________________
પ્રમાણે અને જૈન શાસ્ત્રોના વિભાગ
૧૯૩ સારી છે.” સ્પર્શનેંદ્રિયથી સ્પર્શનું,–“આ સુવાળું છે.” શ્રોત્રેન્દ્રિયથી શબ્દનું “વાહ કે મધુર શબ્દ!” ને મનથી ચિંતન, સ્મરણ, અનુમાન, તર્ક વગેરે થાય છે. દા. ત. “કાલે જઈશ.” “પેલો માર્ગમાં મળેલો,' “ધુમાડો દેખાય છે માટે અગ્નિ સળગતો હશે.” વગેરે.
મતિજ્ઞાનમાં ચાર કક્ષા છે.–૦ પહેલાં “કંઈક એવું ભાન થાય છે એ “અવગ્રહ” પછી ૦ “આ શું હશે? અમુક નહિ, અમુક સંભવે છે એ “ઈહા.” બાદ ૨ અમુક જ છે એ નિર્ણય એ “અપાય.” અને પછી જ એ ભૂલી ન જવાય એવી એકસાઈ એ “ધારણું.” આમ મતિજ્ઞાન ચાર પ્રકારે થયું,-અવગ્રહ, ઈહા, અપાય અને ધારણા. ૦ દા. ત. સ્વર કાને આવતાં “કંઈક વાગે છે, “એ અવાજ તબલાને છે કે ઢાલકને ? વિશેષનાએ ઢલકને લાગે છે.” બરાબર ઢલકને જ છે.” એમ શ્રોત્રેન્દ્રિયથી અવગ્રહ-ઈહા -અપાય મતિજ્ઞાન કર્યા, પછી મનમાં એ અવાજ ચેકસ ધારી રાખ્યો તે ધારણુ મતિજ્ઞાન થયું. એ અવગ્રહમાં પણ બે પ્રકાર છે,-એ, કંઈક એવું ભાસ વ્યક્ત થવા માટે પહેલાં પદાર્થ ઈન્દ્રિયના સંપર્કમાં જોડાતા જાય તે વ્યંજન નાવગ્રહ, અને પછી “કંઈક એવો પદાર્થને ભાસ થાય તે અર્થાવગ્રહ કહેવાય. ઉંઘતા માણસને કેટલેક વખત એના નામના શબ્દ કાને અથડાયા કરે છે, પછી એને કંઈક અવાજ ભાસે છે. ત્યાં શબ્દ અથડાવામાં અવ્યક્ત ચેતના જાગ્રત્ થઈ રહી છે, તેથી એને પણ (વ્યંજનાવગ્રહ) જ્ઞાન કહેવામાં આવે
