________________
૨૦૨
જૈનધર્મને સરળ પરિચય પછી ઉપસંહાર કરાય તેને ઉપનય કહેવાય. દા. ત. પર્વતમાં અગ્નિ-વ્યાપ્ય ધુમાડે છે. (૫) પછી નિર્ણય થાય કે પર્વતમાં અગ્નિ છે, એને નિગમન કહે છે. આ પ્રતિજ્ઞા, હેતુ, વગેરે પાંચ અવયવ “પરાર્થ અનુમાન”માં યાને બીજાને અનુમાન કરાવવામાં જરૂરી છે. સ્વાર્થનુમાન તે હેતુ અને નિગમન બે થી ય થાય.
- આત્મા, પરલેક, કર્મ, વગેરે અતીન્દ્રિય પદાર્થોને નિર્ણય અનુમાન પ્રમાણુથી થઈ શકે છે.
બીજા દર્શને પ્રમા(યથાર્થજ્ઞાન)નાં કરણને પ્રમાણ કહે છે. પરંતુ પ્રામાણ્યની વાત આવે ત્યારે એને પ્રમાને ધર્મ માને છે ! પણ એ કેમ બને? પ્રામાણ્યું તે પ્રમાણને ધર્મ હોય. માટે પ્રમાણ એ જ્ઞાનકરણ નહિ, પણ ખુદ જ્ઞાન છે. તેથી જૈન દર્શન કહે છે, “સ્વ-પર-વ્યવસાયિ જ્ઞાનં પ્રમાણું.”
૩૭. નય અને નિક્ષેપ વસ્તુમાં અનંત ધર્મ રહેલા છે, એટલે વસ્તુ અનંત ધર્માત્મક છે, કેમકે વસ્તુમાં અનેકાનેક ગુણ અને ખાસિયત વગેરે પર્યાયે તન્મયભાવે છે. ઉપરાંત એ વસ્તુ જગતના અનંત પદાર્થો સાથે કારણુતા–કાર્યતા, સહભાવિતા, વિધિતા, સમાનતાઅસમાનતા વગેરેની દૃષ્ટિએ સંબદ્ધ હોઈ તે તે અપેક્ષાએ તેવા તેવા અનેક ધર્મ આ વસ્તુમાં છે. દા. ત. દીવાને પ્રકાશ; એમાં તેજ (ઝગમગાટ), પીળાશ વગેરે ગુણ છે. દીવે તેલને, મણિલાલને, ઘરમાં રહેલે, વગેરે ખાસિયત એ પર્યાય
