________________
દિરનો નિ,
? વાદ ચાલે ત્યાં
વાય
પ્રમાણે અને જૈન ધર્મના વિભાગો
૨૦૧ સભામાં મુખ્યત્વે પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન એમ બે પ્રમાણને આશ્રય કરાય છે.
અનુમાન પ્રમાણમાં એક પ્રત્યક્ષ દેખાતી યા સંભળાયેલી વસ્તુ યાને હેતુ ઉપરથી બીજી એની સાથે અવશ્ય સંબદ્ધ વસ્તુ હોવાનો નિર્ણય કરવામાં આવે છે. દા. ત. દૂરથી ધજા કે શિખર જોઈ મંદિરને નિર્ણય થાય એ અનુમાન. (૧) વાદ ચાલે ત્યાં પહેલી સ્થાપના કરાય તે પ્રતિજ્ઞાવાક્ય જેમકે પર્વત પર અગ્નિ છે. (૨) એને સિદ્ધ કરવા માટે હેતુ આપવામાં આવે છે, દા. ત. કેમકે ત્યાં ધુમાડે દેખાય છે, એ હેતુવાક્ય. (૩) પછી વ્યાપ્તિ અને ઉદાહરણ બતાવવામાં આવે છે, દા. ત. જ્યાં જ્યાં ધુમાડો હોય ત્યાં ત્યાં અગ્નિ અવશ્ય હોય; જેમકે રસોડામાં અગ્નિ વિના ધુમાડો ન હોઈ શકે, ન ઘટી શકે. અહીં વિના ન હોઈ શકે એ અવિનાભાવી, અન્યથાનુપપન્ન. આમાં વિના = અન્યથા. ન ઘટી શકે = અનુપપન્ન. ધુમાડે અગ્નિની દૃષ્ટિએ અવિનાભાવી છે, અન્યથાનુપપન્ન છે. આ અવિનાભાવ કે અન્યથાનુપપન્નત્વને વ્યાપ્તિ કહે છે. અવિનાભાવીને વ્યાપ્ય અને બીજા સંબંધીને વ્યાપક કહે છે. ધુમાડે વ્યાપ્ય છે, અને અગ્નિ વ્યાપક છે. વ્યાપ્ય-વ્યાપકની વચ્ચે રહેલ વ્યામિની ખબર હોય તે (૧) વ્યાપ્ય પરથી વ્યાપકનું અનુમાન થઈ શકે; એ અન્વયિ વ્યાપ્તિથી થયું કહેવાય અને (૨) વ્યાપકના અભાવ પરથી વ્યાખ્યના અભાવનું જ્ઞાન થઈ શકે; એ વ્યતિરેકી વ્યાપ્તિથી થયું ગણાય. (૪) વ્યાપ્તિને ઉદાહરણ જાણ્યા જેન. સ. ૫. ૧૪
