________________
૨૧૧
અનેકાંતવાદ (સ્યાદવાદ)–સપ્તભંગી-અનુગ =કાયમ છે, કડાપણું-કંઠીપણું વગેરેની અપેક્ષાએ કાયમ નહિ, પણ અનિત્ય છે.
વસ્તુમાં અમુક અમુક અપેક્ષાએ જ તેવા તેવા ધર્મ રહે. છે. તેથી તે તે ધર્મનું દર્શન કે પ્રતિપાદન તે તે અપેક્ષાએ જ સાચું થઈ શકે, પણ તેથી બીજી જ ભળતી અપેક્ષાએ નહિ. બીજી અપેક્ષાએ તે બીજે જ ધર્મ કહેવું પડે. દા. ત.. આત્મા એ જીવ તરીકે જ નિત્ય છે, પણ મનુષ્ય તરીકે નિત્ય કાયમ નહિ. મનુષ્ય તરીકે તે એને અસ્થિર, અનિત્ય. જ કહે પડે. આમ જુદી જુદી અપેક્ષાથી જુદા જુદા ધર્મ એક જ વસ્તુમાં રહી શકે છે, તેમાં પરસ્પર વિરુદ્ધ ધર્મ પણ હોય. દા. ત. પાણીથી અર્થે ભરેલ ગ્લાસ ભરેલે પણ. છે, ને ખાલી પણ છે. ત્રીજી આંગળી નાની ય છે, તેમ. મટી ય છે. એટલે એકાંતે એક જ ધર્મ હોવાને આગ્રહ. રખાય તે તે બેઠું છે, | તાત્પર્ય, વસ્તુ નિત્ય છે, એક છે, વગેરે, તે નિરપેક્ષપણે કે સર્વ અપેક્ષાએ નહિ, પણ કથંચિત્ એટલે કે અમુક અપેક્ષાએ. આ અનેકાંતવાદ સિદ્ધાંતને કથંચિદુવાદ, સ્યાવાદ. પણ કહે છે. સ્વાદુ એટલે કથંચિદ્ર અર્થાત્ અમુક અપેક્ષાએ તે તે ધર્મ યા પરિસ્થિતિનું પ્રતિપાદન એ સ્વાદુવાદ. એકાંત. દૃષ્ટિથી નહિ, પણ અનેકાંત દષ્ટિથી જ જોયું કે બેલવું. પ્રામાણિક બને છે, માટે અનેકાંતવાદનો જ સિદ્ધાંત પ્રામાણિક છે. જૈન દર્શન અનેકાંતવાદી છે, સ્યાવાદી છે, સાપેક્ષતાને સિદ્ધાંત ધરાવે છે. આજના વૈજ્ઞાનિક પ્રે. આઈન્સ્ટાઈનને
