાતમાં ચ રહે છે, અને અમદાવાદમાં પણ અમુક પળમાં રહે છે. છતાં અહીં બીજા શહેરની અપેક્ષાએ ખાસ અમદાવાદને ઉલ્લેખ કરી જ્ઞાન કર્યું. એમ મનુના બીજા ધર્મો–ઉંમર, ઉંચાઈ આરોગ્ય, ભણતર, વગેરેને પણ અહીં લક્ષમાં ન લીધા, નહિતર એમ કહેવાય કે “કુમાર. મનુ યા “૧૪ વર્ષને કે ૧૩ વર્ષ દ. મહિનાને મને...ઈત્યાદિ. .
વસ્તુમાં અમુક અપેક્ષાએ નિશ્ચિત થતા અંશથી વસ્તુને તે બેધ યા શાબ્દિક વ્યવહાર તે નય કહેવાય.
૭ નયઃ—નય જ્યારે વસ્તુનું અંશે જ્ઞાન કરે છે, ત્યારે એ સમજાય એવું છે કે તે તે અંશનું જ્ઞાન કેઈ દૃષ્ટિબિંદુના હિસાબે કરશે, માટે નયને દૃષ્ટિ પણ કહેવામાં આવે છે. આના ભેદ તે જેટલા વચનપ્રકાર તેટલા બની શકે, પરંતુ બહુ પ્રચલિત સંગ્રાહક ભેદ સાત છે,નૈમનય, સંગ્રહનય,
