________________
૧૬૨
જૈનધર્મને સરળ પરિચય ૩૨. નિર્જરા નિર્જરા એટલે કર્મનું અત્યંત જર્જરિત થઈ જવું. આત્મા પરથી ખરી જવું, તે આંબાની જેમ સ્વતઃ અથવા ઉપાય દ્વારા પાકીને થાય. કર્મ સ્વતઃ ખરી જાય તે અકામનિજો અને ઉપાય દ્વારા ખરી જાય તે સકામનિર્જર કહેવાય. કર્મ એની સ્થિતિ પાકે એટલે ઉદયમાં આવી ભેગવાઇને ખરી જાય તે સ્વતઃ નિર્જરા થઈ અને તપના દ્વારા નાશ પામે તે ઉપાય દ્વારા નિર્જર થઈ. પ્રસ્તુતમાં તપથી નિર્જરાની વાત છે માટે તપને જ નિર્જરા તત્વ તરીકે કહેવામાં આવે છે. એટલું ધ્યાનમાં રહે કે અનિચ્છાએ. ભૂખ-તરસ, મારપીટ વગેરે કષ્ટ સહવામાં આવે અને તેથી કર્મ સ્વતઃ ભગવાઈ નાશ પામે તેને અકામનિર્જરા કહે છે. ત્યારે કર્મક્ષય તથા સહિષ્ણુતા દ્વારા સત્વ-વિકાસ અને આત્મશુદ્ધિ કરવાની કામનાથી અનશન વગેરે તપ સેવીને જે કર્મક્ષય થાય તેને સકામ નિર્જરા કહે છે.)
તપ બે પ્રકારે છે. ૧. બાહ્ય અને ૨. આભ્યન્તર, બાહ્ય એટલે બહારથી કષ્ટરૂપે દેખાય છે, અથવા બહાર લેકમાં ય પ્રસિદ્ધ છે તે; અને આભ્યન્તર એટલે આંતરિક મલિન વૃત્તિઓને કચરવારૂપે કરાય તે, યા જૈનશાસનની જ અંદર બતાવ્યું છે તે. બાહ્ય, અભ્યન્તર, દરેકના ૬-૬ પ્રકાર છે, તેથી તપના અર્થાત્ નિર્જરાના કુલ ૧૨ ભેદ છે.
બાહ્ય તપના પ્રકાર અનશન, ઊદરિકા, વૃત્તિસંક્ષેપ, રસત્યાગ, કાયલેશ, અને સંલીનતા. આભ્યન્તર
