Book Title: Chalte Phirte Siddho se Guru
Author(s): Ratanchand Bharilla
Publisher: Todarmal Granthamala Jaipur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/008347/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru lekhaka : adhyAtma ratnAkara paNDita ratanacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna, ema.e., bI.er3a prAcArya - zrI ToDaramala di. jaina siddhAnta mahAvidyAlaya, jayapura prakAzaka: paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura - 302015 phona : 0141-2707458, 2705581 E-mail : ptstjaipur@yahoo.com Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama saMskaraNa (5 agasta 2007) AdhyAtmika zikSaNa zivira, jayapura mUlya: pandraha rupae mudraka : prinTa 'o' laiNDa bAIsa godAma, jayapura : 5 hajAra muni dIkSA se pUrva evaM pazcAt paThanIya gUDhatama siddhAntoM ko kathA zailI meM piro denA eka kaThina kAma hai, parantu lekhaka mahodaya ne pAThakoM ke lie yaha sugama aura sulabha kara dI hai| isa pustaka meM bhI pUrva pustakoM kI bhAMti vahI AkarSaNa pUrNatayA vidyamAna hai| maiMne ise AdyopAMta paDhA hai| isake 22 pariSaha evaM 12 bhAvanA ke prakaraNa atyaMta rocaka bana par3e haiM, jo muni dIkSA se pUrva evaM pazcAt avazya paThanIya haiN| isa tAttvika pustaka meM munirAjoM ke prati samAja meM kitanA AkarSaNa hai evaM unake mAdhyama se kitanI nirdoSa dharma prabhAvanA hotI hai, isakA sundara citraNa dekhane ko milatA hai| AbAla, vRddha isakA lAbha avazya leMge, zrIjinazAsana kI prabhAvanA evaM pUjya gurudevazrI ke yaza kA saMvahana yugoM-yugoM taka karate rahane meM Apa avazya saphala rheNge| - bra. sumataprakAza jaina ema kaoNma, pUrva prophesara, hamIdiyA kaoNleja, bhopAla nidezaka, nandIzvara vidyAlaya khaniyAMdhAnA (ma. pra. ) 2 antarbhAvanA nirgrantha munirAja kA antarbAhya jIvana itanA pavitra hotA hai ki unake darzana aura smaraNamAtra se hamAre pApabhAvoM kA prakSAlana ho jAtA hai| munirAja kSaNakSaNa meM antarmukha hokara cidAnanda kA rasapAna kiyA karate haiM, unake jIvana kA anukaraNa karake hama bhI gRha jaMjAla se mukta hokara unhIM kI bhAMti munidharma dhAraNa kara muktipatha ke pathika baneM aisI hamArI hArdika bhAvanA hai| prastuta kRti ke mAdhyama se hama munidharma ke svarUpa ko hRdayaMgama kara use nirdoSarUpa se jIvana meM apnaayeN| yahI isa kRti ko likhane kA pAvana uddezya hai| hameM bhI to saMsAra ke ananta duHkhoM se mukta honA hai aura hama yaha bhalIbhAMti jAnate haiM ki munidharma dhAraNa kie binA mukti nahIM milegI / ataH muni jIvana ko na kevala samajhanA hogA, use apanAnA bhI hogaa| etadartha apanA mAnasa abhI se banAnA hai, tabhI to yaha puNya avasara kabhI na kabhI to milegA hI / muni jIvana yadyapi Upara se kaThora lagatA hai, para yaha kaSTadAyI nahIM hai| isameM jo sukhada anubhUti hotI hai, aisI anyatra kahIM upalabdha nahIM ho sakatI / AtmArthI jIvoM ke citta meM muni dharma dhAraNa karane kI bhAvanA niraMtara uchalatI hai| bhale hI abhI hama sAmarthya hIna hone se usa dazA ko prApta na kara pAyeM, to bhI bhAvanA meM to nirantara yahI bAta banI rahatI hai aura mAnavIya manovijJAna bhI yaha hai ki jise jisa kAma ko karane kI bhAvanA hotI hai, vaha usa saMdarbha ko sampUrNa vistAra se jAnanA cAhatA hai| muni jIvana apanAnevAle ke hRdaya meM muni jIvana ke antarbAhya pakSa ko sAvadhAnI pUrvaka samajhane kA utsAha hotA hai| AzA hai pAThakagaNa merI pavitra antarbhAvanAoM kA sammAna karate hue ise mAtra svAntaH sukhAya hI par3heMge, isa kRti ko dUsaroM ke lie kasauTI na bnaayeN| aura isI pavitra bhAvanA se dUsaroM ko par3hane kI preraNA dekara mere prayAsa ko saphala kareM aisA merA vinamra nivedana hai| - ratanacanda bhArilla Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya "zraddhAnaM paramArthAnAmAptAgama tapobhRtAm / trimUr3hA Sor3hamasTAMgam samyagdarzamasyam / / 4 / / arthAt tIna mUr3hatA aura ATha mada rahita tathA ATha aMga sahita sacce devazAstra-guru kA yathArtha zraddhAna samyagdarzana hai|" svAmI samantabhadrAcArya ke ukta kathana meM samyagdarzana prApta karane ke lie devamUr3hatA, gurumUr3hatA evaM pAkhaMDamUr3hatA kA saMkalpa pUrvaka tyAga karane para vizeSa bala diyA gayA hai, kyoMki isake tyAga binA to samyagdarzana honA hI saMbhava nahIM hai| etadartha Agama ke Aloka meM likhI gaI nirgrantha guru kA yathArtha svarUpa darzAnevAlI evaM guru mUDhatA ke ajJAna ke AvaraNa ko haTAne vAlI 'calate phirate siddhoM se guru' kRti pAThakoM ke hAthoM meM pahu~cAte hue mujhe jo harSa ho rahA hai, use maiM vANI meM vyakta nahIM kara sakatA / maiM bhI bahuta samaya se aisI hI kRti kI AvazyakatA anubhava kara rahA thaa| merI vaha bhAvanA prastuta pustaka ke prakAzana se pUrI ho rahI hai| yadi zatAMza pAThaka bhI isa kRti se lAbhAnvita hue to lekhaka kA zrama sArthaka ho jaayegaa| __isa kRti ke lekhaka jainasamAja ke jAne/mAne aneka lokapriya kathA kRtiyoM ke kuzala citere evaM adhyAtma ke gahana adhyetA paNDita ratanacandajI bhArilla kA isa kRti ke lekhana ke lie jitanA upakAra mAnA jAya, kama hai| sundara mudraNa ke lie akhila baMsala, TAIpasaiTiMga ke lie kailAzacandra zarmA evaM kImata kama karanevAle dAtAroM ko bahuta-bahuta dhanyavAda / - bra. yazapAla jaina, ema. e. prakAzana maMtrI, paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura prastAvanA| ratanacanda bhArilla digambara muni pA~coM indriyoM ke viSayoM se virakta, atIndriya Ananda svarUpa AtmA meM anurakta, sabhI prakAra ke AraMbha va parigraha se rahita dina-rAta jJAna, dhyAna evaM tapa meM nimagna rahate haiN| digambara muniyoM ke hRdaya meM saba saMsArI jIvoM ke prati aisA karuNA bhAva hotA hai ki sabhI prANI vastusvarUpa ko samajhakara sanmArga meM lageM / etadartha ve zAstra likhate haiM, upadeza dete haiN| unakI dRSTi meM zatru-mitra, mahala-mazAna, kaMcana-kAMca, nindA-prazaMsA Adi meM koI antara nahIM hotaa| ve padapUjaka aura astra-zastra prahAraka meM sadA samatAbhAva dhAraNa karate haiN| digambara muni pUrNa svAvalambI aura svAbhimAnI hote haiN| yahI kAraNa hai ki ve tila-tuSa mAtra parigraha nahIM rakhate, nagna rahate haiM aura siMhavRtti se nirbhaya rahate haiM evaM bhramara vRtti se AhAra lete haiN| jaba arddharAtri meM sArA jagata moha kI nIMda meM so rahA hotA hai athavA viSaya-vAsanAoM meM magna hokara mukti ke niSkaMTaka patha meM viSakaMTaka bo rahA hotA hai, taba digambara muni anitya Adi bAraha bhAvanAoM ke mAdhyama se saMsAra, zarIra va bhogoM kI kSaNabhaMguratA, azaraNatA Adi kA cintana karate hue AtmadhyAna meM magna rahane kA puruSArtha karate rahate haiN| kAma-krodha-mada-moha Adi vikAroM para vijaya prApta karate hue apanA mokSamArga prazasta karate rahate haiN| ve navajAta zizuvat atyanta nirvikArI hone se nagna hI rahate haiN| unheM vastra dhAraNa karane kA vikalpa hI nahIM AtA, AvazyakatA hI anubhava nahIM hotii| jisataraha kAma vAsanA se rahita bAlaka mA~ bahana ke samakSa lajAtA nahIM hai, zarmAtA nahIM hai evaM saMkoca bhI nahIM karatA, nizaMka rahatA hai| ThIka isI taraha muni bhI pUrNa nirvikArI hone ke kAraNa lajjita nahIM hote| chaTaveM-sAtaveM guNasthAna kI bhUmikA meM vastra dhAraNa karane kA mana meM Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA calate phirate siddhoM se guru vikalpa hI nahIM aataa| saMjvalana krodha-mAna-mAyA-lobha ke sivAya anantAnubaMdhI Adi tInoM kaSAyoM kI caukar3I kA abhAva ho jAne se unake pUrNa nirgrantha dazA prakaTa ho gaI hai| isa taraha jaba unake mana meM hI koI granthi (gAMTha) nahIM rahI to tana para vastra kI gAMTha kaise laga sakatI hai? jaise nagna navajAta zizu ko dekhakara mA~-bahineM bhI nahIM lajAtIM, usIprakAra nirvikArI muni ko dekhakara mA~-bahineM lajAtI nahIM haiM; balki unake prati zraddhA-bhakti vizeSa bar3ha jAtI hai| vaise savastra va nirvastra ke pakSa-vipakSa meM anekoM tarka diye jA sakate haiM, unake lAbha-alAbha ginAye jA sakate haiN| para ve saba kutarka hoMge; kyoMki vastu svarUpa meM koI tarka nahIM calatA / vastu kA svarUpa to tarka-vitarka se pare hai| isake pIche tarka nahIM calatA ki agni garma va pAnI ThaMDA kyoM hai ? nArI ke mUMche va moranI ke paMkha kyoM nahIM hote ? isake pIche tarka khojane kI jarUrata nahIM hai| laukika dRSTi se bhI sAdhuoM ko sAmAjika sImAoM meM nahIM gherA jA sakatA hai, kyoMki ve lokavyavahAra se atIta ho cuke haiN| ve to vanavAsI siMha kI taraha pUrNa svataMtra svAvalambI, atyanta nirbhaya evaM ekAnta priya hote haiN| isIkAraNa ve mukhyatayA ekAntavAsI hI hote haiN| ___ yadi koI pavitrabhAva se digambara jaina muniyoM ke nagna hone ke kAraNoM kI khoja karanA cAhe to bhale kare; etadartha vaha pUrNa svAdhIna hai| ___ vastra to aMtaraMga vAsanA ke evaM manovikAra ke pratIka haiM, parAdhInatA ke kAraNa haiM, bhaya, cintA tathA AkulatA utpanna karAne meM evaM mamatA, moha bar3hAne meM nimitta haiM, ata: muni nagna hI rahate haiN| jo indriyoM ko jItatA hai, vahI jitendriya hai| muniyoM ne indriyoM ko jIta liyA hai, ata: ve jitendriya haiN| jise akhaNDa AtmA ko prApta karanA ho use akhaMDa sparzana indriya ko jItanA hI hogaa| jisataraha zarIra meM lagI choTI sI phAMsa bhI asahya vedanA kA kAraNa banatI hai, usI taraha eka vastra kA parigraha asIma du:kha kA kAraNa hai aura jaba digambara muni ko jitendriya hone se vastrAdi kI AvazyakatA kA anubhava hI nahIM hotA to vaha vastroM kA parigraha rakhakara anAvazyaka musIbatoM ko AmaMtraNa hI kyoM deMge? . jaba vyakti ko eka vastra kI jhaMjhaTa chUTa jAne se hajAroM anya jhaMjhaToM se sahaja hI mukti mila jAtI ho to vaha binA vajaha vastra kA bojhA Dhoye hI kyoM ? eka lagoTI ke svIkAra karate hI pUrA kA pUrA parigraha mAthe mar3ha jAtA hai| udAharaNArtha - laMgoTI dhArI sAdhu ko dUsare hI dina laMgoTI badalane ke lie dUsarI laMgoTI cAhie, phira use dhone ke lie pAnI-sAbuna, rakharakhAva ke lie peTI, pAnI ke lie bartana, bartana ke lie ghara, ghara ke lie gharavAlI, gharavAlI ke bharaNa-poSaNa ke lie dhaMdhA-vyApAra, kahA~ taka anta AyegA isakA ? pUjana kI paMkti meM ThIka hI kahA hai - ___ "phAMsa tanaka hI tana meM sAle, cAha laMgoTI kI duHkha bhaale|" savastra sAdhu pUrNa ahiMsaka, nirmohI aura aparigrahI raha hI nahIM sakatA / ayAcaka, svAdhIna va svAvalaMbI bhI nahIM raha sakatA / vaha lajjA parISahajayI bhI nahIM ho sakatA, kyoMki vastra ke prati anurAga evaM mamatA binA vastra kA zarIra para bahuta kAla taka rahanA evaM use badalanA saMbhava nahIM hai aura rAga evaM mamatva hI to bhAvahiMsA hai| ___ annapAna (bhojana) ke pakSa meM bhI kadAcit koI yahI tarka de sakatA hai, para AhAra lenA azakyAnuSThAna hai| AhAra ke binA to jIvana saMbhava hI nahIM hai, phira bhI ve ayAcakatA tathA nispRha vRtti se hI AhAra lete haiN| vastra ke sAtha yaha samasyA nahIM hai| dUsare yadi svAbhimAna ke sAtha nirdoSa va nirantarAya bhojana na mile to chor3A bhI jA sakatA hai, chor3a bhI diyA jAtA hai; para vastra ke sAtha aisA honA saMbhava nahIM hai| aisA nahIM ho sakatA hai ki Aja vastra na pahane jAyeM aura kala pahana lie jAveM / vastroM ko to hara hAlata meM vastra dhAraNa karanA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru prastAvanA aura phira unheM badalanA hI hogA evaM rakha rakhAva kI vyavasthA bhI karanI hI hogii| ata: vastra dhAraNa karane meM dInatA-hInatA evaM parAdhInatA kI saMbhAvanA adhika hai| digambaratva munirAja kA bheSa yA Dresa nahIM hai, jise manamAne DhaMga se jaba cAheM taba badalA jA ske| yaha to usakA svAbhAvika rUpa hai, svarUpa hai| apane mana ko isakI svAbhAvikatA svIkRta hai, etadartha eka prasiddha vaijJAnika ArkemiDIja kI usa ghaTanA kA smaraNa kiyA jA sakatA hai, jisameM vaha sAre nagara meM naMgA ghUmA thaa| usake bAre meM kahA jAtA hai ki vaha eka vaijJAnika sUtra kI khoja meM bahuta dinoM se parezAna thaa| dina-rAta usI ke soca vicAra meM DUbA rahatA thaa| eka dina bAtharUma meM nagna hokara snAna kara rahA thA ki acAnaka use usa anveSaNa sUtra kA samAdhAna mila gayA, jisase usake harSa kA ThikAnA na rahA / vaha bhAvavibhora ho snAna ghara se vaisA naMgA hI nikalakara nagara ke bIca se gujaratA huA daur3atA-daur3atA rAjA ke pAsa jA phuNcaa| use nagna dekhakara rAjA ko Azcarya bhI ho rahA thA aura haMsI bhI A rahI thii| para usa vaijJAnika ke lie vaha asvAbhAvika nahIM thaa| aisI dhuna ke binA koI bhI bar3I zodha-khoja saMbhava nahIM hai| cAhe vaha jJAna-vijJAna kI ho yA sarvajJa svabhAvI AtmA kI ho| ArkamiDIja bhI apane dhuna kA dhuniyA thaa| rAjA kyA kaha rahA hai, kyA kara rahA hai, isakI paravAha kie binA vaha to apanI hI kahe jA rahA thA, apanI upalabdhi ke gIta gAye jA rahA thaa| apanI nagnatA para usakA dhyAna hI nahIM thA, digambara muni bhI aise hI apane AtmA kI zodhakhoja meM itane magna rahate haiM ki unheM bhI vastra kA parigraha rakhane kI na sudhabudha hotI hai aura na hI phurasata / ata: ve pUrNa nirgrantha hI rahate haiN| digambaratva kI svAbhAvikatA sahajatA aura nirvikAratA ke sAtha usakI anivAryatA se aparicita katipaya mahAnubhAvoM ko muni kI nagnatA meM asabhyatA aura asAmAjikatA dRSTigocara hotI hai| ata: aise loga nagnatA se nAka-bhauM sikor3ate rahate haiM, ghRNA kA bhAva bhI vyakta karate rahate haiM, para aise vyaktiyoM ko nagnatA ko nirvikAratA ke dRSTikoNa se dekhanA caahie| hA~, kevala tana se nagna hone kA nAma digambaratva nahIM hai, AtmajJAna ke sAtha rAga-dveSa va kAmAdi vikAroM se rahita hokara nagna honA hI saccA digambaratva hai| aisI nagnatA kabhI aziSTatA nahIM ho sakatI, lajjAjanaka nahIM ho sktii| nirvikArI hue binA nagnatA nizcita hI niMdanIya hai| hindu dharma ke prasiddha paurANika puruSa zukrAcArya ke kathAnaka se yaha bAta atyanta spaSTa hai ki 'tana se nagnatA ke sAtha mana kA nirvikArI honA kitanA Avazyaka hai, anyathA jo nagnatA pUjya hai vahI niMdya bhI ho jAtI hai| kahA jAtA hai ki zukadeva muni yuvA the, para zizuvat nirvikArI the| ata: sahajabhAva se nagna rahate the| eka dina ve eka tAlAba ke kinAre jA rahe the, vahA~ devakanyAyeM nirvastra hokara snAna va jalakrIr3A kara rahI thIM, muni zukadevajI ko dekhakara vaise hI snAna karatI rahIM, jarA bhI nahIM ljaaiiN| ve sabhI eka-dUsare kI nagnatA se jarA bhI prabhAvita nahIM hue| thor3I dera bAda unhIM ke vayovRddha pitA maharSi vedavyAsa vahA~ se nikale, unheM dekhate hI sabhI devakanyAyeM lajA giiN| ve na kevala lajAIM balki kSubdha bhI ho giiN| jalakrIr3A ko jalAMjali dekara har3a-bar3a meM tAlAba se nikalI aura sabane apane-apane vastra pahana liye aura lajjA se apanI sudha-budha kho baitthiiN| eka naMge yuvA ko dekhakara to lajAI nahIM aura savastra eka vRddha vyakti ko dekhakara lajA gii| ___ jarA socie! isakA kyA kAraNa ho sakatA hai ? basa yahI na ki tana se naMgA yuvaka mana se bhI naMgA thA, nirvikArI thA aura usake pitA abhI mana se pUrNa nirvikArI nahIM ho sake the| yaha bAta nAriyoM kI nigAha se chipI nahIM rahI, raha bhI nahIM sktii| koI kitanA bhI chipAye, vikAra to sira para car3hakara bolatA hai| ukti hai - "mukhAkRti kaha deta hai, maile mana kI baat|" Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru nagnatA se napharata karane kA artha hai ki hameM apanA nirvikArI honA pasaMda nahIM hai| pApI rahanA evaM use vastroM se chupAye rahanA hI pasaMda hai| jaise zarIra ke ghAvoM ko khulA rakhanA bhI to mauta ko AmaMtraNa denA hai, unheM DhakanA hI par3atA hai, vaise hI yadi mana meM vikAra ke ghAva haiM to tana ko vastra se DhakanA bhI anivArya hai| vItarAgI bhAvanA ke binA arthAt nirvikArI hue binA nagnatA to mAtra kalaMka hI hai| ata: tana kI nagnatA ke sAtha mana kI nagnatA anivArya hai| isIlie to kahA hai ki 'samyagjJAnI hoya bahuri draDha cAritra liijai|' binA AtmajJAna ke bhI kabhI-kabhI vyakti munivrata aMgIkAra kara letA hai, jisase koI lAbha nahIM hotA / AcArya kundakunda likhate haiM - "Naggo pAvai duHkhaM Naggo saMsAra sAgare bhamai / ___Naggona lahahi bohi, jiNabhAvaNa vajjiosuiraM / / jina bhAvanA se rahita kevala tana se nagna vyakti du:kha pAtA hai, vaha saMsAra sAgara meM hI gote khAtA hai, use bodhi kI prApti nahIM hotI hai| ata: tana se nagna hone ke pahale mana se nagna arthAt AtmAnubhavI evaM nirvikArI honA Avazyaka hai|" jinAgama ke sivAya anya jainetara zAstroM evaM purANoM meM bhI digambaratva evaM digambara muniyoM ke aneka ullekha milate haiM, kucha isaprakAra haiM * rAmAyaNa meM digambara muniyoM kI carcA hai - "rAjA dazaratha jaina zramaNoM ko AhAra dete batAye gaye haiN| bhUSaNa TIkA meM zramaNa kA artha spaSTa digambara muni milatA hai|"2 * hindU dharma ke prasiddha purANa zrImad bhAgavat aura viSNu purANa meM prathama tIrthaMkara RSabhadeva kA hI digambara muni ke rUpa meM ullekha milatA hai| isI taraha vAyupurANa evaM skaMdha purANa meM bhI digambara jaina muniyoM kA astitva darzAyA gayA hai| *bauddha zAstroM meM bhI aise ullekha milate haiM, jo bhagavAna mahAvIra se prastAvanA pahale digambara muniyoM kA honA siddha karate haiN|' * IsAI dharma meM bhI digambaratva ko svIkAra karate hue kahA gayA hai ki Adama aura havvA naMge rahate hue kabhI nahIM lajAye aura na ve vikAra ke caMgula meM phaMsakara apane sadAcAra se hAtha dho baiThe, parantu jaba unhoMne pApapuNya kA varjita (niSiddha) phala khA liyA to ve apanI prAkRta dazA kho baiThe aura saMsAra ke sAdhAraNa prANI ho gye| * islAma dharma meM bhI aise darabeza hue haiM, jo digambaratva ke himAyatI the| turkistAna meM abdala nAmaka daraveza naMge rahakara apanI sAdhanA meM lIna rahate the| * islAma ke mahAna sUphI tattvavettA aura suprasiddha 'masnavI' nAmaka grantha ke racayitA zrI alAluddIka rUsI ne digambaratva kA khulA upadeza diyA hai| ___ unhoMne 'abdala' daraveza ko yAda karate hue kahA ki eka tArkika masta naMge abdala daraveza se A ulajhA / usane sIdhe se kaha diyA ki 'jA apanA kAma kara! tU naMge ke sAmane Tika nahIM sktaa| jAte-jAte eka bAta suna jA ! vastradhArI ko hamezA dhobI kI phikra lagI rahatI hai, kintu naMge tana kI zobhA devI prakAza se hai| yA to tU naMge daravezoM se koI sArokAra mata rakha athavA unakI taraha hI tU bhI AjAda aura naMgA ho jA aura agara tU ekasAtha sAre kapar3e nahIM utAra sakatA to kama se kama kapar3e pahana aura madhyamamArga ko grahaNa kara!' isaprakAra hama dekhate haiM ki aitihAsika evaM prAgaitihAsika zramaNa evaM vaiSNava sAhitya meM yahA~ taka kahA gayA hai ki digambara muni hue binA mokSa kI sAdhanA evaM kaivalya prApti saMbhava nahIM hai| - ratanacanda bhArilla 1. bhAvapAhur3a gAthA 68 2. sarga 14 zloka 22 3. viSNupurANa tRtIyAMza 17/18 4. jAtaka bhAga-2 pRSTha 182 5. di hisTrI oNpha yUropiyana morala cepa-4, pRSTa-7 6. mastavI jilda 2 pRSTha-38 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma kathya dhanya digambara muni dazA, dhanya digambara bheSa / aMga-aMga se jharata hai, nirvikAra saMdeza / / kyA/kahA~ atabhAvanA prakAzakIya prastAvanA 5-12 Atmakathya 13-14 muniyoM ke vicAra 15-16 1. devagar3ha : devoM kA gar3ha 17-21 2. munipada kI mahimA 22-27 3. munidharma sAdhana kI prakriyA 28-32 4. digambara muni kA svarUpa aura caryA 33-46 5. muni ke 28 mUlaguNa 47-59 6. sAdhu ke dasa sthitikalpa 60-69 7. muni kI AhAra caryA, nagnatA aura dravyaliMgI ke bheda 70-78 8. AcArya ke paMcAcAra 79-90 9. dharma ke dasa lakSaNa (muni ke uttara guNa) 91-98 10. bAIsa parISahajaya (muni ke uttara guNa) 99-115 11. bAraha tapa (muni ke uttara guNa) 116-130 12. nizcaya evaM vyavahAranaya vizeSajJa 131-141 13. bAraha bhAvanA : sAmAnya vivecana (munikeuttara guNa) 142-151 14. bAraha bhAvanA : vizeSa vivecana 152-172 15. munirAja ke bheda-prabheda 173-193 16. muni kA svarUpa aura unakI mahimA 194-207 17. tattvajJAnI rahita nigraMthapanA niSphala 208-211 18. lekhaka ke anya mahatvapUrNa prakAzana 212 19. abhimata 213-216 mana meM kiMcit hai nahIM, rAga-dveSa kA lesh| vANI meM hita-mita vacana, kAyA sahata kleza / / paMca mahAvrata, samiti pana paMcendriya jaya pAya / SaT Avazyaka, sapta guNa, pAle mana-vaca-kAya / / jIvana caryA sahaja hI, calatI hai nirdoss| Agama ke anusAra hI, lage na kiMcit doSa / / bAraha bhAvana citavana, dhAre dasa vidhi dhrm| pariSaha aru upasarga saha, kATe vasu vidha karma / / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru kheMca tAnakara nahIM kareM, nahiM lAgeM aticaar| uttara guNa muni pAlate, zakti ke anusAra / / iha vidha bAhyAcAra saha, ciMtata Atama dharma / kSaNa-kSaNa antarlIna hoM, pA lete nija marma / / guruvara ! cira jayanta hoM, darzAye ziva pnth| cAhata merI hai yahI, kaba choDUM jaga pantha / / nirgrantha binA milatA nahIM, zivapura kA ziva pantha / merI hArdika bhAvanA, bana jAU~ nirgrantha / / samarpaNa prastuta kRti samarpita hai unheM, jinhoMne kizora vaya meM eka svapna dekhA thA, eka kalpanA kI thI ki - "yadi merI zAdI huI aura putra hue to maiM unheM jainadarzana kA ucca koTi kA aisA udbhaTa vidvAna banAU~gA jisase ve sva-para hita kara sakeM, bhale usake lie mujhe kucha bhI kyoM na karanA pdd'e| apane usa dRDha saMkalpa aura sampUrNa samarpaNa se unhoMne atyanta pratikUla paristhitiyoM ke rahate hue bhI mujhe aura mere anuja hukamacanda ko jainadarzana kA vidvAna banAkara apanA svapna sAkAra kara liyaa| unhoMne apane ghara kI bagiyA meM na kevala khilate hue phUloM ke rUpa meM hameM dekhA; balki svayaM ne bhI DhalatI huI umra meM ugra puruSArthapUrvaka niyamita svAdhyAya se jinavANI ke rahasya ko jAnakara apane jIvana ko bhI saphala kara liyA; isIkAraNa ve apane hamaumra ke sAdharmiyoM ke lie bhI preraNAsrota bane rhe| yadyapi maiM unakI bhAvanAoM ko pUrNa karane ke lie jIvana ke antima kSaNa taka jinavANI kI sevA meM sakriya rahane ke lie kRta saMkalpita hU~; tathApi patA nahIM, kSaNabhaMgura jIvana kI Ayu kaba pUrNa ho jAye, isalie maiM aba taka likhI kRtiyoM meM apanI yaha saMbhavataH antima kRti 'calate phirate siddhoM se guru' sva. pUjya pitAzrI haradAsajI evaM sva. pUjya mAtA zrI pArvatIbAI ko samarpita karate hue unake caraNoM meM zat-zat namana karatA huuN| zraddhAvanat 23 agasta, 2007 - (paNDita) ratanacanda bhArilla evaM parivAra, munivara mere mana vaseM, calate-phirate siddha / darzana-vaMdana-namana se, pariNati hoya vizuddha / / - ratanacanda bhArilla Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta saMskaraNa kI kImata kama karane vAle dAtAroM kI sUcI 1. zrI azokakumAra jasarAjajI jaina, baiMgalora / 1100.00 2. zrI bhabhUtamalajI campAlAla evaM ramezacanda bhaNDArI parivAra, baiMgalora 1100.00 3. zrI ajitakumArajI totUkA, jayapura ... 1100.00 4. zrImatI acarajakumArI nihAlacandajI jaina, jayapura 1100.00 5. ahiMsA ceriTebala TrasTa, mumbaI haste dilIpabhAI mehatA 1100.00 5. zrI zAntinAthajI sonAja, akalUja 501.00 6. zrImatI zrIkAntAbAI dha.pa. zrI pUnamacaMdajI chAbar3A, indaura 501.00 7. zrI surezacanda sunIlakumArajI jaina, baiMgalora 501.00 8. zrImatI razmidevI vIrezajI kAsalIvAla, sUrata 501.00 9. zrImatI kusuma jaina dha.pa. zrI vimalakumArajI jaina, 'nIru kemikalsa', dillI 501.00 10. zrI surezakumAra bhAnUlAlajI jaina, pir3AvA 501.00 11. zrI bhAgacandajI kAlikA, udayapura 501.00 12. zrI ratanamAlA jaina, dillI 501.00 13. zrI phUlacandajI pATanI, kolakAttA 501.00 14. zrI mAMgIlAla lalita saMdIpa jaina, ahamadAbAda 501.00 15. zrI pannAlAla abhayakumAra jaina, devalagA~varAjA 501.00 16. zrImatI lAlIdevI jaina, iTAvA 501.00 17. zrI subodhaprakAzajI jaina, mainapurI iTAvA 501.00 18. saMjIva smRti koSa haste ema.pI. jaina, jayapura 501.00 19. zrImatI candAdevI hajArIlAla TrasTa, alavara 501.00 20. zrI premacandajI bAkalIvAla, jayapura 501.00 21. sva. zakuntalAdevI javAharalAlarjI jaina, jayapura 501.00 22. zrI tArAcandajI sogAnI, jayapura 501.00 23. zrI mUlacandajI chAbar3A, jayapura 501.00 24. zrI ratanacandajI zAstrI, koTA 500,00 25. zrImatI sumana jaina, iTAvA 500.00 26. zrImatI sunItA jaina, iTAvA 500.00 27. zrImatI kamalAbAI ratanacandajI bhArilla, jayapura 500.00 28. zrI zAntilAlajI jaina alavaravAle, jayapura 500.00 29. zrI kailAzacandajI seThI, jayapura 500.00 30. zrI hukamacandajI jaina, jayapura 500.00 31. sva. bAbUlAla totArAmajI jaina, bhusAvala 251.00 32. zrImatI patAsIdevI indracandajI pATanI, lA~DanU 251.00 33. sva. RSabhakumAra putra zrI surezakumArajI jaina, pir3AvA 251.00 34. bra. kusumatAI pATIla, kumbhoja 251.00 35. zrImatI anilAbena vijayakumAra gAMdhI, nAtepute 201.00 36. zrImatI nIlU dha.pa. rAjezakumAra manohalAlajI kAlA, indaura 201.00 37. zrImatI pAnAdevI mohanalAlajI seThI, gohATI 201.00 38. sva. zrImatI dhApUdevI dha.pa. sva. zrI tArAcandajI gaMgavAla kI puNya smRti meM, jayapura 201.00 kula rAzi 20,327.00 niHsaMdeha sampUrNa bundelakhaNDa kabhI digambara jaina saMskRti aura mUrtikalA kA kendra rahA hogA; kyoMki Aja bhI vahA~ ke cappe-cappe meM vizAlakAya digambara jaina mUrtiyA~ khaNDita aura akhaMDita avasthA meM vidyamAna haiM, tathA ukerI gaI kalA kRtiyoM se susajjita khaMDita-akhaMDita jina pratimAoM evaM jina maMdiroM ke khaMDita avazeSa mAno pukAra-pukAra kara kaha rahe haiM ki "AtatAiyoM dvArA hama para ghora atyAcAra hue haiM, hameM khaNDita aura dhvasta kiyA gayA hai|" pramANa ke rUpa meM jamIna kI jutAI aura khudAI ke rUpa meM bahuta se avazeSa mila cuke haiM aura bahuta sI mUrtiyA~ aura mandira abhI bhI bhUgarbha meM dabe par3e haiM, jo yadA-kadA milate rahate haiN| isI bundelakhaNDa meM eka lalitapura nagara hai, jo digambara jaina samAja kA gar3ha hai| lalitapura nagara ke nikaTa vahA~ se lagabhaga bIsa kilomITara dUra tathA jAkhalona grAma se tIna kilomITara kI dUrI para devagar3ha nAmaka digambara jaina tIrthakSetra hai| jAkhalona grAma meM bhI kabhI bahusaMkhya jainoM kA nivAsa sthAna thaa| abhI bhI devagar3ha kI vizAlakAya, anaginata khaNDita aura akhaMDita pASANa pratimAyeM tathA vahA~ ke jinamaMdira apanA itihAsa kaha rahe haiM tathA jinadevoM ke gar3ha ke rUpa meM devagar3ha nAma ko sArthaka kara rahe haiN| vartamAna meM kSetra kI chaTA darzanIya hai| kuzala kArIgaroM, samarpita kAryakartAoM aura anubhavI vyaktiyoM ke nirdezana tathA saMrakSaNa meM tIrtha surakSita to haiM hI, vikAsazIla bhI hai| ___ devagar3ha pahAr3I pradeza para sthita suramya, prAkRtika sampadA aura saundarya se sampanna, mAnavIya kolAhala se dUra ekadama zAnta aura ekAnta sAdhusaMtoM ke dhyAna va adhyayana ke lie upayukta sthAna hai| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru vahA~ vidyamAna vItarAga mudrA yukta mUrtiyoM ke darzanoM se zraddhAvAna zrAvakoM aura sAdhakoM kI karmanirjarA to hotI hI hai, AdhyAtmika cetanA bhI jAgRta hotI hai| aisA pratIta hotA hai ki yaha sthAna vahA~ ke jaina samAja ne kabhI sAdhu-saMtoM, vratI-brahmacAriyoM aura ghara-parivAra se nivRtti lekara dharma sAdhanA karanevAloM ke lie hI banAyA hogA, jisane dhIre-dhIre samaya ke anusAra utAra-car3hAvoM ko dekhate hue Aja yaha rUpa le liyA hai| ___ sahaja saMyoga se vahA~ kI vaMdanA karane ke lie eka munisaMgha kA zubhAgamana huA, cAturmAsa kA samaya nikaTa thA, dharmasAdhanA kI dRSTi se sthAna aura vAtAvaraNa unheM anukUla lgaa| ata: munisaMgha ne vahA~ hI cAturmAsa kI sthApanA karane kA nizcaya kara liyaa| munisaMgha ke cAturmAsa karane ke samAcAra sunakara harSa se ota-prota AsapAsa ke sahastroM zrAvakoM kA mana mayUra nAca uThA, usa kSetra ke sampUrNa jaina samAja meM harSa chA gyaa| sabhI ne saMkalpa kiyA ki 'hama saMgha dvArA die gae tattvopadeza kA bharapUra lAbha leNge|' jAkhalona jaina samAja ke to mAno bhAgya hI jAga gye| devagar3ha ke nikaTa hone se unheM sAdhu saMgha se pravacana sunane ko to mileMge hI, AhAradAna dene kA saubhAgya bhI prApta hogaa| unhoMne socA hamAre bhAgya se jaba jJAnagaMgA ghara A hI gaI hai to isameM snAna kara viSaya-kaSAya kI tapana bujhAkara zItalatA prApta kyoM na kareM?" - - - - - - yadyapi digambara jaina muni eka sthAna para adhika nahIM Thaharate; kyoMki jisa sthAna para adhika ThahareMge to vahA~ ke vyaktiyoM se unake rAgAtmaka saMbaMdha bana jAne kI saMbhAvanA ho jAtI hai, jo muni bhUmikA meM abhISTa nahIM hai| jisa rAga kA tyAga karane ke lie unhoMne ghara-kuTumba-parivAra chor3A hai, vahI rAga kI Aga sulagane lage - aisA maukA hI ve kyoM deM? ata: ve ekAnta meM, nirjana sthAna meM rahanA hI pasaMda karate haiN| phira bhI bAriza kI Rtu meM jIvarAzi kI pracura utpatti ke kAraNa devagar3ha : devoM kA gar3ha ahiMsA vrata kI rakSArtha unheM eka hI sthAna para rukanA anivArya ho jAtA hai| aisI sthiti meM ve zrAvakoM ke samparka meM kama se kama rahane kA prayatna karate haiM; kyoMki ve jAnate haiM ki samAja aura zrAvaka samasyAoM ke puMja hote haiN| ve socate haiM "santoM se hameM hamArI samasyAoM kA samAdhAna avazya milegA" isakAraNa ve bar3I AzA lekara santoM ke pAsa pahu~cate haiM aura unake prabhAva kA lAbha lenA cAhate haiM; parantu isase munirAjoM ke samaya kA durupayoga to hotA hI hai, upayoga bhI kharAba hotA hai - yaha bAta munirAja bhI bhalIbhAMti samajhate haiM, ata: ve zrAvakoM se dUra hI rahanA cAhate haiN| isIkAraNa ve nagara se dUra, nasiyA, vasatikA Adi meM Thaharate haiN| prAcIna kAla meM ye sthAna zrAvakoM dvArA sAdhu-santoM ke nimitta hI banavAye jAte the| yadyapi vahA~ upavana meM vana jaisA hI vAtAvaraNa hone se unheM DAMsamacchara khAte haiM, para ve parISahajayI to hote hI haiM, sAtha meM yaha bhI socate haiM ki "yahA~ DAMsa-macchara to zarIra ko hI khAte haiM, para nagaroM meM to ye mAnava mAthA khAte haiM, upayoga kharAba karate haiM, ata: inase dUra nirjana sthAna meM rahanA hI zreSTha hai|" __ munirAjoM ke Thaharane kA sthAna vahI sarvottama hotA hai jo nagara yA grAma se na ati dUra ho aura na ati nikaTa, tAki unheM AhAra hetu kaThinAI na ho tathA jijJAsu jIvoM ko saMgha ke sAnnidhya meM upadeza kA lAbha lene meM bhI kaThinAI na ho| mAtAyeM, bahineM aura vRddha loga saralatA se pahu~ca skeN| ___ munirAja mAtra AhAra ke nimitta nagara meM Ate haiM, usa samaya bhI siMhavRtti se mauna lekara Ate haiM aura navadhA bhakti se par3agAhana ke bAda nirdoSa vidhipUrvaka khar3e-khar3e AhAra lekara cale jAte haiN| kisI se kisI bhI prakAra kI koI bAteM nahIM krte| hA~, yadA-kadA karuNAbuddhi se tattvopadeza dete haiM, usameM bhI koI laukika carcA nahIM karate / tattvopadeza bhI apanI sabhI dainika caryA-sAmAyika Adi ko nirbAdha rUpa se yathAsamaya sampanna karate hue suvidhAnusAra hI karate haiN| munirAja zrAvakoM ke kinhIM bhI AyojanoM meM samaya para pahu~cane ke lie zrAvakoM se vacanabaddha nahIM hote| 10 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 calate phirate siddhoM se guru munisaMgha kA devagar3ha meM cAturmAsa hone se AsapAsa ke sabhI zrAvaka AzAnvita hue ki aba hameM cAra mAha taka munirAjoM ke darzana to mileMge hI, dharmopadeza kA lAbha bhI prApta hogaa| eka bujurga vyakti ne salAha dI ki "hameM saMgha se yaha prArthanA karanI cAhie ki ve hameM deva-guru-zAstra kA svarUpa samajhAyeM, kyoMki ina viSayoM ke viSaya meM samAja adhika bhramita hai| jaina hone ke kAraNa samAja sadAcArI to hai, vidvAna bhI sadA aSTa mUlaguNoM ke dhAraNa karane, sAta vyasanoM ke tyAga karane, rAtri bhojana na karane ke lAbhoM se paricita karAte hI rahate haiM, devadarzana-pUjana karane kI preraNA bhI milatI rahatI hai, parantu tattvopadeza milanA saMbhava nahIM hotaa|" yaha saba socakara samAja ne munisaMgha se tattvopadeza aura deva-guru ke svarUpa ko samajhAne kI prArthanA kI, kyoMki ye hI samyagdarzana ke hetu haiM, mokSamArga ke sAdhana haiM tathA samAja inase anabhijJa bhI hai| ___ AcAryazrI ne zrAvakoM kI jijJAsA ko dhyAna meM rakhate hue sarvaprathama vItarAgI sarvajJa deva evaM nirgrantha guru ke svarUpa ko samajhAne kA AzvAsana diyaa| sabhI upasthita loga muni saMgha kI vandanA kara harSita hote hue apane-apane ghara cale gye| devagar3ha : devoM kA gar3ha adhama-udhAraka, sukha kA kartA aura duHkha kA hartA tathA apanI sabhI laukika-alaukika-pAralaukika kAmanAoM kI pUrti karanevAlA mAna lete haiM, jabaki ve vItarAgI haiM, para ke kartRtva kI bhAvanA se bahuta Upara uTha cuke haiN| isakAraNa ve kisI kA na bhalA karate haiM aura na burA karate haiN| ___ jIvoM kA bhalA-burA honA aura unakI laukika kAmanAoM kI pUrti honA na honA to unake puNya-pApa karma ke AdhIna hai| dekho, vItarAga deva ko para ke sukha-duHkha kA dAtA, bhale-bure kA kartA mAnane se arahaMta deva kA avarNavAda bhI hotA hai, jo darzana mohanIya (mithyAtva) ke baMdha kA kAraNa hai| ata: pUjA karane ke pahale pUjya, pUjA, pUjaka aura pUjA ke phala ko bhalIbhAMti samajhanA hogaa|" ___ AcAryazrI ne Age kahA - "dekho, pUjA trimukhI prakriyA hai| trimukhI prakriyA kA artha hai| pUjA meM tIna aMga mukhya hai / 1. pUjya paramAtmA, jisakI pUjA kI jAtI hai, 2. pUjaka, jo pUjA karatA hai, 3. pUjA kI kriyA/ prakriyA / ina tInoM ke viSaya meM prathama to yaha jAnanA jarUrI hai ki pUjya kaisA hai, kauna hai, vaha kyA kara sakatA hai? dUsare, pUjA kI vidhi kyA hai ? pUjA kA uddezya kyA hai ? pUjana kI sAmagrI kaisI ho ? pUjA kA phala kyA hai ? Adi / tIsare, pUjaka kisa prayojana se pUjA karatA hai, pUjA meM jo kucha vaha bolatA hai, usakA bhAvArtha samajhatA hai yA nahIM ? vaha vItarAga deva ke sAmane khar3A hokara pUjA ke phala meM kyA mAMgatA hai? aura use vastutaH kyA phala caahie| yadi ina saba praznoM ke uttara use Agama aura yukti ke anukUla milate haiM, taba to usakI pUjA sahI hai, anyathA korA araNya rudana hai, jaise nirjanavana meM koI rudana kareM, A~sU bahAye to use vahA~ usake kaSTa ko kauna sunane vAlA hai? isI taraha vItarAga bhagavAna ke sAmane kucha bhI kaho, una para kyA pratikriyA hone vAlI hai? kucha bhI nhiiN| tathA binA samajhe vaha pUjaka puNya ke bajAya pApArjana hI karatA hai| Aja itanI hI, zeSa agale pravacana meN| OM nmH| 1. tattvajJAna bhAga-2 prakAzaka paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura agale dina pravacana zrRMkhalA kA zubhAraMbha karate hue AcAryazrI ne svayaM apane maMgala pravacana ke sAtha cAturmAsa kI vidhivat sthApanA kI tathA prathama dina deva-zAstra-guru ke svarUpa aura sAdhanA para pravacana dete hue kahA - "tArkika ziromaNi svAmI samantabhadrAcArya ne apane devAgama stotra meM tIrthaMkara bhagavAna ko bhI binA samajhe namaskAra nahIM kiyaa| ata: hama sabhI ko bhI deva-zAstra-guru kI pUjA karane ke pahale unake svarUpa ko bhalIbhAMti samajhanA hogA / deva-zAstra-guru ke svarUpa kI yathArtha pahicAna ke binA mAtra laukika kAmanA kI pUrti kI bhAvanA se pUjA karane se gRhIta mithyAtva jaisA mahA pApa lagatA hai; kyoMki unako jAne binA hama unheM patita pAvana, 11 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aja ke pravacana ko prAraMbha karane ke pahale AcAryazrI ne pichale pravacana ke viSaya kI yAda dilAte hue zrotAoM se prazna kie tathA sabhI se saMtoSajanaka uttara pAkara AcArya zrI bahuta prasanna hue tathA saMkSepa meM uttaroM kI apane mukha se punarAvRtti karate hue unhoMne kahA- "dekho, jinendra deva rAga hone se kisI ke sukha-duHkha ke kartA-hartA nahIM haiN| sarvajJa hone se ve jAnate saba kucha haiM, para karate kucha nahIM haiN| hA~, jo unakI niSkAma bhakti karate haiM, unheM svayaM hI aisA sAtizaya puNyabaMdha hotA hai aura usake pApoM kA kSaya hotA hai, jisase unheM laukika aura pAralaukika sukha sahaja hI prApta ho jAtA hai| AcArya samantabhadra ne bhI svayaMbhU stotra meM yahI kahA hai "na pUjayArthastvayi vItarAge na nindayA nAtha vivAntavaire / tathApi te puNya guNasmRti naH punAti cittaM duritAna janebhyaH // arthAt jinendra bhagavAna vItarAga haiM, ataH unheM apanI pUjA se koI prayojana nahIM hai tathA baira rahita haiM, ataH nindA se bhI koI prayojana nahIM hai, tathApi unake pavitra guNoM kA smaraNa pApiyoM ke pAparUpa mala se malina mana ko nirmala kara detA hai|" paramAtmA ke saMdarbha meM AcAryazrI ne arahaMta pada prApta karane kI prakriyA ke dvArA arahaMta kA svarUpa samajhAte hue kahA- "jinhoMne gRhasthapanA chor3a, munidharma aMgIkAra kara nija svabhAva sAdhana dvArA cAra ghAtiyA karmoM kA kSaya karake anantadarzana, anantajJAna, anaMtasukha va ananta vIrya rUpa ananta catuSTaya prApta kara liyA, ve arahaMta haiN|" arahaMta deva ke svarUpa meM vItarAgatA aura sarvajJatA ye do guNa mukhya haiN| inheM acchI taraha samajhane se hI hamArI para kartRtva va bhoktRtva kI 12 munipada kI mahimA mithyA mAnyatA khaNDita ho jAtI hai| sarvajJa evaM vItarAgI arahaMta bhagavAna kA yathArtha jJAna hone se hameM aisI zraddhA ho jAtI hai ki - jo jo dekhI vItarAga ne, so so hosI vIrA re / anahonI hosI nahiM kabahUM, kAhe hota adhIrA re / / samayo eka ghaTe nahiM baDhatI, jo sukha-duHkha kI pIrA re / tU kyoM soca kare mana mUrakha, hoya vajra jyoM hIrA re / / aisI zraddhA se evaM pratidina pUjA ke mAdhyama se sarvajJatA ke svarUpa kA bAra-bAra cintana hone se yaha zraddhAna dRDha ho jAtA hai ki 'hamArA jo honevAlA hai, use indra aura jinendra bhI TAla nahIM skte|' to phira ArtadhyAna kara pApa kyoM bA~dhe ? aise soca se hamArI adhIratA (baicenI) kama ho jAtI haiM, hama zAnta nirAkula ho jAte haiN| ata: hameM pratidina pUjA to karanA hI hai, parantu usakA svarUpa samajhakara karanI hai| binA samajhe korI kriyA se hameM pUjA kA koI lAbha nahIM hogaa| sahI tarIke se pUjA-bhakti karane se unake guNoM ko pahicAnakara eka dina hama svayaM bhI arahaMta bana sakate haiM, parantu arahaMta banane ke pahale nirgrantha honA jarUrI hai| 23 eka zrotA ne AcAryazrI se AjJA lekara vinayapUrvaka vinamra zabdoM meM prazna kiyA- "guruvara ! 'prabhu patita pAvana' stuti meM bhI to arahaMta bhagavAna ko 'patita pAvana' aura svayaM ko 'apAvana' kahA hai, yadi aisA mAnanA mithyA hai to isa stuti ko mAnya kyoM kiyA gayA ? - AcAryazrI ne samAdhAna karane ke pahale usI zrotA se pUchA - "kyA vItarAgI arahaMta bhagavAna patitoM ko pAvana kara sakate haiM ? yadi kara sakate haiM to AdinAtha ne apane pote mArIci ko eka kor3Akor3I sAgara taka saMsAra meM caturgati kA duHkha bhogane ko kyoM chor3A ? kyA apane sage pote para itanI bhI karuNA nahIM AI ? ve kaise karuNA sAgara the, adhama udhAraka the? are bhAI, vAstava meM to yaha IzvaravAdiyoM kI mAnyatA hai / ve Izvara sRSTi kA karttA mAnate haiN| jaina darzana ke anusAra to sRSTi sva saMcAlita Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru hai, ATomeTika hai| yaha anAdi-anaMta haiM, ise na kisI ne banAyA hai aura na koI isakA vinAza karatA hai|" zrotA ne puna: sAhasa karake pUchA- "to usa stuti kA kyA artha hai ?" AcAryazrI ne kahA - "are bhAI ! vahA~ to kavi bhagavAna mahAvIra svAmI se yaha kaha rahA hai ki "he prabho ! Apa patita se pAvana bana gaye ho, mArIci se mahAvIra bana gaye, zera se sanmati bana gaye, bhakta se bhagavAna bana gaye ho|" yaha artha to hai 'prabhu patitapAvana' vAkya kA aura 'maiM apAvana' vAkya kA artha hai ki "maiM abhI bhI rAgI-dveSI va ajJAnI hU~, saMsArI hU~, duHkhI hU~; ata: maiM Apa kI zaraNa meM yaha jAnane AyA hU~ ki Apa patita se pAvana kaise bane? bhakta se bhagavAna kaise bane ? maiM bhagavAna kaise banU~ ? yaha jAnane ke lie Apake caraNoM kI zaraNa meM AyA hU~? Apa mujhe yaha btaaie| yaha mujhe mAlUma hai ki Apa to pUrva paryAyoM meM mujhase bhI gaye-bIte the, jaba Apa bhagavAna bana sakate to maiM kyoM nahIM?" ___taba bhagavAna ne mauna rahate hue mAno aMga-aMga se uttara diyA - "tU merI taraha nizcala baiThakara nAzAgra dRSTi karake antarmukha dhyAnastha hokara apane svarUpa kI pahicAna kara, tU abhI bhI svabhAva se to kAraNa paramAtmA hai hI, usakI zraddhA evaM dhyAna se tU paryAya meM bhI kArya paramAtmA bana jaayegaa| ___ tathA aisA vicAra kara ki - "maiMne pUrva meM jaise puNya yA pApa rUpa karma kie haiM, unhIM kA zubha yA azubha phala mujhe aba prApta huA hai aura yadi aba bhI nahIM cetA to AtmA kI paryAyoM se bhI yahI durgati hogii| yadi dUsaroM ke dvArA diyA phala mujhe mile, taba to mere kie puNya-pApa saba nirarthaka siddha hoNge|" tAtparya yaha hai ki jIva apane puNya-pApa kA phala hI bhogatA hai| koI kisI ko sukhI-duHkhI nahIM kara sktaa| yaha sunakara sabhI zrotA gadgad ho gye| sabako aisA lagA - "are ! hamane yaha to kabhI socA hI nahIM thA aura sunA bhI nahIM thA ki bhagavAna kisI kA bhalA nahIM karate, kara bhI nahIM sakate; kyoMki jainadharma ke munipada kI mahimA anusAra bhagavAna to jagata ke akartA haiM aura saba jIva apane puNya-pApa aura dharma kA hI phala pAte haiN| kahA bhI hai - svayaM kataM karma yadAtmanA parA phalaM tadIyaM labhate shbhaashbhN| pareNa dattaM yadi labhyate sphuTaM svayaM kRtaM karma nirarthakaM tdaa|| jaina darzana ke anusAra arahaMta bhagavAna ko patitoM ko pAvana karane vAlA nahIM mAna sakate; kyoMki arahaMta bhagavAna to mAtra jJAtA hote haiM, karttA nhiiN| koI kahegA ki vyavahAra se to kaha sakate haiN| usase kahate haiM ki aisA kahanA vyavahAra hai, para aisA hI mAna lenA mithyAtva hai| vyavahAra se kahane kA koI khAsa artha nahIM hotA / jaba hama kisI ko apanA ghara dikhAte haiM evaM baccoM se paricaya karAte haiM to usase aisA kahate haiM ki ye ghara ApakA hI hai, ye bacce bhI Apake hI haiM, sunanevAlA bhI samajhatA hai ki mujhe sammAna dene ko aisA kaha rahA hai / vaha aisA hI nahIM mAna letA ki yaha ghara va bacce mere haiN|" paNDita ToDaramalajI devabhakti ke anyathA svarUpa meM kahate haiM - "una arahantoM ko svarga-mokSadAtA, dInadayAla, adhama udhAraka, patitapAvana mAnatA hai; so jaise anyamatI kartRtvabuddhi se Izvara ko mAnatA hai; usI prakAra yaha arahanta ko mAnatA hai| aisA nahIM jAnatA ki phala to apane pariNAmoM kA lagatA hai, arahanta to nimittamAtra haiM, isaliye upacAra dvArA ve vizeSaNa sambhava hote haiN| tathA arahantAdika ke nAma-pUjanAdika se aniSTa sAmagrI kA nAza tathA iSTa sAmagrI kI prApti mAnakara rogAdi miTAne ke artha va dhanAdika kI prApti ke artha nAma letA hai va pUjanAdi karatA hai| so iSTa-aniSTa kA kAraNa to pUrvakarma kA udaya hai, arahanta to kartA haiM nhiiN| arahantAdika kI bhaktirUpa zubhopayoga pariNAmoM se pUrvapApa ke saMkramaNAdi ho jAte haiM, isaliye upacAra se aniSTa ke nAza kA va iSTa kI prApti kA kAraNa arahantAdika kI bhakti kahI jAtI hai| parantu jo jIva prathama se hI sAMsArika prayojanasahita bhakti karatA hai usake to pApa hI kA abhiprAya huaa| 13 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru kAMkSA, vicikitsArUpa bhAva hue - unase pUrva pApa ke saMkramaNAdi kaise hoMge? isaliye usakA kArya siddha nahIM huaa|" paMcAstikAya meM kahA hai ki - "yaha bhakti kevala bhakti hI hai, pradhAna jisake aise ajJAnI jIva ke hotI hai| tathA tIvra rAgajvara miTAne ke artha yA asthAna ke rAga kA niSedha karane ke artha kadAcit jJAnI ke bhI hotI haiN|" parantu bhakti meM upacAra se kabhI kadAcit arahaMta ko sukha kA dAtA aura duHkha kA hartA kaha dete haiM, usake kahane kA artha mAtra itanA hai ki jaba bhakta maMda kaSAya aura zubhabhAvoM se svayaM hI puNya bAMdha kara anukUla phala prApta karatA hai to use hI bhagavAna kI bhakti kA phala kaha detA hai; parantu mAnatA yahI hai ki phala apane pariNAmoM kA hI milatA hai, bhagavAna usake kartA nahIM hai| ___ eka zrAvaka ne pUchA ki - "yadi aisA hai to phira bhagavAna ko pUjya kahane kA kyA prayojana rahA? aura hama bhagavAna kI pUjA-bhakti kyoM munipada kI mahimA dUsarA prayojana paramAtmA banane kA hai, vaha prayojana bhI paramAtmA ke svarUpa ko dravya-guNa-paryAya se jAnane-pahacAnane se, usI meM citta ko ramAne se pUrA ho jAtA hai| kahA bhI hai - "jo jANadi arahataM davvattaguNattapajjayattehiM / so jANadi appANaM moho khalu jAdi tassa layaM / / jo arahaMta bhagavAna ko dravya-guNa-paryAya se jAnatA hai, vaha nizcaya se apane AtmA ko jAnatA hI hai aura usakA moha niyama se naSTa ho jAtA hai| jaba taka paripUrNa jJAna evaM pUrNa pavitratA kI prApti apane jIvana meM nahIM ho pAtI, tabataka na cAhate huye bhI zubhabhAvoM ke rahane se jJAnI dharmAtmAoM ko bhI sAtizaya puNyabaMdha sahaja hI hotA rahatA hai, jisake nimitta se laukika anukUlatAyeM bhI banI hI rahatI haiN| anya ajJAnI jIvoM ke bhI yadi pUjA karate samaya maMda kaSAya huI to utanI dera pApoM se nivRtti ke kAraNa unheM bhI yathAyogya puNya kI prApti ho jAtI hai| yadi kisI ke mana meM laukika kAmanA kI tIvra kaSAya rahI to pUjA jaise pavitra kArya karate hue bhI pApabaMdha bhI hotA hai; kyoMki puNyapApa baMdha bhI to bhAvoM se hI hotA hai| kahA bhI hai - bandha-mokSa pariNAmani hI soM, kahata sadA ye jinavara vaannii| isaprakAra Aja pUjya, pUjaka, pUjA aura pUjA ke prayojana tathA usake phala ke sambandha meM jAnakArI prApta kii| ina viSayoM ko jAnakara pahacAnakara unheM apane jIvana meM utArane kA prayatna kreN| Aja itanA hI, zeSa agale pravacana meN| OM namaH / . kareM?" uttara milA - "pUjana ke mukhyataH do hI prayojana haiM - eka pApoM se bacanA aura dUsarA paramAtmapada prApta karane kA mArga prazasta krnaa| pahalA prayojana to isa taraha pUrA ho jAtA hai ki jaba taka arahaMta va siddha paramAtmA hamAre dhyAna meM vicareMge; taba taka pA~coM pApa, pA~coM indriyoM ke viSaya evaM rAga-dveSAdi manovikAra hamAre dhyAna meM A hI nahIM sakeMge; kyoMki dhyAna meM paramAtmA aura pApa eka sAtha nahIM tthhrte| kSetra va kAla kI apekSA bhI jina mandira meM aura pUjA-pATha karate samaya hama viSaya-kaSAya ke vAtAvaraNa se achUte hI rahate haiM; kyoMki mandira kI maryAdita sImA meM viSaya-viSadhara praveza nahIM paate| isa kAraNa mandira meM pApa karane kA koI prasaMga nahIM bntaa| 1. pUjana saMbaMdhI vizeSa jAnakArI hetu dekheM lekhaka kI lokapriya kRti jinapUjanarahasya / 2. mokSamArgaprakAzaka, pRSTha-222 3. gAthA 136 kI TIkA paMcAstikAya 4. pravacanasAra gAthA 80 14 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka zrAvaka ne nagna digambara sAdhu ke darzana evaM unake pravacana sunate hI unake prati bhaktibhAva se abhibhUta hokara mana meM socA - "mahAbhAgya se Aja mujhe aise tattvajJAnI munirAja ke darzana hue haiN| kyoM na inase hI AtmAnubhUti kA upAya pUcha lU~? ye to kSaNa-kSaNa meM AtmAvalokana karate hI haiN| isa viSaya ko inase acchI taraha aura kauna samajhA sakatA hai ?" phira kyA thA, usane tatkAla hI harSita hokara munirAja se kahA - "he gurudeva ! Apake antara meM ratnatraya se pariNata jaisA AtmA virAja rahA hai, kRpayA mujhe bhI vaha batAiye, tAki Apa jaisI AtmAnubhUti mujhe bhI ho ske| maiM bhI Apa jaisA nirgrantha banakara AtmakalyANa kara skuuN|" __ munirAja zrI ne zrAvaka kI hArdika bhAvanA aura jijJAsA jAnakara prasannatA pragaTa kI aura kahA - "bhAI! AtmAnubhUti ke lie pahale vastu svAtaMtrya ko samajhanA hogA, phira para ke kartRtva ke bhAra se nirbhAra hone para upayoga svataH antarmukha hone lgegaa| pahale Agama ke abhyAsa se yuktiyoM ke avalambana se evaM paramparA guru ke upadeza se apane meM paripUrNa, para se atyanta nirapekSa jJAnAnandasvabhAvI AtmA kI pratIti hogI, zraddhA hogI; phira usameM ekAgra hone para apane AtmA meM hI kAraNa paramAtmA se svata: bheMTa ho jaayegii| isaprakAra svarUpa meM kSaNika upayoga sthira hone para cidAnanda caitanya AtmA se, kAraNa paramAtmA se bheMTa ho jAtI hai| isa prakriyA meM samasta sAMsArika kleza kI jar3eM hila jAtI haiN| yaha saba kAma cauthe guNasthAna meM ho jAtA hai| tatpazcAt paMcama guNasthAna meM apratyAkhyAna krodhAdi ke abhAva meM ekadeza saMyama hotA hai, jisameM kSullaka, ailaka taka kI bhUmikA ho jAtI hai| tatpazcAt muni bhUmikA meM Ane para to krodhAdi kaSAyoM kI tIna caukar3I kaSAya ke abhAva se saba sAMsArika kleza jar3a mUla se ukhar3a jAte haiM aura muni kSaNa-kSaNa meM AtmA ke atIndriya AnaMda kA rasa pIne lagate haiN| isa samyagdarzana ke sAtha honevAlA jJAna samyagjJAna munidharma sAdhana kI prakriyA kahalAtA hai aura isI meM jamane-ramane kA nAma 'nizcaya samyak cAritra' hai| inhIM tInoM kA eka nAma ratnatraya hai| aise nizcaya ratnatraya ke dhArI vyakti kA bAhya AcaraNa vyavahAra cAritra kahalAtA hai| etadartha tuma abhI ghara meM rahakara hI kucha dinoM niyamita svAdhyAya kro| sAta vyasanoM kI pravRtti chor3o, zrAvaka ke ATha mUlaguNoM kA pAlana karo / svAdhyAya se sacce deva-zAstra-guru kA, sAta tattvoM kA tathA sva-para bhedavijJAna aura AtmAnubhava kI prakriyA kA jJAna hogaa| pA~ca pApoM kA sthUla tyAga hogA, tabhI muni banane kI yogyatA kA vikAsa hogA, aisI yogyatA vikasita hone para hI munivrata lenA ucita hai| muni kI ukta bhUmikA meM ahiMsA, satya Adi pA~ca mahAvrata, IryAbhASA-aiSaNA Adi pA~ca samitiyA~, pA~ca indriya vijaya, SaT Avazyaka tathA adantadhovana, asnAnavrata, bhUmi zayana, kezaloMca, nagnatA, eka bAra khar3e rahakara AhAra lenA - ye zeSa sAta guNa milA kara kula 28 mUlaguNoM kA nirdoSa pAlana sahaja hone lagatA hai| inake atirikta munirAja kI bhUmikA meM aneka uttara guNoM kA pAlana sahaja hone lagatA hai| una uttara guNoM meM kucha isaprakAra haiN| jaise ve kSudhA-tRSA Adi 22 pariSaha jItate haiM, upasarga sahate haiM, 12 prakAra ke tapa karate haiN| uttamakSamA Adi 10 dharmoM kI ArAdhanA evaM 12 bhAvanAoM kA cintana nirantara karate haiN| isaprakAra caitanyasvabhAva meM ekAgratA dvArA jo muni mukti kI sAdhanA karate haiM, ve sAdhu parameSThI haiN| unako pratyeka antarmuhUrta meM AtmAnubhava hotA hai| ___ aise sAdhu hone kI pUrva bhUmikA meM sarvaprathama samyagdarzana hotA hai, tatpazcAt antara meM vizeSa vairAgyapUrvaka, sarvasaMga tyAgI hokara, antarasvabhAva meM ekAgratA ke ugra puruSArtha dvArA cAritra dazA pragaTa karake muni hote haiN| aise bhAvaliMga sahita dravyaliMgI muni hue binA mukti nahIM hotii| ata: aMtata: munipada to lenA hI hogA, kintu samyagdRSTi apanI zakti aura zraddhA ko vicAra kara vivekapUrvaka hI munivrata lete haiM, bhAvukatA meM jaldI nahIM krte| bhAvaliMga ke sAtha jo digambaratva hotA hai, vahI 15 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru saccA dravyaliMga hai| dhyAna rahe, 'dravyaliMgI' zabda koI apazabda nahIM hai| bhAvaliMga ke sAtha dravyaliMga to anivArya hai hii| AcAryazrI ne Age kahA - "ahA ! munipada to alaukika pada hai, munirAja paMcaparameSThI pada meM virAjamAna haiN| ata: muni pada grahaNa kartA kI bar3I bhArI jimmedArI hai| etadartha AcAryoM ne muni ke svarUpa ko samajhAte hue apane-apane saMghoM ke muniyoM ko bahuta sAvadhAna kiyA hai| zrAvaka ne AcAryazrI kA mahAna upakAra mAnate hue saMkoca ke sAtha nivedana kiyA - "gurudeva ! Apane jo muni ke AcaraNa saMbaMdhI mUlaguNoM evaM uttara guNoM kI carcA kI aura unheM muni ko nirdoSa pAlana karanA anivArya batAyA so kyA isa paMcamakAla meM aura hama jaise hIna saMhananavAloM se muni dharma kA nirdoSa nirvAha saMbhava hai ? maiM ise dhAraNa kara sakatA hU~ ? Apane jo vidhi batAI, maiM usa vidhi pUrvaka hI muni banU~ - aisI merI bhAvanA hai|" AcAryazrI ne samAdhAna kiyA - "he bhavya ! terI bhAvanA uttama hai, zAstroM ke kathanAnusAra paMcama kAla ke anta taka bhI bhAvaliMgI muni hote rheNge| ata: tU nirAza mata ho / terI bhAvanA avazya pUrI hogii| parantu isa bAta kA dhyAna rakha ki - 'satya ko samajhane kI jarUrata hai| satya meM samajhautA aura samanvaya saMbhava nahIM hai| ata: munipada jaisA U~cA pada lekara zithilatA saMbhava nahIM hai| munipada na lene kA alpadoSa hai aura munipada lekara zithila honA bar3A aparAdha hai, pApabaMdha kA kAraNa hai| ata: jaldI mata kara ! apanI zakti ko dekha kara jitanA nibha sake, utanA avazya kara ! tIsarI bAta yaha hai ki jo jisa kAma ko karane kA saMkalpa kara letA hai, ThAna letA hai, vaha usa kAma ko kara gujaratA hai aura vaha usameM ugra puruSArtha se saphala bhI hotA hai| cauthI mukhya bAta yaha hai ki - AcArya kundakundadeva ne pravacanasAra, niyamasAra evaM aSTapAhur3a meM jo nirdeza die haiM, ve saba paMcamakAla ke muniyoM ke lie hI die haiN| ataeva AcAryoM ne muni ke yathArtha svarUpa ko samajhane hetu Agama meM muni ke svarUpa kA kathana paravartI honevAle munidharma sAdhana kI prakriyA munirAjoM ke lie hI kiyA hai| ___ munirAja to use par3hate hI haiM, gRhastha bhI munipada kI mahimA se paricita hoM, etadartha ve bhI prastuta viSaya ko samajhane kA prayAsa apanI maryAdA meM raha kara karate haiN| ___ ata: munivrata lekara zithilatA ke kAraNa gRhasthoM dvArA AlocanA ke pAtra bananA nindanIya bhI hai aura pApabaMdha kA kAraNa to hai hii| ____ muni ke bhAvaliMga kI pramukhatA batAte hue kundakunda ne kahA hai - "muniyoM ke bhAvaliMga pramukha hotA hai, isIlie he bhavya ! tuma bhAvaliMga ko pahicAno; kyoMki guNa aura doSoM kA kAraNabhUta bhAvaliMga hI hai| bAhya parigraha Adi kA tyAga bhAvoM kI vizuddhi ke lie kiyA jAtA hai; parantu abhyantara parigraha rAgAdika haiM, rAgAdika ke sadbhAva meM bAhya parigraha kA tyAga niSphala hai tathA abhyantara rAgAdi chUTane para bAhya parigraha to svata: chUTa hI jAtA hai| janma-janmAntaroM meM kor3Akor3i kAla taka hAtha lambe laTakAkara vastrAdika kA tyAga karake tapazcaraNa kare, to bhI bhAvarahita ko siddhi nahIM hotI hai| isalie kahA hai ki - he zivapurI ke pathika ! prathama muni bhAva ko jAna, bhAvarahita liMga se tujhe kyA prayojana hai ?" zrAvaka evaM sAdhudharma kA samanvaya karate hae kandakanda ne kahA hai ki "dANaM pUjA mukkhaM sAvayadhammo Na teNa viNA / jhANAjhayaNaM mukkhaM jaidhamma Na taM viNA tahA so vi|| taccaviyAraNasIlo mokkhapahArAhaNasahAvajudo / aNavarayaM dhammakahApasaMgAdo hoi munniraao|| dAna va pUjA ke binA zrAvaka dharma nahIM hotA; aura dhyAna va adhyayana sAdhuoM ko pradhAna hai, inake binA yatidharma nahIM hotaa| jo munirAja sadA tattvavicAra meM lIna rahate haiM, mokSamArga kI ArAdhanA karanA jinakA svabhAva hai aura jo nirantara dharmakathA meM lIna rahate haiM arthAt yathAvakAza ratnatraya kI ArAdhanA va dharmopadezAdirUpa donoM prakAra kI kriyAe~ karate haiM, ve yathArtha muni haiN|" ___ 'jo sadA jJAna va darzana meM pratibaddha rahate haiM aura bAhya meM mUlaguNoM meM prayatnazIla hokara vicaraNa karate haiM, vaha paripUrNa zrAmaNyavAn hai|" 16 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru ___dharma se pariNamita svarUpavAlA AtmA yadi zuddhopayoga yukta ho to mokSasukha ko prApta karatA hai aura yadi zubhopayogavAlA ho to svargasukha ko prApta karatA hai; isalie zubhopayogI bhI dharma kA sadbhAva hone se zramaNa haiM, kintu ve zuddhopayogiyoM ke samAna koTi ke nahIM haiM; kyoMki zuddhopayogI nirAsrava hI hai aura zubhopayogI kaSAya kaNa ke vinaSTa na hone se sAsrava haiN|'' banArasIdAsajI ne muni kI mahimA meM kahA hai ki - gyAna ko ujAgara, shj-sukhsaagr| suguna-ratanAgara, virAga-rasa bhasyo hai|| sarana kI rIti harai, marana kau na bhai krai| ___ karana sauM pIThi de, carana anusasyo hai|| dharama kau maMDana, bharama ko vihaDaMna hai| parama narama hai kai, karama sauM lasyo hai|| aisau munirAja, bhuviloka meM virAjamAna / nirakhi banArasI, namaskAra kasyo hai / / 5 / / arthAt jo jJAna ke prakAzaka haiM, sAhajika Atmasukha ke samudra haiM, samyaktvAdi guNaratnoM kI khAna haiM, vairAgya-rasa se paripUrNa haiM, kisI kA Azraya nahIM cAhate, mRtyu se nahIM Darate, indriya-viSayoM se virakta hokara cAritra pAlana karate haiM, jinase dharma kI zobhA hai, jo mithyAtva kA nAza karanevAle haiM, jo karmoM ke sAtha atyanta zAntipUrvaka lar3ate haiM; aise sAdhu ko paNDita banArasIdAsajI namaskAra karate haiN|" itanA kahakara AcArcazrI ne Aja ke pravacana ko virAma de diyaa| AcAryazrI kA munidharma sAdhana kI prakriyA se saMbaMdhita sAragarbhita sAmayika pravacana sunakara sampUrNa sabhA Anandita aura gadgad ho gii| anta meM jinavANI kI stuti ke sAtha dharma sabhA visarjita huii| 1. bhAvapAhuDa, gAthA 2,3,4 evaM 6 2. rayaNasAra, gAthA 19, 99 3. pravacanasAra gAthA 11 evaM 245 kI tattvapradIpikA TIkA 4. pravacanasAra, gAthA 214 5. nATaka samayasAra, chanda-5 "yadyapi munimArga atyanta svAdhIna, svataMtra aura paranirapekSa hotA hai, phira bhI karuNA kI sAkSAt mUrti hone se duHkhamaya saMsAra sAgara meM gote lagAte hue jIvoM ko du:khI dekhakara munirAjoM ko sahaja hI aisI karuNA AtI hai ki itane anukUla saMyogoM meM bhI yadi tattvajJAna inake hAtha nahIM lagA to phira puna: yaha durlabha avasara milanA sahaja nahIM hai| ataH apane dhyAna-adhyayana meM se thor3A sA samaya inheM de diyA jAya aura hamAre nimitta se inakA bhalA ho jAya to merA (chaThaveM guNasthAna kI) bhUmikA meM isase bar3ha kara aura koI karane yogya kArya nahIM hai| jJAnadAna hI sabase bar3A dAna hai|" yaha soca-soca kara AcArya svayaM bhI tattvopadeza dete haiM aura anya upAdhyAya varga se bhI pravacana karane kI preraNA karate haiM, Adeza dete haiN| bhavya jIvoM ke bhAgya se AcAryazrI ne apane upadeza ko prAraMbha karate hue digambara muni ke svarUpa aura caryA ke saMbaMdha meM kahA - "lokottara mokSa sukha kA sAkSAt sAdhana samyaktva sahita digambara munipanA hI hai| NamokAra mahAmaMtra ke 'Namo loe savva sAhaNaM' pada dvArA muni ko paMcaparameSThI meM sammilita kara namana kiyA gayA hai| ye vItarAga patha ke pathika haiN| AtmA kI sAdhanA evaM kAraNa paramAtmA kI ArAdhanA hI paramAtmapada prApta karane kA ekamAtra upAya hai| ataH sabhI isa dizA meM agrasara hoM - aisI hamArI bhAvanA hai|" ___ "dizAyeM hI haiM ambara jinake aise digambara 'zabda' ko sArthaka karanevAle munirAja AraMbha aura parigraha ke sarvathA tyAgI hote haiN| pA~coM indriyoM ke viSayoM para sampUrNa rUpa se vijaya prApta karanevAle munirAja cAroM kaSAyoM ke bhI vijetA hote haiM / tapasvI sAdhu nirantara jJAna, dhyAna aura tapa meM hI lIna rahate haiN|" 17 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 calate phirate siddhoM se guru ____ munirAjoM ko pApabhAvarUpa vikathAyeM karane kA to prazna hI nahIM utthtaa| 'munirAja to zAstroM kI vyAkhyAyeM karane, zAstra likhane, dIkSA evaM upadezAdi dene se bhI bacate haiN| inakI dainika caryA meM ina kAryoM ke koI nirdhArita kAryakrama nahIM hote| ye to sadaiva jJAna-dhyAna meM hI rahanA cAhate haiN|" kadAcit duHkhI saMsArI tattvajJAna se anabhijJa jijJAsu jIvoM para karuNA bhAva A jAve to pravacana Adi zubha kriyAyeM karate to haiM, kintu inheM heya mAnate haiM - aisA gajaba kA svarUpa hotA hai digambara sAdhuoM kA! aise jJAnI-dhyAnI calate-phirate siddhoM jaise sAdhuoM ko dekha kara unakI vandanA ke lie, kisakA mastaka zraddhA se nahIM jhuka jAyegA? aura kisakI zraddhA samarpita nahIM hogI unake caraNoM meM? ___ munirAjoM kI bAtacIta, unakA khAna-pAna, calanA-phiranA, uThanAbaiThanA, saMyama aura jJAna ke upakaraNoM kA uThAnA-dharanA tathA mala-mUtra, kaphAdi kA kSepaNa karanA bhI itanA nirdoSa aura viveka pUrvaka hotA hai ki jisase dravya hiMsA kA to prazna hI nahIM hotA, kisI vyakti vizeSa se anurAga na hone se rAgAdi rUpa bhAvahiMsA bhI nahIM hotii| munirAjoM kI eka-eka kriyA aura unakI dinacaryA kI mahimA kA bakhAna karanA asaMbhava nahIM to kaThina to hai hii| ___"jagata muni ke antarbAhya svarUpa se suparicita ho, unake tapa-tyAga aura AtmasAdhanA ko bhalIbhAMti jAnakara unakA anusaraNa karake apanA kalyANa kare, munirAja kI pratyeka dhArmika kriyA ke AyojanoM kA prayojana jAnakara sahI dizA meM dharmAcaraNa kareM" - isa pAvana uddezya se digambara muni kI eka-eka Adarza kriyA aura unake dvArA pratipAdita vItarAgatAvarddhaka upadezoM kI carcA bhI apekSita hai| anyathA jagata jana sanmArga se bhaTaka sakate haiN| digambara muni : svarUpa aura caryA rukate / munirAja ke lie yaha koI Upara se lAdA gayA pratibaMdha nahIM hai| balki ve vairAgyarasa se aise plAvita hote haiM ki zrAvakoM se unheM aisA anurAga hI nahIM hotA ki ve eka jagaha adhika rukeM / ve ekAntapriya hI hote haiM, varSA Rtu meM jIva rAzi kI pracura utpatti hone ke kAraNa karuNA sAgara munirAjoM ko sahaja hI vihAra karane kA bhI bhAva nahIM AtA aura nirmohI hone se binA kAraNa eka sthAna para rukane kA bhI bhAva nahIM aataa| unake sabhI kAryakrama sahaja hote haiN| yahI kAraNa hai ki ve kabhI kisI kA AmaMtraNa svIkAra nahIM krte| unheM kisI tithi vizeSa para kahIM kisI kAryakrama vizeSa meM pahu~cane kA vikalpa bhI nahIM hotaa| nirmohI digambara munirAja kI vRtti anantAnubaMdhI Adi tIna caukar3I ke abhAva ke kAraNa jagata se atyanta nirapekSa ho jAtI hai, isakAraNa ve jagata ke laukika to kyA, dhArmika AyojanoM meM sammilita hone ke lie bhI pahale se apanA kAryakrama nahIM bnaate| samasta zubhAzubha kAryoM ke vyApAra se vimukta rahate haiM tathA cAra ArAdhanAoM meM sadA lIna rahate haiN| ___ 'digambara munirAja kA kisI ke prati zatrutA va mitratA kA bhAva nahIM hotA, unheM sAMsArika sukha-duHkha meM sAmyabhAva rahatA hai| nindA-prazaMsA meM viSAda va harSa nahIM hotaa| kaMcana-kAMca - donoM ko pudgalapiNDa ke rUpa meM hI dekhate haiN| jIvita rahane aura maraNa ke prasaMga meM harSa-viSAda nahIM krte| digambara munirAja mukhyatayA ratnatraya kI bhAvanA se nijAtmA ko hI sAdhate haiN| digambara muni Atmasiddhi ke lie samyagdarzana-jJAna-pUrvaka samyakcAritrarUpa mokSamArga kA sAdhana karate haiM, laukika viSaya meM kisI se kucha nahIM kahate, hAtha-pAMva Adi ke izAre se bhI kucha nahIM darzAte / mana se bhI kucha cintavana nahIM karate haiN| kevala zuddhAtmA meM lIna hokara aMtaraMga va bAhya vAgvyApAra se rahita nistaraMga samadra kI taraha zAnta rahate haiN| jaba ve svarga-mokSa ke mArga ke viSaya meM hI kiMcit bhI upadeza yA Adeza nahIM ___"digambara muni ke sthAyI AvAsa hetu koI maTha-mandira yA Azrama Adi nahIM hote| ve caturmAsa ke sivAya eka sthAna para adhika nahIM 18 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 calate phirate siddhoM se guru karanA cAhate, to laukika upadezAdi kA to prazna hI nahIM utthtaa|" jo vairAgya kI parAkASThA ko prApta hokara adhika prabhAvazAlI ho jAte haiM, ve aMtaraMga - bahiraMga moha kI granthi ko kholanevAle ho jAte haiN| parISahoM va upasargoM ke dvArA ve parAjita nahIM hote aura kAmarUpI zatru ko jItanevAle hote haiM / ityAdi anekaprakAra ke guNoM se yukta sAdhuoM ko kisI se namaskAra karAne kI apekSA nahIM hotI, parantu mokSa kI prApti ke lie mumukSuoM dvArA ve svataH hI namaskAra karane yogya hote haiM, mokSArthI unheM svayaM hI vaMdana karate haiM; kintu ina guNoM se rahita vidvAna sAdhu bhI namaskAra karaneyogya nahIM haiN| munirAja moha-kSobha rahita sAmyabhAva ke dhAraka hote haiN| uktaM ca - cArittaM khalu dhammo, dhammo jo so sammottiNidiTTho / moha-khoha vihINo pariNAmo hi samoti NidiTTho / / " niyamasAra meM bhI zrI kundakunda svAmI kahate haiM ki jinake aisA sAmya bhAva nahIM hai, unakA vanavAsa, kAyaklezarUpa aneka prakAra ke upavAsa, adhyayana, dhyAna Adi sabase kucha lAbha nhiiN| sabhI prakAra ke ukta sAdhanoM kA prayojana ekamAtra samatAbhAva kA dhAraNa karanA hai| munipada kI mahimA kA ullekha karate hue paMcAdhyAyIkAra ne AcArya, upAdhyAya pada se bhI sAdhu pada ko zreSTha likhA hai| ve likhate haiM ki - 'sAdhu hue binA kisI ko kevalajJAna kI utpatti nahIM hotii|' paramAgama meM yaha anvartha rUDhi prasiddha hai ki vAstava meM sAdhu pada ko grahaNa kiye binA kisI ko bhI kevalajJAna kI utpatti nahIM hotI hai| 'zreNI para adhirUDha AcArya Adi ko bhI apanA pada chor3akara sAdhu kI bhUmikA prApta karanI hotI hai; kyoMki AcArya aura upAdhyAya bhI zreNI car3hane ke kAla meM sampUrNa cintAoM ke nirodharUpa dhyAna ko bhI dhAraNa karate haiM jo AcArya va upAdhyAya pada ke uttaradAyitva ke sAtha saMbhava nahIM hai| yahA~ sAmAjika vicAradhArAvAle kAryakarttA vyakti yaha kaha sakate haiN| 19 digambara muni: svarUpa aura caryA 37 ki "mahArAja ! isa kAla meM evaM isa kSetra meM na kevalajJAna hotA hai aura na mukti hI hotI hai| aisI sthiti meM yadi koI sAdhu-saMta laukika kAryoM meM ruci lete haiM to harja hI kyA hai ? aura sAmAjika sudhAra ho evaM rAjanIti meM apanA prabhAva rahe, jainetaroM meM jinadharma kI prabhAvanA ho, isake lie yadi sAdhu saMtoM kA sahayoga mila jAtA hai to hamArI saphalatA meM cAra cAMda laga jAte haiN| Aja tIrtha surakSita nahIM haiM, prAcIna mandira jIrNa-zIrNa ho rahe haiM, samAja saMgaThita nahIM hai, samAja meM kuprathAoM kA bolabAlA hai, ghara-ghara meM kalaha hai, artha pradhAna yuga hai| ina samasyAoM ke samAdhAna ke lie yadi saMtoM ke AzIrvacana evaM thor3e se sahayoga se kAma banatA hai to hamAre khyAla se to kucha hAni nahIM hai / " AcAryazrI ne samAdhAna kiyA ki - "bhAI ! tumhAre khyAloM se munimArga nahIM cltaa| dekhanA yaha ki isa viSaya meM jinAgama meM kyA AjJA hai ? jinAgama ke anusAra 'pahalI bAta to yaha hai ki yadyapi isa kSetra va isa paMcama kAla meM kevalajJAna evaM mukti to nahIM hotI, kintu Agama ke *anusAra muktirUpI kalpavRkSa ke atIndriya AnandarUpa madhura phala prApta karane hetu samyaktvarUpa bIja bone kA maMgala avasara to yahI hai, abhI hI hai| yadi yaha avasara cUka gaye to punaH yaha avasara sAgaroM paryaMta nahIM milegA / ataH yaha munivrata lekara anyatra kahIM bhI ulajhanA zreyaskara nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai ki - jinhoMne munivrata kI U~cI pratijJA lekara tathA jina zubhAzubha Asrava bhAvoM ko heya jAnakara chor3ane kA saMkalpa kiyA hai| tathA saMvara, nirjarA evaM mukti ke lie ratnatraya kI ArAdhanA / sAdhanA kara mukti ke mArga meM agrasara hone kI pratijJA kI hai, usa pratijJA ko bhaMga karane se bar3A bhArI akSamya aparAdha banatA hai; kyoMki zAstroM meM likhA hai ki "pratijJA na lene kA alpa doSa hai aura pratijJA lekara use bhaMga karane kA tathA usameM aticAra lagAne para bar3A aparAdha hai, jisakA phala dIrgha saMsAra hai| " Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru tIsarI bAta yaha hai ki - "sacce muniyoM ko to atIndriya Ananda sAgara meM DUbe rahane, usI meM bArambAra DubakI lagAne se hI phurasata nahIM hai| ve apane svAbhAvika sukha ke vAtAnukUlita vAtAvaraNa meM magna rahate haiN| ve rAga-dveSa kI kaSAyAgni kI jvAlA meM jhulasane ko svarUpa ke sukha sAgara se bAhara Ate hI nahIM haiM, unase sAmAjika saMgaThana aura rAjanIti meM prabhAva bar3hAne kI bAta bhI nahIM kI jA sktii| yadi unheM yahI saba karanA hotA to gRhasthI kyA burI thI ? - sAdhu ke svarUpa kA citraNa karate hue kahA gayA hai ki dina rAta AtmA kA ciMtana, mRdu saMbhASaNa meM vahI kathana / nirvastra digambara kAyA se bhI, pragaTa ho rahA antarmana / / nirgrantha digambara sadjJAnI, svAtama meM sadA vicarate jo / jJAnI dhyAnI samarasasAnI, dvAdaza vidha tapa nita karate jo / / calate phirate siddhoM se guru, caraNoM meM zIza jhukAte haiN| hama caleM Apake kadamoM para nita yahI bhAvanA bhAte haiM / / 38 ataH unase laukika kAryoM meM ulajhane kI apekSA rakhanA bilkula bhI ucita nahIM hai; kyoMki mukti pAne ke ugra puruSArthI alpa kAla meM vahA~ pahu~ca jAte haiM, jahA~ se isa kAla meM mukti hotI hai| isakAraNa tattvajJA munirAja apane antarmukhI puruSArtha se haTate nahIM haiM, sAmAjika aura rAjanaitika kAryoM meM aTakate nahIM haiM, apane mokSamArga se bhaTakate nahIM haiN| aise munirAjoM se laukika kArya siddha karane / karAne kI apekSA nahIM rakhanA caahie| unheM saMsAra mArga meM aTakAnA kisI ke bhI hita meM nahIM hai| punazca, jo kAma gRhasthoM kA hai, usameM sAdhu-saMtoM ko kyoM ulajhAnA ? kyA yaha kAma sAga-bhAjI ke lie hIre kA hAra giravI rakhane jaisA nahIM hai ? AcAryazrI ne pravacana ke bIca meM ise anuzAsana bhaMga mAna kara anuzAsana kI sIkha dete hue kahA- "kisI ke aise vicAra bhI ho sakate haiM ki - ye U~cI-U~cI bAteM to cauthe kAla ke muniyoM kI bAteM haiN| yaha to 20 digambara muni: svarUpa aura caryA 39 paMcamakAla hai, kalayuga kA jamAnA hai, logoM meM saMhanana bhI vaise nahIM haiN| ataH jamAne ke sAtha kucha samajhautA to karanA hI cAhie na ?" una mahAnubhAvoM kI eka bAta to yaha vicAraNIya hai ki - "zAstroM meM jo kucha bhI sAdhucaryA kA ullekha hai, vaha paMcamakAla ke AcAryoM ne paMcamakAla ke muniyoM ke lie hI likhA hai, pravacanasAra, niyamasAra, aSTapAhuDa, mUlAcAra, bhagavatI ArAdhanA Adi zAstroM kI racanA apane saMgha ke sAdhuoM kI pramukhatA se hI kI gaI hai| ukta AcAra saMhitA kAla ke munirAjoM ko hI banAI hai aura unhoMne apane saMgha ke munirAjoM se isakA pAlana bhI kaThora anuzAsana ke sAtha karAyA thA / isa AcAra saMhitA kA pAlana nahIM karanevAle ko aSTapAhur3a meM kA pAtra to kahA hI hai, unheM tiryaMca kahakara DAMTA/phaTakArA bhI hai| " dUsarI bAta yaha hai ki satya se samajhautA nahIM hotA / satya ke yathArtha svarUpa ko samajhakara use svIkAra karanA hI munidharma hai| jo munidharma kA nirdoSa rUpa se pAlana nahIM kara sakate, unake lie kahA hai - kIje zakti pramAna zakti bina zraddhA dharo / dyAnata zraddhAvAna ajara-amara pada bhogave / / adhyAtmarasika bra. rAyamalajI ne apane jJAnAnanda zrAvakAcAra meM munirAja ke svarUpagupta rahane kA sajIva citra prastuta karate hue likhA hai ki - "jaise koI pyAsa se pIr3ita puruSa, grISma Rtu meM mizrI kI DalI se ghulA milA zItala jala atyanta ruci se gaTaka-gaTaka kara pItA hai aura tRpta hotA hai; vaise hI zuddhopayogI mahAmuni svarUpAcaraNa meM atyanta tRpta haiM, bAra-bAra usI rasa ko cAhate haiN| kisI samaya usako chor3akara pUrva kI vAsanA se zubhopayoga meM lagate haiM, taba yaha jAnate haiM ki yaha mere Upara Aphata AyI hai| yaha halAhala viSa ke samAna AkulatA mujhase kaise bhogI jAe ? isa samaya merA Anandarasa nikala gayA hai| punaH mujhe Anandarasa kI prApti kaba hogii| merA svabhAva to atIndriya AnandarUpa anupama svarasa pIne kA hai; ataH mujhe to vahI prApta ho / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru jaise samudra meM magna huA maccha bAhara nikalanA nahIM cAhatA, vaise hI maiM jJAnasamudra meM DUbakara phira nahIM nikalanA caahtaa| eka jJAnarasa ko hI piyA karU~, Atmika rasa binA aura kisI meM rasa hai hI nhiiN| sAre jaga kI sAmagrI cetanArasa ke binA jar3asvabhAva dhAraNa karanevAlI usI bhAMti phIkI hai, jaise lavaNa binA alonI roTI phIkI hotI hai|" mahAmuni AtmA kA dhyAna hI dhAraNa karate haiM, unakA dhyAna dekhakara aisA lagatA hai, mAno ve kevalI bhagavAna kI pratimA kI hor3a kara rahe haiN| ve bhagavAna kI paramazAMta mudrA ke darzana kara yaha vicArate haiM ki - "he bhagavan ! Apake prasAda se maiMne bhI nija svarUpa ko pAyA hai, ataH isa samaya maiMne antarmukha hokara nija svarUpa kA hI dhyAna kiyA hai; ApakA nhiiN| Apake dhyAna ke avalambana se mujhe nijasvarUpa kA hI dhyAna karate hue Ananda vizeSa hotA hai| mujhe anubhavapUrvaka bhI aisI hI pratIti hai aura divyadhvani dvArA Apane bhI aisA hI upadeza diyA hai|" bra. rAyamallajI ne apane jJAnAnanda zrAvakAcAra meM Age kahA hai ki " adhyAtma meM nimagna munirAja jaba AhAra-vihAra ke samaya zubhabhAva bhUmi meM hote haiM, taba unakI vyavahAracaryA kaisI hotI haiM ? yaha bAta bhI jAnane yogya hai|" 40 isa bAta kA citraNa karate hue unhoMne likhA hai ki- "munirAja jaba nagara se nagarAntara, pradeza se pradezAntara vihAra karate haiN| bhojana ke artha nagarAdi meM jAte haiM, taba vahA~ ve par3agAhe jAne para navadhAbhakti sahita chiyAlIsa doSa, battIsa antarAya TAlakara khar3e-khar3e eka bAra karapAtra meM AhAra lete haiN| ityAdi zubha kAryoM meM pravartana karate haiM / muni utsarga mArga ko chor3akara pariNAmoM kI nirmalatA ke artha apavAda mArga ko bhI apanAte haiM aura kadAcit apavAda mArga chor3akara utsarga mArga ko apanAte haiN| yadyapi utsarga mArga kaThina hai aura apavAda mArga sugama hai| chaThaveM guNasthAna meM Ane para muni ke aisA haTha nahIM hai ki 'mujhe kaThina AcaraNa AcaraNA hai yA sugama hI AcaraNa karanA hai|" 21 digambara muni: svarUpa aura caryA kahane kA Azaya yaha hai ki muni ke to pariNAmoM kI parakha hai, bAhya kriyA kA prayojana nahIM hai| jisa pravRtti se pariNAmoM kI vizuddhatA kI vRddhi ho aura vItarAgatA bar3he, vahI AcaraNa Acarate haiN| jJAna-vairAgya AtmA kA jo nija lakSaNa hai, use hI cAhate haiN| munirAja chaThaveM guNasthAna meM Ane para zubhabhAva meM Ate to haiM; parantu zubhabhAvoM meM adhika kAla rahanA nahIM caahte| ataH hara antarmuhUrta meM saptama guNasthAna meM jAkara zuddhopayoga kI bhAvabhUmi meM atIndriya Ananda sAgara meM DubakI lagAne lagate haiM; samatA rasa kA pAna karane lagate haiN| isI bAta ko paNDita daulatarAmajI ne nimnAMkita zabdoM meM isaprakAra likhA hai "yaha rAga Aga dahai sadA, tAtaiM samAmRta seiye / cira bhaje viSaya - kaSAya, aba to tyAga nijapada beiye / / " isaprakAra paNDita daulatarAma ne bhI nijapada meM, svarUpa meM magna hone kI preraNA dete hue viSaya kaSAya aura viSayoM ko prApta karAnevAle puNyabhAvoM ko tyAgane kI ora bhI hamArA dhyAna AkarSita kiyA hai tathA parapada meM na lage rahakara svapada meM Ane kI pAvana preraNA dI hai| itanA hI nahIM yaha amUlya avasara na cUkane kI bAta bhI kahI hai| paNDita daulatarAma evaM anya sabhI vicArakoM ne yaha kahA hai kilAkha bAta kI bAta yahI nizcaya ura lAo / tori sakala jaga daMda- phaMda nija Atama dhyAo / / koTi grantha ko sAra yahI hai, ye hI jinavANI ucarau hai / daula dhyAya apane Atama ko, muktiramA tohi vega varai hai / / " isaprakAra hama dekhate haiM ki nija svarUpa meM lInatA dvArA hI AtmakalyANa saMbhava hai| isa bAta ke lie hI sampUrNa jinAgama samarpita hai / yatra-tatrasarvatra isI bAta ko pramukhatA dI gaI hai| munirAja bhAvoM kI apekSA chaThaveM sAtaveM guNasthAnoM meM jhUle kI taraha jhUlate rahate haiN| karaNAnuyoga ke anusAra chaThavA~ guNasthAna zubhabhAvoM kA hai, jisameM AhAra, vihAra evaM upadeza dene Adi ke bhAva hote haiM aura Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara muni : svarUpa aura caryA calate phirate siddhoM se guru sAtaveM guNasthAna meM zuddhopayoga meM magna hokara svarUpagupta ho jAte haiN| ___ yadyapi caraNAnuyoga kI apekSA zubhabhAvoM ko zuddhopayoga kI saMjJA bhI dI hai, kyoMki ye zubha kriyAyeM zuddhopayoga ke lie hI kI jAtI haiN|10 yahA~ jJAtavya hai ki pratyeka antarmuhUrta ke andara unheM sAtaveM se chaThavA~ evaM chaThaveM se sAtavA~ guNasthAna hotA hI rahatA hai, isakAraNa ve AhAravihAra karate, upadeza karate evaM zAstra likhane ke bIca-bIca meM bhI unheM zubhopayoga se zuddhopayoga hotA hai| azubhabhAvoM kA to muni bhUmikA meM astitva hI nahIM hotaa| unakA AhAra bhI tapa bar3hAne kA hetu hone se zubhabhAva hI hai, jabaki gRhastha kA AhAra-vihAra azubhabhAva hai; kyoMki gRhastha kA AhAra-vihAra zarIrapoSaNa, bhogoM aura AraMbhaparigraha saMgraha ke lie hotA hai| chahaDhAlA meM bhI kahA hai - ika bAra dina meM le ahAra khar3e alpa nija pAna meN| tathA - leM tapa bar3hAvana heta nahi, tana poSate taja rasana ko / / munirAja dina meM eka bAra hI AhAra lete haiM, vaha bhI bharapeTa nahIM alpAhAra hI lete haiM aura vaha bhI khar3e-khar3e apane hAtha meM hI lete tathA tapa kI vRddhi hetu lete haiM, tana poSaNa ke lie nhiiN|" ___ dhyAna va adhyayana ke lie munirAja ekAnta meM rahanA cAhate haiM, etadartha vana meM vasatikAyeM banAI jAtI haiM, nagara se dUra nasiyA banAI jAtI hai, jisase kamajora saMhanana vAle sAdhu vanya-jaMtuoM se surakSita rahakara nirbAdha AtmasAdhanA, dhyAna-adhyayana aura manana-cintana kara sakeM / jJAtavya hai ki unakI vasatikAoM meM kivAr3a-sAkala-kunde nahIM hote haiM, kyoMki una para kisI kA ekAdhikAra nahIM hotaa| anyathA vaha parigraha kI zreNI meM A jAtA hai| munirAja nagaravAsI gRhasthoM kI saMgati se jitane adhika bace raheMge, utanI hI adhika AtmasAdhanA kara sakeMge; kyoMki gRhastha vyartha kI rAga- dveSa varddhaka bAteM karake sAdhuoM kA upayoga kharAba karate haiN| jisa rAga-dveSa se bacane ke lie ve sAdhu hue haiM, unheM yena-kenaprakAreNa unhIM rAga-dveSoM ke sAmAjika kAryoM meM ulajhA denA ThIka nahIM hai| ___ ina gRhasthoM kI laukika vArtA se bacane ke lie hI ve ekAntavAsI hote haiM; para AhAra eka aisI AvazyakatA hai ki jisake kAraNa unheM ina gRhasthoM ke samparka meM AnA hI par3atA hai| ataH sAvadhAnI ke lie ye niyama rakhe gaye haiM ki jaba muni AhAra ke vikalpa se nagara meM Ate haiM to mauna lekara hI Ate haiN| dUsare, ve khar3e-khar3e hI AhAra karate haiN| tIsare, ve karapAtrI hI hote haiN| kyoMki bhojana kI jo svAdhInatA hAtha meM khAne meM hai, vaha thAlI meM khAne meM nahIM rhtii| ataH ve karapAtrI hI hote haiN| muni ko to zuddha sAttvika AhAra se apane peTa kA khaDDA bharanA hai, vaha bhI AdhA-adhUrA / zAnti se baiThakara dhIre-dhIre svAda le-le kara bharapeTa khAnA unheM abhISTa nahIM hai; kyoMki bharapeTa khAne ke bAda Alasa kA AnA svAbhAvika hI hai| ata: jina munirAjoM ko AhAra se lauTane para chaha ghar3I taka sAmAyika karanI hai, ve pramAda bar3hAnevAlA bharapeTa bhojana kaise kara sakate haiM ? isakAraNa munirAjoM kA alpAhAra hI hotA hai| ve mAtra jIne ke lie zuddha-sAttvika alpa AhAra lete haiN| ve pAnI bhI bhojana ke samaya hI lete haiM, bAda meM pAnI bhI nahIM lete| yaha to Apa jAnate hI haiM ki munirAja jaba AhAra lekara vApisa lauTate haiM to unheM AcAryazrI ke samakSa upasthita hokara AhAracaryA ke kAla meM mana-vacana-kAya kI kriyA meM yadi koI doSa laga gayA ho to vaha saba bhI batAkara prAyazcitta lenA hotA hai; kyoMki AhAra ke kAla meM gRhasthoM ke samAgama kI anivAryatA hai aura unake samAgama meM doSa hone kI saMbhAvanA bhI adhika rahatI hai| isI bAta se anumAna lagAyA jA sakatA hai ki gRhasthoM kA samAgama sAdhuoM ke lie kitanA hAniprada hai| 22 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru isI kI vizuddhi ke lie yaha niyama rakhA gayA hai ki AhAracaryA ke bAda sAdhu AcAryazrI ke pAsa jAkara saba kucha nivedana kareM aura unake AdezAnusAra prAyazcitta kareM / ' isa bAta ko dhyAna meM rakhakara vItarAgI sAdhuoM ko gRhasthoM ke samAgama se bacane kA pUrA-pUrA prayatna karanA hotA hai| yadi gRhasthoM ko muniyoM kA satsamAgama mila jAtA hai to ve unase vItarAga carcA hI kareM. tattvajJAna samajhane kA hI prayAsa kreN| mokSamArga meM Age bar3hane kA mArgadarzana prApta kreN| 44 munirAja uddiSTa AhAra ke tyAgI hote haiN| unakI vRtti ko madhukarI vRtti kahA gayA hai| jisaprakAra bhauMrA yA madhumakkhI jina phUloM se madhu grahaNa karatI hai, rasa grahaNa karatI hai; use raMcamAtra bhI kSati nahIM pahu~cAtI / usI prakAra munirAja bhI, jisake yahA~ AhAra lete haiM, use kisI bhI prakAra kA duHkha nahIM pahu~cane dete, use duHkhI hone meM nimitta nahIM banate / isIkAraNa ve kisI kA AmaMtraNa svIkAra nahIM karate aura kisI ko AhAra banAne kA Adeza - upadeza bhI nahIM dete| gRhastha svataH apanI bhakti va zakti ke jaisA bhI bhojana banA kara navadhA bhakti se par3agAhana kara AhAra anusAra karAtA hai, use 46 doSa TAlakara grahaNa karate haiN| yahI munirAja kA yathArtha uddiSTa AhAra kA tyAga hai| kucha loga uddiSTa tyAga bhojana ke artha karane meM ati karate haiN| ve uddiSTa tyAga ko dAtAra se jor3ate haiM, jabaki uddiSTa AhAra ke tyAgI munirAja haiN| munirAja kisI se yaha nahIM kahate ki ve kaisA AhAra leMge, kahA~ se leMge, kaba leMge ? aisA koI saMketa bhI nahIM karate, balki vRttiparisaMkhyAna vrata ke anusAra aisI aTapaTI pratijJAyeM lete haiM, jisakA koI anumAna bhI muzkila se lagA pAtA; phira bhI AhAra dAtA gRhastha nAnAprakAra se anumAna lagA kara par3agAhana kI vidhiyA~ badala-badala kara muni ko par3agAhana karane kA prayatna karatA hai aura AhAra kI vidhi milane para apanI bhakti va zakti ke anusAra sAdhu ke svAsthya aura ruci ke anukUla AhAra karAkara apane ko dhanya mAnatA hai| isase vaha vizeSa puNyArjana karatA hai| hamane to aisA sunA hai ki gRhastha eka zrotA ne AzaMkA pragaTa kI 23 digambara muni: svarUpa aura caryA apane lie bane bhojana ko hI muni ke AhAra meM detA hai, kyoMki muni ko AhAra dene ke lie banAyA bhojana uddiSTa hotA hai; para merI samajha meM yaha nahIM AtA; kyoMki yaha saMbhava hI nahIM hai| yadi koI bhI vyakti eka bhI aisA udAharaNa batA sake to avazya btaaye| bhale vaha udAharaNa purANa kA ho yA Aja ke saMdarbha meM ho| yadi kisI AcArya kA aisA spaSTa yukti saMgata Adeza Agama meM batA sake to sabase adhika khuzI mujhe hogii| mujhe to aba taka bahuta khojane para bhI aisA udAharaNa dekhane meM nahIM aayaa| aba taka ke prApta AdhAra aura yuktiyoM se to maiM isa natIje para pahu~cA hU~ ki - 'gRhastha yadi kisI eka vyakti vizeSa muni ko AhAra banAtA hai aura anya dvAra para Aye muniyoM kI upekSA kara unhIM kI pratIkSA va par3agAhana karatA hai to vaha AhAra uddiSTa hai| sAmUhika rUpa se kisI bhI muni ke lie AhAra banAnA uddiSTa nahIM hai| yadi aisA ho to akampAcArya Adi muni saMgha ko dhuMA se galA ruMdha jAne ke kAraNa sevayiyoM kA hI AhAra kyoM / kaise diyA gayA ? muni AdinAtha ko icchurasa kA hI AhAra kyoM diyA gayA ? kyA vaha saba AhAra gRhastha ne apane lie hI banAyA thaa| bImAra munirAjoM ke AhAra meM auSadhi dene kA vidhAna Agama meM hai to kyA vahI bImArI dAtAra ko honA jarUrI hai, jo munirAja ko hai ? aura pratyeka ghara meM sabhI zuddha, sAttvika, maryAdita auSadhiyoM kA bhaMDAra honA saMbhava hai ? davAyeM pAtra kI bImArI ke anukUla unhIM ke lie banAI jAyeMgI to ApakI vyAkhyA ke anusAra to davAyeM bhI uddiSTa AhAra kI zreNI meM hI mAnI jaayeNgii| phira usa zAstra kI AjJA kA kyA hogA? hA~, munirAja kaheMge nahIM ki amuka davA banA kara do| para dAtAra to pAtra kI bImArI ke hisAba se hI banAyegA na! uddhiSTa tyAga mUlaguNa AhAradAna dAtA gRhastha kA eka guNa nahIM, muni kA hai| ataH jaba muni yaha jJAta ho jAyegA ki yaha AhAra spezala mere lie hI banAyA hai to vaha muni usa AhAra ko nahIM legaa|" kisI ko jijJAsA ho sakatI hai ki munirAja kisa uddezya se AhAra Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru 46 grahaNa karate haiM ? samAdhAna yaha hai ki AtmakalyANa ke pAvana uddezya se ghara-parivAra, sAMsArika sukha-suvidhAoM, vaibhava evaM bhogopabhoga ke sAdhanoM kA parityAga karake munidharma aMgIkAra kiyA jAtA hai| vastuta: Atma-saMyamarUpa vItarAga pariNati kI abhivRddhi karanA hI munirAja kA uddezya hotA hai| isIlie AtmakalyANa ke abhilASI, saMyamI munirAjoM kA AhAragrahaNa bhI saMyama kI sAdhanA ke lie hI hotA hai| deha-poSaNa kA raMcamAtra bhI uddezya usameM nihita nahIM hotaa| saMyama evaM zuddhopayoga kI sAdhanA meM zarIra bAhya nimitta hotA hai aura zarIra kI sthiti meM AhAra nimitta hotA hai| yahI kAraNa hai ki munirAja zarIra kI sthiti evaM saMyama kI sAdhanA hetu hI AhAra lete haiN| munirAja, bala, Ayu, svAda, zarIra kI puSTi ke lie AhAra nahIM lete; apitu jJAna, dhyAna aura saMyama ke lie AhAra grahaNa karate haiN| koI kucha bhI kahe isake pUrva hI AcAryazrI ne carcA ko virAma dete hue kahA- zeSa carcA - samAdhAna agale upadeza ke kAryakrama meM kreNge| 1. viSayAzAvazAtIto: nirAraMbho parIgrahaH / jJAnadhyAnataporaktaH tapasvI saH prazasyate / / ratnakaraNDa zrAvakAcAra, AcArya samantabhadra 2. ye vyAkhyAyAnti na zAstraM na dadAti dIkSAde kaMcaziSyANAM / karmonyUnAzaktA, dhyAnaratAste'tra sAdhavo jJeyAH / / - kriyAkalApa 3/1/5143 3. sama sattu baMdha vaggo, sama suha dukkha pasaMsa nindsmo| sama loha kaMcaNo puNa jIvita maraNe samo samaNo / pravacanasAra gAthA 41 : A. kundakunda 4. ratnatrayabhAvanA svAtmAnaM sAdhayatIti sAdhuH / tAtparyavRtti TIkA, pravacanasAra 5. paMcAdhyAyI, uttarArddha, zloka 667 se 674 taka, 4. niyamasAra gAthA 24 6. pravacanasAra gAthA 7 8. mokSamArgaprakAzaka, kucha adhyAya pRSTha 299 / AcAryakalpa paNDita ToDaramala 9. deva-zAstra-guru pUjana, DaoN. hukamacanda bhArilla 10. pravacanasAra gAthA 1 kI tAtparyavRtti TIkA 7. paMcAdhyAyI, gAthA 719, 710, 711, 712 24 zrotA paraspara meM kala ke munidharma kI mahimA para hue upadeza kI carcA kara hI rahe the ki AcAryazrI padhAra gaye aura upadeza prAraMbha huaa| - AcAryazrI ne kundakunda ko zraddhApUrvaka smaraNa karate hue kahA - "dekho, AcArya kundakunda kahate haiM ki 'yadi caturgati ke duHkhoM se mukta hone kI icchA hai to zrAmaNya ko aMgIkAra karo, kyoMki muni hue binA saMsAra ke duHkhoM se mukti saMbhava hI nahIM hai', parantu maiM kahatA hU~ ki 'muni banane ke pahale munIma bananA jarUrI hai| jisataraha munIma ko yaha bhedajJAna barAbara hotA hai ki sArI saMpatti seTha kI hai, maiM to kevala vetana kA mAlika huuN| bhale hI vaha vyavahAra meM vyApAra ke naphA-nukasAna ko apanA kahatA hai, para mAnatA yahI hai ki isase mujhe kyA ? dUsare, vaha sahI khataunI karanA jAnatA hai| jisakA paisA AtA-jAtA hai, usI ke khAte meM jamAkharca karatA hai| kabhI galata jamA-kharca nahIM krtaa| ThIka isIprakAra jo svAdhyAyI zrAvaka para padArthoM kA svAmI nahIM banatA, para se bhedajJAna kara para ko para evaM nija ko nija jAnatA hai tathA sAta tattvoM ko yathArtha svarUpa pahacAna kara eka tattva ko dUsare meM nahIM milaataa| Asrava ko Asrava hI jAnatA hai| Asrava ko saMvara nahIM maantaa| jIva-ajIva ko bhinna-bhinna jAnatA hai| baMdha va mokSa ke kAraNoM meM bhUla nahIM karatA / sahI bhedajJAna ke bAda hI sahI munipanA hotA hai| pahale jaba samyagdarzana evaM samyagjJAna ho jAtA hai, taba kahIM saMsAra, zarIra aura bhogoM se udAsInatA hotI hai, pariSahAdi para vijaya prApta karane kI zakti pragaTa hotI hai, tabhI vyakti svayaM muni honA cAhatA hai| " AcArya kundakunda aura padmaprabhamaladhArideva bhI isI bAta ko puSTa Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru 48 karate - kahate haiM ki "sAdhu samasta AraMbhAdi bAhya vyApAra se mukta hue tathA caturvidha ArAdhanA meM sadA tatpara evaM anurakta rahate haiM / munirAjoM kI kucha vizeSatAe~ isaprakAra haiM- 1. munirAja sakala saMyamI hone se tathA parama pAriNAmikabhAva kI bhAvanA se pariNata hone se samasta bAhya vyApAra vimukta hote haiM / 2. ve bAhya Abhyantara- samasta parigraha se rahita hone se hI nirgrantha kahalAte haiM / 3. nija kAraNa paramAtmA ke samyak zraddhAna- jJAna aura samyak AcaraNa ke pratipakSI mithyAdarzana - jJAna aura mithyAcAritra kA abhAva hone se nirmohI hote haiN| - AcArya kundakunda punaH kahate haiM ki "munirAja kA bahirliMga janmajAta bAlakavat nirvikAra, sira, dAr3hI-mUMcha ke bAloM kA loMca kiyA huA akiMcana hiMsAdi se rahita aura zArIrika zRMgAra se rahita hotA hai|"1 zrAmaNya kA aMtaraMga liMga mUrchA (mamatva) aura AraMbha se rahita, evaM upayoga aura yoga kI zuddhi se sahita tathA para kI apekSA se rahita hotA hai / paNDita ToDaramalajI ne mokSamArgaprakAzaka meM sAdhu kA sAmAnya svarUpa isa prakAra likhA hai - " munirAja kI aMtaraMga pariNati meM anantAnubaMdhI, apratyAkhyAna aura pratyAkhyAna saMbaMdhI tIna kaSAya caukar3I ke abhAva ke kAraNa zuddhapariNati vizeSa hotI hai| ve aMtaraMga-bahiraMga parigraha se rahita hokara zuddhopayogI hote haiN| aMtaraMga meM zuddhopayoga se apane ko AparUpa anubhava karate haiN| ve paradravya meM ahaMbuddhi dhAraNa nahIM karate, AtmasvarUpa ko sAdhate haiM / paradravya meM iSTa-aniSTapanA mAnakara rAga-dveSa nahIM karate, nirantara bhedajJAna meM rata rahate haiN|" paNDita daulatarAmajI ne aneka zAstroM ke sArarUpa chahaDhAlA kI chaThavIM DhAla meM munirAja kI zuddhopayoga dazA ko isaprakAra vyakta kiyA hai - " jina parama painI subudhi chainI, DAri antara bhediyA / varaNAdi aru rAgAdi taiM nija bhAva ko nyArA kiyA / / nija mA~hi nija ke hetu nijakara, Apako Apai gahyo / guNa-guNI jJAtA-jJAna- jJeya ma~jhAra kachu bheda na rahyo // 8 // 25 muni ke 28 mUlaguNa tathA - jaha~ dhyAna- dhyAtA - dhyeya ko na vikalpa, vacabheda na jahA~ / cidbhAva karma cideza karatA, cetanA kiriyA tahA~ / / tInoM abhinna akhinna, zudha - upayoga kI nizcala dazA / pragaTI jahA~ dRga jJAna-vrata, ye tInadhA ekai lasA / / 9 / / arthAt jinhoMne subuddhirUpI painI chainI se varNa Adi aura rAgAdi se apane jJAnAnandasvabhAva ko bhinna jAna liyA hai, donoM se apane AtmA kA bhedajJAna kara liyA hai evaM AtmA meM AtmA ke hI dvArA apane AtmA meM hI apanApana grahaNa kara liyA hai tathA svayaM dhyAna rUpa hokara abheda, akhaMDa aura nirvikalpa anubhava kara liyA hai| caitanyasvabhAvI bhagavAna AtmA svayaM hI kartA, svayaM hI karma aura svayaM hI kriyArUpa se pariNata hokara tInoM ko abhinna, akSINa aura zuddhopayogarUpa hokara nizcalatA prApta kara lI hai, vahA~ samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra bhI abheda eka rUpa suzobhita hone lagate haiN| munirAja nagna to hote hI haiM, unameM aura bhI bAhya aneka vizeSatAe~ hotI haiM, jo isaprakAra haiM "munidharma kI prAraMbhika bhUmikA meM chaTaveM guNasthAna ke samaya unheM aTThAIsa mUlaguNa pAlana karane ke jo zubhabhAva hote haiM, unheM ve rAgarUpa hone se dharma nahIM mAnate tathA unheM usa kAla meM bhI tIna kaSAya caukar3I kA abhAva hone se jitane aMza meM vItarAga rUpa zuddha pariNati vartatI hai, utane aMza meM hI vItarAga bhAvarUpa dharma hotA hai| pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, pA~ca indriyarodha, chaha Avazyaka, kezaloMca, acelapanA, asnAna, bhUmizayana, adantadhovana, khar3e-khar3e bhojana aura eka bAra AhAra - vAstava meM ye zramaNoM ke mUlaguNa haiM; unameM pramatta hotA huA zramaNa chedopasthAna hotA hai| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 calate phirate siddhoM se guru pA~ca mahAvratoM kA svarUpa - AcArya kundakunda ne paMca mahAvratoM kA svarUpa isaprakAra kahA hai - 1. jIvoM ke kula, yoni, jIvasthAna, mArgaNAsthAna Adi jAnakara, unake Arambha meM nivRttirUpa pariNAma karanA ahiMsA mahAvrata hai| 2. rAga, dveSa athavA moha se honevAle asatya vacana ke pariNAma ko chor3anA satya mahAvrata hai| 3. grAma, nagara yA vana meM parAyI vastu ko dekhakara, use grahaNa karane kA bhAva chor3anA acaurya mahAvrata hai| 4. striyoM kA rUpa dekhakara, unake prati vAMchAbhAva kI nivRtti karanA athavA maithuna saMjJArahita pariNAma honA - brahmacarya mahAvrata hai| 5. nirapekSa bhAvanApUrvaka eka mithyAtva, cAra kaSAyeM, nokaSAyeMrUpa isa taraha caudaha prakAra kA aMtaraMga parigraha evaM dasa prakAra ke bAhya parigrahoM ke tyAgarUpa cAritra ko dhAraNa karanA aparigraha mahAvrata hai|" pA~ca samitiyoM kA svarUpa pA~ca samiti kA svarUpa batAte hue kahA hai ki - "samyak ayana arthAt samyakpravRtti ko samiti kahate haiN| gamana Adi kriyAoM meM samyak pravRtti karanA samiti hai| ye bhI IryA, bhASA, eSaNA, AdAna-nikSepaNa aura pratiSThApanA samiti ke bheda se pA~ca hotI haiN|" padmaprabhamaladhArideva ne kahA hai ki - "yadi jIva nizcaya samiti ko utpanna kare to vaha mukti ko prApta karatA hai, samiti ke abhAva meM vaha mokSa prApta nahIM kara pAtA, kintu saMsArarUpI mahAsAgara meM hI bhaTakatA hai|" paNDita ToDaramalajI ne kahA hai ki "muniyoM ke kiMcit rAga hone para AhAra, vihAra aura nihAra ke nimitta gamanAdi kriyA hotI hai, vahA~ una kriyAoM meM ati AsaktatA ke abhAva meM pramAdarUpa pravRtti nahIM hotI muni ke 28 mUlaguNa tathA anya jIvoM ko duHkhI karake apanA prayojana nahIM sAdhate / isalie svayameva hI dayA palatI hai| isaprakAra yaha saccI samiti hai|" yahA~ jJAtavya hai ki - "samyagdRSTi ko samiti meM jitane aMza meM vItarAgabhAva hai, utane aMza meM saMvara hai aura jitane aMza meM rAga hai, utane aMza meM zubha bandha hai| maMdakaSAyI dravyaliMgI pahale guNasthAnavartI muni ke bhI zubhopayogarUpa samiti hotI hai, kintu vaha saMvara kA kAraNa nahIM hai| jabaki tattvArthasUtra ke naveM adhyAya meM samiti ko saMvara ke kAraNoM meM ginA hai, isakA kAraNa yaha hai ki jaise samyagdRSTi ke vItarAgatA ke anusAra pA~ca samiti saMvara kA kAraNa hotI haiM; parantu unake bhI jitane aMza meM rAga hai, utane aMza meM ve Asrava kA bhI kAraNa hotI haiN| ata: saMvara adhikAra meM saMvara kI mukhyatA hone se samiti ko saMvara ke kAraNarUpa se varNana kiyA hai aura isI tattvArthasUtra ke chaThaveM adhyAya meM Asrava kI mukhyatA hai, ata: vahA~ samiti meM jo rAga aMza hai, use Asrava ke kAraNarUpa se varNana kiyA hai| samiti meM cAritra kA mizrarUpa bhAva hai - aisA bhAva samyagdRSTi ke hotA hai, usameM AMzika vItarAgatA hai aura AMzika rAga hai| jisa aMza meM vItarAgatA hai, usa aMza ke dvArA to saMvara hI hotA hai aura jisa aMza meM sarAgatA hai, usa aMza ke dvArA baMdha hI hotA hai| samyagdRSTi ke aise mizrarUpa bhAva se to saMvara aura bandha - ye donoM kArya hote haiM; kintu akele rAga ke dvArA ye do kArya nahIM ho sakate; isalie akele prazasta rAga se puNyAsava bhI mAnanA aura saMvara-nirjarA bhI mAnanA bhrama hai| mizrarUpa bhAva meM bhI yaha sarAgatA hai aura yaha vItarAgatA hai - aisI yathArtha pahacAna samyagdRSTi ke hI hotI hai| isIlie ve avaziSTa sarAgabhAva ko heyarUpa se zraddhAna karate haiN| mithyAdRSTi ko sarAgabhAva aura vItarAgabhAva 26 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru kI yathArtha pahicAna nahIM hai, isalie ve sarAgabhAva meM saMvara kA bhrama karake prazasta rAgarUpa kAryoM kA upAdeyarUpa zraddhAna karate haiN| niyamasAra gAthA 61 se 65 meM hI AcArya kundakunda ne samitiyoM kA svarUpa isaprakAra batAyA hai - 1. "jo zramaNa prAsuka mArga para dina meM dhurA pramANa (cAra hAtha) Age dekhakara calate haiM, unheM IryA samiti hotI hai| 2. jo zramaNa cugalI, hAsya, karkazabhASA, paranindA aura AtmaprazaMsArUpa vacana kA parityAgI hokara sva-para hitarUpa vacana bolate haiM, unheM bhASA samiti hotI hai| 3. jo zramaNa para ke dvArA diyA gayA, kRta-kArita-anumodanA rahita, prAsuka aura prazasta bhojanarUpa samyak AhAra ko grahaNa karate haiM, unheM eSaNA samiti hotI hai| 4. jo zramaNa pustaka, kamaNDalu Adi uThAne-rakhane Adi saMbaMdhI satprayatna pariNAma karate haiM, unheM AdAna nikSepaNa samiti hotI hai| 5. jo zramaNa para ke virodharahita, nirjana aura prAsuka bhUmipradeza meM malAdi kA tyAga karate haiM, unheM pratiSThApana samiti hotI hai|" pA~ca indriyoM kA nirodha - indriya nirodha kA svarUpa batAte hue chahaDhAlAkAra paNDita daulatarAmajI ne chaThavIM DhAla meM kahA hai - "rasa rUpa gaMdha tathA pharasa aru zabda zubha asuhaavne| tinameM na rAga virodha paJcendriya-jayana pada paavne|" mUlAcAra meM pA~ca indriya-nirodha kA varNana nimna prakAra kiyA hai - 1. "jIva aura ajIva se utpanna hue evaM kaThora, komala Adi ATha bhedoM se yukta sukha aura duHkharUpa sparza meM moha-rAgAdi nahIM karanA, sparzendriya-nirodha hai| muni ke 28 mUlaguNa 2. khAdya, svAdya, leya evaM peyarUpa cAroM prakAra ke azana jo paMca rasayukta, prAsuka, nirdoSa, rucikara athavA arucikara para ke dvArA diyA gayA ho, usa AhAra meM lampaTatA nahIM honA rasanendriya nirodha hai| 3. prAkRtika tathA para-nimittika gaMdha meM rAga-dveSa nahIM karanA, ghrANendriya nirodha hai| 4. sacetana va acetana padArthoM kI kriyA meM AkAra aura varNa meM priya-apriya laganerUpa rAga-dveSa kA tyAga karanA cakSurindriya nirodha hai| 5. vINA Adi yaMtroM se utpanna hue zabdoM ko sunakara rAga-dveSa nahIM karanA karNendriya nirodha hai|" chaha Avazyaka chaha Avazyaka ke viSaya meM mUlAcAra meM kahA hai - "muniyoM ko avazya karane yogya kAryoM ko Avazyaka kahate haiN| sarva karma ke nirmUlana karane meM samartha aise niyama-vizeSa ko pAlana karane ko Avazyaka kahate haiN| jo kaSAya, rAga-dveSa Adi ke vazIbhUta na ho, vaha avaza hai, usa avaza kA jo AcaraNa hai, vaha Avazyaka hai|" AcArya kundakunda ne kahA hai - "jo AtmA meM ratnatraya kA AvAsa karAtI haiM, ve chahoM kriyAe~ Avazyaka haiN|" AvazyakoM kA saMkSipta svarUpa isaprakAra hai - "samatA samhAreM, thuti ucAre, vandanA jinadeva ko| nita kareM zrutarati, kareM pratikrama, tajaitana ahameva ko|| samatA dhAraNa karanA, jinendradeva kI stuti karanA, vaMdanA karanA, zAstra-paThana meM ruci, pratikramaNa karanA tathA kAyotsarga krnaa|" mUlAcAra meM muniyoM ke SaT Avazyaka kA varNana karate hue kahA hai 1. "jIvana-maraNa, lAbha-alAbha, saMyoga-viyoga, mitra-zatru tathA sukha-duHkha ityAdi meM samabhAva honA samatA yA sAmAyika Avazyaka hai| 27 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru 2. RSabha Adi tIrthaMkaroM ke nAma kA kathana aura guNoM kA kIrtana karake tathA unakI pUjA karake, unako mana, vacana, kAyapUrvaka namaskAra karanA stavana Avazyaka hai| ___3. arahaMta, siddha aura unakI pratimA tathA tapa, zruta yA guNoM meM bar3e guru aura svaguru kA, kRtikarmapUrvaka athavA binA kRtikarma ke mana-vacanakAyapUrvaka praNAma karanA vandanA Avazyaka hai| 4. nindA aura garhApUrvaka, mana-vacana-kAya ke dvArA dravya, kSetra, kAla, bhAva ke viSaya meM kiye gaye aparAdhoM kA zodhana karanA, pratikramaNa hai| 5. bhaviSyakAla meM Ane vAle nAma, sthApanA Adi chahoM ayogya karma kA mana-vacana-kAya se varjana karanA, pratyAkhyAna Avazyaka hai| 6. daivasika, rAtrika aura niyamarUpa kriyAoM meM, Agama meM kathita pramANa ke dvArA evaM nirdhArita kAla meM jinendradeva ke guNoM ke cintavana sahita zarIra se mamatva kA tyAga karanA, kAyotsarga Avazyaka hai| zeSa sAta guNa - 1. kezaloMca - zeSa sAta mUlaguNoM meM kezaloMca nAmaka mUlaguNoM ke saMbaMdha meM mUlAcAra meM kahA hai - "hAthoM se mastaka aura dADhI-mUMcha ke bAloM ko ukhAr3anA, loca yA kezaloMca kahalAtA hai| yaha kezaloMca dina meM, pratikramaNa sahita evaM upavAsapUrvaka kiyA jAtA hai| isakI avadhi kramaza: do, tIna, cAra mAha hai; jise uttama, madhyama aura jaghanya kahA jAtA hai|" ___ kezaloMca karane kA prayojana yaha hai ki sammUrcchana jUM Adi utpanna na ho jAveM tathA zarIra se rAgabhAva Adi ko dUra karane ke lie, apanI zakti ko pragaTa karane ke lie, sarvotkRSTa tapazcaraNa ke lie aura nirgrantha mudrA Adi ke guNoM ko batalAne ke lie, hAtha se mastaka tathA dAr3hI-mUMcha ke kezoM ko ukhAr3A jAtA hai| muni ke 28 mUlaguNa bAloM ko hAthoM se hI ukhAr3ate haiN| ustarA-kaiMcI ityAdi se nahIM, kyoMki ustarA Adi se kezoM ko dUra karane meM dainyavRtti hotI hai, yAcanA karanI par3atI hai aura parigraha rakhanA par3atA hai, kintu hAtha se kezoM ko dUra karane meM ye doSa nahIM Ate / yahI kAraNa hai ki svAdhInavRtti vAle munirAja hAtha se hI kezaloMca karate haiN| 2. acelakatva (acelakapanA)- zramaNa avasthA meM sampUrNa parigraha ko cela zabda se kahA gayA hai| nahIM hai cela jisake, ve acelaka haiM, acelaka kA bhAva acelakatva hai arthAt sampUrNa vastra, AbharaNa ityAdi kA parityAga karanA, acelakya vrata hai| vastra aura valkaloM se zarIra ko nahIM DhaMkanA, bhUSaNa, alaMkAra aura parigraha se rahita honA acelakatva mUla guNa hai| kisI bhI prakAra ke vastra se zarIra ko DhaMkane se una vastroM ke Azrita hiMsA anivArya hai; unako saMbhAlanA, dhonA, sukhAnA, phaTa jAne para dUsaroM se mA~ganA Adi prasaMga avazya aayeNge| ina kAraNoM se sAdhu ko dhyAna aura adhyayana meM bAdhA avazya AyegI; isalie nagnaveza dhAraNa karanA, yaha Acelakya mUlaguNa hai| ___ azarIra siddhapada kI sAdhanA meM tatpara munirAja ko zarIra sAphasutharA rakhane kI, use vastra se DhAMkane ityAdi kI vyavasthA karane kI vRtti nahIM hotii| yadi zarIra ko vastra se DhAMkane kI vRtti utpanna ho jAye to munipanA nahIM rhtaa| eka nizcayAbhAsI zrotA bIca meM bolA - "adhyAtmadRSTi meM muni ko vastra hoM yA nahIM hoM, isase kyA hai ? vastra to paradravya hai na ?" / ___isakA samAdhAna karate hue AcArya zrI ne kahA "jisako adhyAtma kI dRSTi prApta hotI hai, usako utane pramANa meM rAga bhI chUTa jAtA hai aura jahA~ jitane aMza meM rAga kama ho jAtA hai, vahA~ svecchApUrvaka usaprakAra 28 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru kA bAhya parigraha bhI kama ho jAtA hai|" adhyAtma kA aisA sahaja sumela hotA hai| krodhAdi se tIna caukar3I ke abhAva meM mokSa ke sAdhaka munirAja kI aMtaraMga dazA meM adhyAtma kI koI adbhuta khumArI hotI hai| usa dazA meM vastrAdi dhAraNa karane kA rAga svataH chUTa jAtA hai| isakAraNa ve nirvastra hI rahate haiM / jise adhyAtma kI dRSTi prApta nahIM hai, vahI aise kutarka karatA hai| bhagavatI ArAdhanA meM acelakatva arthAt nagnatA mUlaguNa ke aneka lAbha batAye gaye haiM - 1. sarva parigraha kA parihAra hone se tyAgadharma meM pravRtti hotI hai| 2. AkiMcanya dharma meM pravRtti hotI hai| 3. Arambha kA abhAva hone se asaMyama kA abhAva hotA hai| 4. asatya bhASaNa kA kAraNa hI naSTa ho jAtA hai| 5. lAghavaguNa arthAt vinamratA hotI hai| 6. acauryavrata kI pUrNatA prApta hotI hai| 7. rAgAdi kA tyAga hone se pariNAmoM meM nirmalatA AtI hai| 8. brahmacarya kA nirdoSa rakSaNa hotA hai| 9. uttamakSamAguNa pragaTa hotA hai| 10. uttamamArdavaguNa pragaTa hotA hai| 11. Arjava guNa pragaTa hotA hai| 12. zaucaguNa pragaTa hotA hai / 13. upasarga aura pariSaha sahana karane kI sAmarthya pragaTa hotI hai| 14. ghora tapa kA pAlana hotA hai| 15. saMyama zuddhi hotI hai| 16. indriya-vijaya guNa pragaTa hotA hai| 17. lobhAdika kaSAyoM kA abhAva hotA hai| 18. parigrahatyAga guNa pragaTa hotA hai| 19. AtmA nirmala hotA hai| 20. zarIra ke prati upekSA pragaTa hotI hai| 21. svavazatA guNa pragaTa hotA hai| 22. mana kI vizuddhi pragaTa hotI hai| 23. nirbhayatA guNa pragaTa hotA hai| 24. apanA bala vIrya pragaTa hotA hai / 25. tIrthaMkaroM ke dvArA Acarita guNa prApta hotA hai| adhika kyA kaheM ? jitane tIrthaMkara ho cuke haiM aura honevAle haiM, ve saba vastra rahita hokara hI tapa karate haiN| jina pratimAe~ aura tIrthaMkaroM ke anuyAyI gaNadhara bhI nirvastra hI hote haiN| muni ke 28 mUlaguNa 3. bhUmizayana - mUlAcAra ke anusAra rAtri ke pichale prahara meM alpanidrA, saMstara se rahita ekAnta prAsuka bhUmipradeza meM daNDAkAra yA dhanuSAkAra zayana karanA bhUmizayana mUlaguNa hai| chahaDhAlA meM kahA hai ki - "bhUmAMhi pichalI rayani meM, kachu zayana ekAsana karana / / " anagAradharmAmRta meM adhyAya 9, zloka 7 meM likhA hai - "sAdhujana thor3e samaya ko zArIrika thakAna ko dUra karane ke lie kSaNika yoganidrA grahaNa karate haiM / vastuta: nidrA bhI yoga ke tulya hai, kyoMki nidrA meM indriya, AtmA, mana aura zvAsa sUkSma avasthArUpa ho jAte haiN|" ___ isa saMbaMdha meM bhAvadIpikAkAra kahate haiM - "rAtri ke pichale prahara meM prAsuka pRthvI para alpanidrA sahita sote haiN| janturahita pRthvI ko dekhakara picchikA se parimArjana karake zayana karate haiN| picchikA se jIvoM kA hI parimArjana karate haiM, kaMkar3Adi ko nahIM haTAte / bhUmi zayana indriya sukhoM kA parihAra karane ke lie, tapa kI bhAvanA ke lie aura zarIra Adi se ni:spRhatA Adi ke lie kiyA jAtA hai| isa guNa ke pAlana se zarIra ke prati mamatva kA nirAsa hotA hai| 4. adantadhovana - mUlAcAra meM likhA hai - "saMyama kI rakSA hetu munijana aMgulI, nakha, dAMtona, tRNa-vizeSa, patthara, chAla Adi ke dvArA dAMta ke mala kA zodhana nahIM karate / yaha adantadhovana mUlaguNa hai| 5. asnAnavrata - jala kA siMcana, ubaTana, tailamardana, zarIrasaMskAra Adi kA tyAga karanA, asnAna mUlaguNa hai| muni zarIra kA kiMcit bhI saMskAra nahIM karate / mukha, netra aura dAMtoM kA prakSAlana, zodhana, sugandhita dravya se ubaTana, aGgamardana, muSTi, kASTha-yaMtra Adi se zarIra dabAnA Adi muni nahIM karate tathA zarIra ke avayavoM ko dhUpa se sugaMdhita karanA athavA roga kI AzaMkA va zoka Adi se bacane ke lie, mAnasika AhlAda ke 29 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 calate phirate siddhoM se guru lie dhUpa kA prayoga karanA, netroM meM kAjala lagAnA, sugandhita tela se zarIra saMskAra, candanAdi kA zarIra para lepana, nAsikAkarma (neti karanA) nasoM ko vedhakara rakta nikAlanA Adi kArya bhI muni apane zarIra - saMskAra ke nimitta kabhI nahIM karate / 6. khar3e-khar3e AhAra lenA mUlAcAra meM kahA hai ki- "dIvAra Adi kA sahArA na lekara, jIva-jantu se rahita, tIna prakAra kI bhUmi kI zuddhipUrvaka, samapAda khar3e hokara, donoM hAtha kI aMjulI banAkara bhojana karanA, sthitibhojana mUlaguNa hai|" bhAvadIpikA meM kahA hai- "khar3e rahakara pANipAtra meM AhAra lenA / apane hAtha kI aMgulI ko pANipAtra yA karapAtra kahate haiN| apane donoM hAthoM kI aMguliyA~ milAkara pAtra banAte haiM, usameM gRhastha bhaktipUrvaka grAmasa rakhate haiM, usa grAsa ko mukha meM grahaNa karate haiN| isI prakAra jala grahaNa karate haiM, usa jala se antara-bAhara mukha aura hastAzida zuddha karake AhAra karate haiM - aise khar3e-khar3e bhojana-pAna grahaNa karanA, sthitibhojana mUlaguNa hai| 7. ekabhukta AhAra - saMyama, jJAna, dhyAna, adhyayana evaM sAdhanA kI vRddhi ke lie jaisA mile, vaisA hI zuddharUpa meM AhAra lenA zramaNa ko apekSita hai| isakI pUrti dina meM sUryodaya ke tIna ghar3I bItane para tathA sUryAsta se tIna ghar3I pUrva tathA dina ke madhyakAla meM eka bAra grahaNa kiye sImita AhAra se hI ho jAtI hai| muni ekAdhika bAra AhAra grahaNa nahIM karate, kyoMki ekAdhika bAra bhojana saMyama meM bAdhaka hai| kezaloMca se lekara ekabhakta taka ke zeSa sAta mUlaguNa zramaNa ke bAhya cinha haiM / antaraMga kaSAyamala kI vizuddhi ke lie bAhya kriyAoM kI zuddhatA kA bhI mahattvapUrNa sthAna hai| zramaNa ko prakRti ke sAtha tAdAtmya 30 muni ke 28 mUlaguNa sthApita karane, zarIra ko kaSTasahiSNu banAne tathA lokalajjA aura lokabhaya se Upara uThane ke lie bhI ye sAta mUlaguNa mahattvapUrNa haiN| " chaThaveM guNasthAna meM aTThAIsa mUlaguNa ke atirikta anyavRtti nahIM hotii| ye aTThAIsa mUlaguNa to vyavahAra se haiN| paramArtha se to svarUpa meM ramanA yaha eka hI mUlaguNa hai| yahA~ sAmAyika pUrvaka chedopasthApanA kI bAta kI gaI hai| isameM zubha kA niSedha karake nirvikalpa sAmAyikadazA ho gayI hai; phira vikalpa utpanna hone para chaThaveM guNasthAna meM munirAja ye 28 mUlaguNa pAlate haiN| isaprakAra munirAja ke 28 mUlaguNoM kI nizcaya - vyavahAra naya sApekSa saMkSipta carcA huii| zeSa carcA agale tattvopadeza meM hogI / OM namaH / 1. jahajAyarUvasariso tilatusamettaM Na gihAdi hatthesu / jai lei appabahuyaM tatto puNa jAi NigodaM / / 2. niyamasAra gAthA 56 se 60 3. niyamasAra gAthA 48 4. mokSamArga prakAzaka adhikAra-7, pRSTha 228 5. niyamasAra gAthA 141-142 6. chahaDhAlA chaThavIM DhAla 59 vinaya se vandana karU~ jo nirantara kiyA karate AtmA meM hI ramana / mUlaguNa aThabIsayuta nirgrantha muniyoM ko namana / / vinaya se vandana karU~ maiM munI banane ke lie / muktimaga ArUr3ha hoU~, mukta hone ke lie / - ratanacanda bhArilla Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 saMsArI prANiyoM ke duHkhoM ko dekha-dekha karuNAnidhAna AcAryazrI ne apane pravacana to niyamita cAlU rakhe hI, upAdhyAya zrI ko bhI Adeza diyA ki muni saMgha ko par3hAne ke sAtha-sAtha sAmAnya zrotAoM ko bhI saMgha ke sAtha par3hAne evaM tattvacarcA meM sammilita kreN| pichale pravacana meM Aye viSaya ko smaraNa dilAne ke prayojana se AcAryazrI ne eka prazna pUchA "batAo muniyoM ke mUlaguNa kitane va kauna-kauna se haiM?" uttara milA - " muniyoM ke aTThAIsa mUlaguNa hote haiM paMcamahAvrata samiti pana, paMcendriya jaya pAya / chaha Avazyaka sapta guNa, guNa aThavIsa kahAya / / punaH dUsare zrotA se pUchA- sAta zeSa guNoM ke nAma batAo? uttara milA kezaluMca acelakapanA, ekabhukta vratadhAra / adaMtadhovana asnAnavrata, khar3e-khar3e AhAra / / bhUmi zayana pichalI rayana, sovata haiM RSirAja / sAta zeSa guNa isa taraha pAlata haiM munirAja / / saMtoSajanaka uttara pAkara viSaya ko Age bar3hAte hue AcAryazrI ne kahA - "dekho! muni ke teraha prakAra ke cAritra ke bhedoM meM pA~ca mahAvrata evaM pA~ca samitiyA~ to mUlaguNoM meM carcita ho hI gaI haiM - zeSa tIna guptiyoM kA saMkSipta svarUpa arthaprakAzikA ke anusAra nimna prakAra hai - saMsAra paribhramaNa ke kAraNoM se AtmA kI rakSA karanA gupti hai tathA 'samyagyoganigraho gupti:' arthAt mana-vacana-kAya rUpa yogoM kI bAhya pravRtti ko evaM yogoM kI svacchanda pravRtti ko rokakara yoganigraha karanA gupti hai| paNDita ToDaramalajI likhate haiM- 'vItarAgabhAva hone para mana-vacanakAya kI ceSTA kA na honA hI gupti hai|' ajJAnI jIva bAhya mana-vacanakAya kI ceSTA miTAye, pApa-cintavana na kare, mauna dhAraNa kare, gamanAdi na kare ise hI gupti mAnatA hai| so yahA~ to mana meM bhaktirUpa prazastarAga se bhI 31 sAdhu ke dasa sthitikalpa 61 nAnA vikalpa hote haiM, vacana kAya kI ceSTA svayaM ne roka rakhI hai; vahA~ zubhapravRtti hai, parantu pravRtti meM guptipanA banatA nahIM hai| "1 jIva ke upayoga kA mana ke sAtha yukta honA so manoyoga hai, vacana ke sAtha yukta honA so vacanayoga hai aura kAya ke sAtha yukta honA so kAyayoga hai tathA ukta tInoM pravRttiyoM kI nivRtti honA kramazaH managupti, vacanagupti aura kAyagupti hai| paryAya meM zuddhopayoga kI hInAdhikatA hotI hai, tathApi usameM zuddhatA kI jAti to eka hI prakAra kI hai| jaba jIva vItarAgabhAva ke dvArA svarUpagupta rahatA hai, taba mana, vacana aura kAya kI ora kA Azraya chUTa jAtA hai| yahI nizcayagupti hai / sarva moha-rAga-dveSa ko dUra karake akhaNDa advaita parama caitanya meM bhalIbhAMti mana kA sthita honA nizcaya manogupti hai| sampUrNa asatyabhASA ko isa taraha tyAganA ki mUrtika dravya meM, amUrtika dravya meM yA donoM meM vacana kI pravRtti kA rukanA aura jIva kA parama caitanya meM sthira honA, nizcaya vacanagupti hai| saMyamadhArI muni jaba apane caitanyazarIra se jar3a zarIra kA bhedajJAna karatA hai, taba aMtaraMga meM caitanyazarIra meM nizcalatA honA nizcaya kAyagupti hai| chaThaveM guNasthAnavartI sAdhu ke zubhabhAvarUpa gupti bhI hotI hai, ise vyavahAragupti kahate haiM; kintu vaha AtmA kA svarUpa nahIM hai, vaha zubha vikalpa hai, isalie jJAnI use heya samajhate haiM; kyoMki isase baMdha hotA hai| ise dUra kara sAdhu nirvikalpa dazA meM sthira hote haiM, isa sthiratA ko asti se nizcayagupti kahate haiN| yaha nizcayagupti saMvara kA saccA kAraNa hai| isa prakAra muniyoM ke teraha prakAra kA cAritra hotA hai| sAdhu ke 10 sthitikalpa - 1. acelakatva, 2. uddiSTa bhojana kA tyAga, 3. vasatikA banavAne yA sudharavAne kA tyAga, 4. rAja parivAroM ke ghara bhojana kA tyAga, 5. kRtikarma arthAt sAdhuoM kI vinaya zuzrUSA Adi karanA / 6. yogya pAtra ko hI vrata denA / 7. apane se jyeSTha kA yogya vinaya noTa : caturtha sthitikalpa meM rAjaparivAroM ke ghara bhojana kA tyAga jo likhA hai usakI kyA apekSA hai, yaha hamArI samajha ke bAhara haiM, saMbhavataH isakI apekSA rAjasI bhojana ke tyAga se honA cAhie; kyoMki prathamAnuyoga meM munirAja RSadeva ko rAjA zreyAMsa dvArA AhAra diyA jaise aneka ullekha milate haiN| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 calate phirate siddhoM se guru karanA / 8. pratikramaNa arthAt nitya laganevAle doSoM kA zodhana karanA / 9. mAsaikavAsatA arthAta varSA kAla ko choDakara chahoMRtaoM meM adhikatama eka mAsa paryanta hI eka jagaha nivAsa aura 10. varSAkAla meM cAra mAsa paryanta eka sthAna para nivAsa karanA - ye sAdhu ke dasa sthitikalpa kahe jAte haiN|' dasa prakAra ke sthiti kalpa kI carcA sunakara eka zraddhAlu zrAvaka bolA "gurudeva! aura to saba samajha meM AyA hai, parantu uddiSTa bhojana tyAga ko thor3A aura spaSTa kareM / uddiSTa zabda kA artha loga alaga-alaga DhaMga se karate haiN| isa viSaya meM merA socanA aisA hai ki 'zrAvaka to apanI zraddhAbhakti aura utsAha pUrvaka muniyoM ko unakI prakRti aura svAsthya ke anukUla aisA zuddha-sAttvika AhAra dene kI bhAvanA rakhatA hai, jisase munirAjoM ko sAmAyika, svAdhyAya Adi dharma ArAdhanA meM kiMcit bhI bAdhA yA pramAda na ho| aisI utkRSTa bhAvanA se hI vaha sAtizaya puNyArjana karatA hai| purANoM meM bhI aise aneka udAharaNa haiN| jaise - akampanAcArya Adi 700 muniyoM ke saMgha ko dhuMA se maniyoM kA galA kharAba hone para sevaiyoM kA AhAra diyA gayA thA aadi| uddiSTa tyAga pratimA meM yadyapi bhaikSyAsana karanA kahA hai, para usakA artha bhikSAvRtti nahIM hai| 'bhaikSyAsana' kA bhAvArtha prathama to yaha hai ki - ve kisI ke nimaMtraNa para nahIM jaate| dUsare, ve apane AhAra ke lie dAtAra se AraMbha nahIM karAnA caahte| isakAraNa AhAra ke lie binA bulAye hI jAte haiN| jahA~ sahaja meM apane yogya AhAra milatA hai to lete haiM, anyathA upavAsa kara lete haiN| __ ataH zrAvaka yaha sAvadhAnI barateM ki jaba sAdhu-saMtoM kI AhAra hetu Ane kI saMbhAvanA ho, usa samaya ve apane lie bhI aisA zuddha-sAttvika AhAra banavAyeM, jisase sAdhuoM ke lie alaga se AraMbha na karanA pdd'e| tIsarI bAta - yadyapi pAtra svayaM kabhI kisI se yaha nahIM kahate ki 'hamAre lie amuka prakAra kA aisA AhAra banAo; phira bhI yadi niryApaka AcArya dvArA yA vaiyAvRtti karane vAloM dvArA zrAvaka ko pAtra kI bImArI kA patA laga jAye aura pAtra se binA kucha kahe AhAra dAtA unake lie bhI auSadhi Adi evaM tadanukUla AhAra banAtA hai to isameM kisI ko bhI sAdhu ke dasa sthitikalpa koI doSa nahIM laganA cAhie - aisA maiM samajhatA huuN| AcAryazrI ne kahA - "tumhArA socanA sahI hai| yahI sabhI zAstroM meM Aye kathanoM kA abhiprAya hai / parantu itanA vizeSa hai ki yadi zrAvaka kisI eka muni vizeSa ke uddezya se hI AhAra banAye aura anya kI upekSA karake mAtra unhIM ko par3agAhana kare tathA kisI saMketa se muni vizeSa ko sUcita kare ki amaka muni ko mere ghara caukA lagA hai tathA tadanusAra muni usI ke ghara AhAra ko jAyeM to yaha uddiSTa AhAra kA doSa hogaa| isake viparIta sampUrNa muni saMgha ke lie sAmAnyarUpa se AhAra banAnA tathA jo bhI mani dvAra para AyeM, unheM navadhA bhakti se par3agAhana karanA to zrAvakoM kA pAvana kartavya hai| isameM uddiSTa kA doSa nahIM hotA hai| dUsarI bAta - yaha ki bImAra muniyoM ko davAyeM dene kA vidhAna bhI Agama meM hai| so vaha davA to muni kI bImArI ke anurUpa hI banAnA hogI! vastutaH uddiSTa kA yathArtha artha samajhe binA yaha bhrAnti nahIM mittegii|" vAstava meM uddiSTa' zabda eka pAribhASika zabda hai| isakA zabdArtha karanA ucita nahIM hai| "AhAra ke 46 doSoM meM jo adhaH karma Adi 16 udgama doSa haiM, ve saba eka uddiSTa zabda ke dvArA kahe jAte haiN| Agama meM pRthak se koI uddiSTa doSa nahIM kahA gayA hai| usameM bhI do vikalpa haiM - eka dAtAra kI apekSA uddiSTa aura dUsarA pAtra kI apekSA uddiSTa / dAtAra yadi dAtAra ke 16 doSoM se yukta AhAra banAtA hai to vaha dravya se uddiSTa hai aura yadi pAtra apane citta meM apane lie bane AhAra kA vikalpa karatA hai athavA bhojana ke utpAdana saMbaMdhI kisI prakAra kA vikalpa karatA hai to vaha bhAva se uddiSTa AhAra hai| aisA uddiSTa AhAra sAdhu grahaNa nahIM karate haiN|" cAturmAsa meM saiMkar3oM muniyoM kA saMgha eka sthAna para ThaharatA hai| pratyeka zrAvaka yaha cAhatA hai ki adhikatama munirAjoM kA AhAra mere ghara ho, etadartha ve ati utsAha se caukA lagAte haiM. bhojana ke samaya daravAje para khar3e-khar3e pratIkSA karate haiN| isase unheM vizeSa puNyArjana hotA hai| tIsarI bAta - par3agAhana ke pahale cUlhA bajhAnA, dhuMA na honA Adi kriyAyeM zrAvaka apane lie to nahIM karatA, usake lie aisA karanA 32 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru bilkula Avazyaka nahIM hai| ye kriyAyeM to muni ke nimitta hI hotI haiM? cauthI bAta - uddiSTa bhojana ke tyAgI to munirAja hote haiM, ata: ve kisI zrAvaka se apane lie bhojana banAne ko kaheMge bhI nahIM aura koI saMketa bhI nahIM deMge, balki vRttiparisaMkhyAna tapa ke anusAra apane mana meM koI kaThina saMkalpa lekara mauna dhAraNa kara siMhavRtti se AhAra ko nikleNge| jahA~ unheM navadhA bhakti pUrvaka AhAra mila jAyegA, nirIhatA se chiyAlIsa doSoM ko TAlakara AhAra grahaNa karate haiN| zrAvaka ko navadhAbhakti meM yaha kahanA Avazyaka bhI nahIM hai ki ye AhAra maiMne apane lie hI banAyA hai, Apake lie nhiiN|' ina saba dRSTikoNoM se yaha viSaya vicAraNIya hai| muniyoM ke lie niSiddha kArya - zarIra saMskAra na karanA - jinhoMne putra, strI Adi se prema sambandha chor3a diyA hai aura jo apane zarIra ke prati bhI mamatArahita haiM, aise sAdhu zarIra ke saMskAra nahIM karate jaise ki - mukha, netra aura dAMtoM kA dhonA, zodhanA, pakhAranA, ubaTana karanA, aGgamardana karavAnA, muTThI se zarIra kA tAr3ana karanA, kATha ke yaMtra se zarIra kA kUTanA, pIr3anA, ye saba zarIra ke saMskAra haiN| dhUpa se zarIra kA saMskAra karanA, kaNThazuddhi ke lie vamana karanA, auSadha Adi se dasta lenA, aMjana lagAnA, tela se mardana karanA, candana, kastUrI kA lepa karanA, salAI battI Adi se nAsikAkarma (neti) tathA mala zodhana hetu enimA (vastikarma) sAdhu nahIM krte| sarAgI zramaNa, vItarAgI zramaNa evaM vyavahArAlambI zramaNa kI pahacAna yaha hai ki jo doSarahita samyagdarzana se vizuddha tathA mUla va uttara guNoM se saMyukta haiM, jinakA sukha aura daHkha meM samabhAva hotA hai tathA jo AtmadhyAna meM lIna rahate haiM, jo azubha aura zubha - donoM hI pravRttiyoM ke rAga se rahita hai, vaha vItarAga zramaNa haiM evaM jo azubha pravRttiyoM ke rAga se to rahita hai, kintu vrata Adi zubha pravRttiyoM ke rAga se saMyukta hai, ve sarAga zramaNa haiN| tathA jo sAta tattvoM kA bhedarUpa se zraddhAna karate haiM, tathA bhedaratnatraya kI sAdhanA bhI karate haiM, para abheda akhaNDa eka Atmadravya kA Alambana nahIM lete ve mani vyavahArAlambI hai|" sAdhutraya kA sAmAnya svarUpa 1. AcArya parameSThI - jo darzana, jJAna, cAritra, tapa aura vIrya - sAdhu ke dasa sthitikalpa ina pA~ca AcAroM kA svayaM AcaraNa karate haiM aura dUsare sAdhuoM se AcaraNa karAte haiM tathA jo caudaha vidyAsthAnoM ke pAraMgata haiM, gyAraha aMga ke dhArI haiM athavA AcArAMga mAtra ke dhArI haiM athavA tatkAlIna svasamaya aura parasamaya meM pAraMgata haiM, meru ke samAna nizcala haiM, pRthvI ke samAna sahanazIla haiM, jinhoMne samadra ke samAna mala arthAta doSoM ko bAhara pheMka diyA hai aura jo sAta prakAra ke bhaya se rahita haiN| jo pravacanarUpI samudra meM snAna karane se tathA paramAgama ke paripUrNa abhyAsa aura anubhava se jinakI buddhi nirmala ho gayI hai, jo nirdoSa rIti se chaha AvazyakoM kA pAlana karate haiM, jo meruparvata ke samAna niSkampa haiM, jo zUravIra haiM, jo siMha ke samAna nirbhIka haiM, jo nirdoSa haiM, deza, kula aura jAti se zuddha haiM, saumyamUrti haiM, aMtaraMga aura bahiraMga parigraha se rahita haiM, AkAza ke samAna nirlepa haiM, jo saMgha ko dIkSA aura anugraha karane meM kuzala haiM, jo sUtra arthAt paramAgama ke artha meM vizArada haiM, vratoM kI zuddhi karanevAlI kriyAoM meM nirantara udyukta haiM, ve AcArya parameSThI haiN| 2. upAdhyAya parameSThI - caudaha vidyAsthAna ke vyAkhyAna karanevAle upAdhyAya hote haiM athavA tatkAlIna paramAgama ke vyAkhyAna karanevAle upAdhyAya hote haiN| ve saMgraha, anugraha Adi guNoM ko chor3akara pahale kahe gaye AcArya ke samasta guNoM se yukta hote haiN| jo sAdha caudaha pUrvarUpI samudra meM praveza karake, paramAgama kA abhyAsa karake mokSamArga meM sthita haiM tathA mokSa ke icchuka zIladharoM arthAt muniyoM ko upadeza dete haiM, una munIzvaroM ko upAdhyAya parameSThI kahate haiN| 3. sAdhu parameSThI - jo zuddha AtmA ke svarUpa kI sAdhanA karate haiM, unheM sAdhu kahate haiN| jo pA~ca mahAvratoM ko dhAraNa karate haiM, tIna guptiyoM se surakSita haiM, aThAraha hajAra zIla ke bhedoM ko dhAraNa karate haiM aura caurAsI lAkha uttara guNoM kA pAlana karate haiM, ve sAdhu parameSThI hote haiN| AtmA ke jJAnapUrvaka vairAgya hone se. samasta parigraha choDakara antara meM zuddhopayoga dvArA tIna kaSAyoM kA abhAva hone para munidazA pragaTa hotI hai| munidharma zuddhopayogarUpa hai| usa dharma kA mUla samyagdarzana hai arthAt muni honevAle ko samyagdarzana aura samyagjJAna to pahale ho cuke haiN| isalie 33 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru samyagdarzana-samyagjJAnapUrvaka hI muni hote haiN| paradravya meM ahaMbuddhi na hone se paradravya ko muni jAnate to haiM, kintu use iSTa-aniSTa mAnakara rAga-dveSa nahIM krte| avirata samyaktvI ko bhI para meM iSTa-aniSTapane kI buddhi to nahIM hai, kintu unheM abhI rAga-dveSa hotA hai aura munidazA meM to vItarAgatA pragaTa ho gayI hai| ata: ve unase mamatva nahIM krte| AcAryakalpa paNDita ToDaramalajI ne sAdhuoM kA jo sAmAnya svarUpa likhA hai, vaha stutya hai| ve likhate haiM - 1. jo virAgI hokara, samasta parigraha chor3akara, zuddhopayogarUpa munidharma aMgIkAra karake, aMtaraMga meM usa zuddhopayoga dvArA svayaM apanA anubhava karate haiN| 2. paradravya meM ahaMbuddhi nahIM rkhte| 3. apane jJAnAdika svabhAvoM ko hI apanA mAnate haiN| 4. parabhAvoM se mamatva nahIM krte| 5. paradravya tathA unake svabhAva jJAna meM pratibhAsita hote haiM, unheM jAnate to avazya haiM; kintu iSTa-aniSTa mAnakara, unameM rAga-dveSa nahIM karate / 6. zarIra kI aneka avasthAe~ hotI haiM, bAhya meM aneka prakAra ke nimitta Ate haiM, kintu ve muni vahA~ kucha bhI sukhaduHkha nahIM mAnate / 7. apane yogya bAhya kriyA jaisI hotI hai, vaisI hotI hai, kintu use khIMca-tAnakara nahIM krte| 8. ve apane upayoga ko bahuta nahIM bhramAte, kintu udAsIna hokara nizcala vRtti ko dhAraNa karate haiN| 9. kadAcit mandarAga ke udaya se zubhopayoga hotA hai, jisake dvArA ve zuddhopayoga ke bAhya sAdhanoM meM anurAga karate haiM, parantu usa rAgabhAva ko bhI heya jAnakara dUra karane kI icchA karate haiN| 10. bhojana ke tyAga se zarIra ko adhika kSINa hotA jAne to aisA vicAra karate haiM ki yadi yaha zarIra kSINa hogA to pariNAmoM ko zithila karegA aura pariNAma zithila hoMge to dhyAna-adhyayana nahIM sdhegaa| isa zarIra meM mujhe koI baira to nahIM hai, jo isako kSINa hI karU~ mujhe isa zarIra se rAga bhI nahIM, jo isakA poSaNa hI kruuN| isalie munirAja ko zarIra se rAga-dveSa kA abhAva hone se jisa kArya se unakA dhyAna-adhyayana sadhe. vahI kArya karate haiN| isaprakAra munirAja pavana, garmI, kolAhala evaM manuSya Adi ke gamana ke sthAnoM meM jAnabUjhakara nahIM baiThate haiN| ve vahA~ baiThate haiM, jahA~ dhyAna- sAdhu ke dasa sthitikalpa adhyayana se pariNAma cyuta na hoN| hA~, muni ke dhyAna meM virAjane ke pazcAt yadi koI upasargAdi bAdhaka kAraNa prApta hoM to phira dhyAna ko chor3akara nahIM jAte haiN| zIta Rtu meM nadI ke tIra para dhyAna dhAraNa karate haiM, grISma Rtu meM tapta zilA ke Upara evaM parvata ke zikhara para dhyAna dhAraNa karate haiN| cAturmAsa meM vRkSoM ke nIce dhyAna karate haiM, ve apane pariNAmoM kI vizuddhatA ke anusAra dhyAna karate haiN| jaba taka munirAja ke pariNAma dhyAna meM sthira rahate haiM, taba taka to dhyAna ko chor3akara anya kArya nahIM vicArate haiN| dhyAna se pariNAma nIce AyeM, taba zAstrAbhyAsa karate haiM evaM dUsaroM ko karAte haiM tathA apUrva jinavANI kI AjJAnusAra grantha kA avalokana karate hai| dhyAna meM upayoga kI sthiratA alpakAla rahatI hai aura zAstrAbhyAsa meM upayoga kI sthiratA bahata kAla rahatI hai| isalie muni dhyAna dhAraNa karate haiM, zAstra bAMcate haiM aura upadeza bhI dete haiN| svayaM bhI guru se par3hate haiM, auroM ko par3hAte haiN| mUlagranthoM ke AdhAra para navIna granthoM ko racate haiN| aise munirAja trikAla vaMdanIya aura smaraNIya haiN| ___ samabhAvI munirAja - koI puruSa, Akara muni ko gAlI detA hai evaM upasarga karatA hai to usa para bilakula bhI krodha nahIM karate; apitu parama dayAlu buddhi hone se usakA bhalA hI cAhate haiN| ve aisA vicAra karate haiM ki "yaha bholA jIva hai, ise apane hitaahita kI khabara nahIM hai| yaha jIva ina pariNAmoM se duHkha paayegaa| merA to kucha bigAr3a nahIM hai; parantu yaha jIva saMsAra-samudra meM DUbegA / isIlie jo kucha bhI ho, isako samajhAnA cAhie" - aisA vicAra kara bhavya jIvoM ko hita-mita-priya vacanoM se samajhAte haiN| aise dayAlu zrIguru ke vacana sunakara vaha puruSa saMsAra ke bhaya se kampAyamAna hotA huA, zIghra hI guru ke caraNoM meM namaskAra kara, apane kie aparAdha kI nindA karatA huA kSamA yAcanA karatA hai to muni use kSamAdAna karate hue nirbhaya karate haiN| munirAja apane jJAnarasa meM tRpta haiM, chaka rahe haiM; isalie bAhara nikalate hI nahIM haiN| kadAcit pUrva kI vAsanA se bAhara nikalate haiM to unheM yaha jagata indrajAlavata bhAsita hotA hai| ata: tatkSaNa hI svarUpa meM cale jAte 34 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru haiN| isase unheM Ananda upajatA hai aura hRdaya gadgad hotA hai| kabhI to jagata ke jIvoM ko unakI jagata se udAsIna gaMbhIra mudrA dikhAI detI hai aura kabhI mAno unhoMne nidhi prApta kI ho - aise haMsamukha mudrA pratibhAsita hotI hai| munirAja kI ye donoM dazAeM atyanta sahaja hotI haiN| ___muni ko para ke sukha-duHkha mAnane kA abhAva hotA hai| AkulatApUrvaka para ko jAnane nahIM jAte, kintu jo paradravya unake jJAna meM sahaja jJAta hote haiM, unheM ve jAnate haiM; parantu unameM mamatva nahIM karate aura na iSTa-aniSTapanA mAnakara rAga-dveSa karate haiN| zarIra kI aneka avasthAe~ hotI haiM, rogAdi hote haiM aura anekaprakAra ke bAhya sukha-duHkha ke nimitta Ate haiM, kintu ve unameM kiMcit bhI sukhaduHkha nahIM mAnate - aisI muni kI bAhya dazA hotI hai| ___ indra Akara pUjA kareM yA siMha-cIte Akara zarIra ko phAr3a khAyeM, usameM muni sukha-duHkha nahIM mAnate / yadyapi samyaktvI bhI para se sukhadu:kha nahIM mAnate, kintu muni ko to svarUpa kI sthiratA vizeSa hone se adhika vItarAgatA ho gayI hai, isalie unheM harSa-zoka bhI nahIM hotaa| muni bAhya kriyA khIMca-tAnakara nahIM karate apanI munidazA ke yogya bAhya kriyA jaisI hotI hai, vaisI hotI hai, kintu use khIMca-tAnakara nahIM krte| udAsInarUpa se sahaja hI bAhya kriyA hotI hai| itane samaya meM mujhe amuka sthAna taka vihAra karanA hI par3egA, amuka prasaMga para mujhe bolanA hI par3egA - aisI bAhya kriyA kI bAdhyatA muni ke nahIM hotii| yahA~ jo munidazA ke yogya ho - aisI bAhya kriyA kI hI bAta hai; jo munidazA meM yogya na ho - aisI bAhya kriyAe~ mani ke hotI hI nahIM haiN| muni apane upayoga ko bahuta bhaTakAte nahIM haiM, kintu udAsIna hokara nizcala vRtti ko dhAraNa karate haiN| tIna kaSAyoM kA nAza hone se vItarAgI sthiratA pragaTa huI hai, isalie ve upayoga laukika bAtoM meM nahIM bhramAte / laukika pustakeM Adi nahIM paDhate / jahA~-tahA~ upayoga ko nahIM le jaate| yadyapi abhI svarUpa meM upayoga pUrNatayA sthira nahIM huA hai, isalie bAhya meM bhI jAtA hai; kintu use adhika nahIM ghumAte; mukhyatayA to zuddhopayoga kI hI sAdhanA karate haiN| muniyoM ke zuddhopayoga kI pradhAnatA hai aura sAdhu ke dasa sthitikalpa zubhopayoga gauNa hai| zubhopayoga ko upAdeya nahIM mAnate - yadi karuNAbuddhi AtI hai to mAtra tattvopadeza hI dete haiM, laukika sukha ke sAdhana nahIM batAte / kadAcit mandarAga ke udaya se zubhopayoga bhI hotA hai; parantu saMjvalana kaSAya ke tIvra udaya meM chaThavA~ guNasthAna hotA hai - aisA gommaTasAra meM kahA hai, vaha nimitta sApekSa kathana hai; vAstava meM jIva ko svayaM vaise-vaise nirvikalpadazA AtI hI rahatI hai, isalie zuddhopayoga kA prayatna vartatA hI rahatA hai| paMca mahAvratAdi kA vikalpa sadaiva banA hI rahe - aisA nahIM hotaa| isalie kahA hai ki kadAcit mandarAga ke udaya se zubhopayoga bhI hotA hai| 'bhI' kahakara zubhopayoga kI gauNatA batalAyI hai| mukhya udyama to zuddhopayoga kA hI hai| zubhopayoga ke samaya muni zuddhopayoga ke bAhya sAdhanoM meM - svAdhyAya, mahAvratAdi meM anurAga karate haiM; parantu usa rAgabhAva ko bhI heya jAnakara dUra karane kI icchA rakhate haiN| dekho, yahA~ zubhopayoga ko zuddhopayoga kA bAhya sAdhana kahA hai, kintu use heya kahA hai arthAt zubha ko heya karake antarasvabhAva ke avalambana se zuddhopayoga pragaTa kare to usa zubha ko bAhya sAdhana kahA jAtA hai| zuddhopayoga kA saccA sAdhana to antarasvabhAva kA avalambana hI hai| - yahA~ aisA samajhanA cAhie ki muni ko chaThaveM guNasthAna meM zubhopayoga hotA hai, kintu usake AdhAra se munipanA TikatA nahIM hai; munipanA to usa samaya bhI antarasvabhAva ke avalambana se honevAlI vItarAgatA sthiratA se hI avasthita hai| munipanA saMvara-nirjarArUpa hai aura zubhopayoga Asrava hai| muni usa zubharAga ko heya jAnate haiN| ___isaprakAra Aja ke upadeza meM munirAjoM ke uttaraguNoM kI carcA meM niSiddha kRtikarma, sAdhutraya kA svarUpa, dharma kA mUla samyagdarzana, samabhAvI munirAja Adi kI bAta btaaiiN| aba agale pravacana meM muni ke AhAradAna AziramoM kI paccA kreNge| OMnamavatI ArAdhanA, gAthA 421 3. ratnakaraNDa zrAvakAcAra zloka 147 4. jainendrasiddhAntakoza, bhAga-1, pRSTha-413 5. tattvArthasAra, adhikAra-9, zloka-5 mAnatahA 35 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI ke pravacana kI pratIkSA meM baiThe-baiThe sahastroM zrotA vigata pravacana meM Aye viSayoM kI paraspara carcA kara rahe the aura AcAryazrI dvArA diye gaye mArgadarzana kI tathA tattvajJAna ke sarala vivecana ke prati prasannatA pragaTa karate apane bhAgya kI sarAhanA kara rahe the| hue eka ne kavitA meM kahA - " maMgalamaya avasara AyA, munivara kA pravacana paayaa| suna kara mana haraSAyA, mAnava bhava saphala banAyA / / " dUsarA bolA- vAha ! tuma to Azu kavi ho / tatkAla kavitA banA lete ho| sacamuca hama saba bar3e bhAgyazAlI haiM, anyathA kise milate haiM aise pravacana? tabhI AcArya mahArAja sasaMgha sabhAmaMDapa meM padhAra gaye, zrAvakoM dvArA vaMdanA ke pazcAta AcArya zrI ne apane vyAkhyAna ko prAraMbha karate hue kahA - * "digambara muni ke antara - bAhya svarUpa kI carcA ke prasaMga meM Aja muni kI AhAra caryA tathA unake bAraha tapa kI carcA kreNge| sarvaprathama yaha batAyeMge ki AhAra dAtA kaisA hotA hai ? pAtra kaisA hotA hai aura AhAra tathA AhAra kI vidhi kaisI hotI hai ? - isa sabakI saMkSipta carcA karane ke bAda 12 tapoM kI Agama ke AdhAra para carcA kreNge| ataH sabhI zrotA sAvadhAna hokara suneM aura samajhane kA prayAsa kreN| zrAvaka dvArA navadhAbhakti se hI AhAra lene ke pIche yadyapi muniyoM ko apanI bhakti karAne kA lobha nahIM hotA, tathApi ve svAbhimAna ke sAtha zuddha AhAra lete haiN| ve aise vairAgyavaMta hote haiM ki - zarIra ke lie sadoSa aura dIkSA se AhAra nahIM lete| etadartha zrAvaka ko navadhAbhakti karanA Avazyaka hai, anyathA muni zrAvaka ke dvAra para rukeMge hI nhiiN| navadhAbhakti meM muni ko AhAra ke lie apane ghara kI ora Ate 36 digambara muni kI AhAra caryA, nagnatA dravyaliMga ke bheda dekhakara sarvaprathama zrAvaka dvArA zraddhApUrvaka kahA jAtA hai ki - 1. he svAmI ! "padhAro... padhAro...padhAro" athavA "atra tiSThaH tiSThaH tiSThaH " aisA tIna bAra vinaya sahita kahanA pratigraha yA par3agAhana kahalAtA hai| 2. phira "mana vacana kAya zuddha haiM" isaprakAra zuddhi bolate haiN| 3. par3agAhana ke bAda ucca Asana, pAdaprakSAla (paira dhonA) hotA hai| 4. pUjana sAmagrI (aSTa dravya) se vidhipUrvaka pUjana kI jAtI hai| 5. AhAra dAtA ghuTane Tekakara paMcAga praNAma karatA hai| 6. manazuddhi hetu saMsAra, vyApAra saMbaMdhI azubha vikalpa nahIM karatA / 7. vacanazuddhi meM AhAradAna ke samaya kaThora vacana nahIM bolatA / 8. kAyazuddhi - bAhya zArIrika azuddhi nahIM rakhatA / 9. AhArazuddhi - zAstrAnusAra nirdoSa AhAra ho yaha navadhA bhakti sAdhu ke svAbhimAna kI pratIka hai / - isaprakAra prasannatApUrvaka AhAra detA hai ki "aho ! dhanya merA bhAgya, jo mere AMgana meM munirAja kA Agamana huaa|" isaprakAra uttama pAtra muni ko navadhAbhaktipUrvaka aura madhyama - jaghanya pAtra ko unake yogya vinaya sahita AhAra dAna detA hai| muni kI bhrAmarI yA madhukarI vRtti hotI hai| AhAradAtA para bhArarUpa hue binA AhAra lenA bhrAmarI vRtti hai / isa AhAra ko bhramarAhAra bhI kahate haiN| jaise bhramara phUloM ko hAni pahu~cAye binA phUloM kA thor3A ra pIkara apane ko tRpta kara letA hai, vaise hI loka meM aparigrahI zramaNa dAtAra dvArA diye gaye nirdoSa AhAra ko nirdoSa vidhi se grahaNa karate haiN| muni ke AhAra kI carcA karake yaha kahA gayA hai ki ahiMsA dharma kI pUrNa ArAdhanA karanevAlA zramaNa apane jIvana-nirvAha ke lie bhI kisI ko kaSTa na pahu~cAye tathA jIvana ko saMyama aura tapomaya banAkara dharma aura dhArmikoM kI ekatA sthApita kare / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru mUlAcAra ke anusAra- 'sUryodaya ke tIna ghar3I bAda se lekara sUryAsta ke tIna ghar3I pahale taka kA kAla AhAra kA kAla hai|' 72 tAtparya yaha hai ki gA~va, nagara Adi meM sAmAnyatayA jisa kAla meM zuddha AhAra taiyAra hotA hai tathA Rtu parivartana ke anusAra yatkiMcit parivartita kAla meM sAdhu AhAracaryA ke lie gamana karate haiM / bhagavatI ArAdhanA kA vijayodayA TIkA meM tIna prakAra ke AhArakAla ke viSaya meM vicAra kiyA gayA hai| vastutaH samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa ratnatraya dharma kA prathama sAdhana zarIra hI hai, jise bhojana-pAna zayanAdi ke dvArA dharma sAdhana ke anukUla rakhanA Avazyaka hai, kintu isa dizA meM utanI hI pravRtti hotI hai, jisase indriyA~ apane adhIna banI rheN| isIkAraNa muni kA AhAra zubhabhAva hai| rayaNasAra ke anusAra 'jo sAdhu jJAna aura saMyama kI vRddhi ke lie tathA dhyAna aura adhyayana ke nimitta yathAlAbha bhojana grahaNa karatA hai, vaha sAdhu mokSamArga meM rata hai|' zramaNa AhAracaryA ke lie nikalane para apanA Agamana sUcita karane ke lie zabdAdi ke saMketa nahIM karate, apitu bijalI kI camaka ke sadRza apanA zarIramAtra dikhA denA hI paryApta samajhate haiN| yadi zrAvaka par3agAhana kare tathA saMkalpAnusAra vidhi mila jAya to zrAvakoM dvArA prArthanA karane para vahIM khar3e hote haiM, jahA~ se dUsare sAdhu bhI khar3e hokara bhojana prApta karate haiN| jisa AhAradAtA meM pAtra ke prati bhakti, zraddhA evaM santoSa, nirlobhatA, kSamA Adi guNa hote haiM, vaha AhAradAtA vizeSa puNyArjana karatA hai| muni kA AhAra navakoTi se zuddha ho, chayAlIsa doSoM se rahita ho, saMyojanA se hIna ho, pramANa sahita ho, navadhAbhaktipUrvaka diyA gayA ho, aMgAra aura dhUmadoSarahita ho, mokSayAtrA ke lie sAdhanamAtra ho tathA mala doSoM se rahita ho - sAdhu aisA anudiSTa AhAra grahaNa karate haiN| aise 37 digambara muni kI AhAra caryA, nagnatA dravyaliMga ke bheda nirdoSa AhAra ko hI uddhiSTa rahita AhAra kahate haiN| isase haTakara uddiSTa zabda kA anya kucha artha nahIM hai| muni prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRttya, svAdhyAya vyutsarga dhyAna rUpa antaraMga tapa tathA anazana, Unodara, vRttiparisaMkhyAna, vivikta zayyAsana aura kAyaklezarUpa isaprakAra bAraha prakAra ke bahiraMga tapa Adarate haiN| kabhI-kabhI dhyAnamudrA dhAraNa karake pratimAvat nizcala hote haiN| muniyoM ko chaThaveM guNasthAna kA kAla antarmuhUrta se adhika nahIM hotaa| bAra-bAra sAtaveM guNasthAna kI nirvikalpa dazA hotI hI rahatI hai| isIkAraNa ve rAtri ke antima prahara meM jaba zayana karate, usa samaya bhI ve anturmuhUrta meM sAtaveM guNasthAna meM cale jAte haiN| 193 antara-bAhya cAritra kA pAlana karanevAle munirAja hama sabake lie bhagavAna arahaMta-siddha ke samAna hI vandana-pUjana karane yogya hote haiN| hama pratidina deva-zAstra-guru pUjA meM unakI pUjA bhaktibhAva se karate bhI haiN| digambara munirAja ke pAsa saMyama kI sAdhana picchI aura zuddhi kA sAdhana kamaNDala ke sivAya anya koI parigraha nahIM hotaa| ve ghora upasarga aura pariSahoM meM bhI antara-bAhya cAritra se vicalita nahIM hote / anantAnubaMdhI Adi tInakaSAya caukar3I ke abhAva meM antaraMga zuddhipUrvaka aTThAIsa mUlaguNa evaM teraha prakAra ke cAritra kA pAlana munirAja ke bAhya lakSaNa haiN| munirAja kA yaha svarUpa kSetra evaM kAla se prabhAvita nahIM hotA / videha kSetra meM evaM bharata kSetra meM tathA caturtha kAla meM evaM paMcama kAla meM sadA eka jaisA hI rahatA hai| isameM kSetra kAla ke anusAra zithilatA nahIM hotI, kyoMki kSetra ke kAraNa dharma kA svarUpa nahIM badalatA / jaise Aga to sarvatra evaM sadA uSNa hI rahatI hai; usIprakAra dharma to sarvatra vItarAgarUpa hI hotA hai| isakAraNa munidharma kA deza-kAla kI paristhitiyoM meM bhI samajhautA saMbhava nahIM hai| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 calate phirate siddhoM se guru digambara muni kI AhAra caryA, nagnatA dravyaliMga ke bheda munipada vizuddha AtmakalyANa ke lie dhAraNa kiyA jAtA hai| yaha pada alaukika hai, ataH unake sahaja hI laukika pravRtti nahIM dekhI jAtI hai| unheM kisI bhI laukika kArya se koI prayojana hI nahIM hotaa| ___ munirAja samasta aMtaraMga-bahiraMga parigraha ke tyAgI hone ke sAtha pA~coM indriyoM ke viSayoM ke tyAgI bhI hote haiN| isakAraNa unako vastrAdi kI AvazyakatA hI nahIM hotii| ata: ve nagna hI rahate haiN| ___kahA jA sakatA hai ki lajjA ke kAraNa munirAjoM ko vastra to svIkAra kara hI lenA cAhie, para yaha soca sahI nahIM hai; kyoMki munirAjoM ne lajjA pariSaha para bhI vijaya prApta kara lI hai| unakI nagnatA nirvikAratA kI sUcaka hai tathA lajjA svayaM eka sthUla vikAra hai, jo manuSya ko tana Dhakane ke lie bAdhya karatA hai, kintu munirAja godI ke choTe bAlaka kI bhAMti pUrNa nirvikArI ho gaye haiN| ataeva unheM vastra kI AvazyakatA hI anubhava nahIM hotii| jisataraha godI ke naMge bAlakoM ko mA~ apanA dUdha pilAte hue bhI lajjita nahIM hotI, anya nAriyA~ bhI use goda meM lekara khilAtI huIM lajjita nahIM hotIM, balki pavitra prema se use gale lagAtI haiN| yaha bhI kahA jA sakatA hai ki bhale hI ve nirvikArI ho gaye; para dekhanevAloM ke pariNAma to bigar3ate hI haiM na ! ataeva munirAjoM ko vastra grahaNa kara lenA caahie| yaha bAta bhI avicArita ramya hai, kyoMki jo munirAja ke nirvikArarUpa ko nahIM samajhate, unheM munirAja ko dekhakara vikAra ho sakatA hai, kintu unake vikAra ke kAraNa munirAja nahIM haiM; kyoMki jinakA svayaM kA mana vikArayukta hai, unheM to savastra puruSoM evaM striyoM ko dekhakara bhI vikAra ho sakatA hai| jinako vikAra paidA hotA hai, unheM hI apanA vikAra prakSAlita karanA pdd'egaa| digambara munirAja kI nagna vItarAga mudrA ko dekhakara to dekhanevAle zraddhA se abhibhUta hokara evaM unakI tyAga-tapasyA para cakita hokara unake caraNoM meM jhuka jAte haiM, natamastaka ho jAte haiM; ata: muniyoM ke darzakoM ke citta meM vikAra utpanna hone kA koI kAraNa hI nahIM raha jaataa| yaha tarka bhI diyA jAtA hai ki jaba vastroM se unheM rAga-dveSa nahIM hai to vastroM ke rahane aura na rahane se unheM kyA Apatti hai ? yaha bAta satya hai ki vastra se unheM rAga-dveSa paidA nahIM hote, parantu vastra ke prati rAga TUTa jAne para zarIra para vastra rahate hI nhiiN| zarIra para vastroM kI samhAla rAga ke binA kaise hogI? loka meM isaprakAra ke udAharaNa pracura mAtrA meM dekhe jA sakate haiN| jaise upavAsa meM bhojana ke prati rAga TUTa jAne ke kAraNa svata: hI bhojana karane kI kriyA nahIM dekhI jaatii| jinendra bhagavAna ke dvArA upadiSTa munirAja ke anivAryarUpa se aTThAIsa mUlaguNa hote haiM, jinakA ve nirdoSa pAlana karate haiN| una 28 mUlaguNoM meM nagnatA bhI eka guNa hai| digambara munirAja parISahoM athavA upasargoM ko dUra karane ke lie kisI bhI prakAra kA upAya nahIM karate / koI bhI vAhana evaM jUtA-cappala Adi kA upayoga nahIM karate / sardI-garmI se bacane ke lie koI sAdhana kA upayoga nahIM krte| yadi koI avivekI gRhastha unake lie kisI tyAjya vastu kA upayoga karatA hai to ve usako upasarga samajhate haiN| dharma aura samAja ke nAma para munirAja apane lie tathA samAja ke lie dharmazAlA vasatikA, mandira, tIrtha Adi banAne athavA banavAne kA koI bhI bhAra svIkAra nahIM krte| unako isaprakAra kA koI vikalpa hI nahIM hotA; kyoMki ina kAryoM meM AraMbhajanita hiMsA hotI hai, jisake muni sarvathA tyAgI hote haiN| munirAja aTThAIsa mUlaguNa evaM teraha prakAra ke cAritra kA nirdoSa pAlana karate haiM, ata: ve zrAvakoM dvArA vandanIya haiM, yadyapi muni ko vandana, 38 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru digambara muni kI AhAra caryA, nagnatA dravyaliMga ke bheda 77 namana Adi karAne kA bhAva hI nahIM; tathApi jo unheM vaMdana nahIM karatA, use sacce guru kA avarNavAda karanevAlA hone se darzanamoha kA baMdha hotA hai| aTThAIsa mUlaguNa Adi sabhI guNoM kI pUrNatA hone para bhI jo puruSa yaha chala karatA hai evaM sandeha karatA hai ki amuka munirAja ko samyagdarzana nahIM hai aura samyagdarzana ke binA unheM kaise namaskAra kiyA jAye to vaha munitva se hI inkAra karanevAlA hai; kyoMki yaha Avazyaka nahIM hai ki apane sthUlajJAna se kisI ke samyagdarzana kA patA lagAyA jA ske| ataH samyagjJAna jaise amUrta atIndriya tattva kA patA kiye binA munirAja ko namaskAra nahIM kiyA jAyegA to phira loka ke sabhI sAdhu vandanIya nahIM raha skeNge| isIlie munirAja meM jahA~ jinopadiSTa vyavahAradharma kI paripUrNatA pAyI jAye to ve avazya hI vandana ke yogya hote haiM; kyoMki vyavahArI kI gati vyavahAra taka hI hotI hai| koI kAraNa na dikhAyI dene para bhI kisI ke cAritra ke saMbaMdha meM sandeha karanA cAritra kA bahuta bar3A apamAna hai| kisI bhI laukika athavA lokottara prayojana ke anurodha se muni kA nagnatA se bhinna koI bhI veSa hamAre sammAna kA viSaya nahIM ho sktaa| __yaha bhI kahA jAtA hai ki "vyavahAra meM laukika prayojana ke anurodha se jaise hama laukikajanoM ko abhivAdana karate haiM, usItaraha sAdhuoM ko bhI kara liyA jAye to kyA Apatti hai ?" loka-vyavahAra meM laukika prayojana se jo bhI abhivAdana Adi kA ziSTAcAra hotA hai, usameM zuddharUpa se laukika prayojana hI hotA hai| ve kisI dharma ke mAnanevAle hone para bhI ve laukika puruSa hI hote haiM, ataeva laukikajanoM ke sAtha yathAyogya vyavahAra nibhAne meM samyaktva dUSita nahIM hotaa| muni AtmA ke abhyAsa meM parAyaNa hote haiN| ataH ve bArambAra svarUpa gupta hote rahate haiN| savikalpadazA meM bhI munidharma kI maryAdA lAMghakara bAhara nahIM jaate| ___ 'bharatajI ghara meM hI vairAgI' ke anusAra samakitI gRhasthAzrama meM bhI vairAgI hokara raha sakatA hai; parantu munirAja to vairAgya ke zikhara puruSa haiM, AtasmA se unakA vairAgya to nirAlA hI hotA hai| ___ munirAja ko AtmA se bAhara AnA bilkula hI nahIM suhAtA / chaThaveM guNasthAna meM bAhara AnA par3atA hai; parantu unheM bAhara AnA bojharUpa lagatA hai; kyoMki unheM zAzvata AtmA kI dhuna rahatI hai| vastuta: dravyaliMgI sAdhu ke cAra prakAra haiM - 1. mithyAdRSTi dravyaliMgI - jinake bhedajJAna aura tattvajJAna ke abhAva ho, abhiprAya meM paradravya meM ekatva, mamatva, kartRtva evaM bhoktRtva kI bhUla ho, sacce vItarAgI sarvajJa deva-guru-zAstra ke viSaya meM tathA sAta tattvoM meM anyathA zraddhAna hone rUpa mithyAtva ho, kintu bAhya meM mandakaSAya ke bala se munipane kA AcaraNa nirdoSa ho, zuklalezyA ho to ve marakara navaveM graiveyaka taka jAte haiN| 2. avirata samyagdRSTi dravyaliMgI - pahale ajJAnadazA meM mandakaSAya ke jora se munipanA le liyA ho aura phira samyagdarzana prApta huA ho; parantu antara se tIna kaSAya caukar3I ke abhAvasvarUpa saMyama ke yogya puruSArtha na calatA ho, unheM bhI dravyaliMgI kahA jAtA hai; aise samyagdRSTi dravyaliMgI ko kevalI athavA zrutakevalI ke pAdamUla meM darzanamohanIya kI tIna aura anantAnubaMdhI cAra, aisI sAta prakRtiyoM kA kSaya ho sakatA hai| 3. dezavirata samyagdRSTi dravyaliMgI- dhruva jJAyakasvabhAva ke Azraya se antara meM do kaSAya-caukar3I ke abhAvasvarUpa zuddhapariNati huI hai; parantu bAhya meM munipane kI kriyA nirdoSa pAlana karane para bhI 39 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru apratyAkhyAnAvaraNa caukar3I ke udaya meM antara meM munidazA ke yogya zuddhi kA puruSArtha nahIM calatA, unheM bhI dravyaliMgI muni kahA jAtA hai, unheM bhI sAta prakRtiyoM kA kSaya ho sakatA hai| __pUjyatA kA AdhAra to bAhara meM 28 mUlaguNoM kA nirdoSa pAlana karanA hI mukhya hai| ataH jo bhI 28 mUlaguNoM kA nirdoSa pAlana karate haiM ve saba pUjya haiN| andara ke pariNAmoM kI pahacAna to sarvajJa ke sivAya kisI ko hotI nahIM hai, ataH 'dravyaliMga' zabda ko nindA ke artha meM nahIM samajhanA caahie| abhI samaya ho gayA, ataH Aja itanA hI, zeSa agale pravacana meN| OM nmH| pravacana se prabhAvita hokara AcAryazrI kI jaya bolate hue eka zrotA ne bhAvukatAvaza avaruddha kaMTha se kahA - "ahA! dhanya hai, dhanya hai; AcAryazrI ko dhanya hai| Apane to hamArI A~kheM hI khola diiN| hama to aba taka prApta paryAya ko sukhI banAne aura laukika samRddhi meM hI apane jIvana kI saphalatA samajha rahe the| isakAraNa jyotiSa aura maMtra-taMtra batAne vAloM ke cakkara meM hI aba taka par3e rhe|" AcAryazrI ke pravacanoM se yaha jAnA ki "ye saba to puNya-pApa kA khela hai| AtmA kA hita to AtmA ke jAnane-pahacAnane meM hai| maiM isa janma ke pahale bhI thA aura mRtyu ke bAda bhI raha~gA / ataH Aja maiMne jAnA ki mujhe apane ujjvala bhaviSya ke bAre meM socanA hai|" dhanya hai, AcAryazrI! dhanya hai munisaMgha! __anta meM jinavANI aura munisaMgha ke jayakAre ke sAtha sabhA visarjita varSARtu kA samaya, usameM bhI zrAvaNa mAsa, isa kAraNa pAnI kA barasanA koI naI bAta nahIM hai, parantu jaba varSA thamatI hI nahIM, lagAtAra do-do dina taka sUraja kA mukha dikhAI nahIM detA taba loga ghara se bAhara nikalane ko tarasa jAte haiN| jagaha-jagaha gaDr3he ho jAte haiM, unameM pAnI bhara jAtA hai| jahA~ dekho vahA~ galiyAroM meM kIcar3a hI kIcar3a ho jAtA hai| cAroM ora hariyAlI bhI ho jAtI hai| ___ ina paristhitiyoM meM suvidhA bhogI gRhastha kitanI bhI anukUlatAyeM juTA leM, phira bhI parezAna ho jAte haiM to sAdhuoM kI to bAta hI kyA; muni saMgha ko pratiSThApana samitipUrvaka mala-mUtra kSepaNa karane hetu dUra-dUra taka koI nirjantuka jagaha dikhAI nahIM detI to zraddhAvAna zrAvaka sAdhuoM kI asuvidhA dekhakara cintita ho jAte haiN| ___cAturmAsa samiti ke bujurga zrAvakoM ko yaha jJAta to thA ki ahiMsA mahAvrata aura pratiSThApanA samiti ke niyamAnusAra nirjantuka sthAna meM hI malamUtra kSepaNa karane kA vidhAna hai; parantu jaba dUra-dUra taka aisA sthAna dikhAI nahIM detA ho to aisI sthiti meM munirAja jAyeM to jA~ya kahA~? unakI isa cintA ko dekha municaryA se sarvathA anabhijJa muni saMgha kI cAturmAsa samiti kA eka sadasya bolA - "isameM aisI kyA samasyA hai? Apa loga vyartha hI cintA kara rahe ho| jaba Aja itane acche-acche zaucAlaya ke sAdhana upalabdha haiM to saMgha ko bAhara jAne kI kyA jarUrata hai?" samasyA to sabake sAmane thI hI, ataH yaha jAnate hue bhI ki saMbhavataH AcArya zrI isa prastAva ko svIkAra nahIM kareMge phira bhI yaha socane lage ki yahIM zaucAlayoM kI koI asthAI vyavasthA kI jAya to kyA hAni hai? 40 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya ke paMcAcAra calate phirate siddhoM se guru jaba yaha prastAva lekara samiti ke vyakti AcAryazrI se nivedana karane gaye to AcAryazrI ne A~kha palaTate hue kahA - "kaisI bAteM karate ho? ye saba samasyAyeM thor3e-bahuta rUpa meM prativarSa AtI hI haiN| hama aura hamArA saMgha ina saba paristhitiyoM kA sahajatA se sAmanA karane meM samartha hai| Agama meM aisA vidhAna hai ki yadi pAnI kA pravAha ghuTanoM taka ho to usameM calakara jA sakate haiN| tathA kIcar3a Adi meM se bhI parimardita mArga se jA sakate haiN| parimardita arthAt jisa mArga se mAnavoM aura pazuoM kA AvAgamana prAraMbha ho gayA hai|' ___ AcAryazrI ne Age kahA - Agama meM ina paristhitiyoM ke viSaya meM aisA bhI likhA milatA hai ki - eka hotA hai rAjamArga aura dUsarA hotA hai apavAda mArga / apavAda mArga ko saMkaTakAla meM apanAyA jAtA hai| kintu saMkaTakAla meM bhI ahiMsaka rIti se hI yadi koI vikalpa saMbhava ho to hI asthAI upAya kiyA jAnA caahie| isa bahAne kisI bhI prakAra se zithilatA nahIM honA caahie|" itanA samAdhAna karate hue AcAryazrI ne kahA - "calo pravacana ke lie zrotA pratIkSA kara rahe haiN| tuma bhI pahu~co, hama bhI Ate haiN|" AcAryazrI pravacana sthala para pahu~ce, pravacana prAraMbha huaa| AcAryazrI ne kahA - "Aja paMcAcAra viSaya kI carcA karanA hai| muni sAdhanA ke siddhAntoM kA vyAvahArika, prayogAtmaka athavA kriyAtmaka pakSa AcAra kahalAtA hai| AcAra ke nimnAMkita pA~ca bheda haiM - (1) darzanAcAra, (2) jJAnAcAra, (3) cAritrAcAra, (4) tapAcAra aura (5) vIryAcAra / isakAraNa inheM paMcAcAra kahate haiN| 1. darzanAcAra :- paMcaparameSThI kI ArAdhanA meM evaM paMcaparameSThI ke padoM kI prApti meM paMcAcAroM ke pAlana karane kA mahattvapUrNa yogadAna hai| paMcAcAroM meM darzanAcAra hI sarvAdhika mahattvapUrNa hai, kyoMki darzanAcAra ke binA koI bhI AcAra samyakpane ko prApta nahIM ho sakatA hai| AcArya sakalakIrti ne apanI suprasiddha kRti mUlAcAra pradIpa meM darzanAcAra kA nirUpaNa 242 gAthAoM meM kiyA hai, darzanAcAra arthAt samyagdRSTi kA bAhya AcAra, isa saMdarbha meM samyagdarzana kI jo mahimA Agama meM gAI gaI hai usakA saMkSipta sAra yahA~ prastuta hai| "yaha samyagdarzana samasta guNoM kA nidhAna hai, mokSa mahala kI prathama sIr3hI hai, pAparUpI vRkSa ko kATane ke lie kuThAra ke samAna hai, dharma kA mUla hai aura sukha kA samudra hai; isalie puNyavAna puruSoM ko parama yatna se isa samyagdarzana ko dhAraNa karanA caahie|" samyagdarzana kI utkRSTatA ke sandarbha meM AcArya kundakunda kA nimna kathana bhI anuzIlana karane yogya hai - "daMsaNamUlo dhammo uvaiTTho jiNavarehiM sissANaM / taM soUNa sakaNNe daMsaNahINo Na vNdivvo|| jinavaradeva ne apane ziSyoM se kahA hai ki dharma kA mUla samyagdarzana hai; ataH he bhavyo! tuma kAna kholakara suna lo ki samyagdarzana se rahita vyakti vandana karane yogya nahIM hai|" "sammattarayaNabhaTTA jANaMtA bahuvihAi stthaaii| ArAhaNAvirahiyA bhamaMti tattheva tattheva / / jo puruSa samyaktvarUpa ratna se bhraSTa hai, vaha bhale hI aneka prakAra ke zAstroM ko jAnatA ho, tathApi vaha ArAdhanA se rahita hote hue saMsAra meM hI bhramaNa karate haiN|" "sammattavirahiyANaM suTTha vi uggaM tavaM crNtaannaam| Na lahaMti bohilAhaM avi vAsasahassakoDIhiM / / jo muni samyagdarzana se rahita haiM, ve hajAra-karor3a varSoM taka bhalIbhA~ti ugra tapa kareM; taba bhI unheM bodhi arthAt ratnatraya kI prApti nahIM hotI hai|" 'sammattaNANadasaNabalavIriyavaDDhamANa je savve / kalikalusapAvarahiyA varaNANI hoMti aireNa / / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru jo puruSa samyaktva, jJAna, darzana, bala aura vIrya se varddhamAna haiM tathA isa paMcamakAla ke malina pApa (gRhIta mithyAtva) se rahita haiM, ve sabhI alpakAla meM kevalajJAnI hote haiN|6 " 82 AcArya samantabhadra zrI ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM kahate haiM - " na samyaktvasamaM kiMcit traikAlye trijagatyapi / zreyo'zreyazca mithyAtvasamaM nAnyattanUbhRtAm / / tIna kAla aura tIna loka meM samyagdarzana ke samAna anya koI bhavya jIvoM kA kalyANa karanevAlA nahIM hai tathA tIna kAla aura tIna lokoM meM mithyAtva ke samAna anya koI akalyANa karanevAlA nahIM hai| " aura bhI suno AcArya sakalakIrti kahate haiM ki - "mithyAtvarUpI viSa se dUSita hue jJAna aura cAritra kitane hI utkRSTa kyoM na hoM, phira bhI unase mokSa kI prApti kabhI nahIM ho sakatI; isalie kahanA cAhie ki binA samyagdarzana ke jJAna ajJAna hai, cAritra mithyAcAritra hai aura samasta tapa kutapa hai| jisa prakAra binA bIja ke kisI bhI kheta meM kabhI phala utpanna nahIM ho sakate, usI prakAra binA samyagdarzana ke cAritra nahIM hotA aura binA ratnatraya ke kabhI bhI mokSa kI prApti nahIM ho sakatI / " "jina jIvoM ne mukti prApta karAnevAle samyagdarzana ko svapna meM bhI malina nahIM kiyA; ve hI dhanya haiM, kRtArtha haiM, zUravIra haiM, paNDita haiM / tAtparya yaha hai ki sabhI guNa samyagdarzana se hI zobhA pAte haiN| ataH hameM nirmala samyagdarzana dhAraNa karanA caahie| svapna meM bhI aisA kArya nahIM karanA cAhie, jisase samyagdarzana meM malinatA utpanna ho / " " adhika kahane se kyA lAbha hai, itanA samajha lo ki Aja taka jo jIva siddha hue haiM aura bhaviSyakAla meM hoMge, vaha saba samyagdarzana kA hI mAhAtmya hai| tAtparya yaha hai ki samyagdarzana ke binA na to Aja taka koI siddha huA hai aura na bhaviSya meM hogA / " jJAnI ko samyagdarzanasahita naraka meM rahanA par3e to bhI vaha use acchA mAnatA hai, parantu samyagdarzana ke binA svarga nivAsa ko bhI bhalA nahIM mAnatA / 42 AcArya ke paMcAcAra isakA kAraNa yaha hai ki samyagdRSTi jIva naraka meM se nikalakara, samyagdarzana ke mAhAtmya se samasta pUrvopArjita azubhakarmoM kA nAza karake, tIrthaMkara taka ho sakatA hai, parantu binA samyagdarzana, svarga ke deva ArttadhyAna karate haiM aura mithyAtva ke kAraNa svarga se Akara sthAvaroM meM utpanna ho jAte haiN| jo puruSa samyagdarzana se suzobhita haiM, ve avratI hone para bhI narakagati, tiryaMcagati, nindita kula, strI paryAya, napuMsaka paryAya Adi meM utpanna nahIM hote| ve dharmAtmA vikala yA aMga-bhaMga zarIra dhAraNa nahIM krte| unakA janma nahIM hotA, ve alpAyu aura daridrI nahIM hote, dharma-artha-kAma puruSArtha se rahita nahIM hote / zubhabhAvoM se rahita nahIM hote| ve rogI va pApI bhI nahIM hote aura mUrkha nahIM hote / samyagdRSTi puruSa jyotiSI, bhavanavAsI, vyantara devoM meM paidA nahIM hote| prakIrNaka, Abhiyogya devoM meM utpanna nahIM hote / jahA~ para nindanIya bhogopabhoga kI sAmagrI prApta hotI hai, vahA~ kahIM bhI utpanna nahIM hote / kubhoga bhUmi meM bhI utpanna nahIM hote / paNDita daulatarAmajI ne kahA hai - "prathama naraka vina SaT bhU jyotiSa vAna bhavana SaMDa nArI / thAvara vikalatraya pazu meM nahiM, upajata samyak dhArI / / tIna loka tihu~ kAla mA~hi nahiM, darzana so sukhakArI / sakala dharma ko mUla yahI isa bina karanI dukhakArI // / 1 samyagdarzana kI mahimA se abhibhUta hue zrotAoM meM samyagdarzana kA svarUpa aura usakI prApti kA upAya jAnane kI jijJAsA jAgRta ho gii| etadartha unhoMne AcAryazrI se samyagdarzana samajhAne kA nivedana kiyA / he svAmina! hamane pahale bhI sunA thA ki samyagdarzana ke binA dharma kI zuruAta hI nahIM hotI, parantu taba hamane dhyAna nahIM diyA; aba Apa kRpayA isa viSaya ko vistAra se btaayeN| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya ke paMcAcAra 84 calate phirate siddhoM se guru ravivAra chuTTI kA dina thA, bAjAra bhI baMda rahane ke kAraNa aneka par3he-likhe prophesara, iMjIniyara, DAkTara evaM prazAsana sevA meM rahane vAle pratibhAzAlI mahAnubhAva, praur3ha, chAtra-chAtrAyeM Adi naye zrotA bhI samyagdarzana kA svarUpa sunane ke lie samaya se pUrva hI A gye| aneka jijJAsu zrotA to aise the jo jaina kula meM paidA hone ke kAraNa nAma mAtra ke jaina the| ve kulakrama se prApta jainadharma ke saMskAroMvaza prati ravivAra ko hI devadarzana karane AyA karate the| ve bhI mAtA-pitA kI preraNA se AcAryazrI ke pravacana meM baiTha gaye the| AcAryazrI aneka naye ceharoM ko dekhakara kucha asamaMjasa meM par3a gye| unheM vikalpa AyA ki "jaba sATha hajAra varSa taka chaha khaNDa ko jItane ke lie nikale abhAge bharata cakravartI ko tattvajJAna dene ke lie tIrthaMkara RSabhadeva kI divyadhvani arddharAtri meM khira sakatI hai to ina saubhAgyazAlI abhAge zrotAoM ko samajhAnA to hai hI, para kyA/kaise samajhAyA jAya tAki inameM cAra mAha taka niyamita pravacana sunane kI jijJAsA jAgRta ho jaay| parantu, ve ghoSita viSaya ko badalanA bhI nahIM cAhate the| ataH AcArya zrI ne naye zrotAoM ko dhyAna meM rakhate hue sarvaprathama jIvoM ke anAdi-ananta astitva hone kA tathA puNya-pApa kI sattA kA jJAna karAnA behatara smjhaa| ata: unhoMne zrotAoM se kahA - "maiM eka prazna pUchatA hU~ saba dhyAna se suneM aura jisase pUchA jAya vahI uttara deN| eka bAlaka rAjamahala meM yA kisI araba pati seTha ke yahA~ paidA hotA hai, janma se hI usake mu~ha meM sone kI cammaca hotI hai aura cA~dI ke pAlane meM jhUlatA hai| naukara-cAkara saba sevA meM khar3e rahate haiM, vahIM dUsarA bAlaka phuTapAtha para paidA hotA hai aura lar3akhar3Ate pairoM se calane lAyaka hote hI usake hAtha meM bhIkha kA kaTorA hotA hai, abhAva meM jIvanabhara jItA hai aura aneka bImAriyoM se ghirA tar3apha-tar3apha kara phuTapAtha para hI dama tor3a detA hai| ina donoM meM yaha antara kyoM? socA kabhI? do sage bhAI eka hI mA~ ke udara meM paidA hokara eka kalakTara bana jAtA aura dUsarA caparAsI bana kara kyoM raha jAtA hai? socA kabhI? adhikAMza zrotA soca meM par3a gaye, para eka bAlaka ne hAtha uThAyA! AcAryazrI ne use khar3A kiyA aura uttara dene ko khaa| bAlaka ne kahA - "jisa bAlaka ne apane pichale janma meM jaisA puNya-pApa kamAyA, usake anusAra hI use phala milaa|" uttara suna kara AcAryazrI prasanna hue aura unhoMne kahA - "hama sabakI paristhitiyA~ bhI eka jaisI kahA~ haiM? yahA~ jitane loga baiThe haiM, saba kisI na kisI manaHsthiti aura Arthika paristhiti se jUjha rahe haiN| ataH aba jo ina duHkhoM se chuTakArA pAne kI prathama sIr3hI samyagdarzana hai, vaha viSaya calegA, use dhyAna se suneM aura tumheM AnaMda Aye to agale pravacanoM meM apane mitroM aura parivAra ko bhI sAtha avazya laayeN| ___ hA~, to suno! jinAgama meM samyagdarzana ke cAra lakSaNa kahe haiM - 1. tattvArtha zraddhAna arthAt sAtatattvoM ke yathArtha zraddhAnarUpa smygdrshn| 2. para aura paryAya se prathak Atma-zraddhAna rUpa samyagdarzana / 3. zuddhAtmAnubhUti arthAt abheda, akhaNDa eka cinmAtra jyoti svarUpa kAraNa paramAtmA kI anubhUtirUpa samyagdarzana / 4. tIna mUr3hatA rahita sacce deva-guru-zAstra kA yathArtha zraddhAnarUpa samyagdarzana / 12 yadyapi ye jo cAra lakSaNa kahe, unameM saccI dRSTi se eka lakSaNa bhI grahaNa karane para cAroM lakSaNoM kA grahaNa ho jAtA hai, tathApi mukhya prayojana bhinna-bhinna vicAra kara anya-anya prakAra lakSaNa kahe haiN| 1. 'tattvArthazraddhAna'13 lakSaNa kA prayojana to yaha hai ki - yadi ina sAtoM tattvoM ko pahacAna leM to vastu ke yathArtha svarUpa kA va apane hita 43 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya ke paMcAcAra calate phirate siddhoM se guru ahita kA zraddhAna ho / jaise ki - jIvatattva ko dhyeya evaM ajIva ko jJeya jAne, Asrava-baMdha ko heya mAne, saMvara-nirjarA ko ekadeza upAdeya aura mokSa ko pUrNa upAdeya mAnakara zraddhA kreN| 2. 'ApApara' ke zraddhAna kA prayojana yaha hai ki - mukhya rUpa se maiM jIva hU~, zarIra ajIva hai donoM bhinna-bhinna haiN| donoM ke bIca atyantAbhAva rUpa vajra kI dIvAla hai| ataH zarIra se jIva ko sukha-duHkha nahIM hotA - aisA jAnakara atyanta nikaTavartI zarIra se jaba rAga kama hogA to zarIra se saMbaMdhita para saMyogoM se moha kama ho hI jaayegaa| 3. jahA~ 'Atma zraddhAna' lakSaNa kahA - vahA~ para' se bhinna Apako (svayaM ko) hI Apa rUpa jAnane kI bAta hai| isase sampUrNa para aura paryAya ke vikalpa TUTa jAte haiN| zuddha AtmAnubhUti ho jAtI hai| vastutaH samyagdarzana kA yaha svarUpa hI kAryakArI hai| 4. tathA jahA~ 'sacce deva-guru-dharma kA zraddhAna' samyagdarzana kA lakSaNa kahA hai, vahA~ bAhya sAdhana nimittoM kI pradhAnatA se kathana kiyA hai; kyoMki arahaMta devAdika kA zraddhAna hI sacce tatvArthazraddhAna kA kAraNa hai| ataH bAhya kAraNa kI apekSA se kalpita kudevAdika kA zraddhAna chur3Akara sudevAdika kA zraddhAna karAne ke lie sacce deva-zAstra-guru ke zraddhAna ko samyakdarzana kA lakSaNa kahA hai| mithyAtva ke upazamAdi hone para jahA~ viparItAbhiniveza kA abhAva hotA hai, vahA~ cAroM hI lakSaNa yugapat pAye jAte haiM? yadyapi jJAnopayoga meM nAnA prakAra ke vicAra hote haiM, isake kathana meM sApekSapanA pAyA jAtA hai vastu kA zraddhAna to nirpekSa hI hotA hai, usakA kathana sApekSa hotA hai / 14 ukta cAroM lakSaNoM meM tatvArthazraddhAna lakSaNa mukhya hai; kyoMki isa lakSaNa meM cAroM hI lakSaNa samAhita haiM; anya lakSaNoM meM cAroM kA samAveza nahIM hotaa| jaise ki sacce deva-zAstra-guru ke zraddhAna lakSaNa meM itanA hI bhAsita hotA hai ki arahaMtAdi ko hI saccA deva mAnanA, rAgI dveSI-devoM ko saccA deva nahIM maannaa| isIprakAra ApApara ke zraddhAna meM mAtra yahI bhAsita hotA hai ki ApApara ko hI jAnanA, yahI samyak hai| yahA~ zeSa ko gauNa kiyA gayA hai| AtmazraddhAna lakSaNa meM aisA mAna leM ki AtmA hI kA vicAra kAryakArI hai, isI se samyakdarzana hotA hai, vahA~ bhI jIva-ajIva ke vizeSa bhAsita na hoM to bhI mokSamArga ke prayojana kI siddhi meM bAdhA nahIM hai| ataH tatvArthazraddhAna samyakdarzana lakSaNa ko mukhya rakhA hai| tattvArtha kA nirNaya karane ke lie syAvAda zailI meM likhe gaye anekAnta ke nirUpaka zAstroM kA svAdhyAya karanA hogaa| ve zAstra sarvajJa (arahaMta) deva kI vANI ko sunakara gaNadhara devoM dvArA nirUpita haiM, unheM samajhane ke lie nirgrantha jJAnI guru hI parama zaraNa haiM ataH deva evaM guru kI zaraNa meM jAkara sarvaprathama tatvArtha ko samajheM, etadartha sarvajJa kA svarUpa samajhanA bhI anivArya hai| kundakunda svAmI ne pravacanasAra gAthA 80 meM likhA hai - "dravya guNa paryAya se, jo jAnate arahaMta ko| ve jAnate nija AtmA, dRga moha unakA nAza ho / / jo arahaMta ko dravya se, guNa se aura paryAya se jAnate haiM, ve vAstava meM AtmA ko bhI jAnate haiM; kyoMki donoM meM koI antara nahIM haiN| aisA jJAna hone para unakA moha avazya kSaya ho jAtA hai| ataH Atmahita ke lie sarvaprathama sarvajJa (kevalajJAnI) ke svarUpa kA nirNaya kreN|" ___ hama jinakA upadeza sunate haiM aura jinake batAye mArga para calanA cAhate haiM, jinake darzana, pUjana kara hama kRtArtha honA mAnate haiM, aise arahaMta kI pahacAna yadi hameM nahIM hai to hama binA jAne/pahacAne kisake darzana karate haiM? kyA yaha vicAraNIya bAta nahIM hai? 44 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya ke paMcAcAra calate phirate siddhoM se guru deva zAstra-guru ko jAnakara apane svarUpa ko jAnane/pahacAnane ko hI samyagdarzana kahate haiN| ataH samyagdarzana ke lie sarvajJa ko jAnanA anivArya hai aura yaha bilkula kaThina nahIM hai| atyanta sarala hai; kyoMki abhI sarvaprakAra ke sAdhana sulabha ho gaye haiN| inakA bAra-bAra milanA atyanta durlabha hai| yadi isa bhava meM AtmAnubhava nahIM huA to phira kabhI hone kI saMbhAvanA nahIM hai| ataH saba kAryoM ko gauNa karake sarvaprathama sarvajJa ko jAnakara unakI zraddhA kreN| bhedajJAna arthAt nijapara kI pahacAna kareM, kyoMki para hI mokSa kA sAdhana hai| samayasAra kalaza meM kahA bhI hai - bheda vijJAnataH siddhAH siddhAH ye kilakecana / asyaivAbhAvato baddhA baddhA ye kila kecana / / 15 tAtparya yaha hai ki jabataka bhedavijJAna nahIM hotA taba taka jIva karmoM se baMdhatA hI rahatA hai| 'mUlataH saMsAra meM bhaTakane kI cAra bhUleM haiM - para meM ekatva, mamatva, kartRtva aura bhoktRtva / jaba taka ye bhUleM nahIM nikalatIM tabataka kaThora se kaThora bAhya dharma kI sAdhanA karo; parantu vaha sAdhanA karma baMdhana se mukta nahIM karA sktii| yaha jAnakara jaise bane taise sarvaprathama ye bhUleM miTAnI hoNgii| ekatva evaM mamatva miTAne ke lie vastu svAtaMtrya kA siddhAnta samajhanA hogaa| bhoktRtva bhAva kA abhAva karane hetu yaha jAnanA hogA ki para meM sukha hai hI nahIM to milegA kahA~ se? basa, darzanAcAra ke saMdarbha meM jo samyagdarzana kI carcA kii| itanA bhI jAna liyA to sampUrNa jinavANI kA rahasya jAnane meM A jaayegaa| paMcAcAra ke viSaya ko Age bar3hAte hue saMkSepa meM jJAnAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra kI carcA bhI AcArya zrI ne kii| jo isa prakAra hai| (2) jJAnAcAra - zuddhAtmA Adhi, vyAdhi evaM upAdhirahita hai| apanI jJAna paryAya dvArA sva ko jJeya banAnA tathA bhedajJAna dvArA rAga-dveSa se AtmA ko bhinna jAnanA nizcayasamyagjJAna hai evaM vyavahAra se AgamajJAna samyagjJAna hai| AtmA kA svasaMvedana jJAna nizcaya hai| apane nija jJAyakasvabhAva kA nirNaya karate hI zarIra, karma, rAga ityAdi koI bhI mujhameM nahIM hai - aisA nAstirUpa pariNamana sahaja hI ho jAtA hai| maiM apane se hU~ - aisA abhedarUpa pariNamana hote hI para se nAstirUpa pariNamana hotA hai| samyakdRSTi ko zAstroM kA jJAna bhI zuddhAtmA ke lakSyapUrvaka hI hotA hai| vAstava meM to apane jJAyakasvabhAva kA svasaMvedanarUpa pariNamana nizcaya jJAnAcAra hai| (3) cAritrAcAra :- Atma dravya ke Azraya se jJAyakasvarUpI AtmA meM hI sthira honA nizcaya cAritra hai| AtmA ke Azraya se jo AtmA meM sthiratA pUrvaka atIndriya Ananda ke AsvAda ke samaya svarUpa meM sthiratA kA honA hI cAritrAcAra hai| (4) tapAcAra :- paradravyoM kI icchA rokanA vyavahAra se tapAcAra hai| svAbhAvika Ananda ke jharane meM masta AcAryoM ko paradravya kI icchA hotI hI nahIM hai - isI kA nAma icchA kA rokanA hai| pahale icchA ke samaya para paradravya nimitta the, aba svabhAva meM lIna hone se icchA TUTate hI paradravya chUTa jAte haiN| AhAra Adi kI ora vRtti hI nahIM gaI; ataH anazana, avamaudarya, rasa parityAga, vivikta zaiyyAsana evaM kAyakleza ye chaha bAhya tapa sahaja hI pala gye| inheM bahiraMga tapa kahA hai, jisakI ora lakSa thA, jaba usakA lakSa chUTa gayA, taba usakI apekSA se tathA ye bAhara se dikhAI dete haiM, ataH inheM bahiraMga sahakArI kAraNa kahA hai| ____ anAdi se icchA balavAna thI, aba usakI zakti samApta ho gaI aura zuddha anAkula AtmA kI vijaya huI aura icchArahita sAmrAjya ho gyaa| AtmA icchArahita tapa se zobhAyamAna ho gyaa| yaha icchArahita tapa hI nizcaya tapa hai aura isameM vizeSarUpa se pratapana nizcaya tapAcAra hai| 45 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru isake bhI chaha bheda haiM - 1. prAyazcita 2. vinaya, 3. vaiyAvrata, 4. svAdhyAya, 5. vyutsarga evaM 6. dhyaan| (5) vIryAcAra :- darzanAcAra, jJAnAcAra, cAritrAcAra aura tapAcAra ko TikAye rakhane ke lie antaraMga meM apane vIrya/bala ko sphUrita karanA nizcaya vIryAcAra hai| zrI pravacanasAra ke caraNAnuyoga ke adhikAra meM kahA hai ki -"jabataka vyavahAra ke prasAda se nizcaya ko prApta nahIM karU~ taba taka vyavahAra kA pAlana kruuNgaa|" vahA~ jJAnAcAra darzanAcAra ko lakSya karake kahate haiM ki 'maiM jAnatA hU~, ki he jJAnAcAra! he tapAcAra! tU merA svarUpa nahIM hai, parantu svarUpa meM sthira nahIM raha sakU~, taba taka tumhArA Azraya hai tumhAre nimitta se hI maiM nizcaya dharma prApta kruuNgaa| pravacanasAra ke isa vyavahAra kathana kA Azaya yaha hai ki - nimitta hai, vyavahAra hai; parantu jaba yaha zubharAga bhI svabhAva kI rakSA nahIM karatA, to phira zArIrika saMhanana, guru athavA anya bAhya vastu rUpa nimitta svabhAva kI rakSA kaise kareM? isaprakAra nizcaya vyavahAra paMcAcAra kA svarUpa hai| basa, abhI itanA hii| OM nmH| yadyapi saMghastha AcArya evaM upAdhyAya sAmAnya janatA kI suvidhA ke anusAra pravacana dene ke lie pratibaMdhita nahIM hote, tathApi bhavya jIvoM ke bhAgyodaya se prAyaH pratidina prAtaH 9 se 10 baje taka 1 ghaMTe ke pravacanoM kA lAbha samAja ko mila rahA thaa| karuNAsAgara AcAryazrI ne samAja kI ruci ko dekhakara pravacana zRMkhalA barAbara cAlU rkhii| muniyoM ke mUlaguNoM ke vivecana ke mAdhyama se zrAvakoM ko to unake Avazyaka kartavyoM kA jJAna ho hI rahA thA, saMghastha sAdhu bhI aisA mahasUsa kara rahe the ki yadi samaya-samaya municaryA para aise pravacana hote raheM to sAdhu samAja bhI apane Avazyaka kartavyoM meM zithila nahIM ho pAyegA, anyathA zithilatA A jAnA asaMbhava nahIM hai| saMghastha sAdhuoM ke pravacanoM ke prati anukUla pratikriyA dekhakara bhI AcAryazrI ne pravacana zRMkhalA Age bar3hAte hue Aja se munirAja ke uttaraguNoM kI vistAra se carcA karane kA mana banA liyaa| ___ AcAryazrI ne tattvopadeza prAraMbha karate hue kahA - munirAja ke uttaraguNoM meM dharma ke dasalakSaNa, bAraha bhAvanAyeM, bAIsa parISaha, saMyama, sAmAyika evaM svAdhyAya Adi antaraMga tapa tathA anazana, unodara Adi bAhya tapa - ye sAdhu parameSThI ke pramukha uttaraguNa haiN|" jinakI ArAdhanA/sAdhanA sAdhu sadA kiyA karate haiN| inake mAdhyama se hI munirAja AdhyAtmika vikAsa kI zakti prApta karate haiN| tathA zuddhi kI vRddhi karate hue sampUrNa vikAroM kA kSaya karake pUrNa avikArI muktadazA ko prApta karate haiN| ___ yadyapi muni-jIvana meM Atmika utkarSa kI dRSTi se uttaraguNoM kA bahuta bhArI mahattva hai; parantu mUlaguNoM kI upekSA karake mAtra uttaraguNoM kI 1. mUlAcAra 5/2 2. mUlAcAra pradIpa, gAthA 1619-1620 3. darzanapAhur3a, gAthA-2 4. darzanapAhur3a, gAthA-4 5. darzanapAhur3a, gAthA-5) 6. darzanapAhur3a, gAthA-6 7. mUlAcAra pradIpa, gAthA 1595-1708 8. aSTapAhur3a, mokSapAhur3a, gAthA 81 9. aSTapAhur3a, mokSapAhur3a, gAthA 88 10. mUlAcAra pradIpa, 1601-1613 11. chahaDhAlA, 3/16 12. ratnakaraNDa zrAvakAcAra zloka 4 13. tatvArthasUtra adhyAya-1, sUtra 2 14. mokSamArga prakAzaka, adhyAya-9, pRSTha 328, 329 ko bhI dekheN| 15. AcArya amRtacandra, 1931 46 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru rakSA karanA yogya nahIM hai; kyoMki uttaraguNoM meM dRr3hatA inhIM mUlaguNoM ke nimitta se hI prApta hotI hai| jisaprakAra mUlarahita vRkSa kisI prakAra phala utpanna nahIM kara sakatA; usIprakAra mUlaguNa se rahita samasta uttaraguNa kabhI phaladAyI nahIM ho skte| jo uttaraguNoM ko prApta karane ke lie mUlaguNoM ko gauNa kara dete haiM, ve apane hAtha kI aMguliyoM kI rakSA ke lie mAno apanA ziraccheda hI karA lete haiN|" jo mUlaguNoM ko chor3akara yA upekSA karake apane mAna-sammAna yA prazaMsA pAne ke lie uttara guNoM kA kaThoratA se pAlana karate haiM, ve ThIka nahIM haiN| jisa taraha mUlaguNoM kI saMkhyA nizcita hai, usataraha uttaraguNoM kI koI sunizcita saMkhyA nahIM hai| mUlaguNoM ke atirikta sabhI vrata-zIlAdi uttaraguNa meM samAhita haiN| vaise Agama ke uttaraguNoM kI utkRSTa saMkhyA caurAsI lAkha taka mAnI gayI hai| parantu caurAsI lAkha to kyA caurAsI nAma yAda rakhanA asaMbhava lagatA hai, phira bhI ciMtA kI koI bAta nahIM hai; kyoMki una saba nAmoM ko yAda rakhanA Avazyaka bhI nahIM hai| muni kI bhUmikA ke yogya kaSAyoM kA abhAva hone se ve sabhI uttaraguNa sahaja pragaTa ho jAte haiN| vaise to uttama kSamA, bAraha bhAvanAoM meM varNita vairAgya va jJAna, bAIsa parISahajaya kI yogyatA, bAraha tapa Adi ke bhAva bhI pragaTa ho jAte haiM; parantu svarUpa meM vizeSa sAvadhAnI ke lie tathA pariNAmoM meM vizeSa vizuddhi ke lie inakI ArAdhanA evaM anuprekSA karanA apekSita hai| ye dharma ke dasalakSaNa cAritraguNa kI eka samaya kI nirmala paryAya ke hI dasa nAma haiM, jo cAritraguNa kI krodhAdi dasa vikArI paryAyoM kA abhAva karake pragaTa hue haiN| AtmA meM anAdi kAla se cAritraguNa kI vikRtiyA~ aura kuzIla (abrahma) Adi hote rahe haiM, tattvajJAna ke abhyAsa se inake abhAva hone para sAdhuoM ke cAritraguNa meM jo nirmalatA pragaTa ho jAtI hai use hI uttama kSamAdi dasadharma kahate haiN| dharma ke dasa lakSaNa jaise kRSNa eka hai parantu nimitta apekSAoM se unake nAma aneka haiM, gopAla, gopIballabha, rAdhAballabha, devakInandana, ghanazyAma, kaMsAri, murArI Adi; usIprakAra cAritraguNa kI eka nirmalaparyAya hai, kintu krodha, mAna Adi dasa vikRtiyoM ke abhAva ke kAraNa usa eka hI nirmala paryAya ke ye dasa nAma haiN| ___yadyapi ye dasa dharma mukhyataH muniyoM ke uttara guNa haiM, tathApi gRhastha bhI inakI ArAdhanA karate haiN| itanA hI nahIM, ye dasadharma sArvajanika haiM, sarvakAlika evaM sArvadezika bhI haiM; kyoMki krodhAdi vikAroM ko sabhI jana burA mAnate haiM, sabhI kAloM meM arthAt bhUta meM, bhaviSya meM aura vartamAna meM inheM ahita kara, duHkhada mAnA jAtA hai tathA sabhI dezoM meM ye vikAra acche nahIM mAne jaate| ataH mAnava mAtra kisI na kisI rUpa meM ina dasa dharmoM kI ArAdhanA evaM aMgIkAra karane meM tatpara rahate haiN| vaise to inakI ArAdhanA/sAdhanA karane kI koI tithi vizeSa nahIM hotI, ye to sadaiva jIvana meM apanAne ke siddhAnta haiM, phira bhI sampUrNa jaina samAja inheM mukhyataH bhAdoM ke mahIne meM eka mahAna utsava ke rUpa meM dasa divasIya Ayojana karatI hai| ye to prasaMzanIya hai, parantu aphasosa yaha hai ki yaha parva paramparAgata rUr3hi banakara raha gayA hai| isa kAraNa isakI ArAdhanA meM bahuta bhUleM hone lagI haiN| usa sandarbha meM paNDita ToDaramalajI likhate "bandhAdika ke bhaya se tathA svarga-mokSa kI icchA se krodhAdi nahIM karatA, parantu vahA~ krodhAdi karane kA abhiprAya to miTA nahIM hai| jaise - koI rAjAdika ke bhaya se athavA mahantapane ke lobha se parastrI kA sevana nahIM karatA to use tyAgI nahIM khte| vaise hI yaha krodhAdika kA tyAgI nahIM hai| vAstava meM jaba padArtha aniSTa-iSTa bhAsita hote haiM taba krodhAdika utpanna hote haiM; tathA jaba tattvajJAna ke abhyAsa se koI iSTa-aniSTa bhAsita na hoM, taba svayameva hI krodhAdi utpanna nahIM hote; taba saccA kSamA dharma hotA hai| ye dharma avirata samyagdRSTi Adi ke jaise krodhAdika kI nivRtti hoya, 47 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 calate phirate siddhoM se guru taise sambhava hoya haiM ara munini ke pradhAnapane hoya haiN|" "yadyapi jinAgama meM dasalakSaNa dharma kA varNana mukhya rUpa se munirAjoM kI mukhyatA se hI AyA hai, tathApi dezavirata zrAvaka evaM avirata samyagdRSTi dharmAtmA ko bhI unakI bhUmikAnusAra ye hote haiN| unake uttamakSamA Adi meM kaSAya ke ghaTane ke anusAra mAtrA meM bheda hotA hai, jAti sabakI eka jaisI hotI hai|" uttamakSamA Adi dasa dharma "uttama kSamA hai Adi meM jisake tathA jo dasa bhedoM se yukta haiM, usa dharma kA pAlana zrAvaka bhI apanI zakti ke anusAra karate haiN|" apratyAkhyAnAvaraNa va pratyAkhyAnAvaraNa krodha ke abhAva meM uttama kSamA vRddhiMgata hotI jAtI hai tathA saMjvalana kaSAya ke abhAva meM AtmA meM hI anantakAla taka samA jAnevAle arahanta paramAtmA ko uttama kSamA kI pUrNatA hotI hai| uttamakSamA Adi dasoM dharmoM kA saMkSipta svarUpa isaprakAra hai 1. uttamakSamA :- munirAja ko anantAnubaMdhI, apratyAkhyAna aura pratyAkhyAna - ina tIna kaSAya caukar3I ke abhAvarUpa pragaTa vItarAga pariNati nizcaya uttamakSamA hai aura bAhya meM krodha ke kAraNabhUta nindA, gAlI Adi ke prasaMgoM meM bhI krodhita na honA vyavahAra uttamakSamA hai| duSToM dvArA binA kAraNa vadha karane para bhI 'mere amUrta paramabrahmarUpa AtmA kI hAni nahIM hotI' - aisA samajhakara paramasamarasI bhAva meM sthita rahanA nizcaya uttamakSamA dharma hai| tathA krodha ke utpanna hone ke sAkSAt bAharI kAraNa milane para bhI jo thor3A bhI krodha nahIM karatA hai, usake (vyavahAra) uttama kSamAdharma hotA hai|" yadyapi dravyaliMgI maMda kaSAyI muni bAhya paristhiti meM ekadama zAnta dikhalAyI par3ate haiM; tathApi unakI zAnti kA AdhAra bhagavAna AtmA ke Azraya se utpanna kSamAbhAvarUpa vItarAgI pariNati nahIM hai; apitu ve yaha vicArate haiM ki "maiM sAdhu huA hU~, ataH mujhe zAnta hI rahanA cAhie; dharma ke dasa lakSaNa zAnta nahIM raha~gA to loga kyA kaheMge? isa bhava meM to badanAmI hogI hI; pApabandha hone se parabhava bhI bigar3a jaaegaa| aura yadi abhI zAnta rahU~gA to prazaMsA to hogI hI, puNyabaMdha hone se Age bhI sukha-zAnti prApta hI hogii| zAstroM meM bhI munirAjoM ko krodha nahIM karane kI AjJA hai|" isaprakAra cintavana se ve bAhya meM zAnta dikhate haiM; parantu unake mithyAtvapUrvaka anantAnubandhI Adi cAroM prakAra kA krodha vidyamAna hone se uttamakSamA sambhava nahIM hai| 2. uttamamArdava :- mRdutA arthAt komalatA kA bhAva mArdava hai| sAmAnyatayA mAna kaSAya ke abhAva ko mArdava kahate haiN| vizeSarUpa se jAti Adi ATha prakAra ke mada ke Aveza se honevAle abhimAna athavA "maiM paradravya kA kucha bhI kara sakatA hU~" - aisI mAnyatArUpa ahaMkArabhAva ko jar3amUla se ukhAr3a denA uttama mArdavadharma hai| ___ "jo manasvI puruSa kula, rUpa, jAti, buddhi, tapa, zAstra aura zIlAdi ke viSaya meM thor3A bhI ghamaNDa nahIM karatA hai, usake mArdavadharma hotA hai|" 3. uttamaArjava :- "RjutA arthAt saralatA kA bhAva Arjava hai| sAmAnyatayA mAyA kaSAya ke abhAva ko Arjava kahate haiN| vizeSarUpa se jo muni mana meM kuTila cintavana nahIM karatA, kuTila kArya nahIM karatA, kuTila vacana nahIM bolatA aura apane doSoM ko nahIM chipAtA, vaha uttama Arjavadharma kA dhArI hai|", "yogoM kA vakra na honA Arjava hai|" 4. uttamazauca :- zucitA kA bhAva zauca hai| sAmAnyatayA lobha kaSAya ke abhAva kA nAma zauca hai| vizeSarUpa se sabhI prakAra ke vikAroM kI apavitratA se AtmA ko dUra rakhanA uttama zauca dharma hai| ___ "jo parama muni icchAoM ko rokakara aura vairAgyarUpa vicAroM se yukta hokara AcaraNa karatA hai, usako zaucadharma hotA hai|" "prakarSa prApta lobha kA tyAga karanA zaucadharma hai|10" 5. uttamasatya :- samyagdarzana aura samyagjJAna ke sAtha pragaTa honevAlI 48 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru 96 ImAnadArI yA satyatA hI satyadharma hai| jo muni jinasUtra hI ke vacana ko kahe / usameM jo AcAra Adi kahA gayA hai, usakA pAlana karane meM asamartha ho to bhI anyathA nahIM kahe aura jo vyavahAra se bhI alIka arthAt asatya nahIM kahe, vaha muni satyavAdI hai, usako uttama satyadharma hotA hai| uttamasaMyama :- "saMyamana ko saMyama kahate haiM; saMyamana arthAt upayoga ko para - padArtha se sameTakara Atmasanmukha karanA, apane meM sImita karanA, upayoga kI svasanmukhatA, svalInatA hI nizcayasaMyama hai| athavA pA~ca vratoM kA dhAraNa karanA, pA~ca samitiyoM kA pAlana karanA, krodhAdi kaSAyoM kA nigraha karanA, mana-vacana-kAya kI pravRttirUpa tInoM daNDoM kA tyAga karanA aura pA~ca indriyoM ke viSayoM ko jItanA saMyama hai| 11" "jo muni jIvoM kI rakSA meM tatpara huA, gamana-Agamana Adi saba kAryoM meM tRNa kA chedamAtra bhI nahIM cAhatA hai, nahIM karatA hai; usa muni ke saMyamadharma hotA hai| 12" uttamatapa:- tapa kI AvazyakatA batAte hue kahA hai ki- "jaise agni tRNarAzi ko jalAkara khAka kara detI hai, usI prakAra taparUpI agni karmarUpI tRNoM ke Dhera ko jalAkara rAkha kara detI hai| jaise suvarNa - pASANa ko agni se tapAne para, usameM se sonA alaga ho jAtA hai, usI prakAra taparUpI agni se tapAne para karma se ghirA huA jIva zuddha ho jAtA hai / 13" "paMcendriya viSaya aura krodhAdi cAra kaSAyoM kA nigraha karake dhyAna aura svAdhyAya ke dvArA Atmacintana karanA tapa hai| 14" "jo AtmA ko AtmA meM AtmA se dhAraNa kara rakhatA hai, TikAye rakhatA hai, jor3e rakhatA hai, vaha adhyAtma hai aura vastutaH aisA adhyAtma hI tapa hai| 15" jo muni isaloka-paraloka ke sukha kI apekSA se rahita hotA huA sukha-duHkha, zatru-mitra, tRNa- kaMcana, nindA - prazaMsA Adi meM rAga-dveSa rahita samabhAvI hotA huA aneka prakAra se kAyakleza karatA hai, usa muni 49 dharma ke dasa lakSaNa nirmala tapadharma hotA hai| samastarAgAdiparabhAvecchAtyAgena svasvarUpe pratapanaM vijayanaM tapaH / " samasta rAgAdi parabhAvoM kI icchA ke tyAga dvArA sva-svarUpa meM pratapana karanA, vijayana karanA tapa hai| tAtparya yaha hai ki samasta rAgAdi bhAvoM ke tyAgapUrvaka AtmasvarUpa meM apane meM lIna honA arthAt Atma lInatA dvArA vikAroM para vijaya prApta karanA tapa hai / 16" "sahaja nizcayanayAtmaka paramasvabhAvarUpa paramAtmA meM pratapana karanA, dRr3hatA se tanmaya honA so tapa hai| 17" "zuddha kAraNaparamAtmatattva meM sadA antarmukharUpa se pratapana ( lInatA) tapa hai| 18 97 " samasta rAgAdi parabhAvoM kI icchA ke tyAga dvArA svasvarUpa meM pratapana karanA, vikAroM para vijaya prApta karanA tapa hai| 19" isaprakAra hama dekhate haiM ki nAsti se icchAoM kA abhAva aura asti se AtmasvarUpa meM lInatA hI tapa hai| yadyapi tapa Atmazodhana evaM karmakSaya kI eka akhaNDa prakriyA hai; tathApi vidhi aura prakriyA ke AdhAra para tapa kA vibhAjana do prakAra se kiyA gayA hai - (1) bAhya tapa aura (2) abhyantara tapa / inameM bhI donoM ke chaha-chaha bheda hote haiN| inakI carcA 12 tapa ke rUpa meM prathak se kI gaI haiM / uttamatyAga :- "nija zuddhAtmA ko grahaNa karake bAhya aura Abhyantara parigraha kI nivRtti tyAga hai| 201 "jinendra bhagavAn ne kahA hai ki jo jIva samasta paradravyoM se moha chor3akara saMsAra, deha aura bhogoM se udAsInarUpa pariNAma rakhatA hai; usake tyAgadharma hotA hai| 2111 " parabhAva ko para jAnanA, phira parabhAva kA grahaNa na karanA tyAga hai| 22" Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru " tapa ke prakaraNa meM to niyatakAla ke lie sarvatyAga kiyA jAtA hai aura tyAga meM aniyatakAla ke lie yathAzakti tyAga kiyA jAtA hai| 23" uttama AkiMcanya :- kucha bhI paradravya merA nahIM hai - aise akiMcanapane ke bhAva ko AkiMcanya kahate haiN| jo muni rAga-dveSa utpanna karanevAle upakaraNoM ko chor3atA hai| mamatva utpAdaka vasatikA Adi ko chor3atA hai, usa muni ke AkiMcana dharma hotA hai| 24 uttama brahmacarya :- "mokSamArga meM brahmacarya ko antima sIr3hI mAnA gayA hai, kyoMki brahma arthAt AtmA meM ramaNatA karanA hI vAstavika brahmacarya hai| 'brahma' zabda kA artha nirmala jJAnasvarUpa AtmA hai, usa AtmA meM lIna hone kA nAma brahmacarya hai| jisa muni kA mana apane zarIra ke sambandha meM bhI nirmamatva ho cukA hai, usI ke brahmacarya hotA hai| 98 "jIva brahma hai, jIva hI meM jo muni kI caryA hotI hai, usako paradeha kI sevA rahita brahmacarya jAno / 251 jo muni striyoM kI saMgati nahIM karate unake rUpa ko nahIM dekhate, kAma kI kathA Adi va unake smaraNAdika se rahita ho, usake navakoTi se brahmacarya hotA hai| isaprakAra dharma ke dasa lakSaNoM ko saMkSepa meM khaa| 1. cobatI: aristA ye jAnane ko TAlie "dharmale badAma 13 pustaka mUla pRSTha 221 4. padmanandi paMcaviMzatikA 6/51 5. bArasa aNuvekkhA, gAthA- 71 7. kArtikeyAnuprekSA, gAthA - 396 9. bArasa aNuvekkhA, gAthA- 75 6. bArasa aNuvekkhA gAthA- 72 8. sarvArthasiddhi 9-6-412/6 11. dhavalA pustaka 1, khaNDa-1, bhAga-1, sUtra 4, pRSTha- 144 13. bha. A. gAthA- 1845, 1847 15. niyamasAra, tAtparyavRtti, gAthA 123 17. niyamasAra gAthA 55 kI TIkA 19. pravacanasAra tAtparyavRtti, gAthA - 79 21. bArasa aNuvekkhA, gAthA - 78 23. rAjavArtika 9/6 25. bhagavatI ArAdhanA, gAthA 878 10. sarvArthasiddhi 9/6/412/6 12. kArtikeyAnuprekSA, gAthA - 399 14. bArasANuvekkhA, gAthA- 77 16. pravacanasAra gAthA 14 kI TIkA 18. niyamasAra TIkA gAthA 118 20. pravacanasAra, tAtparyavRtti, gA. 239 22. samayasAra bhASA TIkA, gAthA- 34 24. kArtikeyAnuprekSA, 401 26. DaoN. hukamacanda bhArilla kRta 50 10 bhAdoM ke mahIne meM kAle bAdaloM kI ghanaghora ghaTAoM se dina meM bhI aMdhakAra ho jAtA hai, dila dahalAne vAlI bAdaloM kI gar3agar3AhaTa, AkAza meM bijalI kI camakana, mUsalAdhAra pAnI kI varSA, anAvazyaka ghAsaphUsa, cAroM ora pAnI hI pAnI / yadyapi varSARtu meM ye saba ajUbA nahIM haiM; parantu inake kAraNa macchara-makkhiyoM kA prakopa, kITa, pataMgoM kI bharamAra, biloM meM pAnI bhara jAne se sA~pa, bicchU jaise jaharIle jIvoM kA biloM ke bAhara nikala par3anA aura bhayAkrAMta hokara jAna bacAne ke lie idhara-udhara bhAgate hue manuSyoM ke dvArA jAne / anajAne bAdhA pahu~cAye jAne para unheM DaMka mAra denA Adi Aye dina kI ghaTanAyeM haiN| aisI viparIta paristhitiyoM meM hama gRhastha loga to unase bacAva ke kucha na kucha upAya kara hI lete haiM; para yaha sarvasaMga hI tyAgI nagna digambara muni saMgha kyA kare? yaha vikaTa samasyA thI cAturmAsa kameTI ke sadasyoM kii| unako kyA patA ki munirAja to apane atIndriya Ananda meM aise magna rahate haiM ki usa Ananda ke sAmane ye chuTa-puTa bAdhAyeM unheM bAdhAyeM sI hI nahIM lgtiiN| jJAnI zrAvaka socate haiM- "yaha saca hai ki macchara kATate haiM, Aye dina sA~pa bicchuoM ke upasarga bhI hote haiM, teja pAnI ke samaya AvArA pazu bhI vasatikA Adi meM Akara bAdhA pahu~cAte haiM, parantu ve unheM parISaha aura upasarga jAnakara una bAdhAoM ko tattvajJAna tathA AtmA ke Azraya se zAnti se sahate haiM tathA una para vijaya prApta kara prasanna rahate haiN| sArvajanika upayoga ke lie banI vasatikAoM meM kivAr3a bhI to nahIM hote / Agama bhI kivAr3a lagAne kI AjJA nahIM detA; kyoMki sAdhakoM ke lie bane AvAsoM para kisI kA ekAdhikAra nahIM hotA / anyathA ve Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru 100 parigraha kI zreNI meM A jAyeMge, jisake sAdhu sarvathA tyAgI haiN| anumati, AraMbha evaM parigraha tyAga pratimA lete samaya paMcamaguNasthAna meM bhI jaba ye AvAsAdi banavAnA, banAne kI anumati denA, AraMbha va parigraha kI anumodanA karanA bhI saMbhava nahIM hotA to muni kI bhUmikA meM yaha saba kaise saMbhava hogA? ataH isa sambandha meM muni saMgha se kucha bhI apekSA rakhanA ThIka nahIM hai|" yaha saba socakara zraddhAlu zrAvakoM kA dharmAnurAgavaza parezAna honA bhI svAbhAvika hI thA, jabaki pUrA saMgha ekadama sahajabhAva se sabaka jJAtA dRSTA rahakara apane Apa meM magna thA, prasanna thaa| kisI ko koI parezAnI nahIM thI, balki unake lie to una upasarga ko zAnti se sahanA aura saharSa pariSahajaya karanA karmoM kI nirjarA ke kAraNa bana rahe the| vastutaH jinake krodhAdi catuSTaya kI tIna caukar3I kA abhAva ho gayA hai, bhedajJAna ke abhyAsa se deha aura AtmA meM bhinnatA kA bhAva pragaTa ho gayA hai| deha meM ekatva-mamatva nahIM rahA, unake lie ye uparyukta bAdhAyeM koI bAdhAyeM hI nahIM lgtiiN| ve inake nirodha kA na koI upAya svayaM karate haiM, na kisI se karAte haiM tathA na karate hue kI anumodanA hI krte| ekadama prAkRtika jIvana jIte haiM, nirdoSa mUlaguNoM va uttaraguNoM kA pAlana karate haiN| zrAvakoM ne bhaktivaza muni saMgha ke AcAryazrI se prArthanA kI ki yadi ApakI anumati ho to hama ina bAdhAoM ko dUra karane kA koI prAkRtika/ aprAkRtika ahiMsaka upAya kareM; parantu AcAryazrI ne ekadama dRr3hatA se unakI prArthanA asvIkAra kara dii| zrAvakagaNa santoM kI sAdhanA, ArAdhanA aura tapasyA se abhibhUta the| prAtaH bAIsapariSahoM ke svarUpa para hI AcAryajI kA pravacana prAraMbha huaa| unhoMne kahA - "parISahoM ko jItanA aura upasargoM ko sahanA to muniyoM ke karmanirjarA kA kAraNa hai| ina bAdhAoM ko dUra karane kI jarUrata nahIM hai| 51 bAIsa parISahajaya 101 yadyapi muni jIvana kA sAdhanAmArga atIndriya Ananda kI anubhUti se sampanna hone se atyanta Anandamaya hai, tathApi muni jIvana meM zarIra sambandhI vighna-bAdhAoM kA A jAnA asambhava nahIM hai; parantu dhanya haiM una santoM kA jIvana jo Atmika vikAsa kI yAtrA para gatizIla rahakara, una samasta sthitiyoM ko tattvajJAna ke sahAre samabhAvapUrvaka sahana karate haiN| jaise khela meM vijaya prApta karane para khilAr3I ko jIta kI khuzI meM choTImoTI coTa kI paravA hI nahIM hotI, usIprakAra muni vighna-bAdhAoM kI paravAha nahIM karate / upasargoM kI A~dhI sAdhuoM kI svarUpasAdhanArUpa jyoti ko nahIM bujhA pAtI / muni - jIvana meM dravya-kSetra - kAla-bhAva kI apekSA vighna-bAdhAe~ athavA pratikUlatAe~ sadA eka sI nahIM hotIM, ve vividharUpA hotI haiN| una vividha paristhitiyoM ko samabhAvapUrvaka saha lenA, una para vijaya prApta kara lenA parISaha jaya kahA jAtA hai| isa sandarbha meM nimna Agama ke kathana ullekhanIya haiM - "mArgAcyavananirjarArthaM pariSoDhavyAH parISahAH / / mArga se cyuta na hone ke lie aura karmoM kI nirjarA ke lie kSudhAtRSA Adi vedanA ko sahajatA se saha lenA parISahajaya hai| 1" "kSudhAdivedanotpattau karmanirjarArthaM sahanaM parISahaH / kSudhAdi vedanA ke hone para karmoM kI nirjarA karane ke lie use sahajatA se saha lenA parISahajaya hai| " "duHkhopanipAte saMklezarahitatA parISahajayaH / duHkha Ane para bhI saMkleza pariNAma na honA hI parISahajaya hai| " "atyanta bhayAnaka bhUkha Adi kI vedanA ko jo jJAnI muni zAntabhAva se sahana karate haiM, use parISahajaya kahate haiN| " "kSudhAdi vedanAoM ke tIvra udaya hone para bhI samatArUpa parama sAmAyika Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru ke 102 ke dvArA nija paramAtmA kI bhAvanA se utpanna nityAnandarUpa sukhAmRta anubhava se calita nahIM honA parISahajaya hai| " "garmI, sardI, bhUkha, pyAsa, macchara Adi kI bAdhAe~ Ane para Arta pariNAmoM kA na honA athavA dhyAna se na ciganA parISahajaya hai / yadyapi nimna bhUmikAoM meM sAdhaka ko unameM pIr3A kA anubhava hotA hai, parantu vairAgya bhAvanAoM ke cintana-manana dvArA ve paramArtha se calita nahIM hote, duHkhI nahIM hote| 6" "Atmahita hetu virAga-jJAna, te lakheM Apako kaSTa dAna / / AtmA ke hita ke hetu jo vairAgya evaM jJAna hai vaha ajJAnI jIvoM ko hI kaSTadAyaka lagate haiN| jJAnI to vairAgya aura jJAna ko Anandamaya hI mAnate haiN| " yaha bAta bhI vicAraNIya hai ki saMklezarahita bhAvoM se arthAt samabhAvapUrvaka parISaha ko jIta lene se hI saMvara hotA hai| tAtparya yaha hai ki parISahajaya meM pIr3A rahane para bhI vaha kaSTaprada nahIM lagatI; kyoMki parISaha jaya kA harSa adhika hotA hai| jJAnI AtmAnaMda ke sammukha pIr3A kI paravAha hI nahIM krte| "ajJAnI jIva kSudhAdika hone para unake nAza kA upAya to nahIM karatA; parantu duHkha sahane ko parISahajaya mAnatA hai| use parISaha sahanA mAnatA hai| so vahA~ kSudhAdi ke nAza kA upAya to nahIM kiyA aura antaraMga meM kSudhAdi aniSTa sAmagrI milane para duHkhI huA, rati Adi kA kAraNa milane para sukhI huA so ve duHkha-sukharUpa jo pariNAma haiM, vahI ArttadhyAna - raudradhyAna haiM- aise bhAvoM se saMvara kaise ho? aura ise parISahajaya kaise kahA jA sakatA hai? duHkha kA kAraNa milane para duHkhI na ho aura sukha kA kAraNa milane para sukhI na ho, jJeyarUpa se unakA jAnanevAlA hI rahe, vahI saccA parISahajaya hai|" 52 bAIsa parISahajaya 103 "jo mumukSu pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karane ke lie Atma-svarUpa meM sthita hokara kSudhAdi bAIsa prakAra kI vedanAoM se duHkhI na hokara nirAkula rahakara sahajatA se sahatA hai, usI ko parISahavijayI kahate haiN| " "parISahajayazceti dhyAnahetavaH / parISahajaya dhyAna kA kAraNa hai| 10" uparyukta Agama uddharaNoM ke Aloka meM navIna karmabandha kA rokanA saMvara aura pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karanA hI parISahajaya kA ekamAtra uddezya hai, prayojana hai| mAtra duHkha sahana karanA parISahajaya kA uddezya nahIM hai aura na duHkha sahane ko parISahajaya kahA hI jAtA hai| saca to yaha hai ki Atma- upayoga kI dazA meM bhUkha-pyAsAdi kI vedanA kA adhika anubhava nahIM hotA, jo vedanA kA jJAna hotA hai usase muni duHkhI nahIM hote, mAtra jJAtA rahate haiN| saMvarapUrvaka nirjarA hokara mukti kI upalabdhi hotI hai| jinAgama meM bAIsa parISahoM kA ullekha isa prakAra haiM 1. kSudhA, 2. tRSA, 3. zIta, 4. uSNa, 5. daMzamazaka, 6. nAgnya, 7. arati, 8. strI, 9. caryA, 10. niSadyA, 11. zayyA, 12. Akroza, 13. vadha, 14. yAcanA, 15. alAbha, 16. roga, 17. tRNasparza, 18. mala, 19. satkAra puraskAra, 20. prajJA, 21. ajJAna aura 22. adarzana ye bAIsa parISaha haiN| 1. kSudhA - parISaha :- kSudhArUpI agni kI jvAlA ko dhairyarUpI jala se zAnta karanA / jo muni nirdoSa AhAra nahIM milane para yA alpamAtrA meM milane para kSudhA se vedanA ko prApta nahIM hotA, akAla meM jise AhAra lene kI icchA nahIM hotii| jo svAdhyAya aura dhyAnabhAvanA meM tatpara rahate haiM, jinhoMne bahuta bAra svakRta aura parakRta anazana va avamaudarya tapa kiyA hai, jo nIrasa AhAra ko lete haiM, jisakA galA sUkha gayA hai| aisI kSudhAjanya bAdhA kA cintana nahIM karanA kSudhA - parISahajaya hai / 12 kSudhA parISaha sahana karanA yogya hai; sAdhuoM kA bhojana to gRhastha para hI nirbhara hai, bhojana ke lie koI vastu unake pAsa nahIM hotI, ve kisI Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 calate phirate siddhoM se guru pAtra meM bhojana nahIM karate, kintu apane hAtha meM hI bhojana karate haiM; unake zarIra para vastrAdika bhI nahIM hote| punazca, anazana, avamaudarya (bhUkha se kama khAnA), vRttiparisaMkhyAna (AhAra ko jAte hue aTapaTe kaThora niyama lenA) Adi tapa karate hue do dina, cAra dina, ATha dina, pakSa, mahInA Adi nirAhAra meM vyatIta ho jAte haiM aura yogya kAla meM, yogya kSetra meM antarAyarahita zuddha nirdoSa AhAra na mile to bhI ve bhojana grahaNa nahIM karate aura isakAraNa citta meM koI bhI viSAda, duHkha yA kheda nahIM karate, kintu dhairya dhAraNa karate haiN| ve kSudhA parISahajayI hote haiN| asAtA vedanIya karma kI udIraNA ho, tabhI kSudhA-bhUkha utpanna hotI hai aura usa vedanIyakarma kI udIraNA chaThaveM guNasthAnaparyanta hI hotI hai, usase Upara ke guNasthAnoM meM nahIM hotii| chaThaveM guNasthAna meM rahanevAle muni ke bhI itanA puruSArtha hotA hai ki yadi yogya samaya, nirdoSa bhojana kA yoga na bane to AhAra kA vikalpa tor3akara nirvikalpadazA meM lIna ho jAte haiM, taba unake kSudhA parISahajaya kahA jAtA hai / 13 2. tRSA-parISahajaya :- "tRSA (pyAsa) kI udIraNA ke kAraNa milane para bhI pyAsa ke vazIbhUta nahIM honA aura usake pratIkAra ko nahIM cAhanA tRSA-parISahajaya hai|14" "jisane jala se snAna karane, usameM avagAhana karane aura usase siMcana karane kA tyAga kara diyA hai, jisakA pakSI ke samAna Asana aura AvAsa niyata nahIM hai; jo ati khAre, ati snigdha aura ati rUkSa, prakRtiviruddha AhAra, grISmakAlIna Atapa, pittajvara aura anazana Adi ke kAraNa utpanna huI tathA zarIra aura indriyoM ko mathanevAlI tRSA kA pratIkAra karane meM AdarabhAva nahIM rakhatA aura jo pipAsArUpI agnizikhA ko santoSarUpI ghar3e meM bhare hue samAdhirUpI jala se zAnta kara rahA hai, bAIsa parISahajaya 105 usakA pipAsAjaya parISaha prazaMsA ke yogya hai / 15" grISmaRtu meM Atapa, pittajvara, anazanAdi tapa se huI pAnI kI kamI, zarIra aura indriyoM ko mathanevAlI tRSA ko tRpta karane ke upAya kA jinake mana meM vikalpa hI nahIM rahatA hai| grISmaRtu ke tIkSNa sUrya kI kiraNoM se santApita vanabhUmi meM nikaTa hI tAlAba hone para bhI usakI ora apane mana ko calAyamAna nahIM karate, jalakAya ke jIvoM ko bAdhA kA parityAga karane kI icchA se jala kI cAha rahita hote haiN| jJAna-dhyAnarUpa jala se tRSArUpa agni kI zikhA ko bujhAte haiM, una sAdhuoM ke tRSA-parISaha kA jItanA hotA hai|16 3. zIta-parISahajaya :- zIta ke kAraNoM ke milane para zIta ke pratIkAra kI abhilASA nahIM karanA, saMyama kA paripAlana karanA zItaparISahajaya kahalAtA hai| "zItaparISaha meM munirAja vicAra karate haiM ki - he Atman! tUne narakoM meM asaMkhyAta varSoM taka ananta bAra karmoM ke vaza hokara duHsaha zItavedanA bhogI hai, usake sAmane yaha zItavedanA to kucha bhI nahIM hai| zIta ko dUra karane meM samartha agni, vidyA, maMtra, auSadhi, patra, valkala, tRNa Adi ke upayoga karane ke sambandha meM mana meM kucha bhI vicAra nahIM karate haiN| apane zarIra ko parAye zarIra jaisA mAnate haiN| pUrvakAla meM bhoge kAmasukha ko asAra jAnakara usakA smaraNa nahIM karate tathA dhairya se nijasvarUpa kA avalokana karate hue Ananda sahita rAtri vyatIta karate haiN|' "usa samaya munirAja AtmadhyAna se apanI zIta vedanA ko dUra karate haiM aura usa zIta kI vedanA ko zAnta karane ke lie na to kucha or3hane kA cintavana karate haiM aura na zIta ko dUra karanevAle agni Adi padArthoM kA cintavana karate haiN|" 4. uSNa-parISahajaya :- cAritra kI rakSA karane ke lie dAha kA pratIkAra karane kI icchA kA abhAva honA uSNa-parISahajaya hai| 20 53 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsa parISahajaya 106 calate phirate siddhoM se guru grISma vastu ke sUrya kI ati uSNa kiraNoM se jinakA zarIra santApita rahatA hai, tRSA se utpanna garmI, anazana tapa ke kAraNa pitta ke prakopa se huI garmI tathA mArga kI thakAna se utpanna garmI se pIr3ita rahane para bhI muni Adhunika eyara kaMDIzanara va kUlara Adi kA upayoga to karate hI nahIM, jala meM avagAhana, candana-karpUrAdi kA lepa, jala ke chir3akAva se ThaNDI bhUmi kA sparza, kele ke pattoM dvArA kI gaI havA, barpha ityAdi zItala padArthoM kI cAha bhI unake citta meM utpanna nahIM hotii| ___muni apane citta meM vicAra karate haiM ki "maiMne isa saMsAra meM parAdhIna hokara ati tIvra uSNavedanA bhogI hai| aba to maiM mokSamArga kA pathika karma-kSaya karane ke kAraNarUpa tapa karane meM udyamI huA hU~; isalie saMyama kI ghAtaka kriyAoM kI upekSA karake mujhe cAritra kI rakSA karanA hai|29" aise svaccha-zAntabhAva ke dhAraka sAdhu ke uSNa-parISahajaya hotA hai| "usa samaya ve nirAzraya pazuoM, manuSyoM va nArakiyoM ke karmoM ke udaya se honevAlI tIvra uSNavedanA se apanI tulanA karate haiM aura zreSTha jJAnarUpI amRta kA pAna karate haiM, ina donoM kAraNoM se ve usa garmI kI vedanA ko jItate haiN| ve munirAja pAnI ke chir3akAva se va pAnI meM nahAne se garmI kI bAdhA ko kabhI dUra nahIM karate / 22" 5. daMzamazaka-parISahajaya :- "daMzamazaka kI bAdhA sahana karanA, usakA pratIkAra nahIM karanA daMzamazaka parISahajaya kahalAtA hai|" ___"daMzamazaka' pada se DAMsa-macchara, makkhI, pissU, khaTamala, kITa, cIMTI aura bicchU Adi kA grahaNa hotA hai| jo inake dvArA kI gayI bAdhAoM ko binA pratIkAra kiye sahana karate haiM, mana, vacana aura kAya se unheM bAdhA nahIM pahuMcAte haiM vaha daMzamazaka-parISahajaya hai|4" "jinhoMne zarIra ko DhA~kane kA tyAga kiyA hai, apane rahane ke sthAna ko vastroM se bhI bA~dhakara gherane kA tyAga kiyA hai, kisI sthAna vizeSa meM rahane kA niyama nahIM hai, dUsaroM ke lie banAye gaye, maTha-makAna-guphA talahaTI Adi meM rAtri va dina meM nivAsa karate haiN| DA~sa, macchara, bicchU ityAdi tIvravedanA utpanna karanevAle aneka jIvoM ke tIkSNa DaMkoM dvArA marmasthAna meM kATa lene para bhI apane pariNAmoM meM viSAda nahIM karate haiN| apane karma ke udaya kA vicAra karate haiN| kisI vidyA, maMtra, auSadhi Adi upacAra se usa parISaha ko dUra karane kI icchA nahIM karate haiN| karmarUpI zatru ke nAza ke lie udyamayukta hokara samasta jIvoM ke prati dayA ke udyamI hokara rahate haiM, unake daMzamazaka-parISahajaya hotA hai / 25" 6. nagna-parISahajaya :- nagna avasthA dhAraNa karane se bahuta se ThaNDI-garmI ke upadrava hote haiM, aneka jIva kATa lete haiM aura aneka loga unako dekhakara ha~sate haiM, ina saba upadravoM ko digambara avasthA ko dhAraNa karanevAle munirAja binA kisI prakAra ke saMkleza pariNAmoM ke dhairya ke sAtha sahana karate haiM, ise nAgnya-parISahajaya kahate haiM / 26 7. arati-parISahajaya :- saMyama meM rati karanA yA saMyama viSayaka arati ko dUra karanA arati-parISahajaya kahalAtA hai| jo saMyata indriyoM ke iSTa viSaya-sambandha ke prati nirutsuka haiM; jo gIta, nRtya aura vAditra Adi se rahita zUnyaghara, devakula, tarukoTara aura zilAguphA Adi sthAnoM para svAdhyAya, dhyAna aura bhAvanA meM lIna haiM; pahale dekhe hue, sune hue aura anubhava kiye hue viSayabhoga ke smaraNa, viSayabhoga sambandhI kathA nahIM karate/sunate unake arati-parISahajaya hotA hai|30 8. strI-parISahajaya :- varAMganAoM kA rUpa dekhane, unakA sparza karane ke bhAvoM kI nivRtti ko strI-parISahajaya kahate haiN| 31 "bagIcA aura bhavana Adi ekAnta sthAnoM meM navayauvana, madavibhrama aura madirApAna se pramatta huI striyoM ke dvArA bAdhA pahu~cAne para kachue ke samAna jisane indriya aura hRdaya ke bahirmukhI upayoga ko apane meM sameTa liyA aura manovikAra 54 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 bAIsa parISahajaya 101 calate phirate siddhoM se guru ko roka liyA hai tathA jinhoMne manda muskAna, komala sambhASaNa, tirachI najaroM se dekhanA, ha~sanA, madabharI dhImI cAla se calanA aura kAmabANa mAranA Adi ko niSphala kara diyA hai; unake strI-parISahajaya hotA hai|" 32 "sundara striyoM ke rUpa kA smaraNa, avalokana, sparzanAdi se dUra rahanA, strI-parISahajaya hai|33 "koI munirAja kisI ekAnta sthAna meM virAjamAna hoM aura vahA~ para unmatta yauvanavatI striyA~ Akara hAva, bhAva, vilAsa, zarIra ke vikAra, mukha ke vikAra, bhohoM ke vikAra, gAnA bajAnA, bakavAda karanA, kaTAkSarUpI bANoM kA pheMkanA aura zRMgArarasa kA pradarzana Adi kitane hI kAraNoM se vratoM ko nAza karanevAlA anartha karatI hoM to bhI ve munirAja nirvikAra hokara usa upadrava ko sahana karate haiM; isako strI-parISahajaya kahate haiN|' 34 9. caryA-parISahajaya :- "gamana sambandhI doSoM kA nigraha karanA caryA-parISahajaya hai|35" jo munirAja bhayAnaka vana meM, parvata para, kiloM meM aura nagaroM meM vihAra karate haiM tathA usa vihAra meM pattharoM ke Tukar3e, kA~Te Adi ke laga jAne se pairoM meM aneka choTe-choTe ghAva ho jAte haiM, tathApi ve digambara munirAja una sabako sahana karate haiM, jItate haiM; isako caryA-parISahajaya kahate haiN|36 10. niSadyA parISahajaya :- "saMkalpita Asana se vicalita nahIM honA niSadyA-parISahajaya hai|" "jinameM pahale rahane kA abhyAsa nahIM hai - aise zmazAna, udyAna, zUnyaghara, giriguphA Adi meM jo nivAsa karate haiM, Aditya ke prakAza aura svendriya jJAna se parIkSita pradeza meM jinhoMne niyama-kriyA kI hai, jo niyata kAla niSadyA lagAkara baiThate haiM, siMha aura vyAghra Adi kI nAnA prakAra kI bhISaNa dhvani ke sunane se jinheM kisI prakAra kA bhaya nahIM hotA, cAra prakAra ke upasarga ke sahana karane se jo mokSamArga se cyuta nahIM huye haiM tathA vIrAsana Adi Asana ke lagAne se jinakA zarIra calAyamAna nahIM hotA unake karanA niSadyA-parISahajaya nizcita hotA hai|" "jo munirAja kisI guphA meM parvata para yA vanAdika meM vajrAsana Adi kaThina Asana se virAjamAna hote haiM aura usa samaya bhI aneka upasarga una para A jAte haiM, tathApi ve munirAja apane Asana se kabhI calAyamAna nahIM hote; isIprakAra kaThina Asana dhAraNa karake bhI ve apane ko dhyAna meM hI lagAye rahate haiM aura apane yoga ko sadA acala banAye rakhate haiM; unake isa parISaha sahana karane ko niSadyA-parISahajaya kahate haiN|' 11. zayyA-parISahajaya :- "Agama meM kathita zayana se calita nahIM honA, AgamAnusAra zayana karanA zayana-parISahajaya kahalAtA hai|40" "yaha sthAna siMha, vyAghra, sarpa Adi duSTa jIvoM se bharA huA hai, yahA~ se zIghra hI nikala jAnA zreyaskara hai, kaba yaha rAtri samApta hogI' - isa prakAra ke saMkalpa-vikalpoM ko nahIM karanevAle, sukha-sthAna ke milane para bhI harSa se unmatta nahIM honevAle, pUrva meM anubhUta mRdu zayyA kA smaraNa na karake Agamokta vidhi se zayana karanevAle sAdhujanoM ke zayyA-parISahajaya hotA hai|49" "jo muni svAdhyAya, dhyAna, yoga aura mArga kA parizrama dUra karane ke lie yuktipUrvaka muhUrtamAtra kI nidrA kA anubhava karate haiM, usa samaya meM bhI apane hRdaya ko apane vaza meM rakhate haiM, daNDa ke samAna vA kisI eka karavaTa se sote haiM, usako zayyA-parISahajaya kahate haiN|' 12. Akroza-parISahajaya :- "aniSTa vacanoM ko sahana karanA Akroza-parISahajaya hai|43" "jo munirAja kaThora vacanoM ko, apamAnajanaka zabdoM ko, tiraskAra yA dhikkAra ke vacanoM ko athavA aneka prakAra ke gAlI-galauca ke zabdoM 55 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsa parISahajaya 111 16. roga-parISahajaya :- "nAnA vyAdhiyoM ke hone para bhI usake pratIkAra kI icchA nahIM karanevAle ke roga-parISahajaya hotA hai|51" "nAnA vyAdhiyoM ke hone para bhI unakA ilAja karane kI icchA nahIM karate vaha roga-parISahajaya hai|52" "jo munirAja apane karmoM kI nirjarA hetu kor3ha, apane pApa karmoM ke udaya se utpanna hue udarazUla, bAtajvara, pittajvara Adi duHkhoM ko denevAle aise saikar3oM asahya rogoM kI mahA vedanA ko binA pratikAra athavA binA ilAja karAye sahana karate haiM, una buddhimAnoM ke roga-parISahajaya hotA 110 calate phirate siddhoM se guru ko suna karake bhI, mana-vacana-kAya kI zuddhatApUrvaka unako sahana karate haiM, unako sunakara kabhI kisI prakAra kA kleza nahIM karate, una muniyoM ke Akroza parISahajaya kahA jAtA hai|" ___kaThora vacana sunate samaya munirAja vicAra karate haiM ki - sAmanevAle vyakti ke karma ke udaya se ajJAnabhAva ho rahA hai, hameM dekhakara inheM duHkha utpanna huA hai, ye karma ke paravaza haiM, yaha inakA aparAdha nahIM, mere hI azubhakarma kA udaya hai - aisA vicArakara dUsaroM ke dvArA kahe gaye durvacanoM se kleza ko prApta nahIM hote hue aniSTa vacanoM ko saha lete haiM, unake Akroza parISahajaya hotA hai|45 13. vadha-parISahajaya :- "mAranevAloM ke prati bhI krodha nahIM karanA vadha-parISahajaya hai|46" "cAroM tarapha ghUmanevAle, cora, mleccha, bhIla, zatru aura dveSAviSTa mithyAdRSTi tapasvI Adi ke dvArA krodhapUrvaka tAr3ana, bandhana, zastrAbhighAta Adi ke dvArA mArane para bhI jo muni baira nahIM karate haiN| yaha unakA vadha parISaha hai|" 14. yAcanA-parISahajaya :- "prANoM kA nAza hone para bhI AhArAdi kI yAcanA nahIM karanA, dInatA se nivRtta honA yAcanAparISahajaya hai|48 saikar3oM vyAdhi aura klezoM ke ho jAne para bhI tathA aneka upavAsoM ke bAda pAraNA karane para bhI kabhI auSadhi, AhAra athavA jala kI yAcanA nahIM karanA yAcanA-parISahajaya kahalAtA hai|49" 15. alAbha-parISahajaya :- "AhAra, vasatikA Adi ke alAbha meM bhI lAbha ke samAna santuSTa rahanevAle tapasvI ke alAbha-parISahajaya hotA hai|50 AhArAdi prApta na hone para bhI apane jJAnAnanda ke anubhava dvArA vizeSa santoSa dhAraNa karanA alAbha-parISahajaya hai|50" 17. tRNa-parISahajaya :- "tRNAdi ke nimitta se vedanA ke hone para bhI mana kA nizcala rahanA, usameM duHkha nahIM mAnanA tRNasparzaparISahajaya hai|54" "sUkhA tinakA, kaThora kaMkara, kA~TA, tIkSNa miTTI aura zUla Adi ke biMdhane se yA gar3ane se pairoM meM vedanA ke hone para usameM jisakA citta upayukta nahIM hai tathA caryA, zayyA aura niSadyA meM prANipIr3A kA parihAra na karane ke lie jisakA citta nirantara pramAdarahita hai, usake tRNAdisparzabAdhA-parISahajaya hotA hai|" "tRNa-kaNTaka Adi ke nimitta se utpanna huI vedanA ko sahanevAle sAdhu ke tRNasparza-parISahajaya hotA hai| zarIra meM huI vyAdhi, mArgagamana se huI thakAna tathA zIta-uSNatA janita kheda ko dUra karane ke lie apane nimitta binA sIdhe-sa~vAre-vyavasthita kiye gaye sUkhe tRNa, patra, kaThorabhUmi, kaNTaka, kASTakaphala, zilAtala Adika prAsuka dezoM meM zaiyA-Asana Adi karane se tRNAdi se prApta huI bAdhA se prApta zarIra meM utpanna khAja Adi kA vikAra ho jAne para bhI tRNa-kaNTaka-kaMkara-kaThora bhUmi ke sparza janita duHkha kA anubhava nahIM karanevAle sAdhu ke tRNasparza-parISaha sahanA hotA hai|" 56 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 calate phirate siddhoM se guru 18. mala-parISahajaya :- "sva aura para ke dvArA kramazaH mala ke apacaya aura upacaya ke saMkalpa ke abhAva ko mala-parISahajaya kahate haiN|56 apakAyika jIvoM kI pIr3A kA parihAra karane ke lie jisane maraNaparyanta asnAnavrata svIkAra kiyA hai - aise parama ahiMsaka sAdhu ke sUrya kI kiraNoM ke tApa se utpanna hue pasIne meM pavana ke dvArA lAyA gayA dhUlisaMcaya cipaka gayA hai, kor3ha, khAja aura dAda ke hone se khujalI ke hone para bhI jo khujalAne, mardana karane aura dUsare padArtha se ghisanerUpa kriyA se rahita haiM, tathA jo samyagjJAna aura samyakcAritrarUpI vimala jala ke prakSAlana dvArA karmamalapaMka ko dUra karane ke lie nirantara udyatamati haiM, unake malapIr3Asahana yA mala-parISahajaya kahA gayA hai|50 jo vItarAga munirAja jIvoM kI dayA pAlana karane ke lie, rAga ko naSTa karane ke lie aura pApakarmarUpI mala ko nAza karane ke lie snAna Adi ko dUra se hI tyAga dete haiM aura saMskAra yA prakSAlana Adi se rahita Adhe jale hue murade ke samAna mala, pasInA, nAka kA mala Adi se lipta hue zarIra ko dhAraNa karate haiM, usako mala-parISahajaya kahate haiN|58" 19. satkAra-puraskAra-parISahajaya :- "mAna aura apamAna meM tulyabhAva honA, satkAra-puraskAra kI bhAvanA nahIM honA, satkAra-puraskAraparISahajaya hai|59" "mujhe loga praNAma nahIM karate haiM, merI bhakti nahIM karate haiM, harSapUrvaka khar3e hokara AsanAdi nahIM dete haiM" - aise pariNAma jo sAdhu kabhI nahIM karate haiM, jinheM apane AtmakalyANa kA hI dhyAna rahatA hai, jo logoM se satkAra-puraskAra kI icchA nahIM rakhate; usa sAdhu ko satkAra-puraskAraparISahajaya hotA hai|" 20. prajJA-parISahajaya :- "prajJA (buddhi) kA vikAsa hone para bhI prajJAmada nahIM karanA prajJA-parISahajaya hai| tAtparya yaha hai ki jJAna kI adhikatA hone para bhI mAna nahIM karanA so prajJA-parISahajaya hai|" bAIsa parISahajaya maiM aMga, pUrva aura prakIrNaka zAstroM meM vizArada hU~; zabdazAstra, nyAyazAstra aura adhyAtmazAstra meM nipuNa hU~; mere sAmane anya loga sUrya kI prabhA se abhibhUta hue juganU ke samAna bilkula suzobhita nahIM hote haiM; isa prakAra vijJAnamada kA nirAsa honA prajJA-parISahajaya jAnanA cAhie / 62" 21. ajJAna-parISahajaya :- "ajJAna ke kAraNa honevAle apamAna evaM jJAna kI abhilASA ko sahana karanA ajJAna-parISahajaya hai|52" __ "jo muni svalpajJAnI haiM, unake lie anya duSTa loga kaheM ki 'yaha ajJAnI hai, paramArtha ko kucha nahIM jAnatA, pazu ke samAna haiM' isa prakAra kar3ave vacana Adi ko sahana karate haiM tathA 'maiM isa prakAra kA durdhara aura pAparahita ghora tapazcaraNa karatA hU~ to bhI mujhe jJAna kA kucha bhI atizaya pragaTa nahIM hotA, isa prakAra jo apane mana meM kabhI kaluSatA nahIM lAte; usako ajJAna-parISahajaya kahate haiN|64" 22. adarzana-parISahajaya :- "dIkSA lenA Adi anarthaka hai', isa prakAra mAnasika vicAra nahIM hone denA adarzana-parISahasahana hai|5" "zAstroM meM yaha sunA jAtA hai ki deva loga zreSTha yoga dhAraNa karanevAle mahA tapasviyoM ke lie prAtihArya pragaTa karate haiM, unakA atizaya pragaTa karate haiM; parantu yaha kahanA pralApamAtra hai, yathArtha nahIM hai; kyoMki maiM bar3ebar3e ghora tapazcaraNa tathA durdhara anuSThAna pAlana karatA hU~ to bhI deva loga merA koI prasiddha atizaya pragaTa nahIM karate, isalie kahanA cAhie ki yaha dIkSA lenA bhI vyartha hai|' isa prakAra ke kaluSita saMkalpa-vikalpa ko jo munirAja apane samyagdarzana kI vizuddhi se kabhI nahIM karate haiM, usako adarzana parISahajaya kahate haiN|66" / parISaha aura kAyakleza meM antara "jo apane Apa sahaja hotA hai, prAkRtika hotA hai, vaha parISahajaya hai aura jo svayaM AmaMtrita kiyA jAtA hai, vaha kAyakleza hai - jaise - DAMsa-macchara, sardI-garmI prAkRtika hai ataH yaha parISahajaya hai aura garmI meM 57 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 calate phirate siddhoM se guru 115 parvata para jAnA sardI meM nadI kinAre jAkara tapa karanA yaha kAya kleza hai|" "eka sAtha eka muni ke unnIsa parISaha ho sakate haiN|" kevalI ke kSudhAdi parISaha nahIM hote, kyoMki - 1. kevalI jina ke zarIra meM nigoda aura trasa jIva nahIM rhte| ve parama audArika zarIra ke dhArI hote haiM; ataH bhUkha, pyAsa aura rogAdika kA kAraNa nahIM rahane se unheM bhUkha, pyAsa aura rogAdika kI bAdhA nahIM hotii| devoM ke zarIra meM ina jIvoM ke na hone se jo vizeSatA hotI hai, usase anantaguNI vizeSatA inake zarIra meM utpanna ho jAtI hai| 2. asAtA kI udIraNA chaThaveM guNasthAna taka hI hotI hai, Age nahIM hotI, isalie udIraNA ke abhAva meM vedanIya karma kSudhAdirUpa kArya kA vedana karAne meM asamartha hai| jaba kevalI jina ke zarIra ke pAnI aura bhojana kI hI AvazyakatA nahIM rahatI, taba inake na milane se jo kSudhA aura tRSA hotI hai, vaha unake ho hI kaise sakatI hai? 3. sukha-duHkha kA vedana vedanIya karma kA kArya hone para bhI vaha mohanIya kI sahAyatA se hI hotA hai, cU~ki kevalI jina ke mohanIya kA abhAva hotA hai, ataH yahA~ kSudhAdirUpa vedanAoM kA sadbhAva mAnanA yuktisaMgata pratIta nahIM hotaa| ina pramANoM se nizcita hotA hai ki kevalI jina ke kSudhAdi parISaha nahIM hote| Aja itanA hI, bAkI phir| AUMnmH| isaprakAra Aja AcAryazrI ne apane pravacana meM bAIsa parISahoM kI carcA karake zrotAoM ko sAdhuoM kI parISahajaya se utpanna AnandAnubhUti se paricita kraayaa| parISahajaya sambandhI isa vivecana se hameM jJAta hotA hai ki muktimArga ke sAdhaka vItarAgI santoM kI antara pavitratA to paramotkRSTa hai hI, sAtha hI unakA bAhya jIvana bhI vItarAgatA kA jIvanta Adarza hai| ve parISahoM kI viparIta paristhitiyoM meM bhI svarUpa-sAdhanA meM meruvat acala rahate haiN| unake isa Adarza kaSTa sahiSNu jIvana se hama bhI kaSTa bAIsa parISahajaya sahiSNu baneM, ahiMsaka jIvana jieN| soceM, ki yadi punaH parAdhIna pazu jIvana mila gayA taba to yaha saba sahanA hI pdd'egaa| yadi svAdhInatA meM sahana kiyA to karmoM kI nirjarA hogii| ataH viparIta saMyogoM evaM paristhitiyoM kI ina udayAdhIna viparIta paristhitiyoM meM bhI hama apane lakSya ko zithila na par3ane deM aura nirantara hI apane lakSyapUrti kI dizA meM apane kadama Age bar3hAte rheN| 1. tattvArthasUtra, 9/8 2. sarvArthasiddhi, 9/2 3. bhagavatI ArAdhanA TIkA, 1165 4. kArtikeyAnuprekSA, gAthA 98 5. vRhadravyasaMgraha, gAthA 35 6. jainendra siddhAnta koza, bhAga-3, pRSTha-33 7. chahaDhAlA 2/4 8. mokSamArgaprakAzaka, adhyAya-7, pRSTha 229 9. anagAra dharmAmRta, 6/83) 10. vRhadravyasaMgraha TIkA 57 11. tattvArthasUtra, 9/9) 12. sarvArthasiddhi 9/9 13. tattvArtha TIkA 9/9 15. sarvArthasiddhi, 9/9 16. arthaprakAzikA, 9/9 18. arthaprakAzikA, 9/9 19. mUlAcAra pradIpa, 3137 21. arthaprakAzikA, 9/9 22. mUlAcAra pradIpa, 3138-40 24. sarvArthasiddhi, 9/9 25. arthaprakAzikA, 9/9 26. mUlAcAra pradIpa, gA.3143-44 30. sarvArthasiddhi, 9/9 32. sarvArthasiddhi, 9/9 33. arthaprakAzikA, 9/9 34. mUlAcAra pradIpa, 3147-48 36. mUlAcAra pradIpa, 3149-50 38. sarvArthasiddhi, 9/9 39. mUlAcAra pradIpa, 3151-52 41. tattvArthavArtika, 9/9 42. mUlAcAra pradIpa, 3153-54 44. mUlAcAra pradIpa, 3155-56 45. arthaprakAzikA, 9/9 49. mUlAcAra pradIpa, 3160 51. mokSazAstra, 9/9 53. arthaprakAzikA, 9/9 54. mUlAcAra pradIpa, 3161-62 55. tattvArthavArtika, 9/9 56. sarvArthasiddhi,9/9 57. arthaprakAzikA, 9/9, pRSTha 414 58. sarvArthasiddhi evaM vArtika 9/9 59. mUlAcAra pradIpa, 3165-66 61. arthaprakAzikA, 9/9 63. sarvArthasiddhi, 9/9 65. mUlAcAra pradIpa, 3171-72 67. mUlAcAra pradIpa, 3174-76 68. sarvArthasiddhi evaM rAjavArtika, 9-19 69.tattvArthasUtra, 9/17 noTaH TippaNI naM. 14, 17, 20, 23, 27, 29, 31, 35, 37, 40, 41, 43, 46, 47, 48, 50, 52, 55, 60, 62,64, 66 ke lie dekheM tatvArtha rAjavArtika adhyAya 9 kA sUtra 9 / 58 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahatapa munidharma ke uttaraguNoM meM bArahatapoM kA mahatvapUrNa sthAna hai; aura icchAoM ke nirodha kA nAma tapa hai| dhavala grantha meM eka sUtra AyA hai - 'icchA nirodhastapaH' icchAoM ke nirodha kA nAma tapa hai tathA tapa se karmoM kI nirjarA hotI hai| tattvArthasUtra meM eka sUtra hai - 'tapasAH nirjarA c|' arthAt tapa se nirjarA bhI hotI hai| anya AcAryoM ne bhI isakA samarthana kiyA hai, jisakI carcA isI adhyAya meM yathA sthAna hai| paNDita ToDaramalajI ne mokSamArgaprakAzaka adhyAya 3 pRSTha 70 para jo cAra prakAra kI icchAoM kA pratipAdana kiyA hai, usakA saMkSipta sAra yaha hai ki - dukha kA lakSaNa AkulatA hai aura AkulatA icchA hone para hotI hai| vaha icchA cAra prakAra kI hai| pahalI icchA - viSaya grahaNa kI icchA - isa icchA-pA~coM indriyoM ke viSaya grahaNa kI bAta hai| jaise - varNa dekhane kI icchA, rAga sunane kI icchA aadi| dUsarI icchA - kaSAya bhAvoM ke anusAra kArya karane kI hotI hai| jaise - krodha se kisI ko pIr3A pahu~cAne kI icchA, kisI kA burA karane kI icchA, mAna se kisI ko nIcA dikhAne kI icchA aadi| tIsarI icchA - pApodaya se utpanna icchA / jaise roga, pIr3A, kSudhA, tRSA Adi hone para unheM dUra karane kI icchaa| cauthI icchA - bAhya nimittoM se hotI hai| isameM uparyukta tInoM icchAoM ke anusAra pravartana karane kI icchA hotI hai| ye cAroM hI icchAyeM duHkhada haiN| samyagjJAna ke bala para inakA nirodha karanA tapa hai| tattvajJAna ke abhyAsa se viSaya-kaSAyoM ko duHkhada mAne binA inakA nirodha saMbhava nahIM hai| 117 anAdikAla se ajJAna avasthA meM ye prANI ina icchAoM ke AdhIna huA inakI pUrti meM parezAna rahA hai| kabhI pUrva puNyodaya se koI eka icchA pUrNa hotI hai to anya aneka icchAyeM utpanna ho jAtI haiN| ataH jJAnIjana tattvajJAna ke sahAre inakA nirodha karane kA jo prayatna karate haiM, vahI tapa hai| vaha tapa mUlataH do prakAra hai| eka bAhya tapa, dUsarA antaraMga tp| ___ "bAhya tapa ke chaha bheda isa prakAra haiM - (1) anazana, (2) avamaudarya, (3)vRttiparisaMkhyAna, (4) rasaparityAga, (5) vivikta zayyAsana aura (6) kaayklesh|" abhyantara tapa ke chaha bheda isa prakAra haiM - (1) prAyazcitta, (2) vinaya, (3) vaiyAvRtya, (4) svAdhyAya, (5) vyutsarga aura (6) dhyAna / 1.2" "bAhya-abhyantara sabhI prakAra ke tapoM meM icchA kA nirodha evaM nijasvarUpa meM pravRtti anivArya hai| yadi kisI kArya meM icchA kI abhivRddhi pAyI jAe to vaha kRtya tapa saMjJA prApta nahIM kara sktaa| vAstavikatA to yaha hai ki jaba taka apane paripUrNa svarUpa kI pratIti aura usameM pravRtti nahIM hogI, tabataka avazya hI icchAoM kI utpatti hogI; ataH icchAoM ke nirodha ke lie nija caitanyasvabhAva kI paripUrNatA kA saMvedana honA ati Avazyaka hai| jaba maiM svabhAva se hI paripUrNa zuddha caitanyasattA hU~ aura mujhameM raMcamAtra kI bhI kamI nahIM hai to maiM para kI AzA kyoM karU~? para se mujhe kucha prApta ho - aisA bhAva bhI mujhameM nahIM hai| "isa prakAra svabhAva sanmukhatA ke cintavana evaM anubhavana se hI icchA kA abhAva sambhava hai| bAhya kA artha hai bAhara se auroM ko dikhAyI de ki yaha tapasvI hai|" __ "bAhya dravya ke avalambana se dUsaroM ko dekhane meM AnevAle tapa bAhya tapa haiN|" ___ "jisa tapa kI sAdhanA zarIra se sambandhita ho yA jisake dvArA zarIra kA mardana ho jAne se indriyoM kA damana ho jAtA hai, vaha bAhya tapa hai|" 59 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha tapa 119 antaraMgatapa "antaraMga tapoM meM prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga (tyAga) aura dhyAna ke bAhya pravartana ko to bAhyatapavat hI jAnanA / bAhya meM anazanAdi bAhya kriyAyeM haiM, usI prakAra inameM bhI jo bAhya kriyAyeM haiM; ve bAhya tapavat hI haiM, isalie prAyazcittAdi bAhya sAdhanoM ko antaraMga tapa nahIM kahate / aise bAhya pravartana hone para jo antaraMga pariNAmoM kI zuddhatA hotI hai usakA nAma antaraMga tapa hai|" ye prAyazcitta Adi antaraMga tapa aMtaHkaraNa ke vyApAra kA avalaMbana lekara hote haiM, isIlie inako antaraMga tapa kahate haiN| ye bAhya dravyoM kI apekSA nahIM rkhte|10 ___ "mana kA niyamana karanevAlA hone se bhI inheM Abhyantara tapa kahate haiN|" 1. prAyazcitta :- pramAdajanya doSa kA parihAra karanA prAyazcitta tapa 118 calate phirate siddhoM se guru "abhyantara tapa ke lie bAhya tapa sAdhana ke rUpa meM hai, ataH abhyantara tapa pradhAna hai| yaha abhyantara tapa zubha aura zuddha pariNAmoM se yukta rahatA hai, isake binA bAhya tapa karma-nirjarA karane meM asamartha hai|" "bAhya tapa zuddhopayoga bar3hAne ko karate haiN| zuddhopayoga nirjarA kA kAraNa hai, isalie upacAra se tapa ko nirjarA kA kAraNa kahA hai|" "jisake dvArA mana meM duSkRta arthAt saMkleza pariNAma utpanna nahIM hote, jisa tapa ke karane se abhyantara tapa meM zraddhA utpanna hotI hai tathA jinase pUrvagRhIta yoga arthAt mahAvrata Adi hIna nahIM hote - isa prakAra ke bAhya tapoM kA anuSThAna karanA caahie|" AtmasAdhaka santoM kA ekamAtra lakSya zuddhopayoga kI abhivRddhi karate hue pUrNatA ko prApta karanA hai| bAhya tapa meM bhI khAne-pIne ityAdi ke vikalpoM se nivRtta hokara zuddhopayoga kI sAdhanA karanA hI uddezya hotA hai; ataH bAhya tapa, abhyantara rAgabhAva kI kamI ke sUcaka bhI haiN| hA~, yadi antaraMga meM rAgabhAva meM kamI nahIM huI ho aura mAnAdi kaSAya ke vazIbhUta hokara bAhya tapa kiye jAyeM, to unheM tapa nahIM kahA jaaegaa| dhyAna rahe, koI bhI abhyantara athavA bAhya tapa samyagdarzana ke binA samIcIna nahIM hotaa| samyagdarzana se rahita mithyAdRSTi ke tapa ko to bAlatapa kahA gayA hai, jo saMvarapUrvaka nirjarA kA kAraNa nahIM hotA / yahI kAraNa hai ki tattvArthasUtra kI sabhI TIkAoM meM tapoM ke svarUpa kA varNana karate hue sabake sAtha 'samyaka' pada lagAne kA nirdeza diyA gayA hai| tapa kA prayojana rAga-dveSa Adi vikAroM ko sadA ke lie dUrakara Atma-parizodhana hai, na ki mAtra deha-damana / tapa ke mAdhyama se Atmazuddhi hetu vikAroM ko tapAyA jAtA hai, na ki zarIra ko| zarIra to Atmazuddhi aura AtmasAdhanA kA mAdhyama mAtra hai| vastutaH jo jJAna-svabhAva kI bhAvanA bhAtA hai, use bAhya tapa svayameva ho jAtA hai aura abhyantara tapa to svayaM AtmA ke jJAna, dhyAna Adi rUpa haiM, jo Atmavizuddhi kA sAkSAt sAdhana hai| ataH tapa ko sAdhaka ke jIvana kI kasauTI mAnA jAtA hai| __ "prAyazcitta zabda do zabdoM se milakara banA hai| prAyaH+citta yahA~ prAyaH zabda kA artha loka hotA hai aura citta zabda kA artha mana hotA hai| jisa jJAna-kriyA ke dvArA sAdharmI aura saMgha meM rahanevAle logoM kA mana apanI tarapha se zuddha ho jAye, usa jJAna kriyA ko prAyazcitta kahate haiN|" ___ "jo jJAnI muni jJAnasvarUpa AtmA kA bArambAra cintana karatA hai aura vikalpAdi pramAdoM se jinakA mana virakta rahatA hai, unake utkRSTa prAyazcitta hotA hai / 14" "jisa jJAna kriyA se pUrva meM kiye pApoM se mana nirdoSa ho jAya vaha prAyazcitta tapa hai| pratisamaya laganevAle antaraMga va bAhya doSoM kI nivRtti karake antaHkaraNazodhana karane ke lie kiyA gayA pazcAttApa yA daNDa rUpa meM upavAsa Adi kA grahaNa prAyazcitta kahalAtA hai| bAhya doSoM kA prAyazcitta pazcAttApa mAtra se ho jAtA hai, para antaraMga doSoM kA prAyazcitta guru ke samakSa AlocanApUrvaka daNDa ko svIkAra kiye binA nahIM hotA / 15 60 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha tapa 120 calate phirate siddhoM se guru "saMvega aura nirveda se yukta aparAdha karanevAle sAdhu apane aparAdha kA nirAkaraNa karane ke lie jo anuSThAna karate haiM, vaha prAyazcitta nAma kA tapa karma hai|" 2. vinayatapaH- ratnatraya ko dhAraNa karanevAle puruSoM ke prati namravRtti dhAraNa karanA vyavahAra se vinaya tapa hai|17 kaSAyoM aura indriyoM kA upazamana karanA nizcaya vinaya tapa hai / 18 mokSamArga meM vinaya kA pradhAna sthAna hai| vaha vinaya do prakAra kI hai - nizcaya vinaya va vyavahAra vinaya / apane ratnatrayarUpa guNa kI vinaya nizcaya vinaya hai aura ratnatrayadhArI sAdhuoM kI vinaya vyavahAra yA upacAra vinaya hai - ye donoM hI atyanta prayojanIya haiN| jJAnaprApti meM guruvinaya atyanta pradhAna hai| sAdhu, AryikA Adi caturvidha saMgha meM paraspara meM vinaya karane sambandhI jo niyama haiM, unheM pAlana karanA vyavahAra vinaya tapa hai| mithyAdRSTiyoM va kuliMgiyoM kI vinaya karanA vinaya mithyAtva hai|19 mokSa ke sAdhanabhUta samyagjJAnAdi meM tathA unake sAdhaka guru Adi meM apanI yogya rIti se satkAra, Adara Adi karanA tathA kaSAya kI nivRtti karanA vinaya-sampannatA bhAvanA hai|20 ___"mumukSujana samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra va samyak tapa ke doSa dUra karane ke lie jo kucha prayatna karate haiM, use vinaya kahate haiN| tathA isa prayatna meM zakti ko chipAkara zakti ke anusAra unheM karate rahanA vinayAcAra hai|" "vinaya mokSa kA dvAra hai, vinaya se saMyama, tapa aura jJAna hotA hai aura vinaya se AcArya va sarvasaMgha kI sevA hotI hai| AcAra aura prAyazcitta ke guNoM kA pragaTa honA, Atmazuddhi, Arjava, mArdava, nirlobhatA, gurusevA, sabako sukhI karanA - ye saba vinaya ke guNa haiN|22" 121 vinaya tapa samajhane meM sAvadhAnI kI vizeSa jarUrata isa kAraNa hai ki - vinaya sabase bar3A dharma, sabase bar3A puNya evaM sabase bar3A pApa bhI hai| vinaya tapa ke rUpa meM sabase bar3A dharma, solahakAraNa bhAvanAoM meM vinayasampannatA sabase bar3A puNya aura vinaya mithyAtva ke rUpa meM ananta saMsAra kA kAraNa hone se sabase bar3A pApa hai| isa kAraNa vinaya ke prayoga meM sajaga rahanA Avazyaka hai| 3. vaiyAvRttya tapa :- jo niryApaka sAdhu vAMchA rahita hokara apanI ceSTA se, upadeza se aura yathAyogya vastu se upasarga pIr3ita tathA jarArogAdi se kSINakAya yatiyoM kA upakAra karatA hai; usake vaiyAvRtya nAmaka vyavahAra tapa hotA hai|23 pravacanasAra gAthA 252 meM kahA hai ki roga se, kSudhA se, tRSA se athavA zrama se AkrAnta zramaNa ko dekhakara niryApaka sAdhu dvArA apanI zakti ke anusAra vaiyAvRtyAdi karanA vyavahAra vaiyAvratatapa hai|24 ___guNoM se adhika, upAdhyAya, tapasvI, durbalasAdhugaNa, kula, saMgha aura manojJatA sahita muniyoM para Apatti ke prasaMga meM vaiyAvRtti karanA vaiyAvrata tapa hai|25 uparyukta sampUrNa Agama uddharaNoM se siddha hai ki zubhopayogI munirAja kisI bhI prakAra ke pratyupakAra kI apekSA binA rogAdi se pIr3ita munirAja kI sevA Adi karake unheM dharma meM sthira citta rakhane hetu jo vaiyAvRtya Adi karate/karAte haiM vaha vaiyAvrata tapa haiN| caraNAnuyoga ke kathanAnusAra vaiyAvRttya nAmaka tapa mukhyatA se bImAra yA samAdhimaraNa dhAraNa karane vAle una muniyoM ko hotA hai, jinako nirantara dUsaroM se sevA na karAne kI bhAvanA rahatI hai| ve nahIM cAhate ki unakI koI sevA kre| yahI unakA vaiyAvRttya tapa hai| vaiyAvRtti karAne kI icchA ke nirodha binA use tapa saMjJA kaise mila sakatI hai? 61 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha tapa 122 calate phirate siddhoM se guru 'icchAnirodhastapaH' sUtra ke anusAra icchAoM kA nirodha hI to tapa hai| ___muni ke ayogya kArya niSiddha vyavahAra kahalAte haiN| aise niSiddha kArya munirAja ko anumodanA yogya nahIM haiN| yadi munirAja aise kisI kArya meM saMlagna hote haiM to nizcita hI unakA adha:patana hotA hai| ___AcArya kundakunda ne pravacanasAra gAthA 230 meM niSiddha vyavahAra ke viSaya meM kahA hai ki - "bAla, vRddha, zrAMta arthAt parizramI, thakA huA yA glAna arthAt vyAdhigrasta, rogI, durbala, zramaNa mUla kA cheda jaise na ho, usa prakAra se apane yogya AcaraNa aacro| "bAhya pratikUla paristhitiyoM meM samAdhidhAraka yA sAdhaka muni ko zuddha upayoga se apane zuddha AtmasvarUpa meM pravRtti karanA tathA lokavyavahAra se virakta rahanA utkRSTa nizcaya vaiyAvRttyatapa hai / 26" tAtparya yaha hai ki sUtra meM kathita daza prakAra ke muniyoM kI sevA karanA arthAt unake zarIra sambandhI vyAdhi, duSTa manuSya aura tiryaMcakRta upasarga, kSudhAdi parISaha tathA mithyAtvAdi kI utpatti ho jAye to prAsuka auSadhi, bhojana, vasatikA, kASTha, phalaka, ghAsa kI seja, dharmopadeza Adi dharmopakaraNoM se unakA ilAja karanA / upadeza dekara phira samyaktva grahaNa karAnA ityAdi vyavahAra vaiyAvRttya tapa hai| yaha vyavahAra vaiyAvRttya tapa sevA karane vAle sAdhu ko hotA hai tathA vaiyAvRttya karAne kI icchA kA samAdhidhArI muni dvArA niSedha vartanA vAstavika arthAt nizcaya vaiyAvRttya tapa hai| yadi bhojana, pAnI, auSadhi Adi bAhya sAmagrI nahIM ho to apane zarIra se unakI sevA karanA / kapha, nAsikA mala, mUtra, viSTAdi ko dUra pheMka AnA; unheM jisa prakAra sukha ho, usa prakAra unake zarIra kI sevA Adi karanA / jisa prakAra unakI dharma meM ruci, pravRtti ho jAe, usa prakAra upadeza dekara dhairya dhAraNa karAnA, unake anukUla AcaraNa karanA; vaha samasta vyavahAra vaiyAvRttya tapa hai|27 (1) samAdhi utpanna karAnA, (2) glAni kA nivAraNa, (3) pravacanavAtsalya, (4) asahAyapane kI anubhUti na hone denA, (5) sarvajJa kI AjJA kA paripAlana, (6) nirdoSa ratnatraya kA dAna aura (7) saMyama meM sahayoga karanA - ye vaiyAvRttya ke uddezya haiN| sAdhu sevA ke lie gRhasthoM se prApta sAmagrI ke sambandha meM AcArya amRtacandradeva ne pravacanasAra kI 230 gAthA kI tattvapradIpikA TIkA meM AjJA dI hai ki - "rogI, guru, bAla tathA vRddha zramaNoM kI vaiyAvRttya ke lie zubhopayoga se yukta laukikajanoM ke sAtha bAtacIta nindita nahIM hai| yaha prazastabhUta kahalAtI hai|" 4. svAdhyAya tapa :- "Alasya kA tyAgakara jJAna kI ArAdhanA karanA svAdhyAya tapa hai|" "jinopadiSTa bAraha aMgoM aura caudaha pUrvo kA upadeza karanA, pratipAdana Adi karanA svAdhyAya hai|29" svAdhyAya zabda kI nirukti - sva + adhyAya = svAdhyAya / yahA~ 'sva' se tAtparya AtmA ke lie hitakAraka aura 'adhyAya' kA artha zAstroM kA adhyayana arthAt AtmA ke lie hitakAraka paramAgama zAstroM kA adhyayana karanA svAdhyAya hai| tAtparya yaha hai ki AtmakalyANa ke pAvana uddezya se AtmahitakArI zAstroM kA yogya vidhipUrvakaadhyayana-adhyApana, zravaNamanana, cintavana-upadeza Adi svAdhyAya kahalAtA hai| samyagjJAnarahita pakSopavAsa va mAsopavAsa karanevAle ajJAnI se bhojana karanevAlA svAdhyAya meM tatpara samyagdRSTi pariNAmoM kI vizuddhi adhika kara letA hai|30 ___ bAraha tapoM meM mAtra vyutsarga evaM dhyAna tapa hI svAdhyAya tapa se mahAna mAne gaye haiN| zeSa sabhI tapoM kI tulanA meM svAdhyAya tapa kA vizeSa mahattva Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 calate phirate siddhoM se guru bAraha tapa hai| satzAstra kA vA~canA, manana karanA, upadeza denA Adi svAdhyAya sarvottama tapa mAnA gayA hai| mokSamArga meM isakA bahuta U~cA sthAna hai|" 5. vyutsargatapaH - "bAhya aura abhyantara parigraha kA niyata kAla ke lie sarvatyAga karanA vyutsargatapa kahalAtA hai|32" "deha ko acetana, nazvara aura karma-nirmita samajhakara jo usake poSaNa Adi ke artha koI kArya nahIM karatA; vaha kAyotsarga tapa dhAraka hai|" "kAya Adi paradravyoM meM sthirabhAva arthAt lInatA ko chor3akara, jo AtmA ko nirvikalparUpa se dhyAtA hai; use kAyotsarga kahate haiN|" kAyotsarga meM zarIra kA tyAga hotA hai| jaise pavanaJjaya aura aMjanA kI bhA~ti priyatamA patnI se kucha aparAdha ho jAne para pati ke sAtha eka hI ghara meM rahate hue bhI pati kA prema haTa jAne ke kAraNa vaha tyAgI huI kahI jAtI hai| isIprakAra kAya ko tyAganA to apaghAta hai, kAya ko chor3A nahIM jA sakatA, para usake prati mamatva kA tyAga kiyA jA sakatA hai| ata:kAya ke prati mamatva kA tyAga hI kAyotsarga hai|35 6. dhyAna tapa :- dhyAna kA svarUpa eka jJeya meM jJAna kA ekAgra honA hai| tattvArthasUtra meM kahA bhI hai - 'ekAgracintAnirodho dhyAnaM' jo puruSa dharma meM ekAgracitta karatA hai, usa kAla meM indriya-viSayoM kA vedana nahIM karatA, use hI dharmadhyAna hotA hai| usakA mUla kAraNa saMsAra, deha, bhoga se vairAgya hai| kAraNa ki vairAgya ke binA dharma meM citta sthira nahIM hotaa| AtmA ko 'sva' ke prati apekSA hone para, 'para' kI upekSA hue binA nahIM rahatI - aise 'para' kI upekSA karanevAle ko hI antaraMga meM sthiratA hotI hai| dharmadhyAnavAlA vikAra meM ekAgra nahIM hotA, apitu andara meM jo svayaM eka jJAnamAtra svabhAva hai, use lakSya meM letA hai| dharmadhyAna ke sambandha meM vividha paribhASAyeM jinameM kucha isaprakAra haiM - pharaka dharma se yukta pravRtti dharma dhyAna hai|36 samyagjJAna hI dharmadhyAna hai| jisase dharma kA parijJAna hotA hai, vaha dharmadhyAna kA lakSaNa samajhanA caahie|38 rAga-dveSa tyAga kara sAmyabhAva se yathAsthita jIvAdi padArthoM kA cintavana karanA dharmadhyAna hai|39 __puNya rUpa Azaya ke vaza se tathA zuddha lezyA ke avalambana se aura vastu ke yathArtha svarUpa ke cintavana se utpanna huA dhyAna prazasta dhyAna hai| paMcaparameSThI kI bhakti se tadanakala zubha anuSThAna va pUjA-dAna Adi meM bahiraMga dharmadhyAna hotA hai|49 dharmadhyAna ke cinha :- Agama upadeza va jijJAsA ke anusAra kahe gaye padArthoM kA zraddhAna hotA hai, vaha dharmadhyAna kA liMga (pahacAna) hai| jinazruta kA guNagAna kIrtana, prazaMsA, vinaya, zrutazIla va saMyamarata rahanA ye saba bAteM dharmadhyAna meM hotI haiN|42 bAhyatapa 1. anazanatapa :- indriyoM ke apane-apane viSayoM se haTakara, rAga-dveSa rahita AtmasvarUpa meM basane yA lIna hone se khAdya, svAdya, leha aura peya - ina cAra prakAra ke AhAra kA vidhipUrvaka tyAga karanA upavAsa yA anazana kahalAtA hai| ____ "mana aura indriyoM ko jItakara ihabhava tathA parabhava ke viSaya-sukhoM kI apekSA rahita honA, sAtha hI AtmadhyAna aura svAdhyAya meM lIna rahakara karmakSaya ke lie eka dina, do dina ityAdirUpa kAla-parimANa sahita sahajabhAva se kiyA gayA AhAra-tyAga anazanatapa hai|" ____ munIndroM ne saMkSepa meM indriyoM ko viSayoM meM na jAne dene ko, mana ko apane AtmasvarUpa meM lagAne ko upavAsa kahA hai; isalie jitendriya AhAra karate hue bhI upavAsa sahita hI hote haiN| 63 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha tapa 126 calate phirate siddhoM se guru cAra prakAra ke AhAroM kA tyAga karanA anazana hai| yaha anazana tIna prakAra kA hai - maiM bhojana karU~, bhojana karAU~, bhojana karanevAle ko anumati dU~; isataraha mana meM saMkalpa karanA / maiM AhAra letA hU~, tuma bhojana karo, tuma bhojana pakAo; aisA vacana se kahanA / cAra prakAra ke AhAra ko saMkalpapUrvaka zarIra se grahaNa karanA, hAtha se izArA karake dUsare ko grahaNa karane meM pravRtta karanA, AhAra grahaNa karane ke kArya meM zarIra se sammati denA - aisI jo mana, vacana, kAya kI kriyAe~, una sabakA tyAga karanA anazana hai|"45 kaSAyaviSayAhAro, tyAgo yatra vidhIyate / upavAsaH sa vijJeyaH, zeSaM laMghanakaM viduH / / jahA~ kaSAya, viSaya aura AhAra kA tyAga kiyA jAtA hai, use upavAsa jAnanA; zeSa ko zrIguru laGghana kahate haiN| 2. avamaudarya tapa :- "tRpti ke lie paryApta bhojana meM se caturthAMza yA do-cAra grAsa kama khAnA avamaudarya yA Unodara hai|''47 puruSa kA prAkRtika AhAra battIsa aura striyoM kA aTThAIsa grAsa (kavala) pramANa hotA hai| unameM se eka-eka grAsa kama karate hue, jaba taka eka grAsa yA kaNa mAtra raha jAya, taba taka alpa AhAra grahaNa karanA avamaudarya tapa hai|48 "AhAra kI aticAha se rahita hokara, zAstrokta caryA kI vidhi se yogya, prAsuka, alpa AhAra lenA avamaudarya tapa hai|''49 "saMyama kI vRddhi, nidrA-Alasya kA nAza, vAta-pitta-kapha Adi doSa kA prazamana, santoSa, svAdhyAya Adi sukhapUrvaka hoveM, isake lie thor3A AhAra lenA avamaudarya hai|"50 __jo pitta ke prakopavaza upavAsa karane meM asamartha haiM, unheM Adhe AhAra kI apekSA upavAsa karane meM adhika thakAna AtI hai, jo apane tapa ke mAhAtmya se bhavya jIvoM ko upazAnta karane meM lage haiM, jo apane ra7 udara meM kRmi kI utpatti kA nirodha karanA cAhate haiM aura jo vyAdhijanya vedanA ke nimittabhUta atimAtrA meM bhojana kara lene se svAdhyAya ke bhaMga hone kA bhaya karate haiM, unheM yaha avamaudarya tapa karanA caahie|"51 "jo muni kIrti ke nimitta, mAyAcArI se alpa bhojana karatA hai, usake avamaudarya tapa niSphala hai|''52 "3. vRttiparisaMkhyA tapa :- bhojana, pAtra, ghara, muhallA Adi ko vRtti kahate haiN| isa vRtti kA parimANa yA niyaMtraNa grahaNa karanA vRttiparisaMkhyAna tapa hai|"53 "AzA-tRSNA kA damana karane ke lie eka ghara, sAta ghara, eka-do galI, arddhagrAma, dAtA Adi pravRtti kA vidhAna yA bhojana ke viSaya meM honevAle saMkalpa-vikalpa aura cintAoM kA niyaMtraNa karanA vRtti hai, usameM parisaMkhyAna arthAt maryAdA karanA, gaNanA karanA vRttiparisaMkhyAna nAmaka tapa kahA jAtA hai|"54 vRttiparisaMkhyAna tapa ke uddezya isa prakAra haiM - (1) "indriya aura mana kA nigraha (2) bhojanAdi ke prati rAgavRtti ko dUra karanA (3) AzA-tRSNA kI nivRtti, (4) dhairya guNa kI vRddhi, (5) bhUkha-pyAsa sahana karane kA abhyAsa aura (6) apanI vRttiyoM para kaThora sNym|"55 4. rasaparityAga tapa :- "dUdha, dahI, ghI, tela, gur3a aura lavaNa - ina saba rasoM kA tyAga karanA athavA eka-eka rasa kA tyAga karanA athavA tIkhA, kar3avA, kaSAyalA, khaTTA aura mIThA - ina pA~ca prakAra ke rasoM kA ekadeza yA sarvadeza tyAga karanA / rasa sambandhI lampaTatA ko mana, vacana aura zarIra ke saMkalpa se tyAganA rasaparityAga tapa hai|"56 jo muni saMsAra ke duHkha se taptAyamAna hokara aise vicAra karatA hai ki indriyoM ke viSaya viSasamAna haiM; viSa khAne para to eka hI bAra maratA hai, parantu viSayasevana karane para bahuta janma-maraNa hote haiM - aisA vicAra kara 64 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 calate phirate siddhoM se guru jo nIrasa bhojana karatA hai, usake rasaparityAga tapa nirmala hotA hai| 17 (1) indriyoM ke mada kA nigraha karanA, (2) nidrA ko jItanA, (3) svAdhyAya Adi kI siddhi, (4) prANI saMyama tathA indriya saMyama kI prApti, (5) asaMyama kA nirodha, tathA (6) rasanA - indriya kI svAdavRtti para vijaya kI sAdhanA isa vrata kA uddezya hai| "58 5. viviktazayyAsana tapa:- "apramAdI muni dvArA sone, baiThane va Thaharane ke lie tiryaMcanI, manuSyanI, vikArasahita deviyA~ aura gRhasthoM ke makAnoM meM vAsa karane kA tyAga karanA viviktazayyAsana tapa hai| 159 (1) "sukhapUrvaka AtmasvarUpa meM lIna honA, (2) mana-vacanakAya kI azubhavRttiyoM ko rokanA, (3) brahmacarya kA pAlana, (4) dhyAna aura svAdhyAya meM vRddhikaraNa (5) gamanAgamana kA abhAva hone se jIvoM kI rakSA aura (6) kaSTasahiSNutA / isake cinha haiM / " 6. kAyakleza tapa :- "khar3e rahanA, eka karavaTa se mRta kI taraha sonA, vIrAsana Adi se baiThanA ityAdi aneka prakAra se zAstrAnusAra vivekapUrvaka AtApanAdi dvArA zarIra ko kaSTa denA kAyakleza tapa hai / 61 AtApanayoga, vRkSa ke mUla meM nivAsa, nirAvaraNa zayana aura nAnA prakAra ke Asana ityAdi karanA kAyakleza hai|" "jo muni duHsaha upasarga ko jItanevAlA hai, AtApa-zIta-vAta pIr3ita hokara bhI kheda ko prApta nahIM hotA hai| citta meM kSobha arthAt kleza bhI nahIM karatA hai, usa muni ko kAyakleza nAmaka tapa hotA hai| 162 kAyakleza tapa karane se yaha lAbha hai ki - (1) "deha ke prati upekSAbhAva, (2) parISaha sahana karane kI bhAvanA, (3) zArIrika sukha kI abhilASA kA abhAva, (4) zArIrika kaSTa sahane kI sahanazakti tathA (5) jina mArga kI prabhAvanA hotI hai|"63 zIta, vAta, Atapa, bahuta upavAsa, kSudhA tRSA Adi bAdhAoM ko sahane hetu vIra Adi AsanoM se dhyAna kA abhyAsa kiyA jAtA hai; kyoMki 65 bAraha tapa 129 jisane zItabAdhA Adi aura upavAsa Adi kI bAdhA kA abhyAsa nahIM kiyA hai aura maraNAntika asAtA Adi se khinna huA hai, usake dhyAna nahIM bana sktaa| isa samaya muni yaha cintana karane lage ki jo parISaha, kaSTa Adi haiM, ve AtmA meM nahIM, apitu zarIra meM hote haiM aura yaha zarIra merA nahIM hai / yahI cintavana kAyakleza tapa kA AdhyAtmika AdhAra hai, isase dehAsakti aura dehAbhyAsa ko kama karane kA bala prApta hotA hai| 164 " kAyakleza tapa karane se akasmAt zArIrika kaSTa Ane para sahanazIlatA banI rahatI hai| viSaya-sukhoM meM Asakti nahIM hotI hai tathA dharma kI prabhAvanA hotI hai, ataH kAyakleza tapa karanA caahie| yadi kAyakleza tapa kA anuSThAna nahIM kiyA jAtA hai to dhyAnAdi ke samaya meM sukhazIla vyakti ko dvandva (duHkha yA Apatti) Ane para citta kA samAdhAna nahIM ho sakegA arthAt citta sthira nahIM rahegA / 165 AtmasAdhanA karate hue, yadi aneka prakAra ke kaSTa A par3eM to svarUpAnubhava ke bala se unase nirapekSa rahakara anavaratarUpa se AtmasAdhanA karate rahanA kAyakleza tapa hai| kAyakleza kA mukhya prayojana zarIra ko kaSTa denA na hokara zArIrika kaSTa kI upekSAvRtti evaM nijasvarUpa kI apekSAvRtti hai / "bAhya tapa zrAvakoM aura muniyoM ko sanmArga meM tatpara banAye rakhane ke advitIya sAdhana haiN| zramaNa ko jitendriya banAne meM bAhya tapa kI bhI mahatvapUrNa bhUmikA hotI hai| mana kA saMyamana to sabhI tapoM meM hotA hI hai| bAhya tapa paMcendriya viSaya-sukhoM ke prati udAsInatA lAne, kaSTa - sahiSNu banane, Alasya dUra karane, zarIra se mamatvabhAva dUra karane tathA AtmakalyANa meM pravRtta rahane meM atyadhika sahayogI banate haiN| " "anazana, avamaudarya, vRttiparisaMkhyAna aura rasaparityAga - ina cAra tapoM ke dvArA mukhyarUpa se rasanA indriya para vijaya prApta kI jAtI hai| kAyakleza aura viviktazayyAsana ye do tapa sparzana, ghrANa, cakSu aura Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 calate phirate siddhoM se guru karNendriya - ina cAra indriyoM tathA inake viSayoM ke prati anAsakta banAne meM sahayoga karate haiN|" isa prakAra 12 tapoM kI carcA huii| zeSa phira / OM nmH| 1-2. mUlAcAra, gAthA 346 evaM tattvArthasUtra, 9/19 3. mokSamArgaprakAzaka, pRSTha-231 4. sarvArthasiddhi 9/19 5. anagAra dharmAmRta 7/8 6. bha. A., gAthA-1348/1306 7. mokSamArgaprakAzaka, pR. 230 8. mUlAdhAra 5/161 9. mokSamArgaprakAzaka, pRSTha-232 10. rAjavArtika 9/20 11. sarvAthasiddhi 9/20 12. sarvArthasiddhi 9/20 TIkA 13. anagAra dharmAmRta, 7/37 14. kArtikeyAnuprekSA, gAthA 455 15-16. jainendra siddhAnta koSa, bhAga-3, pRSTha-157 17. dhavalA 13/5, 4, 26/63 18. cAritrasAra, pRSTha 147 19. jainendra siddhAnta koza, bhAga-3, pRSTha 547 20. rAjavArtika, 6/24 21. sAgara dharmAmRta, 7/35 22. bhagavatI A., gA 129-131 23. kArtikeyAnuprekSA gAthA 457 24. pravacanasAra gAthA 247 25. mUlAcAra gAthA 390 va 104 26. kArtikeyAnuprekSA, zloka 460 27 arthaprakAzikA, pRSTha 430-431 28. sarvArthasiddhi, 9/20 29. mUlAcAra, gAthA 511 30. bhagavatI ArA., gA 107-109 31. jainendra siddhAnta koza, bhAga-3, pRSTha 522 32. tatvArthasUtra 9/26 33. amitagatikRta yogasAra.5/52 34. niyamasAra, gAthA 121 35. bhagavatI ArAdhanA TIkA, gAthA 116 36. sa. si. 9/36 rA.vA. 9/32 37. rayaNasAra mUla, gAthA 87 38. bha. A. mU. 1709 39. jJAnasAra-10 40. jJAnArNava 25/8 41. paMcAstikAya tAtparyavRtti 150/217/16 42. dhavalA pu.3/5/4/27/54/55 43. kArtikeyAnuprekSA, gAthA 440 44. kArtikeyAnuprekSA, gAthA 430 45. bhagavatI ArAdhanA TIkA, gAthA-6 46. mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 231 47. rAjavArtika va sarvArthasiddhi 48. mUlAcAra, gAthA 350 TIkA 49. kArtikeyAnuprekSA, gAthA 441 50. sarvArthasiddhi vacanikA, pRSTha 363 51. dhavalA 13/5,4, 26/56 52. kArtikeyAnuprekSA, gAthA 442 53. dhavalA 13/5,4,26/57 54. tattvArthavArtika, sUtra 9/19 55. bhagavatI ArAdhanA TIkA 6/32 56. kArtikeyAnuprekSA, gAthA 446 57. rAjavArtika, dhavalA ityAdi ke AdhAra para 58. mUlAcAra, gAthA 357 59. mUlAcAra vRtti, gAthA 356 60.sarvArtha. evaM tattvArthavArtika 9/19 61. kArtikeyAnuprekSA, gAthA 448 62. mUlAdhAra samIkSA, pRSTha 183 / 63. tattvArthavArtika, pRSTha 626 64. mUlAcAra samIkSA pRSTha 185-186 devagar3ha kSetra ke nikaTa eka aisI nagarI hai| jahA~ dhArmika vAtAvaraNa hamezA apanI carama sImA para rahA hai| vaha jaina samAja kA aisA kendra rahA, jahA~ vibhinna vicAradhArA vAle sAdhu-saMtoM kA AvAgamana banA hI rahatA hai| isa kAraNa vahA~ kI bahusaMkhya jaina samAja meM sAdhu-saMtoM kI bhakti kucha adhika hI hai| vahA~ samAja kA soca hai ki - "gRhasthoM ko muniyoM kI AlocanA kA adhikAra nahIM hai, purANoM meM bhI aisA likhA mila jAtA hai ki cAra roTiyA~ dene ke lie sAdhu kI kyA parIkSA karanA?" yaha saca hai ki cAra roTiyoM ke lie parIkSA nahIM karanA cAhie; parantu vyavahAra samyagdarzana ke nimitta sacce-deva-guru kA yathArtha svarUpa to jAnanA hI hotA hai| anyathA mokSamArga kI zuruAta kaise hogI? kyoMki vyavahAra samyagdarzana meM sacce-deva-guru kI yathArtha zraddhA anivArya hai| aba taka isa bAta kI ora unakA dhyAna hI nahIM gyaa| astuH vahA~ ke aneka vizAlakAya jinamandira isa bAta ke pratIka haiM ki vaha nagarI prAcIna kAla se hI dhana aura dharma se samRddha jainanagarI rahI hai| itanA hI nahIM vahA~ jaina samAja ko abhI bhI dharma se itanA lagAva hai ki zaikSaNika samitiyoM evaM sAmAjika saMgaThanoM kI pArTiyA~ bhI nizcaya aura vyavahAranaya ke nAma se pracalita haiN| bhale hI bahusaMkhya samAja ko nayajJAna kA sUkSma adhyayana nahIM rahA ho, parantu itanA to sabhI jAnate hI haiM ki syAdvAda zailI meM nayoM ke kathana se hI vastu kA svarUpa samajhAyA jAtA hai, phira bhI samajha kI kamI ke kAraNa zrotAoM meM kinhIM ko nizcayanaya kA pakSa ho jAtA hai to kisI ko vyavahAra kA; jabaki jinavANI meM mukhya-gauNa rUpa se donoM nayoM kI carcA kI gaI hai| astu : 66 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 calate phirate siddhoM se guru jahA~ itanA bar3A samAja ho, vahA~ matabheda to svAbhAvika hI hai| eka hI ghara meM pitA-putroM meM, bhAI-bhAI meM, pati-patnI meM matabheda dekhe jAte haiM, phira itane bar3e samAja kI vicAradhArA eka kaise ho sakatI hai? acchI bAta yaha hai ki matabheda ke bAvajUda bhI paraspara meM manabheda nahIM hai| ___vyApAra meM saba sAtha-sAtha rahate haiN| kabhI bhI paraspara meM vaira-virodha nahIM rkhte| matabheda ke bAvajUda bhI sAmUhika dhArmika kAryakramoM meM eka dUsare kA sahayoga bhI karate haiM, parantu sAmAjika cunAvI vAtAvaraNa hI aisA hotA hai ki isameM koI kitanA bhI sAvadhAna rahe, sajaga rahe; phira samAjika ekatA prabhAvita hue binA nahIM rahatI; kyoMki cunAvI bhUta hI aisA hotA hai, jo sara para car3hakara bolatA hai| isakAraNa kabhI-kabhI halke hathakaNDe apanAnA bhI asvAbhAvika nahIM hai| pariNAmasvarUpa vAtAvaraNa meM kSaNika/ kiMcit kar3avAhaTa ho jAtI hai| nizcaya evaM vyavahAranaya evaM dharma ke vividha rUpa 133 jinavANI ke rahasya ko jAno, kyoMki jinavANI kI prarUpaNA donoM nayoM se huI hai| isa kAraNa donoM nayoM kA jinavANI meM apanA-apanA mahattvapUrNa sthAna hai| ataH hama nayoM kI pArTiyA~ banA kara inheM rAga-dveSa kA kAraNa na bnaayeN| yaha sunakara zrotAoM ko mArgadarzana bhI milA aura nayoM ko samajhane kI jijJAsA bhI jgii| __ AcArya zrI ne Age kahA - "nizcayanaya aura vyavahAranaya donoM jinavANI mAtA ke do netra haiN| aise kauna mAtR bhakta putra hoMge jo paraspara kI lar3AI meM apanI mAtA ko kAMNA karanA caaheNge|" zrotAoM kI ora se AvAja AI - "isa samAja meM to jinavANI mAtA kA aisA koI kapUta nahIM hai jo jinavANI mA~ ko kAMNA karanA cAhegA? hA~, jaba bAta sAmane A hI gaI to he svAmI! Apa Aja isI viSaya kA spaSTIkaraNa karane kI anukampA kareM, tAki hama saba samAja kA bhrama bhaMga ho jAya aura hama saba ekatA ke sUtra meM aise ba~dha jAyeM jo kabhI TUTane kA nAma bhI na le| ___ AcAryazrI samAja kI niyamita svAdhyAya na karane kI vRtti se suparicita the| ataH nayoM jaise kaThina viSaya ko saralatA se samajhAte hue unhoMne kahA - "dekho, puruSArthasiddhyupAya kI TIkA ke maMgalAcaraNa meM AcAryakalpa paNDita ToDaramalajI ne eka chanda meM hI nizcaya va vyavahAra ke yathArtha svarUpa ko na jAnane vAloM kI tIna taraha kI bhUloM kA ullekha karate hue donoM nayoM kA jo samanvaya kiyA hai, vaha sabake samajhane lAyaka to hai hI, apanI bhUla ko sudhArane ke lie bhI paryApta hai| ve kahate haiM - koI nara nizcaya se AtmA ko zuddha mAna, bhayo hai svacchanda na pichAne nija zuddhatA / koI vyavahAra dAna tapa zIlabhAva ko hI, AtmA kA hita mAna chor3eM nahIM muuddh'taa| usa nagara kA jaina samAja bhI AcAryazrI ke pravacana sunane pratidina devagar3ha to pahu~catA hI thaa| eka madhyastha zrotA se jaba AcAryazrI ko usa nagara kI yaha paristhiti jJAta huI to AcAryazrI ne adhika kucha na kahakara donoM pakSoM ko lakSa meM rakhakara yaha salAha dI ki "jinamaMdiroM ke mukhiyA apane-apane jinamandiroM ke mukhya dvAra para yaha zloka avazya likhAo - "jai jiNamayaMpavajjaha tA mA vavahAraNicchae munnh| ekeNa viNA chijjai titthaM aNNeNa puNa tacca / / ' arthAt yadi jinamata meM pravartana karanA cAhate ho to donoM nayoM meM se kisI ko bhI mata chodd'o| yadi nizcayanaya kA pakSapAtI hokara vyavahAranaya kI upekSA karoge to dharmatIrtha pravartana kA nAza ho jAyegA aura yadi vyavahAra kA pakSapAtI hokara nizcayanaya kI upekSA karoge, chor3a doge to tatvoM kA lopa ho jAyegA / ataH donoM nayoM ke svarUpa ko yathArtha samajhakara 67 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 calate phirate siddhoM se guru koI vyavahAranaya nizcaya ke mAraga ko, bhinna-bhinna jAnakara karai nija uddhRtaa| jAneM jaba nizcaya ke bheda vyavahAra saba, kAraNa ko upacAra mAneM taba buddhatA / / arthAt koI-koI to nizcayanaya se AtmA ke zuddha svarUpa ko sunakara abhI azuddhAvasthA meM hI AtmA ko paramAtmA jaisA zuddha mAnakara svachanda ho jAte haiN| dUsare, kucha loga vyavahAranaya se dharma saMjJA ko prApta pUjA-pATha, dAna-puNya tathA zIla, tapa ke zubha bhAvoM meM hI dharmabuddhi se AtmA kA hita mAnakara apanI mUrkhatA-ajJAnatA nahIM chor3ate. AtmA ke vItarAga svabhAvarUpa dharma ko jAnane kA prayatna nahIM krte| tIsare, kucha loga aise haiM jo mAnate to donoM nayoM ko haiM, parantu donoM ke viSayoM ko bhinna-bhinna jAnakara aura svayaM ko nayoM kA jJAtA mAnakara apanI mAna kaSAyavaza udaNDa pravRtti nahIM chodd'te| jaba loga yaha mAneM/samajheM ki nizcaya aura vyavahAra donoM hI naya jinavANI mA~ ke do netra haiN| jaba hameM zuddhAtmA ko jAnanA ho, usa samaya vyavahAranaya ke netra ko baMda karake aura nizcaya ke netra ko khola karake dekhanA hogA tathA jaba AtmA ke bheda-prabhedoM ko jAnanA hogA tathA pApAdi se bacanA hogA to vyavahAranaya se kAraNa ke rUpa meM kahe gaye vyavahAra dharma ko, pUjA-pATha Adi ko apanAnA hogaa|" tAtparya yaha hai ki AtmA se paramAtmA banane ke liye nizcayanaya ke viSayabhUta zuddhAtmA kA Azraya upAdeya hai aura usa zuddhAtmA taka pahu~cane ke lie aura pApoM se bacane ke lie vyavahAranaya kA viSaya sacce devaguru-zAstra kI pUjA, bhakti evaM svAdhyAya anukaraNIya hai| aisA donoM nayoM kA sundara sumela hai| dravyadRSTi meM prayojanabhUta nizcaya-vyavahAranaya __vastutaH to nizcayanaya eka hI hai; parantu prayojanavaza isake do bheda hI kiye haiN| eka - zuddhanizcayanaya, dUsarA - azuddhanizcayanaya / punaH zuddha nizcaya evaM vyavahAranaya evaM dharma ke vividha rUpa ___ 135 nizcayanaya ke tIna bheda haiN| 1. paramazuddhanizcayanaya, 2. sAkSAtazuddhanizcayanaya, 3. ekadezazuddha nizcayanaya / isaprakAra nizcayanaya ke nimnAMkita cAra bheda ho gye| (ka) paramazuddhanizcayanaya - isakA viSaya para va paryAya se rahita abheda akhaNDa nitya vastu hai| ataH isakA koI bheda nahIM hotaa| isa naya kI viSaya vastu hI dRSTi kA viSaya hai, zraddhA kA zraddheya hai| (kha) sAkSAtazuddhanizcayanaya - yaha naya AtmA ko kSAyika bhAvoM se, (kevalajJAnAdi se) sahita batAtA hai| dhyAna rahe, isa dUsare bheda kA eka nAma zuddhanizcayanaya bhI hai, jo mUlanaya ke nAma se milatA-julatA hai, ataH artha samajhane meM sAvadhAnI rkheN| (ga) ekadezazuddhanizcayanaya - isa naya se matizrutajJAnAdiparyAyoM ko jIva kA kahA hai| jaise - matijJAnI jIva, zrutajJAnI jiiv| (gha) azuddhanizcayanaya - yaha naya AtmA ko rAgAdi vikArIbhAvoM se sahita hone se rAgI-dveSI-krodhI Adi kahatA hai| yahA~ jJAtavya hai ki kahIM-kahIM zuddhanizcayanaya ke tInoM bhedoM kA prayoga samudAyarUpa meM bhI huA hai| paramazuddhanizcaya ke alAvA tInoM kA vyavahAranaya ke rUpa meM bhI prayoga kiyA hai| ataH artha samajhane meM sAvadhAnI kI jarUrata hai| ___ vyavahAranaya kA kArya eka akhaNDa vastu meM, guNa-guNI meM, paryAyaparyAyavAna meM bheda karake tathA deha va jIva Adi do bhinna dravyoM meM abheda karake vastusthiti ko spaSTa karanA hai| vyavahAranaya ke bhI mUlataH cAra bheda haiM : 1. upacarita asadbhUta vyavahAranaya - isa naya se saMSleza sambandharahita paradravya strI-putra, parivAra evaM dhanAdi ko apanA kahA jAtA hai| ise na mAnane se svastrI-parastrI kA viveka nahIM rahegA, nijaghara-paraghara, nijadhana-parAyAdhana Adi kA vyavahAra saMbhava na hone se naitikatA kA 68 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 136 calate phirate siddhoM se guru hrAsa hogaa| loka vyavasthA hI bigar3a jaayegii| 2. anupacarita asadbhUta vyavahAranaya - isa naya se saMzleSa sambandha sahita deha ko hI jIva kahA jAtA hai, jise na mAnane se dravyahiMsA se bacAva nahIM ho sakegA arthAt rAkha (bhasma) masalanA aura paMcendriya jIva kA galA dabAnA eka samAna ho jaayegaa| 3. upacarita sadbhUta vyavahAranaya - yaha naya vikAra evaM guNa-guNI meM bheda karake unheM jIva kahatA hai| jaise - rAga kA kartA jIva, krodha kA kartA jIva / ise na mAneM to saMsArI va siddha meM bheda nahIM rahane se caraNAnuyoga va karaNAnuyoga ke viSaya kA kyA hogA? 4. anupacarita sadbhUta vyavahAranaya - paryAya-paryAyavAna guNaguNI meM bheda karanA / jaise - AtmA meM kevalajJAna Adi ananta guNa evaM zaktiyA~ haiN| ise na mAnane se svabhAva kI sAmarthya kA jJAna nahIM hogaa| aba isa viSaya ko yahIM virAma dekara - dharma ke vividha svarUpa evaM bheda-prabheda kI carcA karate haiN| jinAgama meM nizcayadharma-vyavahAradharma, zrAvakadharma-munidharma, ratnatrayadharma, dayAdharma, ahiMsAdharma, uttamakSamAdi dazalakSaNadharma ityAdi aneka prakAra se dharma ke svarUpa ko samajhAyA gayA hai| ina saba vividha rUpoM kA mUlabhAva eka vItarAgatA hI hai| kahA bhI hai - dhammo vatthusahAvo, khamAdibhAvo ya dasaviho dhmmo| rayaNattayaM ca dhammo, jIvANaM rakkhaNaM dhammo / / "vastu kA svabhAva dharma hai; daza prakAra ke kSamAdibhAva bhI dharma haiN| ratnatraya dharma hai aura jIvoM kI rakSA karanA bhI dharma hai|"2 AcArya pUjyapAda kahate haiM - "jo iSTa sthAna (mokSa) meM pahu~cAtA hai, use dharma kahate haiN|" ___ "nija zuddhabhAva kA nAma hI dharma hai| yaha dharma saMsAra meM par3e hue jIvoM kI caturgati ke duHkhoM se rakSA karatA hai|" nizcaya se saMsAra meM girate hue AtmA kI jo rakSA kare vaha vizuddha nizcaya evaM vyavahAranaya evaM dharma ke vividha rUpa jJAna-darzanalakSaNavAlA nijazuddhAtmA kI bhAvanArUpa dharma hai| ___ jahA~ eka ora A. kundakunda ne aSTapAhur3a meM "dhammo dyaavisuddho| dharma dayA karake vizuddha hotA hai aisA kahA hai, vahIM pravacanasAra meM "cArittaM khalu dhammo arthAt cAritra hI nizcaya se dharma hai" - aisA kahA hai|' nizcayanaya se vatthu sahAvo dhammo arthAt vastu kA svabhAva dharma hai yaha kahA hai| zuddha caitanya kA prakAza karanA isakA artha hai; isalie dharma se pariNata AtmA dharma hI hai| mUlagAthA kA bhAvArtha isaprakAra hai - "cAritra hI dharma hai| vaha dharma sAmyabhAvarUpa hai aura moha evaM rAgadveSa rahita AtmA kA pariNAma sAmyabhAva hai|" __ "rAgAdi doSoM se rahita evaM zuddhAtmA kI anubhUti sahita nizcayadharma hotA hai|" ___"rAgAdi samasta doSoM se rahita hokara AtmA kA AtmA meM lIna honA dharma hai|" ___ bhAvapAhur3a gAthA 83 meM bhI kahA hai ki - "moha va kSobharahita arthAt rAga-dveSa va yogoM rahita AtmA kA pariNAma dharma hai|" aise nizcaya dharma ko prApta karane ke lie jisa zrAvaka-muni ke AcaraNa ko jIvana meM apanAyA jAtA hai, vaha nizcaya kA sAdhana vyavahAra dharma hai| isaprakAra nizcaya-vyavahAra dharma kI saMkSipta carcA ke bAda inhIM ke bAre meM vizeSa samajhAte haiN| samyaktvapUrvaka kiye gaye vyavahAradharma se paramparA mokSa prApta hotA hai|' yahA~ dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki vividha vivakSAoM se pratipAdita dharma aneka nahIM haiM, balki dharma to eka vItarAgabhAvarUpa hI hai| dharma ke pratipAdana kI vivakSAe~ aneka haiN| ___ isaprakAra jinAgama meM dharma kI prarUpaNA mukhyataH cAra prakAra se hai - (1) vastusvabhAvarUpa dharma (2) uttamakSamAdika dazalakSaNa dharma, (3) samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa dharma aura (4) jIvarakSArUpa dayA dharma / 69 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 calate phirate siddhoM se guru jinAgama meM samyagdarzana ko dharma kA mUla kahA gayA hai| jisaprakAra vRkSa kA mUla usakI jar3a hai, jar3a ke binA vRkSa kI utpatti, vRddhi aura pUrNatA sambhava nahIM hai, usItaraha samyagdarzanarUpI jar3a ke binA dharma kI utpatti, vRddhi aura pUrNatA sambhava nahIM hai| samyagdarzana ke binA ugra se ugra tapa Adi kI dhArmika kriyAe~ evaM dayA, dAna Adi ke zubhabhAva bhI ananta kaSToM kA nivAraNa karane meM asamartha haiN| AtmasvabhAva kI yathAvat pratIti karanA samyagdarzana hai aura yaha samyagdarzana hI ahiMsA, satya ityAdi samasta dharmoM kA mUla hai| ata: pahale vastusvabhAva kI pratIti dvArA samyagdarzana pragaTa karanA ati Avazyaka hai| nizcaya se zuddha jJAnacetanA pariNAma hI dharma yadi vahA~ nizcaya se vicAra kiyA jAe to ukta cAroM prakAroM meM zuddha cetanArUpa dharma eka hI prakAra kA hai| spaSTIkaraNa isa prakAra hai - (1) vastusvabhAvarUpa dharma - darzana-jJAna cetanA jIvavastu kA svabhAva hai| usa darzana-jJAna-cetanA kA pariNAma zuddha cetanArUpa pariNamita honA hI dharma hai| isaprakAra 'vastu kA svabhAva dharma' - aisA kahane se zuddhacetanArUpa dharma hI prasiddha hotA hai; kyoMki yahI jIva kA svabhAva hai| jIva kI jo dayA, dAna, pUjA, vrata, bhakti kI zubha vRttiyA~ athavA hiMsAdi kI azubha vRttiyA~ uThatIM haiM, ve saba jIva kA svabhAva nahIM hone se inheM adharma kahA hai| dehAdi jar3a kI kriyA to AtmA kara hI nahIM sakatA, kintu zubhapariNAma bhI puNya baMdha kA kAraNa hai, vItarAgatArUpa dharma nhiiN| vastutaH dharma to zuddhacetanAmaya hI hai isakAraNa zubhAzubharUpa vikArI bhAvoM kA honA adharma hai| "maiM jJAtA hI hU~, jJAtA-dRSTApanA hI merA svarUpa hai" - aisI pratItipUrvaka jJAna-darzanamaya cetanA kI zuddhaparyAya ko dharma kahA gayA hai| jitane aMza meM cetanA nirvikArarUpa se pariNamita hotI hai, utane aMza nizcaya evaM vyavahAranaya evaM dharma ke vividha rUpa 139 meM dharma hai aura jitane aMza meM puNya-pApa ke vikArarUpa pariNamita hotI hai, utanA adharma hai| "deha kI kriyA merA svarUpa nahIM hai, jJAtA-dRSTApanA hI merA vAstavika svarUpa hai" - aisA jAnanevAle jJAnI ke bhI nicalI dazA meM puNya-pApa ke pariNAma hote avazya haiM, kintu ve aisA jAnate haiM ki puNya-pApa ke vikAra se rahita zuddhacetanA pariNati meM jitanI sthiratA ho utanA hI dharma hai| (2) uttama kSamAdi dazalakSaNa dharma - AtmA krodhAdi kaSAyarUpa pariNamita na ho aura apane svabhAva meM sthira rahe, yahI uttama kSamAdirUpa dharma hai; isaprakAra uttama kSamAdirUpa dharma kahane se bhI zuddhacetanA ke pariNAmarUpa dharma hI siddha hotA hai; kyoMki usameM zuddha cetanA ke pariNAmoM ko puNya-pApa se chur3Akara jJAnasvabhAva meM hI sthira karanA kahA hai| maiM jJAnasvarUpa jJAtA hU~, mere jJAna meM koI paradravya iSTa-aniSTa nahIM hai, mere jJAna svabhAva meM merA koI zatru athavA mitra nahIM hai, durjana yA sajjana nahIM hai - aise bhAnapUrvaka svarUpa kI sthiratA ho, tabhI uttama kSamA ho sakatI hai| (3) darzana-jJAna-cAritrarUpa dharma - darzana-jJAna-cAritra meM bhI zuddhacetanArUpa dharma hI siddha hotA hai; kyoMki zuddhajJAna-cetanA meM puNyapApa nahIM haiM, zarIrAdi kI kriyA nahIM hai, mAtra zuddhasvabhAva hai aura vahI mUla dharma hai| isaprakAra darzana-jJAna-cAritrarUpa dharma kahane se bhI zuddhacaitanyatva hI siddha huaa| (4) jIvadayArUpa dharma - dayA do prakAra kI hai - 1. sva-dayA, 2. pr-dyaa| 'jIvadayA' ke nAma se loga para-dayArUpa zubharAga meM hI dharma mAna rahe haiN| ve sva-dayA ke yathArthasvarUpa ko nahIM smjhte| krodhAdi kaSAyoM ke vaza hokara AtmA meM rAgAdi kI utpatti rUpa hiMsA na karanA hI vAstavika sva jIvadayA hai / isa apekSA sabase mahAna hiMsA mithyAtva hai| mithyAtva kA tyAga kiye binA kabhI bhI yaha svahiMsA nahIM ruka sktii| __sva-jIva kI hiMsA na karanA hI mukhya sva-jIvadayA hai| rAgAdibhAvoM 70 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 calate phirate siddhoM se guru se jaba krodha kA abhAva hone ke kAraNa parajIva ko mArane kA bhAva bhI nahIM AyA to isameM parajIva kI dayA bhI A gayI; kintu sva-jIva kI dayA AtmA kI pahacAna rUpa samyagdarzana ke binA saMbhava nahIM hai| jo jIva puNyarUpa zubharAga meM dharma mAnatA hai, vaha vikArabhAva ke dvArA svabhAva kI hiMsA karatA hai| 'merA zuddhasvarUpa puNya-pApa rahita haiM' - aisI pahicAna karane ke pazcAt hI sva-dayA ho sakatI hai| jaba vastutaH svarUpa meM sthira ho aura zuddha jJAna-cetanA ke anubhava meM lIna ho, tabhI sva-jIvadayA rUpa dharma hotA hai| isalie isameM bhI cetanA kA zuddhapariNAma hI dharma hai - aisA Azrama meM AyA hai| koI bhI vyakti vAstava meM para-jIva ko na to mAra hI sakatA hai, na jIvita hI kara sakatA hai; ataH rAgAdi bhAva karake svayaM ko duHkhI na karanA hI yathArtha sva-dayA hai| azubhapariNAmoM ke samaya svayaM tIvra duHkhI hotA hai aura dayAdi ke zubhapariNAmoM ke samaya bhI jIva AkulatA kA hI vedana hone se duHkhI rahatA hai, isalie azubha aura zubha donoM bhAvoM se svayaM ko bacAnA hI vAstavika sva jIvadayA hai| jo jIva zuddha jJAnacetanA dvArA svarUpa meM ekAgra huA, usa jIva ke azubhabhAva hote hI nahIM, isalie vahA~ svayaM hI parajIva kI dayA kA pAlana hotA hai| yadi parajIva kI dayA pAlana karane ke zubharAga meM dharma ho to siddhadazA meM jahA~ para kI rakSA rUpa dayA bhAva hai hI nahIM to vahA~ saba jIvoM ke ahiMsA dharma kA astitva kaise saMbhava hogA! isase siddha hotA hai ki zubharAga dharma nahIM hai; vAstavika vItarAga bhAva rUpa dharma kA sambandha to trikAla svayaM ke sAtha hI hotA hai| jo vyakti nizcaya samyagdarzana ke viSayabhUta AtmajJAna aura tattvajJAna se suparicita nahIM hai, jinheM sacce deva-zAstra-guru ke svarUpa kI bhI pahacAna nahIM hai, jo sarvajJatA ke vyApaka svarUpa ko svIkAra nahIM karate / mAtra bAhya kriyAoM ke nirvAha meM dharma samajhakara saMtuSTa rahate haiM aura maiM samyagdRSTi hU~! nizcaya evaM vyavahAranaya evaM dharma ke vividha rUpa - aisA garva se kahate haiM unake bAre meM AcArya amRtacandra kA nimnAMkita kathana dRSTavya hai| "maiM svayaM samyagdRSTi hU~, mujhe kabhI bandha nahIM hotA, aisA mAnakara jinakA mukha garva se U~cA aura pulakita ho rahA hai - aise rAgI jIva bhale hI mahAvratAdi kA AcaraNa kareM tathA samitiyoM kI utkRSTatA kA Alambana kareM, tathApi ve pApI hI haiM; kyoMki ve AtmA aura anAtmA ke jJAna se rahita hone se samyaktvarahita haiN|" mUla kalaza isaprakAra haiN| samyagdRSTiH svayamayamahaM jAtu baMdho na me syAdityuttAnotpulakavadanA rAgiNo'pyAcarantu / AlaMbaMtAM samitiparatAM te yato'dyApi pApA AtmAnAtmAvagamavirahAtsanti samyaktvariktAH / / 137 / / upasaMhAra karate hue AcAryazrI ne kahA - Aja nizcaya-vyavahAranayoM ke mAdhyama se Agama meM varNita dharma ke vividha svarUpoM kI saMkSipta carcA huii| pravacanoM ke dvArA to mAtra cetanA ko jAgRta hI kiyA jA sakatA hai, jijJAsA hI utpanna kI jA sakatI hai| gaharAI se dharma ko samajhane ke lie to pUrvakathita svAdhyAya ke cAroM aMgoM ko apanAnA hogaa| prathama vAMcanA, phira pUMchanA, tatpazcAt anuprekSA arthAt bArambAra vicAra karanA, tadanantara AmnAya arthAt cinhita viSaya kA pATha krnaa| anta meM dharmopadeza dvArA dUsaroM ko samajhAne se apanA bhI svAdhyAya hotA hai, jisase apane tattvajJAna kA parimArjana hotA hai| ataH vidhivata evaM niyamita svAdhyAya avazya kreN| OM nmH| 1. anAgAra dharmAmRta pra.a. pRSTha 18 2. kArtikeyAnuprekSA, gAthA 476 3. sarvAthasiddhi 9/2 4. paramAtmaprakAza 2/68 5. bodhapAhur3a, gAthA-25 6. pravacanasAra gAthA-7-8 7. paMcAstikAya, tAtparyavRtti gAthA-858. bhAvapAhur3a, gAthA-85 9. paramAtmaprakAza 2/3 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrotAoM kI jijJAsA ko dekhate hue AcAryazrI ne Aja kA pravacana bAraha bhAvanAoM para karane kA mana bnaayaa| pravacana prAraMbha karate hue AcAryazrI ne kahA - "vairAgya jananI ye bAraha bhAvanAyeM sAdhuoM ke uttaraguNoM ke rUpa meM to mahattvapUrNa haiM hI, munirAja to pratidina inake mAdhyama se saMsAra, zarIra aura bhogoM kI anityatA, azaraNatA evaM asAratA kA cintana kara apane vairAgya kA poSaNa karate hue Atma tattva kI nityatA, zaraNabhUtatA aura sArabhUtapane ke cintana se svarUpa meM sthira hone kA puruSArtha karate hI haiM, zrAvakoM ke lie bhI ye bhAvanAyeM saMsAra, zarIra aura bhogoM se udAsa karAne meM, vairAgya bar3hAne meM nimitta banatI haiN| jisataraha agni ko prajvalita karane meM pavana nimitta banatI hai, usI taraha bAraha bhAvanAoM kA cintana-manana vairAgya ke bar3hAne meM nimitta banatA hai| chahaDhAlA kI pA~cavIM DhAla kA smaraNa dilAte hue AcAryazrI ne kahA - "dekho, kavi daulatarAma kahate haiM - ina cintata samasukha jAge, jimi jvalana pavana ke laage| ina bAraha bhAvanAoM kA cintana karane se aisA samatA sukha jAgRta ho jAtA hai jaise havA lagane se agni dahakane lagatI hai|" yahA~ kavi to yaha kaha rahe haiM ki bAraha bhAvanAoM ke cintana se sukha pragaTa hotA hai aura ajJAnI kI hAlata yaha hai ki inheM par3hate hI vaha rone lagatA hai| __ AcAryazrI ne Age kahA - eka vayovRddha bra. dharmacanda the| ve jaba bhI 12 bhAvanAoM kA pATha karate to muzkila se prAraMbha kI do-tIna bhAvanAyeM par3hate hI A~sU bahAne lagate, bhAvuka ho uThate, galA ruMdha jAtA, Age paDha hI nahIM paate| bAraha bhAvanA : sAmAnya vivecana 143 maiMne unheM aisA karate aneka bAra dekhA - eka dina maiMne unase pUchA - bhAI! Apa 12 bhAvanA par3hate-par3hate ro par3ate ho! aisA kyoM? ye bAraha bhAvanAyeM to Ananda jananI haiM, vairAgya varddhanI haiM, inameM rone kA kyA kAma? __ ve bole - "royeM nahIM to kyA kreN| ina bhAvanAoM meM to sApha-sApha likhA hai ki - "maranA sabako eka dina" aura "marateM na bacAve koI" yaha socate hI to ronA A jAtA hai| taba maiMne kahA - "inhIM bAraha bhAvanAoM meM yaha bhI to likhA hai - "ina cintana samasukha jAge, jimi jvalana pavana ke lAge" ye kyoM nahIM par3hate? aura bhI dekho - kyA-kyA likhA hai - paNDita jayacandajI chAbar3A likhate haiM - dravyarUpa kara sarvathira, paryaya thira hai kauna? dravyadRSTi ApA lakho, paryayanaya kari gaunn||' ve bole - "ye bhAvanAyeM to nizcaya vAloM kI haiM aura hama inakA artha bhI to nahIM samajhate / yaha dravya kyA hai? paryAya kyA hai? aura dravyadRSTi kyA hai? svayaM ko kaise dekheM? hamane to jindagI bhara vahI 'rAjA rANA' vAlI bAraha bhAvanA hI par3hI hai, use par3hate haiM to ronA A hI jAtA hai| kyA aise rone se karmoM kI nirjarA nahIM hogI? ____ una brahmacArI bAbA kI bAteM sunakara unakI ajJAnatA aura bholepana para hameM mana hI mana ha~sI to bahuta AI, sAtha meM una para karuNA bhI aaii| ataH hamane gaMbhIra hokara kahA - "bhAI! tuma eka bAra AcAryoM kI likhI bAraha bhAvanAoM ko par3ho! aura dekho! ye bhAvanAyeM kaisI sukhada haiM, vairAgyavarddhaka haiN| ronA to ArtadhyAna haiM aise rone se nirjarA nahIM, pApAsava hotA hai, jabaki 12 bhAvanAoM ko samajha kara par3hane se karmoM kA saMvara hotA hai| aura hA~, suno! tumhArI Ayu aba adhika nahIM hai, pacattara to pAra kara hI cuke ho| ataH isa nizcaya-vyavahAra kI pArTiyoM ke jhamele meM na pdd'o| satya bAta ko samajhane kI koziza kro| kyA bAraha bhAvanA bhI nizcaya vyavahAra vAloM kI alaga-alaga haiN| 72 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha bhAvanA : sAmAnya vivecana 145 144 calate phirate siddhoM se guru jaba brahmacArI bAbA ko yaha samajha meM AyA to ve phira rone lge| hamane pUchA-"aba kyoM rote ho?" to ve bole - mahArAjajI! hama aba isalie rote haiM ki - "hamane aba taka ina pArTiyoM ke cakkara meM apanA manuSyabhava kharAba kara liyA hai| satya samajhane kI koziza hI nahIM kI - aba maraghaTa jAne kA samaya AyA taba ApakI bAta kucha-kucha samajha meM aaii| so aba samajhane kA samaya nahIM rahA, zakti nahIM rhii| aba kyA kareM?" AcArya zrI ne kahA ki - "hamane bAbAjI ko AzvAsana diyA aura kahA ki ghabarAo mata 'jaba jAga jAo tabhI hai saberA' ataH bhata ko bhUla jAo, vartamAna ko saMbhAlo bhaviSya svayaM saMbhala jaayegaa|" brahmacArI dharmacanda kA udAharaNa dekara jaba AcArya zrI ne zrotAoM ko jAgrata hone kI preraNA dI to adhikAMza zrotAoM ne saMkalpa kiyA ki "aba jo bhI svAdhyAya kareMge, use bhalIbhA~ti samajha-samajhakara hI kareMge tathA tadnusAra hI AcaraNa bhI kreNge| suneMge sabakI; para kareMge vahI jo Agama sammata hogA, vItarAgatA poSaka evaM vairAgyavarddhaka hogaa|" AcAryazrI ne kahA - "bAjAra meM to asalI-nakalI saba taraha ke sikke calate haiM, vahA~ to hama itanA viveka rakhate haiM ki bAjAra meM caleM to calane do, bAjAra meM calate nakalI sikkoM ko rokanA hamArA kAma nahIM, vaha jimmedArI sarakAra kI hai, hameM to itanA dhyAna rakhanA hai ki - ve nakalI sikke hamArI jeba meM nahIM AnA caahie| yadi hamArI jeba meM pakar3e jAyeMge to hameM jela hogii| isItaraha jinavANI ke nAma para yadi koI janavANI calAtA hai to calane do, vItarAga dharma ke nAma para pApa-puNya rUpa rAga calAnA cAhatA hai to calAne do, para dhyAna rakho vaha rAgavarddhaka pApapuNya kA sikkA tumhArI zraddhArUpI jeba meM nahIM AnA caahie| anyathA bhavya hone para bhI mArIci kI bhA~ti eka kor3Akor3I sAgara taka saMsAra meM janma-maraNa karanA hogaa| hA~, to suno! __ kavivara bhAgacandajI ne eka hI chanda meM bAraha bhAvanAoM ko kitane acche DhaMga se likhA hai| ve kahate haiM - jaga hai anitya tAmaiM sarana na vastu koya / tAtai duHkharAsi bhavavAsa kauM nihArie / / eka citta cihna sadA bhinna paradravyani teN| azuciH zarIra meM na ApAbuddhi dhArie / / rAgAdikabhAva karai karma ko bar3hAvai tAteM / saMvara svarUpa hoya karmabandha DArie / / tIna loka mA~hi jina dharma eka durlabha hai| tAteM jina dharma12 ko na chinahU visArie / / 12 uparyukta chanda ko madhura kaMTha se bolate hue AcAryazrI ne apane pravacana meM kahA - "dekho adhyAtmarasika kavi bhAgacaMdajI ne 12 bhAvanAoM ko eka hI chanda meM saMkSepa meM kaise sundara DhaMga se abhivyakta kiyA hai| ve kahate haiM ki__"saMsAra, zarIra aura bhogoM ke svarUpa kA tathA vastu svarUpa ko punaH-punaH cintavana karate rahanA anuprekSA hai| mokSamArga meM vairAgya kI vRddhi ke artha bAraha prakAra kI anuprekSAoM kA kathana jinAgama meM prasiddha hai, inheM vairAgyamayI bAraha bhAvanAe~ kahate haiM; inake bhAne se vyakti zarIra va bhogoM se udAsIna hokara sAmyabhAva meM sthiti pA sakatA hai|14" "zarIrAdInAM svabhAvAnucintanamanuprekSA / arthAt zarIrAdika ke svabhAva kA punaH punaH cintana karanA anuprekSA hai / 15" ___ "karmoM kI nirjarA ke lie asthi-majjAnugata arthAt pUrNarUpa se hRdayaGgama hue zrutajJAna ke parizIlana karane kA nAma anuprekSA hai|16 "apanA aura zarIrAdi kA jahA~-jaisA svabhAva hai, vaisA pahicAnakara, bhrama ko miTAkara, bhalA jAnakara, rAga nahIM karanA aura burA jAnakara dveSa nahIM karane rUpa saccI udAsInatA ke lie yathArtha anityatvAdika kA cintavana karanA hI saccI anuprekSA hai / 17" 73 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru "ina bAraha bhAvanAoM ke abhyAsa se jIvoM kI kaSAyarUpI agni zAnta ho jAtI hai, rAga gala jAtA hai, andhakAra vilIna ho jAtA hai aura hRdaya meM jJAnarUpI dIpaka vikasita ho jAtA hai|8" ___anuprekSAoM kA cintavana karane se saMsAra, zarIra, bhogoM se udAsInabhAvarUpa vairAgya kI utpatti aura vRddhi hotI hai| svarUpa-sthiratA kA puruSArtha aura saMvarapUrvaka nirjarA evaM mokSa kI ora prayANa hotA hai| Asrava bhAvanA meM duHkhada AsravoM kA vicAra karane se saMvara aura nirjarA kA samyak puruSArtha jAgrata hotA hai| ___bodhidurlabha bhAvanA meM ratnatraya kI durlabhatA kA cintana karane se prApta avasara ko na ga~vAne kI bhAvanA utpanna hotI hai| loka bhAvanA meM loka ke svarUpa tathA usameM paribhramaNa ke duHkhoM kA cintana karane se nija caitanya loka meM nivAsa kI preraNA milatI hai| ityAdi aneka uddezyoM kI pUrti ina vairAgyavardhinI bhAvanAoM ke cintana se hotI hai tathA yaha cintana vItarAgatA kI upalabdhi meM sahAyaka hotA hai| "jo bhavya jIva anAdikAla se Aja taka mokSa gaye haiM; aura jo Age mukta hoMge ve saba inhIM bhAvanAoM kA cintavana karake hI hue haiM aura Age hoNge|9" ___"jo dharmadhyAna meM pravRtti karatA hai, usako ye dvAdazAnuprekSA AdhArarUpa haiM; anuprekSA ke bala para dhyAtA dharmadhyAna meM sthira rahatA hai / 20" anuprekSAoM ke cintana se saMsAra, zarIra aura bhogoM kI azaraNatA asAratA Adi kA cintana kara vairAgya ko dRr3ha kiyA jAtA hai| yadyapi munirAja kI bhUmi vairAgya se bhIgI hotI hai, tathApi unake jIvana meM bhI vairAgya kI atyadhika abhivRddhi hetu vairAgyajananI bAraha bhAvanAoM kA cintana Avazyaka hotA hai| chahaDhAlAkAra paNDita daulatarAmajI ke zabdoM meM kaheM to - muni sakalavratI bar3abhAgI, bhava-bhogana teM vairaagii| vairAgya upAvana mAI, cintai anuprekSA bhAI / / bAraha bhAvanA : sAmAnya vivecana 147 ve mahAvratoM ko dhAraNa karane vAle munirAja bar3e bhAgyavAna haiM, jo bhavabhogoM se virakta haiM tathA vairAgya ko puSTa karane ke lie bAraha bhAvanAoM kA cintana karate haiN| __ svAmI kArtikeya ke zabdoM meM 'bhaviyajaNANaMda jaNaNIyo' arthAt bAraha bhAvanAe~ bhavyajIvoM ke lie AnandajananI haiN|29" ___anuprekSA ko bhAvanA kahane kA kAraNa yaha ki - anuprekSA kA artha hotA hai bArambAra cintavana karanA / kisI bhI viSaya kI gaharAI meM jAne ke lie usake svarUpa kA bArambAra vicAra karanA hotA hai| ataH anuprekSA ko bhAvanA zabda se bhI kahA jAtA hai| ukta anuprekSAoM kA cintana bAraha prakAra kA hone se ye bAraha bhAvanA ke nAma se prasiddha hai| ___ anuprekSAoM kA cintana mAtra munirAja hI nahIM, paMcama guNasthAnavartI zrAvaka evaM avirata samyagdRSTi bhI karate haiN| __munirAja kA jIvana to vairAgyamaya hotA hI hai| ataH ve to sahaja vairAgyarUpI mahala ke zikhara ke zikhAmaNi hote haiM; unake jIvana meM to ina bhAvanAoM kA cintana evaM usakA phala pragaTa bhI ho hI jAtA hai, phira bhI vairAgyabhAva kI vizeSa vRddhi ke lie ve inakA cintana karate haiN| samyagdRSTi athavA zrAvaka bhI apane vairAgyabhAva kI vRddhi ke lie ina vairAgyamaya bhAvanAoM kA cintana karate haiN| prathamAnuyoga ke ullekha isa bAta ke sAkSI haiM kisI bhI tIrthaMkara gRhasthadazA kA parityAga kara munidharma aMgIkAra karate haiM, aura ina bAraha-bhAvanAoM kA cintana karate haiN| yadyapi mithyAdRSTi ajJAnI ko bhI inake cintana kA niSedha nahIM hai, tathApi use vastusvarUpa kA samyak bodha na hone se, usake cintana meM samIcInatA nahIM hotii| vaha zarIrAdi kI anityatA, azaraNatA Adi ke cintana se unake prati samabhAva na lAkara deha aura bhogoM kI kSaNabhaMguratA se bhayabhIta hokara duHkhI ho jAte haiN| ataH use sarvaprathama Agama ke AdhAra para satya vastusvarUpa kA nirNaya karanA caahie| 74 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 calate phirate siddhoM se guru dUsarI bAta yaha bhI hai ki ina bAraha bhAvanAoM kA varNana saMvara ke kAraNoM ke antargata AyA hai aura mithyAdRSTi ko saMvara hotA nahIM hai; ataH usake saccI bAraha bhAvanAe~ nahIM hotI haiN| hA~, vaha vastusvarUpa ke nirNaya pUrvaka inake cintana se apane citta meM vairAgyamaya komala pariNAmoM ke dvArA AtmAnubhava kA puruSArtha kare to usake cintana ko niSphala nahIM kahA jA sktaa| ___ "bAraha bhAvanAoM ke cintana meM bhedavijJAna bhI nihita hai| bAraha bhAvanAoM ke krama meM bhedavijJAna kA kramika vikAsa bhI dRSTigocara hotA hai| yadi Arambha kI chaha bhAvanAe~ parasaMyogoM kI asthiratA, pRthaktA evaM malinatA kA sandeza dekara anAdikAlIna paronmukhatA samApta kara, antaronmukha hone ke lie prerita karatI haiM to sAtavIM AsravabhAvanA saMyogAdhIna dRSTi se utpanna honevAlI saMyogI vikAroM se virakti utpanna karatI haiM tathA saMvara, nirjarA, loka, bodhidurlabha aura dharma bhAvanAe~ usa nija zuddhAtmatatva ke prati samarpita hone kA mArga prazasta karatI haiM, jisake Azraya se ratnatrayarUpa saMvarAdi nirmala paryAyeM utpanna hotI haiN|22" ___ anuprekSA ke pahale samyagdarzana honA jarUrI hai, kyoMki samyagdarzana ke binA saccI anuprekSA nahIM ho sakatI / samyagdRSTi jIva ko hI AtmasvabhAva ke anubhavapUrvaka vastusvarUpa kA yathArtha nirNaya hotA hai; isalie zarIrAdi kI anityatA, azaraNatA athavA apavitratA kA cintana use samatAbhAva kA utpAdaka hotA hai evaM AtmasvabhAva kI dRSTipUrvaka vairAgyabhAvamaya vItarAgapariNati kI abhivRddhi hotI hai| ___ AcArya pUjyapAda ne to yahA~ taka kahA hai - "tattvajJAna kI bhAvanApUrvaka Atyantika mokSasukha kI prApti hotI hai|" ajJAnI jIva anuprekSA ke sambandha meM yaha bhUla karatA hai ki vaha deha kI evaM saMyogoM kI anityatA Adi ke cintavana se zarIrAdika ko burA jAna, hitakArI na jAnakara unase udAsa hone ko anuprekSA kahatA hai| so yaha to jaise koI mitra thA taba usase rAga thA aura pazcAt usake avaguNa bAraha bhAvanA : sAmAnya vivecana 149 dekhakara udAsIna huA; usIprakAra pahale zarIrAdika se rAga thA, pazcAt anityAdi avaguNa avalokakara udAsIna huA, parantu aisI udAsInatA to dveSarUpa hai|24 anuprekSAoM kA cintavana sarvathA zubhabhAvAtmaka hI nahIM hai| nizcayanaya se anuprekSA zuddhopayoga aura vyavahAranaya se zubhopayogAtmaka hai| rayaNasAra gAthA 64 meM aisA kahA hai - "bAraha anuprekSAyeM bandhamokSa ke kAraNa svarUpa haiN|" tAtparya yaha hai ki vyavahAranaya se anuprekSA zubhabhAvAtmaka hone se puNyabandha kI kAraNa hai tathA nizcayanaya se anuprekSA zuddhabhAvasvarUpa hone se mokSa kI kAraNa hai| samayasAra kI 320 gAthA kI tAtparyavRtti TIkA meM AcArya jayasena ne zuddhopayoga ko bhI bhAvanArUpa svIkAra kiyA hai| anuprekSA ke ina bAraha bhedoM meM yaha rahasya nihita hai ki saMsArI jIva ke mukhyarUpa se strI-putra, makAna-jAyadAda, rupayA-paisA aura zarIra Adi kA hI saMyoga hai; inameM sarvAdhika najadIka kA saMyogI padArtha zarIra hai| anityabhAvanA meM inakI anityatA, azaraNabhAvanA meM inakI azaraNatA tathA saMsArabhAvanA meM inakI duHkharUpatA va niHsAratA kA cintana kiyA jAtA hai| svayaM meM ekatva aura saMyogoM se bhinnatva kA vicAra kramazaH ekatva aura anyatvabhAvanA meM hotA hai| saMyogoM (zarIra Adi) kI malinatA, apavitratA kA cintana hI azucibhAvanA hai| ukta bhAvanAoM ke cintana kA viSaya yadyapi saMyoga hI hai; tathApi cintana kI dhArA kA svarUpa isa prakAra hai ke saMyogoM se virakti ho, anurakti nhiiN| ataH ye chaha bhAvanAe~ mukhyarUpa se vairAgyotpAdaka haiN| ___Asrava, saMvara aura nirjarA to spaSTarUpa se tattvoM ke nAma haiM; ataH inakA cintana sahaja hI tattvaparaka hotA hai| bodhidurlabha aura dharmabhAvanA meM bhI ratnatrayAdi dharmoM kI carcA hone se inakA cintana bhI tattvaparaka hI hai| lokabhAvanA meM loka kI racanA sambandhI vistAra ko gauNa karake yadi Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 calate phirate siddhoM se guru usake svarUpa para vicAra kiyA jAye to usakA cintana bhI nizcitarUpa se tattvaparaka hI hai| isa prakAra Arambha kI chaha bhAvanAe~ vairAgyotpAdaka evaM anta kI chaha bhAvanAe~ tattvaparaka haiM; parantu ise niyama ke rUpa meM dekhanA ThIka na hogA; kyoMki yaha kathana mukhyatA aura gauNatA kI apekSA se hI hai| vairAgyotpAdaka cintana se bhAvabhUmi tarala ho jAne para, usameM boyA huA tattvacintana kA bIja nirarthaka nahIM jAtA; ugatA hai, bar3hatA hai, phalatA bhI hai aura anta meM pUrNatA ko bhI prApta hotA hai / kaThora-zuSka bhUmi meM boyA gayA bIja nAza ko hI prApta hotA hai, ataH bIja bone ke pahale jamIna ko jotane evaM sIMcane ke zrama ko nirarthaka nahIM mAnA jA sktaa| Arambha kI chaha bhAvanAe~ mukhyarUpa se bhAvabhUmi ko jotane evaM vairAgyarasa se sIMcane kA hI kAma karatI haiM; jo ki Avazyaka hI nahIM, anivArya haiN| isa prakAra hama dekhate haiM ki bAraha bhAvanAoM kI yaha cintanaprakriyA apane Apa meM adbhuta hai, AzcaryakArI hai; kyoMki inameM saMsAra, zarIra aura bhogoM meM lipta jagata ko anantasukhakArI mArga meM pratiSThita karane kA samyak prayoga hai, saphala prayoga hai / 25 svabhAva kI nityatA ke cintanapUrvaka, paryAya ko gauNa karake nitya dravyasvabhAva kA anubhava yA svasaMvedana karanA hI saMvara ke kAraNarUpa anityAnuprekSA hai| nityatA athavA anityatA kA cintana to vikalpAtmaka zubhabhAvarUpa hone se puNyabandha kA hI kAraNa hai| yadyapi anitya Adi anuprekSAoM kA vikalpAtmaka cintana zubhabhAvarUpa hone se puNyabandha kA kAraNa hai tathApi tattvArthasUtra meM ina anuprekSAoM kA varNana jo saMvara ke kAraNoM meM kiyA gayA hai, usakA kAraNa yaha hai ki - zubhabhAvarUpa vikalpAtmaka cintana hotA hai| usI samaya munirAja ke tIna kaSAya caukar3I ke abhAvarUpa zuddhapariNati athavA isa cintana ke abhAvapUrvaka zuddhopayoga hotA hai, vastutaH vahI vAstavika anuprekSA hai aura vaha saMvara kA kAraNa hai| bAraha bhAvanA : sAmAnya vivecana 151 jisa prakAra abhyantara vItarAgapariNati ko nizcayamokSamArga evaM usa bhUmikA meM vartanevAle zubharAga ko vyavahAramokSamArga kahA jAtA hai; usI prakAra anuprekSA ke sandarbha meM bhI samajha lenA caahie| isa sandarbha meM mokSamArgaprakAzaka meM samAgata nimna kathana kA sadaiva smaraNa rakhanA cAhie - "bahuta kyA, itanA samajha lenA ki nizcayadharma to vItarAgabhAva hai, anya nAnA vizeSa bAhyasAdhana kI apekSA upacAra se kiye haiM, unako vyavahAramAtra dharmasaMjJA jaannaa|26" zuddhanizcayanaya se AtmA kA svarUpa sadaiva isa taraha cintavana karanA cAhie ki - "yaha AtmA deva, asura, manuSya aura rAjA Adi ke vikalpoM se rahita hai arthAt zuddhAtmA meM devAdika bheda nahIM haiM, jJAnasvarUpa mAtra hai aura sadA sthira rahanevAlA hai|27 abhI samaya ho gayA hai| agale pravacana meM inheM hI vistAra se kheNge| OM nmH| Aja ke pravacana ne zrotAoM ko jhakajhora diyA thA, unake hRdayoM ko hilA diyA thaa| bAraha bhAvanAoM ke svarUpa aura cintana prakriyA ko zrotAoM ne isa dRSTikoNa se pahalI bAra hI sunA thaa| abhI taka bAraha bhAvanAyeM rote-rote udAsa mana se hI par3hI-sunI jAtI thiiN| 'ika cintana samasukha jAyeM' yaha bhI par3hate to the, para vaha samasukha' kyA hai? isa ora kisI kA dhyAna nahIM gyaa| sabhI zrotA agale pravacana kI utsukatA mana meM saMjoye apane-apane ghara ko prasthAna kara gaye? 1. anitya, 2. azaraNa, 3. saMsAra, 4. ekatva, 5. anyatva, 6. azuci, 7. Asrava 8. saMvara, 9. nirjarA, 10 loka, 11. bodhidurlabha, 12. dharma / 13. kavi zrI bhAgacanda 14. jainendra siddhAnta koza, bhAga-1/71, 15. sarvArthasiddhi, 9/7, 16. dhavalA 9/4,1,55/263/9 17. mokSamArgaprakAzaka,229 18. jJAnArNava bhAvanA adhikAra 192 19. bArasa aNuvekkhA , gAthA 89, 90 20. bhagavatI ArAdhanA, 1874 21. kArtikeyAnuprekSA, gAthA-1 22. bAraha bhAvanA : eka anuzIlana, 15 23. sarvArthasiddhi, 9/7/803 24. mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 229 25. bAraha bhAvanA : eka anuzIlana, 6-7 26. mokSamArgaprakAzaka, pRSTha-233 27. bArasa aNuvekkhA, gAthA-7 76 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 vairAgya jananI bAraha bhAvanAoM para sarala subodha zailI meM hue pUrva pravacanoM ko sunakara zrotAoM meM dina-pratidina ruci aura utsAha bar3ha rahA thaa| isakAraNa zrotA Aja samaya ke pUrva hI A baiThe the| upAdhyAyazrI padhAre, pravacana prAraMbha karate hue unhoMne pUrva meM hue bAraha bhAvanAoM ke viSaya ko hI Age bar3hAte hue eka-eka bhAvanA kA vistAra se samajhAnA prAraMbha kiyaa| 1. anityAnuprekSA - kA spaSTIkaraNa karate hue unhoMne kahA - isa bhAvanA meM sAdhaka aisA vicAra karatA hai ki - "eka AtmA hI nitya hai, saMyoga saba anitya haiN| zarIra aura zarIra se saMbaMdhita dhana, strI, putra Adi saba anitya haiN| pAnI ke bulabule kI bhA~ti kSaNa bhaMgura haiN|" aisI bhAvanA ke cintana se dhana-vaibhava, pati-patnI, putra-mitra Adi anukUla saMyogoM kA viyoga hone para duHkha nahIM hotaa| ve bhogoM ko jUThe bhojana ke samAna tyAga dete haiM tathA avinAzI nija paramAtmA ko bheda-abheda ratnatraya kI bhAvanA dvArA bhAte haiN| isa prakAra ve jaisI avinazvara AtmA ko bhAte haiM; vaisI hI akSaya, ananta sukhasvabhAvavAlI mukta AtmA ko ve prApta kara lete haiN| isa prakAra ke cintana kA nAma adhruva bhAvanA hai|' 2. azaraNAnuprekSA - nizcaya se nija zuddhAtmA kI zaraNarUpatA tathA vyavahAra se paMca parameSThI kI zaraNarUpatA kA aura saMyogoM kI azaraNatA kA cintana karanA azaraNAnuprekSA hai| udAharaNArtha dekhe nimnAMkita chanda - "zuddhAtamaaru paJcaguru, jaga meM saranau doya / moha udaya jiya ke vRthA, Ana kalpanA hoya / / nizcaya se zuddhAtmA aura vyavahAra se paMcaparameSThI zaraNabhUta haiM / ajJAnI bAraha bhAvanA vizeSa vivecana jIva mohavaza inase anya dhana, strI, putra, parivAra aura rAja-pATa ko zaraNa mAnakara unakI zaraNa khojate haiN|"2 / saMsAra meM apanI AtmA ke sivAya apanA aura koI rakSA karanevAlA nahIM hai| vaha svayaM hI karmoM ko khipAkara janma, jarA, maraNAdi ke kaSToM se baca sakatA hai| AtmA ko samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra hI parama zaraNa haiM / saMsArameM bhramaNa karate hue jIvoM ko duHkha se bacane ke lie inake sivAya anya kucha bhI zaraNa nahIM haiN| nizcayaratnatraya se pariNata zuddhAtmadravya aura usakI bahiraMga sahakArI kAraNabhUta paMcaparameSThiyoM kI ArAdhanA - ye donoM hI zaraNabhUta haiM; inase bhinna deva, indra, cakravartI, subhaTa, koTibhaTa aura putrAdi cetana padArtha tathA maMtra-taMtra aura auSadha Adi acetana padArtha zaraNabhUta nahIM haiN| anitya va azaraNa bhAvanA meM antara batAte hue kahA hai ki anitya bhAvanA meM saMyogoM aura paryAyoM ke anitya svabhAva kA cintana hotA hai aura azaraNa bhAvanA meM unake hI azaraNa svabhAva kA cintana hotA hai, jisaprakAra anityasvabhAva ke kAraNa pratyeka vastu pariNamanazIla hai, nitya pariNamana karatI hai; usIprakAra azaraNa svabhAva ke kAraNa kisI vastu ko apane pariNamana ke lie para kI zaraNa meM jAne kI AvazyakatA nahIM hai| para kI zaraNa kI AvazyakatA parataMtratA kI sUcaka hai, jabaki pratyeka vastu pUrNata: svataMtra svayaM apane lie hI zaraNabhUta hai| ___ vyavahAra se anitya bhAvanA kA kendrabindu hai - 'maranA sabako eka dina, apanI apanI bAra' aura azaraNa bhAvanA kA kendrabindu - 'mara" na bacAve koI' - yahI ina donoM kA mUlabhUta antara hai| jisaprakAra kSudhita aura mAMsa ke lobhI balavAna vyAghra ke dvArA daboce gaye mRgazAvaka ke lie koI bhI zaraNa nahIM hotA; usIprakAra janma, jarA, mRtyu aura vyAdhi Adi du:khoM ke madhya meM paribhramaNa karanevAle jIva ko koI bhI zaraNa nahIM hai| yatna se saMcita kiyA huA dhana bhI bhavAntara meM 77 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 calate phirate siddhoM se guru sAtha nahIM jaataa| sukha-du:kha ke mitra bhI maraNa ke samaya rakSA nahIM kara sakate / bandhujana bhI rogoM se ghire jIva kI rakSA karane meM asamartha hote haiN| ekamAtra vItarAga dharma hI zaraNa hai| anya kucha bhI zaraNa nahIM hai; isaprakAra kI bhAvanA karanA azaraNAnuprekSA hai| zrotA vinayapUrvaka pUchatA hai - azaraNAnuprekSA meM paMcaparameSThI evaM dharma ko zaraNa kahA gayA hai to kyA mRtyukAla Ane para ve ise bacAte haiM ? ___AcAryazrI ne kahA - "bhAI ! paMcaparameSThI athavA dharma kI zaraNa kA Azaya yaha nahIM hai ki ve mRtyukAla athavA rogAdi kA abhAva kara dete haiM aura na jJAniyoM dvArA isa uddezya se unakI zaraNa aMgIkAra kI jAtI hai| bAta itanI-sI hai ki paMcaparameSThI athavA nija zuddhAtmA ke Azraya se mRtyukAla athavA rogAdi kI dazA meM honevAle AkulatA-vyAkulatArUpa ArtapariNAma nahIM hote, yahI unakI zaraNa kA prayojana bhI hai| maraNa athavA rogAdirUpa avasthA to jaba, jaisI honI hai, hokara hI rahatI hai; use TAlane meM to indra, ahamindra aura jinendra bhI samartha nahIM hai| azaraNa bhAvanA kA mUla prayojana saMyogoM aura paryAyoM kI azaraNatA kA jJAna karAkara dRSTi ko vahA~ se haTAkara svabhAva-sanmukha le jAnA hai| isI prayojana kI siddhi ke lie saMyogoM aura paryAyoM ko azaraNa batAyA jAtA hai aura isI prayojana kI siddhi ke lie zuddhAtmA aura paMcaparameSThI ko zaraNabhUta yA parama zaraNa batAyA jAtA hai| nija AtmA hI zaraNa hai; usake atirikta anya koI zaraNa nahIM hai| koI jIva anya jIva kI rakSA karane meM samartha nahIM hai, isalie para se rakSA kI AzA karanA vyartha hai| sarvatra-sadaiva eka nija AtmA hI apanA zaraNa hai| AtmA nizcaya se maratA hI nahIM, kyoMki vaha anAdi-ananta hai; aisA svonmukhatApUrvaka cintavana karake samyagdRSTi jIva vItarAgatA kI vRddhi karatA hai, yaha azaraNa bhAvanA hai| 3. saMsArAnuprekSA - caturgati paribhramaNarUpa du:khoM ke evaM paMca- bAraha bhAvanA : vizeSa vivecana 155 parAvartanarUpa saMsAra ke duHkhoM ke cintana pUrvaka saMsAra kI asAratA tathA nija jJAnAnanda svabhAvI AtmA kA sArarUpa cintana karanA saMsAra anuprekSA hai| chahaDhAlA meM kahA hai ki - cahu~gati dukha jIva bhare haiM, parivartana paMca kareM haiN| saba vidhi saMsAra asArA, yAme sukha nAhiM lgaaraa|| bArasANuvekkhA gAthA 24 meM kahA hai ki "yaha jIva jinamArga kI ora dhyAna nahIM detA huA janma, jarA, maraNa, roga aura bhaya se bhare hue paMcaparAvartana rUpa saMsAra meM anAdikAla se bhaTaka rahA hai - aisA vicAra kara jinamArga meM kahe AtmA ke svarUpa kA cintana karanA caahie| ___ pUjyapAdasvAmI ne jo kahA usakA sAra yaha hai ki - "karma-vipAka ke vaza se AtmA ko bhavAntara kI prApti honA saMsAra hai| usakA pA~ca prakAra ke parivartanarUpa se vyAkhyAna hotA hai| usameM aneka yoniyoM aura lAkhoM-karor3oM kuloM se vyApta usa saMsAra meM paribhramaNa karatA huA yaha jIva karmayaMtra se prerita hokara svayaM kA hI pitA, bhAI, putra aura pautra ho jAtA hai; mAtA, bhaginI, bhAryA aura putrI hotA hai; svAmI dAsa ho jAtA hai tathA dAsa svAmI ho jAtA hai| jisaprakAra raMgasthala meM naTa nAnArUpa dhAraNa karatA hai, usIprakAra yaha jIva bhI nAnA yoniyoM meM janma-maraNa karatA hai| bahuta kahane se kyA prayojana, svayaM apanA putra bhI ho jAtA hai| ityAdi rUpa se saMsAra ke svabhAva kA cintana karanA saMsArAnuprekSA hai| kArtikeyAnuprekSA gAthA 73 meM kahA hai ki 'he jIva ! isa saMsAra kA svarUpa jAnakara aura samyak vrata Adi samasta upAyoM se moha ko tyAgakara apane zuddha jJAnamaya svarUpa kA dhyAna karo, isase saMsAra paribhramaNa kA abhAva hotA hai| 4. ekatvAnuprekSA - saMsAra ke bhayaMkara duHkhoM ko maiM akelA hI 78 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 calate phirate siddhoM se guru bhogatA hU~; na koI merA sva hai aura na koI para hai; akelA hI maiM janmatA hU~, akelA hI maratA hU~; merA koI bhI svajana yA parijana, vyAdhi, jarA aura maraNa Adi ke duHkhoM ko dUra nahIM karatA; bandhu aura mitra zmazAna se Age nahIM jaate| basa ! dharma hI merA kabhI sAtha na chor3anevAlA nitya sahAyaka hai| isaprakAra cintavana karanA ekatvAnuprekSA hai| samayasAra, vRhadrvyasaMgraha TIkA, bArasANuvekkhA Adi AdhyAtmika granthoM meM nizcaya se AtmA ke ananta guNAtmaka ekatva svarUpa ko AdhAra banAkara ekatvabhAvanA kA vicAra kiyA gayA hai, jabaki sarvArthasiddhi, mUlAcArapradIpa, bhagavatI ArAdhanA Adi granthoM meM ekatva bhAvanA ke vyAvahArika pakSa ko pragaTa kiyA gayA hai| nizcayanayaparaka ekatvAnuprekSA kA svarUpa batAte hue kahA hai ki 'maiM eka hU~, mamatArahita hU~, zuddha hU~ aura jJAna-darzanasvarUpa hU~, isalie zuddha ekapanA hI upAdeya hai - aisA nirantara cintavana karanA caahie| ekatvanizcaya ko prApta samaya hI loka meM saba jagaha sundara hai; ekatva meM dUsare ke sAtha bandha kI kathA visaMvAda-virodha karanevAlI hai| isalie eka AtmA kA hI Azraya lene yogya hai| "paramAratha taiM AtmA, eka rUpa hI joy| moha nimitta vikalapa ghane, tina nAse ziva hoya / / ekatva bhAvanA meM kahA hai ki yaha AtmA akelA hI zubhAzubha karma bA~dhatA hai, akelA hI dIrgha saMsAra meM bhramaNa karatA hai, akelA hI utpanna hotA hai, akelA hI maratA hai, akelA hI apane karmoM kA phala bhogatA hai, anya koI isakA sAthI nahIM hai|" "jIva tU bhramata sadaiva akelA, saMga sAthI nahIM koI teraa| apanA sukha-duHkha Apahi bhugate, hota kuTumba na bhelaa| svArtha bhaya saba bichari jAta haiM, vighaTa jAta jyoM melA / / jIva tuu.| bAraha bhAvanA : vizeSa vivecana 157 jIvana-maraNa, sukha-du:kha Adi pratyeka sthiti ko jIva akelA hI bhogatA hai, kisI bhI sthiti meM kisI kA sAtha sambhava nahIM hai| vastu kI isI sthiti kA cintana ekatva bhAvanA meM gaharAI se kiyA jAtA hai|"5 eka bAta aura bhI hai ki isa du:khamaya saMsAra meM kahane ke sAthI to bahuta mila jAyeMge, para sagA-sAthI-vAstavika, sAthI koI nahIM hotA; kyoMki vastusthiti ke anusAra koI kisI kA sAtha de nahIM sktaa| ___ ekatvAnuprekSA kA prayojana batAte hue kahA hai ki 'ekatvAnuprekSA kA cintavana karate hue isa jIva kA svajanoM meM prIti kA anubaMdha nahIM hotA aura parajanoM meM dveSa kA anubaMdha nahIM hotA; isalie vaha jIva ni:saMgatA ko prApta hokara mokSa ke lie hI prayatna karatA hai|' pUre prayatna se zarIra se bhinna eka jIva ko jaano| usa jIva ko jAna lene para kSaNa-bhara meM hI zarIra, mitra, strI, dhana, dhAnya, vagairaha sabhI vastue~ heya ho jAtI haiN| 5. anyatvAnuprekSA - zarIrAdi bAhya dravya bhI saba apane se jude haiM aura merA AtmA jJAnadarzanasvarUpa hai, isaprakAra anyatva bhAvanA kA cintavana karanA hI anyatvAnuprekSA hai| nizcayanayaparaka anyatvAnuprekSA kA kathana karate hue kahA hai ki zarIra se anyatva kA cintana karanA anyatvAnuprekSA hai| bandha kI apekSA abheda hone para bhI lakSaNa ke bheda se 'maiM zarIra se anya ha~', zarIra aindriyaka hai, maiM atIndriya haiN| zarIra ajJa hai, maiM jJAtA huuN| zarIra anitya hai, maiM nitya huuN| zarIra Adi-antavAlA hai aura maiM anAdyananta huuN| saMsAra meM paribhramaNa karate hue bhUtakAla se maiMne lAkhoM zarIra dhAraNa kiye haiM, parantu maiM unase bhinna hI huuN| isaprakAra zarIra se hI jaba maiM anya hU~, taba he vatsa ! maiM bAhya padArthoM se bhinna hoU~ to isameM kyA Azcarya hai ? isaprakAra mana kA samAdhAna hone para zarIrAdi meM spRhA utpanna nahIM hotii| 79 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru jo jIva paramArtha se apane svarUpa se deha ko bhinna jAnakara AtmasvarUpa ko setA hai, dhyAna karatA hai, usake anyatva bhAvanA kAryakArI hai| mere putra haiM, merA dhana hai aisA ajJAnI jana kahate haiN| isa saMsAra meM jaba zarIra hI apanA nahIM, taba putra dhanAdi kaise apane ho sakate haiM ? kahA bhI hai jahA~ deha apanI nahIM, tahA~ na apano koya / ghara sampatti para prakaTa ye, para haiM parijana loya / / " tathA - 158 jala-paya jyauM jiya tana melA, pai bhinna-bhinna nahiM bhelA / to prakaTa hue dhana jAmA, kyoM hai ika mili sutarAmA / / ' isa anyatvAnuprekSA kA prayojana yaha hai ki isake cintana se zarIrAdi meM spRhA utpanna nahIM hotI hai aura vairAgya kI vRddhi hone para mokSasukha kI prApti hotI hai| jo AtmasvarUpa ko yathArtha meM zarIra se bhinna jAnakara apanI AtmA kAhI dhyAna karatA hai, usake anyatvAnuprekSA kAryakArI hai| jA tana meM nita jiya vasai, so na Apano hoya / to pratyakSa jo para daraba, kaise apane hoya / / arthAt jisa zarIra meM jIva nitya rahatA hai, jaba vaha zarIra hI apanA nahIM hotA, taba jo paradravya pratyakSa para hai, ve apane kaise ho sakate haiM ? mere na hue ye, maiM inase, ati bhinna akhaNDa nirAlA huuN| nija meM para se anyatya liye, nija samarasa pInevAlA huuN|| " vyavahAranayaparaka anyatvAnuprekSA meM yaha kahA hai ki mAtA-pitA, bhAI, strI Adi bandhujanoM kA samUha apane kArya ke vaza saMbaMdha rakhatA hai, parantu yathArtha meM jIva kA inase koI saMbaMdha nahIM hai arthAt ye saba jIva se jude haiN| 80 bAraha bhAvanA: vizeSa vivecana 6. azuci anuprekSA - vairAgyabhAva ke uddezya se deha ke apAvanasvarUpa ke cintanapUrvaka nija svabhAva kI pavitratA kA cintana karanA hI azucianuprekSA hai| vAstava meM AtmA deha se judA hai, karmoM se rahita hai, ananta sukhoM kA ghara hai, isalie zuddha hai, isaprakAra nirantara bhAvanA karate rahanA yaha azucibhAvanA kA nizcayaparaka cintana hai / jayacandajI chAbar3A kahate haiM - 159 nirmala apanI AtamA, deha apAvana geha / jAni bhavya nija bhAva ko, yA so tajo saneha / / jala meM sevAla (kAI) hai so mala hai yA maila hai, use sevAla kI bhAMti Asrava malarUpa yA mailarUpa anubhava meM Ate haiM, isalie ve azuci haiMapavitra haiM aura bhagavAna AtmA to sadA hI atinirmala caitanyamAtra svabhAvarUpa se jJAyaka hai, isalie atyanta zuci hI hai, pavitra hI hai / vyavahAranayaparaka azuci-anuprekSA meM deha ko durgandhamaya, DarAvanI, malamUtra se bharI, jar3a kahA hai aura kSINa honevAlI tathA vinAzIka svabhAva vAlI kahA hai; isataraha nirantara isakA vicAra karanA vyavahAra azuci bhAvanA hai| 7. AsravAnuprekSA - AsravabhAva azuci haiM, viparIta haiM, adhruva haiM, anitya haiM, azaraNa haiM, duHkha ke kAraNa haiM, duHkharUpa haiM aura duHkha phalavAle haiM- aisA vicAra karanA tathA zubhAzubha AsravabhAvoM se bhinna bhagavAna AtmA atyanta zuci hai, aviparIta svabhAvavAlA hai, dhruva hai, nitya hai, paramazaraNabhUta hai, sukha kA kAraNa hai, sukha svarUpa hai aura sukha rUpa hI phalavAlA hai - aisA cintavana karanA hI yathArtha AsravAnuprekSA hai| paNDita daulatarAmajI kahate haiM ki - jo yogana kI capalAI, tAtaiM hai Asrava bhAI / Asrava dukhakAra ghanere, budhivaMta tinheM niravere / / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha bhAvanA : vizeSa vivecana 160 calate phirate siddhoM se guru pApa ko pApa to sArA jagata jAnatA hai; jJAnI to vaha hai, jo puNya ko bhI pApa jAne / tAtparya yaha hai ki jo pApAsava ke samAna puNyAsrava ko bhI heya mAnatA hai, vahI jJAnI hai| paNDita jayacandajI kahate haiM - Atama kevalajJAnamaya, nizcaya dRSTi nihAra / saba vibhAva pariNAma maya, Asrava bhAva viDAra / / vyavahAranayaparaka AsravAnuprekSA meM sAdhaka yaha ciMtavana karatA hai ki karmoM kA Asrava karanevAlI kriyA se paramparA se bhI nirvANa nahIM ho sakatA hai, isalie saMsAra meM bhaTakAnevAle Asrava heya haiN| AsravabhAva isa loka aura paraloka meM du:khadAyI haiN| mahAnadI ke pravAha ke vega ke samAna tIkSNa haiM tathA indriya, kaSAya aura avratarUpa haiN| kaSAya Adi bhI isa loka meM, vadha, bandha, apayaza aura klezAdika duHkhoM ko utpanna karate haiM tathA paraloka meM nAnAprakAra ke duHkhoM se prajvalita nAnA gatiyoM meM paribhramaNa karAte haiN| isaprakAra Asrava ke doSoM ko cintavana karanA AsravAnuprekSA hai| bhUdharadAsajI kRta bAraha bhAvanA meM kahA ki - moha nIMda ke jora, jagavAsI ghUme sdaa| karmacora cahu~ ora, saravasa lUTe sudha nhiiN|| AsravabhAva du:kha svarUpa haiM, tathA AsravabhAvanA ke cintana se AsravabhAva kA abhAva hokara saMvara hotA hai| tattvArthasUtra meM bhI bAraha bhAvanAoM ko saMvara kA kAraNa kahA hai, ata: AsravabhAvanA bhI saMvara kI kAraNa siddha huii| vAstava meM AsravabhAvanA ke antargata Asrava ke svarUpa kA acchI taraha cintana karake AsravabhAva ke tyAga kI bhAvanA bhAyI jAtI hai| ____ jo muni sAmyabhAva meM lIna hotA huA mohakarma ke udaya se honevAle ina AsravabhAvoM ko tyAgane ke yogya jAnakara unheM chor3a detA hai, usI kI AsravAnuprekSA saphala hai| jIva jaba taka AtmA aura Asrava - ina donoM ke antara aura bheda ko nahIM jAnatA, taba taka vaha ajJAnI rahatA huA krodhAdika AsravoM meM vartatA hai; krodhAdika meM pravartamAna usake karma kA saMcaya hotA hai| vAstava meM isaprakAra jIva ke karmoM kA baMdha sarvajJadevoM ne kahA hai| jaba yaha jIva AtmA kA aura AsravoM kA antara aura bheda jAnatA hai, taba use bandha nahIM hotaa| Asravatattva meM jo hiMsAdirUpa pApAsrava haiM, unheM to heya jAnatA hai tathA jo ahiMsAdi puNyAsrava haiM, unheM upAdeya mAnatA hai; parantu yaha to donoM hI karmabandha ke kAraNa haiM, inameM upAdeyapanA mAnanA hI mithyAdRSTi hai| yaha atyanta Avazyaka hai ki hama AtmA aura AtmA kI hI paryAya meM utpanna moha-rAga-dveSarUpa-puNya-pAparUpa AsravabhAvoM kI paraspara bhinnatA bhalI-bhA~ti jAneM, bhalI-bhA~ti pahicAneM tathA AtmA ke upAdeyatva evaM AsravoM ke heyatva kA nirantara cintana kareM, vicAra kareM; kyoMki nirantara kiyA huA yahI cintana, yahI vicAra Asrava-bhAvanA hai| dhyAna rahe, ukta cintana, vicAra to vyavahAra-Asrava bhAvanA hai| nizcaya-Asrava bhAvanA to AsravabhAvoM se bhinna bhagavAna AtmA ke zraddhAna, jJAna va dhyAnarUpa pariNamana hai| 8. saMvarAnuprekSA - Asrava kA virodha karanA saMvara hai| yaha saMvara sukhasvarUpa hai, sukha kA kAraNa hai tathA moha-rAga-dveSa se viparIta, samyagdarzana-samyagjJAna-samyakcAritramaya hai, ratnatrayasvarUpa hai| mokSa kA kAraNa hai| nizcayagupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya aura cAritra - ye sabhI saMvara ke kAraNa haiM / isa saMvara se navIna karma Ane se rukate haiN| jabaki vyavahAra gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya aura cAritra se mAtra pApa kA saMvara hotA hai aura puNyabaMdha hotA hai| isaprakAra vicAra karanA saMvara bhAvanA hai| 81 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru zuddhanizcaya se to jIva ke saMvara hI nahIM hai; kyoMki zuddhAtmA to para aura paryAya se eka abheda hI hai; isalie saMvara ke vikalpa se rahita AtmA kA nirantara cintavana karanA cAhie / 1962 yaha sAkSAt saMvara vAstava meM zuddha Atmatattva kI upalabdhi se hotA hai aura vaha zuddhAtmatattva kI upalabdhi bhedavijJAna se hI hotI hai| isalie vaha bhedavijJAna atyanta bhAne yogya hai| jayacandajI chAbar3A ne kahA hai - nija svarUpa meM lInatA, nizcaya saMvara jAni / samiti gupti saMjama dharama, kareM pApa kI hAni / / paNDita daulatarAmajI kahate haiM - jina puNya pApa nahiM kInA, Atama anubhava cita dInA / nita hI vidhi Avata roke, saMvara lahi sukha avaloke / / yugalajI ne kahA hai - zubha aura azubha kI jvAlA se, jhulasA hai merA antastala / zItala samakita kiraNeM phUTeM, saMvara se jAge antarbala || vyavahAranayaparaka saMvarAnuprekSA meM mana, vacana, kAya kI zubha pravRttiyoM se azubhopayoga kA saMvara hotA hai aura kevala AtmA ke dhyAnarUpa zuddhopayoga se zubhayoga kA saMvara hotA hai tathA zuddhopayoga se jIva ke dharmadhyAna aura zukladhyAna hote haiM, isalie saMvara kA kAraNa dhyAna hai - aisA niraMtara vicArate rahanA saMvara anuprekSA hai| saMvarAnuprekSA kA mUla prayojana yaha hai ki isakA cintavana karanevAle jIva ke saMvara meM nirantara udyamazIlatA banI rahatI hai aura isase mokSapada kI prApti hotI hai| 9. nirjarAnuprekSA - nirjarAnuprekSA kA svarUpa batAte hue AcArya pUjyapAda kahate haiM ki nirjarA ke guNa-doSoM kA cintana karanA, nirjarAnuprekSA hai| 82 bAraha bhAvanA vizeSa vivecana 163 nizcayanayaparaka nirjarAnuprekSA meM kundakunda svAmI kahate haiM ki zubhAzubhabhAva ke nirodharUpa saMvara aura zuddhopayogarUpa yoga se yukta jo jIva aneka prakAra ke tapa karatA hai; vaha niyama se aneka prakAra ke karmoM kI nirjarA karatA hai| jo sAmyabhAva sukha meM lIna hokara bAra-bAra AtmA kA smaraNa karatA hai, dhyAna karatA hai tathA indriyoM aura kaSAyoM ko jItatA hai; usake utkRSTa nirjarA hotI hai| nija paramAtmAnubhUti ke bala se nirjarA karane ke lie dRSTa, zruta va anubhUta bhogoM kI AkAMkSAdirUpa vibhAvapariNAma ke tyAgarUpa saMvega tathA vairAgya pariNAmoM ke sAtha rahanA nirjarAnuprekSA hai| vyavahAranayaparaka nirjarAnuprekSA meM kahA hai ki nirjarA do prakAra kI hai| eka svakAlapakka aura dUsarI tapa dvArA honevaalii| inameM se pahalI to cAroM gativAle jIvoM ke hotI hai aura dUsarI kevala vratadhArI zrAvaka aura muniyoM ke hotI hai| ahaMkAra aura nidAna rahita jJAnI ke bAraha prakAra ke tapa se tathA vairAgya bhAvanA se nirjarA hotI hai| vedanAvipAka kA nAma nirjarA hai| vaha do prakAra kI hotI hai - abuddhipUrvA aura kuzalamUlA / narakAdi gatiyoM meM karmaphala ke vipAka se utpanna huI jo abuddhipUrvA (savipAka) nirjarA hotI hai, tathA parISaha ke jItane para jo nirjarA hotI hai, vaha kuzalamUlA (avipAka) nirjarA hai, vaha zubhAnubandhA aura nirAnubandhA hotI hai| isa prakAra nirjarA ke guNa doSoM kA cintavana karanA nirjarAnuprekSA hai| paNDita daulatarAmajI kahate haiM - nija kAla pAya vidhi jharanA, tAsoM nija kAja na saranA / tapa kari jo karma khipAvai, soI zivasukha darasAve / / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru 10. lokAnuprekSA - yadyapi lokabhAvanA kI viSayavastu bahuta vistRta hai, tathApi jJAniyoM ne usakA pratipAdana eka-eka chanda meM bhI sArarUpa meM aise atisaMkSepa meM kiyA hai; phira bhI lokabhAvanA kI sampUrNa bhAvanA ko usameM samAhita kara liyA hai| 164 isa dRSTi se kavivara daulatarAmajI kA nimna padya dRSTavya hai - kinahU na karau na dherai ko, SaT dravyamayI na harai ko| so lokamAMhi vina samatA, duHkha sahai jIva nita bhramatA / / chahadravyoM ke samudAyarUpa isa loka ko na to kisI ne banAyA hai, na koI ise dhAraNa kie hai aura na koI isakA vinAza hI kara sakatA hai| isa loka meM yaha AtmA anAdikAla se samatAbhAva ke binA bhramaNa karatA huA ananta duHkha saha rahA hai| kavivara bhUdharadAsajI kahate haiM ki - caudaha rAju utaMga nabha, loka puruSa saMThAna / tAmeM jIva anAdi taiM, bharamata hai bina jJAna / / isa puruSAkAra caudaha rAjU U~ce loka meM yaha jIva AtmajJAna binA anAdikAla se hI bhramaNa kara rahA hai| uparyukta donoM kaviyoM meM tulanA karate haiM to mAtra itanA antara hai ki eka meM samatA ke binA jIva ko duHkhI batAyA hai aura dUsare padya meM samyagjJAna ke binA duHkhI batAyA hai| lokabhAvanA meM chahadravyoM ke samudAyarUpa loka kI bAta evaM loka kI bhaugolika sthiti cintana kA viSaya banatI hai| isa bhAvanA meM mUla bAta loka ke svarUpa kA pratipAdana nahIM, balki samyagjJAna aura samatAbhAva binA jIva ke anAdi se paribhramaNa kI hai, kyoMki samyagjJAna aura samatAbhAva kI ruci jAgRta karanA hI ina bhAvanAoM cintana kA mUla prayojana hai / yaha bAta kavivara maMgatarAyakRta lokabhAvanA meM adhika spaSTa huI hai, jo isaprakAra hai - 83 bAraha bhAvanA vizeSa vivecana 165 "loka aloka akAza mA~hi thira nirAdhAra jAno / puruSarUpa kara kaTi bhaye SaTdravyana soM mAno / / isakA koI na karatA haratA amiTa anAdI hai| jIva ru pudgala nAce yAmeM karma upAdhI hai / pApa-puNya soM jIva jagata meM nita sukha-dukha bharatA / apanI karanI Apa bharai zira aurana ke dharatA / / mohakarma ko nAza meTakara saba jaga kI AzA / nijapada meM thira hoya loka ke zIza karo vAsA / / alokAkAza meM yaha SaTdravyamayI loka nirAdhAra (svayaM ke AdhAra para) sthita hai aura kamara para hAtha rakhe puruSa ke AkAra kA hai| isa loka kA koI bhI kartA harttA nahIM hai; kyoMki yaha anAdi-ananta amiTa hai| isa loka meM karma kI upAdhi ke kAraNa jIva aura pudgala hI nRtya kara rahe haiM, pApa-puNya ke vaza jIva nirantara duHkha-sukha bhoga rahA hai| yadyapi yaha jIva apanI karanI kA phala svayaM hI bhogatA hai; tathApi use dUsaroM ke zira mar3hatA rahatA hai| yaha vRtti hI isake duHkhoM kA, paribhramaNa kA mUla kAraNa hai| ataH he bhavyaprANiyoM! yadi apanA hita cAhate ho to sampUrNa jagata kI sabhI AzAoM ko meTakara aura mohakarma kA nAza karake nija pada meM sthira ho jaao| yadi aisA kara sake to tumhArA AvAsa loka ke zikhara para hogaa| tAtparya yaha hai ki tumheM siddhapada kI prApti hogI; kyoMki siddha bhagavAna hI lokazikhara para vidyamAna siddhazilA para virAjate haiN|" lokabhAvanA kI mUla bhAvanA paNDita jayacaMdajI chAbar3A ke zabdoM meM isaprakAra hai - lokasvarUpa vicArikai AtamarUpa nihAri / paramAratha vyavahAraguNi mithyAbhAva nihAri / / he Atman ! nizcaya - vyavahAra ko acchI taraha samajhakara mithyAbhAvoM Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 calate phirate siddhoM se guru ko dUra kro| chahadravyamayI loka ke svarUpa ko bhalIbhAMti vicAra kara svayaM ko dekho, AtmA kA anubhava kro| AcArya pUjyapAda likhate haiM - ananta alokAkAza ke bahumadhya deza meM sthita loka ke AkArAdika kA varNana karake, usake svabhAva kA anucintana karanA, lokAnuprekSA hai| isaprakAra lokasvarUpa vicAranevAle ke tattvajJAna kI vizuddhi hotI hai| lokabhAvanA ke vyavahAra evaM nizcayanaya kA kathana karate hue svAmI kArtikeya kahate haiM ki - evaM loyasahAvaM, jo jhAyadi uvsmekksbbhaao| so khaviya kammapuMjaM, tasseva sihAmaNI hodi / / arthAt jo puruSa loka ke svabhAva ko jAnakara, upazamabhAva se pariNata hokara ekabhAva apanI AtmA ko dhyAtA hai, vaha karmasamUha kA nAza karatA hai aura loka kA zikhAmaNi hotA hai arthAt mukti ko prApta karatA hai| 11. bodhidurlabhAnuprekSA - ratnatrayarUpa bodhi kI durlabhatA evaM adurlabhatA kA vicAra karake, usa upAya ke prati pravartita honA bodhidurlabha bhAvanA hai| jisa upAya se samyagjJAna kI utpatti ho, usa upAya kI cintA karane ko atyantadurlabha bodhibhAvanA kahate haiM, kyoMki bodhi arthAt samyagjJAna kA pAnA atyanta kaThina hai, kintu samyagjJAna (bodhi) svadravya arthAt nija AtmA ke svabhAva se utpanna hotA hai, isalie sulabha hai, upAdeya hai| paNDita jayacandajI chAbar3A ne kahA bhI hai - bodhi ApakA bhAva hai, nizcaya durlabha naahiN| bhava meM prApati kaThina hai, yaha vyavahAra khaahiN|| arthAt samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa bodhi to AtmA kA svabhAvabhAva hai; ata: nizcaya se durlabha nahIM hai| eka nigoda zarIra meM siddhoM se anantaguNe jIva haiN| isaprakAra sthAvara bAraha bhAvanA : vizeSa vivecana 167 jIvoM se yaha sampUrNa loka bharA huA hai| jisaprakAra bAlU ke samudra meM girI huI vajrasikatA kI kaNikA kA milanA durlabha hai; usIprakAra sthAvara jIvoM se bhare hue bhavasAgara meM trasaparyAya kA milanA atyanta durlabha hai| trasaparyAya meM vikalatrayoM (dvIndriya, trIndriya evaM caturindriyoM) kI bahulatA hai| jisaprakAra guNoM ke samUha meM kRtajJatA kA milanA atidurlabha hai; usIprakAra trasaparyAya meM paMcendriya paryAya kA prApta honA atyanta kaThina hai| paMcendriya paryAya meM bhI pazu, mRga, pakSI aura sarpAdi kI hI bahulatA hai| ata: jisaprakAra caurAhe para par3I huI khoI huI ratnarAzi kA mila jAnA kaThina hai; usIprakAra manuSyaparyAya kA prApta honA ati kaThina hai| ____ yadi eka bAra manuSyaparyAya mila bhI gaI to phira usakA dubArA milanA to itanA kaThina hai ki jitanA jale hue vRkSa ke paramANuoM kA puna: usa vRkSa paryAyarUpI honA kaThina hotA hai| kadAcit isakI prApti punaH ho bhI jAve to bhI uttama deza, uttama kula, svastha indriyA~ aura svastha zarIra kI prApti uttarottara atyanta durlabha samajhanA caahie| isaprakAra ati kaThinatA se prApta dharma ko pAkara bhI viSayasukha meM raMjAyamAna honA bhasma ke lie candana jalA dene ke samAna niSphala hai| kadAcit viSayasukha se virakta huA to bhI tapa kI bhAvanA, dharma kI prabhAvanA aura sahaja samAdhi kA, sukha se maraNarUpa samAdhi kA prApta honA atidurlabha hai| isake hone para hI bodhilAbha saphala hai - aisA vicAra karanA hI bodhidurlabha bhAvanA hai| ___ yadi kAkatAlIyanyAya se ina manuSyagati, Aryatva, tattvazravaNAdi sabakI prApti ho jAe to bhI inake dvArA prApta karanerUpa jo jJAna hai, usake phalabhUta jo zuddhAtmA ke jJAnasvarUpa nirmala dharmadhyAna tathA zukladhyAnarUpa parama-samAdhi hai, vaha durlabha hai| isalie usakI hI nirantara bhAvanA karanI caahie| pahale aprApta samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kA prApta 84 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha bhAvanA : vizeSa vivecana 168 calate phirate siddhoM se guru honA to bodhi kahalAtA hai aura unhIM samyagdarzanAdikoM ko nirvighna anya bhava meM sAtha le jAnA, so samAdhi hai| bodhidurlabhabhAvanA bhAvanA meM ratnatrayarUpa bodhi ko kahIM sulabha to kahIM durlabha batAyA gayA hai - isakA mUla prayojana yaha hai ki yaha AtmA isa SadravyamayI vistRta loka se dRSTi haTAkara jJAnAnandasvabhAvI nijaloka ko jAnakara-pahicAnakara, usI meM jama jAne, rama jAnerUpa ratnatrayarUpa dharmadazA ko zIghrAtizIghra prApta kara ananta sukhI ho| ___apane isa uddezya kI prApti ke lie sarvaprathama upalabdha manuSyaparyAya kI durlabhatA kA bhAna karAyA jAtA hai aura phira usakI sArthakatA ke lie ratnatraya prApta karane kI preraNA dene ke lie ratnatraya kI durlabhatA kA bhAna karAyA jAtA hai| tadartha bharapUra preraNA bhI dI jAtI hai| sAtha hI saMyoga aneka bAra upalabdha ho gaye haiM - yaha batAkara unake prati vidyamAna AkarSaNa ko kama kiyA jAtA hai| kintu jaba yaha jIva bodhilAbha ko atyanta kaThina mAnakara anutsAhita hokara puruSArthahIna hone lagatA hai, to usake utsAha ko jAgRta rakhane ke lie usakI sulabhatA kA jJAna bhI karAyA jAtA hai| __ ata: bodhi kI durlabhatA aura sulabhatA - donoM eka hI uddezya kI pUraka haiN| bodhilAbha svAdhIna hone se sulabha bhI hai aura anAdikAlIna anupalabdhi evaM anabhyAsa ke kAraNa durlabha bhI hai| tAtparya yaha hai ki bodhidurlabhabhAvanA meM bodhi kI durlabhatA batAkara unakI prApti ke lie satarka kiyA jAtA hai aura sulabhatA batAkara usake prati anutsAha ko nirutsAhita kiyA jAtA hai| ___ isaprakAra hama dekhate haiM ki bodhidurlabhabhAvanA ke cintana meM donoM pakSa samAnarUpa se upayogI haiM, Avazyaka haiM, eka-dUsare ke pUraka haiN| ___ bodhidurlabhAnuprekSA kA vicAra karanevAle isa jIva ko bodhi prApta hone para kabhI pramAda nahIM hotaa| isa samyagdarzana-jJAna-cAritra ko saMsAra kI samasta durlabha vastuoM se bhI durlabha jAnakara ina tInoM kA mahA Adara karanA caahie| durlabha paradravyani ko bhAva, so tohi durlabha hai suni raav| jo hai tero jJAna ananta, so nahiM durlabha suno mahanta / / arthAt padArthoM kI pravRtti apane AdhIna na hone se paradravyoM ke bhAva hI vastutaH durlabha haiN| he Atman! terA jo anantajJAnarUpa bhAva hai, vaha kisI bhI rUpa meM durlabha nahIM hai| 12. dharmAnuprekSA - nija bhagavAna AtmA ke Azraya se utpanna honevAle samyagdarzana-jJAna-cAritra kA bArambAra vicAra/cintana karanA dharma bhAvanA yA dharmAnuprekSA hai| jIva nizcayanaya se sAgAra aura anagAra arthAt zrAvaka aura munidharma se bilakula judA hai, isalie rAga-dveSarahita madhyastha pariNAmoM se zuddha svarUpa AtmA kA hI sadA cintana karanA caahie| samatA, mAdhyasthabhAva, zuddhabhAva, vItarAgatA, cAritra aura svabhAva kI ArAdhanA - ina sabako dharma kahA jAtA hai| jo bhAvamoha taiM nyAre, dRga jJAna vratAdika sAre / so dharma jabai jiya dhArai, taba hI sukha acala nihaarai|| darzanamoha va cAritramoha se bhinna jo AtmA ke darzana-jJAna-cAritrabhAva haiM, ve hI dharma haiN| jaba yaha jIva ina dharmoM ko dhAraNa karatA hai tabhI acala sukha ko prApta karatA hai - darza jJAnamaya cetanA, Atama dharma bakhAna / dayA kSamAdika ratanatraya, yAmeM garbhita jAni / / AcArya kundakunda kahate haiM ki - jinadeva ne kahA hai ki zrAvakoM aura muniyoM kA dharma samyaktvasahita hotA hai| jo jIva zrAvakadharma ko chor3akara muniyoM ke dharma kA AcaraNa karatA hai, vaha avazya hI mokSa ko prApta karatA hai| 85 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 calate phirate siddhoM se guru jinendradeva ne jo ahiMsAparamodharmaH batAkara dharma kA lakSaNa ahiMsA kahA hai, satya usakA AdhAra hai, vinaya usakI jar3a hai, kSamA usakA bala hai, brahmacarya se vaha rakSita hai, upazama kI usameM pradhAnatA hai, niyati usakA lakSaNa hai, parigraharahitapanA usakA Alambana hai| isakI prApti nahIM hone se duSkarma-vipAka se utpanna khoTe karma ke phala svarUpa duHkha ko anubhava karate hue jIva anAdi saMsAra meM paribhramaNa karate haiM aura isakA lAbha hone para nAnAprakAra ke abhyudayoM kI prAptipUrvaka mokSa kI prApti honA nizcita hai - aisA cintana karanA dharmasvAkhyAtattvAnuprekSA hai| bhUdharadAsajI kRta bAraha bhAvanA meM kahA hai ki - yAce surataru deya sukha, cintana cintA raina / bina yAce bina ciMtabe, dharma sakala sukha daina / / kalpavRkSa yAcanA karane para phala dete haiM, cintAmaNi ratna se phala prApta karane ke lie usakA cintana karanA par3atA hai, parantu dharma binA mAMge aura binA cintana kie hI saba prakAra se sukhada hai| dharmAnuprekSA kA prayojana batAte hue pUjyapAda svAmI kahate haiM ki dharmAnuprekSA kA cintavana karanevAle isa jIva kA dharmAnurAgavaza usakI prApti ke lie sadA yatna hotA hai| anta meM uparyukta sabhI cintana ke phalasvarUpa prAptavya dharma kA cintana prastuta karate hue DaoN. bhArilla ne bAraha bhAvanA anuzIlana meM kahA hai - anitya bhAvanA meM maraNa kI bAta ko sunakara yaha rAgI prANI surakSA ke aneka upAya karatA hai| jaba yaha apane maraNAdi ko TAlane ke upAyoM kA vicAra karatA hai, taba azaraNa bhAvanA meM yaha batAyA jAtA hai ki viyoga honA saMyogoM kA sahaja svabhAva hai, unheM rokane kA koI upAya nahIM hai| koI aisI davA nahIM, maNi-maMtra-taMtra nahIM, jo tujhe yA tere putrAdi ko marane se bacA leN| bAraha bhAvanA : vizeSa vivecana ___171 taba yaha soca sakatA hai ki na sahI ye saMyoga, dUsare saMyoga to mileMge hI, taba ise saMsAra bhAvanA ke mAdhyama se samajhAte haiM ki saMyogoM meM kahIM bhI sukha nahIM hai, sabhI saMyoga duHkharUpa hI haiN| taba yaha soca sakatA hai ki mila-julakara saba bhoga leMge, usake uttara meM ekatva bhAvanA meM dRDha kiyA jAtA hai ki duHkha mila-bA~Takara nahIM bhoge jA sakate, akele hI bhogane hoNge| isI bAta ko nAsti se anyatva bhAvanA meM dRDha kiyA jAtA hai ki koI sAtha nahIM de sakatA / jaba yaha zarIra hI sAtha nahIM detA to strI-putrAdi parivAra to kyA sAtha deMge? azuci bhAvanA meM kahate haiM ki jisa deha se tU rAga karatA hai, vaha deha atyanta malina hai, mala-mUtra kA ghara hai|| isaprakAra prArambha kI chaha bhAvanAoM meM saMsAra, zarIra aura bhogoM se vairAgya utpanna kiyA jAtA hai, jisase yaha AtmA AtmahitakArI tattvoM ko samajhane ke lie taiyAra hotA hai| ina bhAvanAoM meM dehAdi parapadArthoM se AtmA kI bhinnatA kA jJAna karAke bhedavijJAna kI prathama sIDhI bhI pAra karA dI jAtI hai| jaba yaha AtmA zarIrAdi parapadArthoM se virakta hokara guNa-paryAyarUpa nijadravya kI sImA meM A jAtA hai, taba Asrava bhAvanA meM AtmA meM utpanna honevAle mithyAtvAdi kaSAyabhAvoM kA svarUpa samajhAte haiN| yaha batAte haiM ki AsravabhAva duHkharUpa haiM, du:kha ke kAraNa haiM, malina haiM aura bhagavAna AtmA sukhasvarUpa hai, sukha kA kAraNa hai evaM atyanta pavitra hai| isaprakAra AsravoM se bhI dRSTi haTAkara saMvara-nirjarA bhAvanA meM atIndriya Anandamaya saMvara-nirjarA tattvoM kA parijJAna karAte haiM, unheM prApta karane kI preraNA dete haiN| phira lokabhAvanA meM loka kA svarUpa batAkara bodhidurlabha bhavanA meM yaha batAte haiM ki isa loka meM eka ratnatraya hI durlabha hai aura saba saMyoga to anantabAra prApta hue, para ratnatraya kI prApti nahIM huI, 86 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 calate phirate siddhoM se guru yadi kahI huI hotI to saMsAra se pAra ho gaye hote / anta meM dharma bhAvanA meM yaha batAte haiM ki atyanta durlabha ratnatrayarUpa dharma kI ArAdhanA hI isa manuSyabhava kA sAra hai| manuSyabhava kI sArthakatA ekamAtra trikAlI dhruva AtmA ke Azraya se utpanna samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa ratnatrayadharma kI prApti meM hI hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki bAraha bhAvanAoM kI yaha cintanaprakriyA apane Apa meM adbhuta hai, AzcaryakArI hai| basa, Aja itanA hI, zeSa phir| OM namaH 1. bRhadadravyasaMgraha TIkA, gAthA- 35 3. samayasAra gAthA 73 7. paNDita bhAgacandajI 10. yugalajI 2. paNDita jayacanda chAbar3A 46. paNDita jayacandajI chAbar3A 8- 9. paNDita daulatarAmajI aise sAdhu suguru kaba mili haiM Apa ta aru para ko tAraiM, niSpRhI nirmala haiN| aise sAdhu suguru kaba mili haiM / / 1 / / tila tuSa mAtra saMga nahiM jinake, jJAna-dhyAna guNa bala haiN| aise sAdhu suguru kaba mili haiM // 2 // zAMta digambara mudrA jinakI, mandara tulya acala haiN| aise sAdhu suguru kaba mili haiM ||3|| 'bhAgacanda' tinako nita cAheM, jyoM kamalani ko ali haiN| aise sAdhu suguru kaba mili haiM // 4 // 87 15. AcAryazrI ne cAturmAsa ke antima pravacana meM kahA- "jisakA saMyoga huA hai, usakA viyoga sunizcita hai; kyoMki saMyoga kA viyoga ke sAtha avinAbhAvI sambandha hai| donoM eka sikke ke do pahalU haiN|' jo vyakti jitane jaldI isa parama satya ko samajha legA, svIkAra kara legA vaha utane jaldI saMbhala jaayegaa| phira vaha saMyogoM meM ulajhakara saMyogIbhAva (rAga-dveSa) nahIM kregaa| apanI prApta paryAya kI suvidhAoM kA Atmahita meM sadupayoga kara legA / anyathA zeSa jIvana bhI yoM hI kamAne-khAne aura mauja-mastI meM, aiso ArAma meM binA bhAvI janma kI yojanA banAye vyatIta ho jaayegaa| phira yaha jIva saMsAra sAgara kI caurAsI lAkha yoniyoM meM anantakAla taka gote khAtA rhegaa| hameM patA nahIM ki hamAre jIvana rUpI khilaune meM aura kitanI cAbI zeSa hai, yaha khilaunA calate-calate kaba baMda ho jAyegA? kisI IzvaravAdI kavi ne kitanA acchA siddhAnta samajhAyA hai- 'jitanI cAbI bharI rAma ne utanA cale khilaunA' kitanA prabhAvI hai yaha padya; parantu hama ise eka sine kalAkAra kI bAta samajhakara yoM hI haMsa kara havA meM ur3A dete haiN| isa para gaMbhIratA se vicAra kara zeSa jIvana ko sArthaka karane kI koziza nahIM karate / aba hameM apane jIvana ko pAnI ke bulabule kI bhA~ti kSaNabhaMgura mAnakara eka kSaNa khoe binA agale janma ke bAre meM bhI socanA hogaa| dekho, anukUla saMyogoM meM hama jitane harSita hote haiM, una saMyogoM ke viyoga meM utanA hI duHkha hotA hai| cAra mAha pUrva jaba munisaMgha kA Agamana huA thA, taba Apa loga harSa se phUle nahIM samAye / ve cAra mAha kaba / kaise bIta gaye? kucha patA hI nahIM claa| isa maMgalamaya su-avasara Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 calate phirate siddhoM se guru kA Apa logoM ko jitanA lAbha lenA cAhie thA, nahIM le paaye| isameM muni saMgha kI ora se koI kamI nahIM rhii| munisaMgha ne mere nirdezAnusAra dharmamaya vAtAvaraNa banAkara tattvajJAna kA upadeza dene meM koI kasara nahIM chor3I; parantu Apa loga vizeSakara mahilAyeM pravacanoM ke samaya bhI munisaMgha ke lie AhAra banAne meM ulajhI rahIM, jo sarvathA anucita thaa| isa kAraNa bhI muniyoM kA uddiSTa AhAra badanAma hotA hai| muniyoM ke AhAra ke nimitta kisI ko bhI dhArmika lAbha se vaMcita nahIM rahanA cAhie? astu " isa vyaktigata udbodhana ke uparAnta AcAryazrI ne pUrva niyojita pravacanoM kI zrRMkhalA meM Aja muniyoM ke bheda-prabhedoM kI carcA prAraMbha kii| "dekho, upayoga kI apekSA munirAja ke do bheda haiM - 1. zuddhopayogI muni aura 2. zubhopayogI muni / zuddhopayogI muni nirAsrava haiM aura zubhopayogI sAsrava hai| zuddhopayogI zramaNa ve haiM jo samasta paradravya se nivRtti karake, suvizuddhadarzana-jJAna svabhAvavAle Atmatattva meM ArUDha haiM tathA jo zrAmaNya pariNati kI pratijJA karake bhI kaSAya aMza ke jIvita hone se samasta paradravyoM kI nivRtti karake suvizuddha darzana-jJAna svabhAvavAle Atmatattva meM ArohaNa karane meM asamartha haiM, ataH pramatta guNasthAna meM raha rahe haiN| saMjvalana caukar3I kaSAya ke kAraNa jinakI zakti abhI kuNThita hai, parantu zuddhopayoga bhUmikA meM jAne ke lie atyanta utkaNThita rahate haiN| zubhopayogI muni kA lakSaNa batAte hue pravacanasAra gAthA 246 meM likhA hai - 'jisa zrAmaNya meM arahantAdika ke prati bhakti tathA pravacana karate hue jijJAsu jIvoM ke prati vAtsalya pAyA jAtA hai, usakI municaryA zubhopayogI cAritrarUpa hai| zramaNoM ke prati vandana-namaskAra sahita abhyutthAna aura anugamanarUpa pravRtti karane tathA unakA zrama dUra karane Adi kI rAgacaryA zubhopayogI muni ko nindita nahIM hai| munirAja ke bheda-prabheda vAstava meM ye bheda upayoga kI apekSA haiM, vyakti kI apekSA nhiiN| ve hI munirAja jisa samaya zuddhopayoga se yukta haiM, usa samaya unheM zuddhopayogI saMjJA hai aura jisa samaya ve hI muni zubhopayoga se yukta haiM, usa samaya unheM hI zubhopayogI saMjJA hai| pravacanasAra gAthA 245 kI TIkA meM ullikhita zubhopayoga ke sAtha dharma kA ekArthasamavAya' zabda bhI dhyAna dene yogya hai / tAtparya yaha hai ki ve zramaNa aMtaraMga meM to munipada ke yogya zuddhopayoga aura zuddhapariNita se pravartamAna haiM, tathApi sampUrNarUpa se AtmasvarUpa meM sthiratA ke abhAva meM ve hI zramaNa zubhopayogI kahalAte haiN| 'jo zramaNa zubhopayogI haiM, ve sadA zubhopayogI hI raheM, aisA nahIM hai, kabhI-kabhI zuddhopayogI bhI hote haiM; kintu zubhopayoga kI pradhAnatA kI dRSTi se ve zubhopayogI kahalAte haiN| chaThaveM-sAtaveM guNasthAnavartI eka hI munirAja ke kabhI zuddhopayoga hotA hai tathA kabhI zubhopayoga hotA hai| zuddhopayogI aura zubhopayogI - ye bheda dharma se pariNamita munirAjoM ke haiN| jo nagna digambara haiM, aTThAIsa mUlaguNoM kA pAlana karate haiM, pratyeka antarmuhUrta meM zuddhopayoga meM jAte haiM - aise munirAja jaba sAtaveM guNasthAna meM zuddhopayoga meM jAte haiM, taba zuddhopayogI haiM tathA jaba chaThaveM guNasthAna meM Ate haiM, taba zubhopayogI haiN| __yaha bAta bahuta spaSTa hai ki cAhe ve zuddhopayoga meM ho yA zubhopayoga meM tIna kaSAya caukar3I ke abhAvarUpa nirmala pariNati sadA vidyamAna hone se ve dharmAtmA hI haiM, parama pUjya hI hai|" muniyoM ke pA~ca bheda ___AcAryazrI ne Age kahA - "muniyoM ke pulAka, bakuza, kuzIla, nirgrantha aura snAtaka - aise pA~ca bheda bhI tattvArthasUtra meM kahe haiN| 1. pulAka muni - jo uttaraguNoM kI bhAvanA se to rahita hI hote haiM, mUlaguNoM ke vratoM meM bhI kisI kAla va kisI kSetra meM paripUrNatA ko 88 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munirAja ke bheda-prabheda 177 176 calate phirate siddhoM se guru prApta nahIM karate haiM, unheM pulAka muni kahate haiN| pulAka kA artha hai dhAna arthAt chilakAsahita cAvala / yahA~ azuddhatA ke milApa ke kAraNa sAdhu ko pulAka kahA hai| 2. bakuza muni - jo nirgrantha hote haiM, mUlaguNoM kA akhaNDa pAlana karate haiM, kintu zarIra-pIchI-kamaNDalu-pustakAdi ko saMvArane-sajAne meM jinakA pariNAma rahatA hai, dharma tathA apane yaza-prabhAva ko cAhatA hai, use sAMsArika prayojana ke lie nahIM; apitu saMgha aura dharma kI prabhAvanA ke lie Rddhi kI icchA hotI hai, apanI sAtA banI rahane ko bhalA jAnatA hai, kintu paramArtha se to yaha bhI parigraha hI hai| saMgha aura upakaraNa kA harSa honA cheda hai, usa cheda se mizrita AcaraNasahita hone se bakuza (citakabarA) kahA gayA hai| bakuza sAdhu do prakAra ke hote haiM - upakaraNa bakuza aura zarIra bakuza / jo sundara saje hue pIchI-kamaMDalu upakaraNoM kI AkAMkSA karate haiM, ve upakaraNa bakuza sAdhu haiM tathA jo zarIra kA saMskAra karate haiM, ve zarIra bakuza haiN| 3. kuzIla muni - kuzIla ke do bheda haiM - eka - pratisevanA kuzIla aura dUsarA - kaSAya kuzIla / prati sevanA muni ve haiM - jinake upakaraNa tathA zarIrAdi se bhinnatA yA viraktatA nahIM huI hai; kintu mUlaguNoMuttaraguNoM kI paripUrNatA hai, parantu kabhI-kabhI kisI taraha se uttaraguNoM meM virAdhanA bhI ho jAtI hai| kaSAya kuzIla ve haiM - jinhoMne anya kaSAyoM ke udaya ko to vaza meM kiyA hai, kintu jo saMjvalana kaSAya ke udaya ke AdhIna haiN| 4. nirgrantha muni - jinake anantAnubaMdhI apratyAkhyAna aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyarUpa mohakarma ke udaya kA to abhAva huA hai; kintu saMjvalana kaSAya kA maMda udaya hai, jaise jala meM lAThI DAlane se rekhA-lahara AtI hai, kintu zIghra hI vilIna ho jAtI hai, usIprakAra pradezoM kA tathA upayoga kA manda-manda calanA hotA hai, kintu pragaTa anubhava meM nahIM AtA hai| inakA 11vA~ aura 12vA~ guNasthAna hotA hai| gyArahaveM guNasthAna meM to cAritramohanIya karma kA upazama huA hai, ata: Upara car3ha hI nahIM sakatA hai, giratA hI hai| yadi vaha 10 veM guNasthAna meM Akara maraNa kare to ahamindroM meM jAkara utpanna hotA hai| bArahaveM guNasthAna meM kSapakazreNIvAlA to aMtarmuhUrta ke bAda kevalajJAnakevaladarzana utpanna kara kevalI ho jAtA hai, vaha nirgrantha muni hai| 5. snAtaka - jo sampUrNa ghAtikarmoM kA nAza karake kevalI jina hue, unheM snAtaka kahate haiN| ____ ukta pA~coM hI prakAra ke muni yadyapi vastra, AbharaNa, Ayudha, gRha, kuTumba, dhAnyAdi kA abhAva hone se pUrNa nirgrantha hI haiM, tathApi mohanIyakarma kA sadbhAva hone se pulAka, bakuza, kuzIla sAdhuoM ko antara se pUrNa nirgranthapanA nahIM hai| lekina vyavahAranaya se sabhI ko nirgrantha hI kahate haiN| paramArtha se to samasta mohanIyakarma kA abhAva hone para kSINakaSAyI bArahaveM guNasthAnavartI ke hI nirgranthapanA hotA hai| rAjavArtika meM isa saMbaMdha meM zaMkA karate hue kahA hai ki - "jaise cAritragata bhedoM ke kAraNa gRhastha ko nirgrantha saMjJA nahIM milatI hai, usIprakAra pulAkAdi muniyoM meM bhI utkRSTa-madhyama Adi cAritra ke bheda se nirgranthapanA nahIM banatA hai, phira unheM nirgrantha kaise kahate haiM ? samAdhAna yaha kiyA hai ki jaise brAhmaNa jAti meM bhI AcAraadhyayanAdi ke bheda se bhinnatA hai to bhI brAhmaNapane kI apekSA se sabhI brAhmaNa haiM, usIprakAra yahA~ bhI jaannaa| tattvArthasUtra meM Aye 1. saMyama, 2. zruta, 3. pratisevanA, 4. tIrtha, 5. liMga, 6. lezyA, 7. upapAda aura 8. sthAna - ina ATha anuyogoM dvArA pulAkAdi muniyoM ke kauna-kaunase anuyoga hote haiM? yaha kahate haiM - 89 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munirAja ke bheda-prabheda 179 178 calate phirate siddhoM se guru saMyama - pulAka, bakuza, aura pratisevanA kuzIla sAdhuoM ke sAmAyika aura chedopasthApanA saMyama hote haiN| kaSAya kuzIla sAdhu ke sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi aura sUkSmasAmparAya saMyama hote haiN| nirgrantha aura snAtaka ke eka yathAkhyAta saMyama hI hotA hai| zruta - pulAka, bakuza aura pratisevanAkuzIla - sAdhuoM ke utkRSTatama jJAna dazapUrva kA hotA hai tathA kaSAyakuzIla aura nirgrantha sAdhu caudaha pUrva ke dhArI hote haiM, jaghanyajJAna kI apekSA pulAka muni ko (AcAravastu) 5 samiti, 3 gupti kA jJAna hotA hai; bakuza, kuzIla tathA nirgranthoM ke jaghanyajJAna aSTa pravacanamAtA, (5 samiti, 3 gupti) kA jJAna hotA hai aura snAtaka to kevalI hote hI haiN| pratisevanA - pratisevanA kA artha virAdhanA hai| pulAka muni ke pA~ca mahAvratoM meM se kisI eka vrata meM paravazatA se virAdhanA ho jAtI hai| yadyapi mahAvratoM meM mana-vacana-kAya tathA kRta-kArita-anumodanA se pA~ca pApoM kA tyAga hotA hai; tathApi apanI sAmarthya kI hInatA se pulAka ke kisI bheda meM doSa laga jAtA hai| tIrtha - sabhI tIrthaMkaroM ke dharmazAsana meM pA~coM prakAra ke muni hote hai, koI vaiyAvRtya karatA hai, koI zreNI ArohaNa karatA hai, koI kevalajJAna utpanna karatA hai - ityAdi pravRtti se bAhyaliMga meM antara hotA hai| yathAjAtarUpa nagna digambarapanA sabhI ke hai, isameM bheda nahIM hai| __ lezyA - pulAka, bakuza va pratisevanA kuzIla muniyoM ke aMtima tInoM zubha lezyAe~ hI hotI haiM, inake bAhya pravRtti kA avalambana nahIM rahatA hai, ve apane munipane ke sAdhana meM hI lIna rahate haiN| kaSAya kuzIla ke kApotAdi cAra lezyAe~ hotI hai| anya AcAryoM ke abhiprAya se inake tIna zubha lezyAe~ hI hotI haiN| nirgrantha aura snAtaka ke eka zukla lezyA hI hotI hai| ayogI jina lezyArahita hote haiN| ___ upapAda - pulAka muni kA utkRSTa upapAda janma sahastrAra nAmaka bArahaveM svarga meM 18 sAgara kI utkRSTa Ayu ke dhAraka devoM meM hotA hai| bakuza aura pratisevanA kuzIla muni kA utkRSTa devoM meM hotA hai| kaSAya kuzIla aura gyArahaveM upazAntamoha guNasthAnavAle nirgrantha muniyoM kA utkRSTa upapAda janma 33 sAgara kI AyuvAle sarvArthasiddhi ke devoM meM hotA hai| ina sabhI pulakAdi gyArahaveM guNasthAnavartI taka muniyoM kA jaghanya upapAda do sAgara kI AyuvAle saudharma-IzAna devoM meM hotA hai| bArahaveM guNasthAnavartI nirgrantha evaM snAtaka ko to nirvANa hI hotA hai| ___ sthAna - sAdhuoM ke kaSAyanimittika asaMkhyAta saMyamasthAna hote haiN| pulAka aura kaSAya kuzIla ke sabase jaghanya labdhisthAna hote haiN| ve donoM asaMkhyAta sthAnoM taka eka sAtha jAte haiN| dravyaliMga-bhAvaliMga kA svarUpa jo zramaNa dravyaliMgasahita bhAvaliMga ko dhAraNa karate haiM, ve bhAva kI pradhAnatA se bhAvaliMgI zramaNa kahalAte haiM tathA jo zramaNa bhAvaliMga rahita mAtra dravyaliMga dhAraNa karate haiM, vaha dravyaliMgI zramaNa kahalAte haiN| __ AcArya kundakundadeva ne svayaM bhAvaliMgI sAdhu kA varNana karate hue likhA hai - "jo dehAdi parigraha aura mAnakaSAya se rahita haiM evaM apanI liMga - liMga ke do bheda haiM - 1. dravyaliMga aura 2. bhaavliNg| pulAka, bakuza Adi pA~coM prakAra ke muni bhAvaliMgI hI hote haiM; kyoMki ve samyagdarzanasahita saMyama pAlane meM tatpara-sAvadhAna hote haiN| zarIra kI U~cAI, raMga va pIchI Adi kI apekSA bAhyaliMga meM unameM antara hotA hai| koI AhAra karatA hai, koI anazanAdi tapa karatA hai, koI upadeza karatA hai, koI adhyayana karatA hai, koI dhyAna karatA hai, koI tIrthoM meM vihAra karatA hai, kisI ko koI doSa lagatA hai, koI prAyazcita letA hai, koI doSa nahIM lagane detA hai, koI AcArya hai, koI upAdhyAya hai, koI niryApaka 90 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 calate phirate siddhoM se guru AtmA meM lIna rahate haiM; ve sAdhu bhAvaliMgI haiN| bhAvaliMgI muni ke bhAva isa prakAra hote haiM ki "maiM paradravya aura parabhAvoM se mamatva ko chor3atA huuN| merA nijabhAva mamatvarahita hai, usako aMgIkAra kara maiM usameM sthita huuN| aba mujhe AtmA kA hI avalambana hai, anya sabhI ko maiM chor3atA huuN|" jinakA AcaraNa mUlaguNoM aura uttaraguNoM ko utkRSTa bhAvoM se dhAraNa karane kA hai, ve bhAvazramaNa haiN| unakA cintana aisA hotA hai ki - "ego me sassado appA, nnaanndNsnnlkkhnno| sesA me bAhirA bhAvA, savve saMjogalakkhaNA / / arthAt merA AtmA jJAna-darzana lakSaNarUpa zAzvata aura eka hI hai| zeSa bhAva mujhase bAhya haiM; ve saba hI saMyoga lakSaNasvarUpa haiM, paradravya haiN|" vastra dhAraNa ke saMbaMdha meM kahate haiM ki vastra ke malina ho jAne para usako dhone ke lie jala evaM sAbuna Adi kA Arambha karanA par3atA hai aura isa avasthA meM saMyama kA ghAta honA avazyambhAvI hai| vastra ke naSTa hone para puruSoM kA mana vyAkula ho jAtA hai, dUsaroM se usako prApta karane ke lie prArthanA karanI par3atI hai| isalie munijana sadA pavitra evaM rAgabhAva ko dUra karane ke lie digmaNDalarUpa avinazvara vastra kA Azraya lete haiN| dravya-bhAvaliMga meM bhAvaliMga pradhAna haiM; kyoMki bhAvaliMga sAkSAt mokSa kA kAraNa hai| bAhya dravyaliMga hone para bhI yadi bhAvaliMga na ho to mukti kI prApti nahIM ho sakatI aura antaraMga bhAvaliMga ho, kintu dravyaliMga na ho - aisA tIna kAla meM kabhI hotA hI nahIM hai| ___Agama meM spaSTa likhA hai ki - 'bhAvasamaNA hu samaNA' - jo bhAva-zramaNa haiM, ve hI zramaNa haiM, anya nhiiN| 'bhAvaliMga hI prathamaliMga hai, isalie he bhavya jIva! tU dravyaliMga ko paramArthabhUta mata jAna! guNa-doSa kA kAraNabhUta bhAva hI hai - aisA jina bhagavAna kahate haiN|' 'bhAva hI svarga-mokSa kA kAraNa hai, bhAva se rahita zramaNa pApasvarUpa munirAja ke bheda-prabheda 181 hai, tiryaMcagati kA sthAnaka hai tathA karmamala se malina cittavAlA hai|' 'jo bhAvazramaNa hai, ve paramparA se kalyANa svarUpa haiM - tathA jo dravyazramaNa haiM, ve manuSya, deva Adi yoniyoM meM duHkha pAte haiN|' 'samyagdarzanarahita munidIkSA dhAraNa karanA vyartha hai, isase mukti kI prApti nahIM ho sktii|" 'jo jIva parabrahma ko nahIM jAnatA hai aura jo samyagdarzana se rahita hai, vaha na to gRhastha avasthA meM hai aura na sAdhu avasthA meM hai| kevala bAhya liMga ko dhAraNa kara kyA kara sakate haiM? karmoM kA nAza to samyaktvasahita cAritrarUpa jinaliMga dhAraNa karane se hI hotA hai|10 'jo samyagdarzanasahita nirgrantharUpa hai, vahI nirgrantha hai|19 'Apta, Agama ke dvArA nirUpita padArthoM ke svarUpa meM jisa jIva ke zraddhA utpanna nahIM huI hai tathA jisakA citta mUr3hatAoM se vyApta hai, usake saMyama kI utpatti nahIM ho sktii| bhale prakAra jJAna aura zraddhAna kara jo yamasahita hai, use saMyata kahate haiN| saMyata zabda kI isa prakAra vyutpatti karane se yaha jAnA jAtA hai ki yahA~ para dravyasaMyama kA prakaraNa nahIM hai|12" dravyaliMga kI gauNatA darzAnevAle Agama pramANa 'bahuta prakAra ke muniliMgoM athavA gRhIliMgoM ko grahaNa karake mUr3ha ajJAnIjana yaha kahate haiM ki 'yaha liMga mokSamArga hai', parantu liMga mokSamArga nahIM hai, kyoMki arahantadeva deha ke prati nirmamatva vartate hue liMga ko chor3akara darzana-jJAna-cAritra kA sevana karate haiM; ataH muniyoM aura gRhasthoM ke liMga mokSamArga nahIM haiN|13' jo saMyamarahita jinaliMga dhAraNa karatA hai, vaha saba niSphala hai|14 'jaisI bodhi-samAdhi jinamArga meM kahI hai, vaisI bodhi-samAdhi dravyaliMgI sAdhu nahIM pAtA hai|5' ___'liMga zarIra ke Azrita hai aura zarIra hI AtmA kA saMsAra hai, isalie jinako liMga kA hI Agraha hai, ve saMsAra se nahIM chUTate / 16' zarIra AtmA se bhinna hai aura liMga zarIrasvarUpa hai, isalie AtmA 91 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 calate phirate siddhoM se guru se bhinna hone ke kAraNa nizcayanaya se liMga mokSa kA kAraNa nahIM hai|10' he mune! tU loka kA raMjana karanevAlA bAhyavrata kA veSa mata dhAraNa kara! mokSa kA mArga bhAva hI se hai, isalie tU bhAva hI ko paramArthabhUta jAnakara aMgIkAra karanA / kevala dravyamAtra se kyA sAdhya hai?18' __jahA~ nyUnatama tIna kaSAya caukar3I ke abhAvarUpa bhAvaliMga hotA hai, vahA~ to zarIra kI nagnadazA, bAhya mUlaguNAdi kA pAlana ityAdirUpa dravyaliMga hotA hI hai; parantu jahA~ dravyaliMga hotA hai, vahA~ bhAvaliMga bhI ho hI - aisA niyama nahIM hai| yahA~ munivrata se Azaya bhAvaliMga rahita mAtra bAhya dravyaliMga samajhanA cAhie; kyoMki bhAvaliMga sahita dravyaliMga kA dhAraNa anantabAra nahIM ho sakatA; isakA kAraNa yaha hai ki jise bhAvaliMgapUrvaka dravyaliMga hotA hai, usa jIva kA saMsAra ati alpa hotA hai| bhAvaliMga kI mahimA vAcaka Agama pramANa - 'bahiraMga dravyaliMga ke hone para bhAvaliMga hotA bhI hai aura nahIM bhI hotA, koI niyama nahIM hai, parantu abhyantara bhAvaliMga ke hone para sarvasaMga ke tyAgarUpa bahiraMga dravyaliMga avazya hotA hI hai / 19' 'muni liMga dhArai binA to mokSa na hoya; parantu muni liMga dhArai mokSa hoya bhI ara nAhIM bhI hoya / 20 isa kathana se spaSTa hai ki dravyaliMga kA bhI apanA mahattva hai| binA dravyaliMga ke kisI jIva ko bhAvaliMga pragaTa ho jAe - aisA kadApi sambhava nahIM hai; kintu dravyaliMga se bhAvaliMga ho hI jAegA - yaha bAta bhI nahIM hai| dUsarI bAta yaha bhI hai tIrthaMkara bhI jaba taka gRhastha dazA meM rahate haiM, taba taka mukti prApta nahIM kara sakate hai| mukti ke lie to ekamAtra nirgrantha digambara dravyaliMga hI svIkAra hai| bAta itanI-sI hai ki 'dravyaliMga zarIrAzrita hone se usake prati mamatva tyAgane yogya hai|' isa bAta kA chala grahaNa karake, bAhya dravyaliMga kA hI niSedha karake kisI bhI bAhya munirAja ke bheda-prabheda 183 liMga se mokSa prApti mAnanevAloM ko AcArya kundakunda ke nimna kathanoM para dhyAna denA cAhie - 'jinazAsana meM isa prakAra kahA hai ki 'vastra ko dhAraNa karanevAlA sIjhatA nahIM hai, mokSa nahIM pAtA hai| yadi tIrthaMkara bhI ho to jaba taka gRhastha meM rahe, taba taka mokSa nahIM pAtA hai; dIkSA lekara digambararUpa dhAraNa kare, taba mokSa pAve; kyoMki nagnapanA hI mokSamArga hai, zeSa saba liMga unmArga haiN|291 'jo nizceta (vastrarahita) digambara mudrA aura pANipAtra meM khar3e-khar3e AhAra karanA, Adi advitIya mokSamArga kA upadeza tIrthaMkara paramadeva ne diyA hai, isake sivAya anya rIti saba amArga hai / 22' he ziSya ! dravyaliMga niSiddha hI hai - aisA tU mata jAna! kyoMki yahA~ to bhAvaliMga se rahita yatiyoM ko dravyaliMga niSiddha kahA gayA hai| vastutaH bhAvaliMga rahita dravyaliMga niSiddha hai| ___ dIkSA ke bAda do ghar3IkAla meM hI bharata cakravartI ne kevalajJAna prApta kiyA hai, unhoMne bhI nirgrantharUpa se hI kevalajJAna prApta kiyA hai, parantu samaya bahuta kama hone ke kAraNa unakA parigraha tyAga loga jAnate nahIM haiN|23 bharatezvara ne pahale jinadIkSA dhAraNa kI, sira ke keza luMcana kiye, hiMsAdi pApoM kI nivRttirUpa paMca mahAvrata aadre| phira antarmuhUrta meM nija zuddhAtmA ke dhyAna meM Thaharakara nirvikalpa hue| taba antarmuhUrta meM kevalajJAna prApta kiyA, parantu isa sabakA samaya kama hai, isalie mahAvrata kI prasiddhi nahIM huii|24 paNDita ToDaramalajI ne mokSamArga prakAzaka meM mukti ke kAraNoM kI carcA meM kahA hai - 'muniliMga dhAraNa kiye binA to kisI ko mokSa nahIM hotA, parantu muniliMga dhAraNa karane para mokSa hotA bhI hai aura nahIM bhI hotaa|'25 guNasthAnAnusAra chaThaveM se Age-Age ke guNasthAnoM meM bar3hatI huI zuddhatA ko bhAvaliMga ke bheda kaha sakate haiN| lekina chaThaveM se caudahaveM guNasthAna taka bAhya nagna digambara dravyaliMga to eka hI prakAra kA hotA hai| 92 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 calate phirate siddhoM se guru chaThaveM se nIce ke guNasthAnoM kI apekSA dravyaliMga ke cAra bheda haiM - (1) prathama guNasthAnavartI mithyAdRSTi dravyaliMgI muni (2) caturthaguNasthAnavartI dravyaliMgI muni aura (3) paMcamaguNasthAnavartI dravyaliMgI muni tathA (4) chaThaveM-sAtaveM guNasthAnavartI bhAvaliMga sahita dravyaliMgI muni / ukta bhedoM meM cauthe-pA~caveM guNasthAnavartI dravyaliMgI muni yadyapi mokSamArgI haiM, tathApi ve bhAvaliMgI muni nahIM haiM aura mithyAdRSTi dravyaliMgI muni bhI kadAcit apanI nirdoSa caryA ke kAraNa pUjanIya hone para bhI prazaMsanIya nahIM haiN| ve to avirata samyagdRSTi se bhI hIna kahe gaye haiN| mithyAdRSTi dravyaliMgI kI pahacAna - jinakA bAhya veSa to nagna digambara hotA hai; parantu jo apanI svecchAcArI pravRttiyoM se jinazAsana ko kalaMkita karate haiM, unheM Agama meM pApazramaNa, naTazramaNa, pArzvastha, Adi nAmoM se tiraskRta kiyA gayA hai, ve kadApi pUjanIya nahIM hai| mithyAdRSTi dravyaliMgI, samyakdRSTi gRhastha se bhI hIna haiM - isa sambandha meM ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM kahA hai - 'gRhastho mokSamArgastho nirmohI naiva mohavAn / anagAro gRhI zreyAn nirmohI mohino muneH / / 33 / / darzanamoharahita gRhastha to mokSamArga meM sthita hai, kintu mohavAn mithyAdRSTi muni mokSamArga meM sthita nahIM hai| isakAraNa mohI muni se nirmohI samyagdRSTi gRhastha zreSTha hai|' isI sandarbha meM AcAryakalpa paNDita ToDaramalajI dvArA prastuta zaMkA samAdhAna bhI dRSTavya hai, jo isa prakAra hai - "yahA~ koI kahe ki asaMyata va dezasaMyata samyagdRSTi ke kaSAyoM kI pravRtti vizeSa hai aura mithyAdRSTi dravyaliMgI muni ko thor3I hai; isI se asaMyata va dezasaMyata samyagdRSTi to solahaveM svargaparyaMta hI jAte haiM aura mithyAdRSTi dravyaliMgI antima graiveyakaparyanta jAtA hai| isalie bhAvaliMgI muni se to dravyaliMgI ko hIna munirAja ke bheda-prabheda kaho, use asaMyata va dezasaMyata samyagdRSTi se hIna kaise kahA jAye? samAdhAna - asaMyata va dezasaMyata samyagdRSTi ke kaSAyoM kI pravRtti to hai; parantu zraddhAna meM kisI bhI kaSAya ke karane kA abhiprAya nahIM hai tathA dravyaliMgI ke zubhakaSAya karane kA abhiprAya pAyA jAtA hai, zraddhAna meM unheM bhalA jAnatA hai; isalie zraddhAna kI apekSA asaMyata samyagdRSTi se bhI isake adhika kaSAya hai| dravyaliMgI ke yogoM kI pravRtti zubharUpa bahuta hotI hai aura aghAtikarmoM meM puNya-pApabandha kA vizeSa zubha-azubha yogoM ke anusAra hotA hai, isalie vaha antima graiveyakaparyanta pahu~catA hai; parantu vaha kucha kAryakArI nahIM hai; kyoMki aghAtiyAkarma AtmaguNa ke ghAtaka nahIM haiM, unake udaya se ucca-nIcapada prApta kiye to kyA huA? ve to bAhya saMyogamAtra saMsAradazA ke svAMga haiN| Apa to AtmA hai; isalie AtmaguNa ke ghAtaka jo ghAtiyAkarma haiM, unakI hInatA hI kAryakArI hai| __ ghAtiyAkarmoM kA bandha bAhyapravRtti ke anusAra nahIM hai, antaraMga kaSAyazakti ke anusAra hai; isIlie dravyaliMgI kI apekSA asaMyata va dezasaMyata samyagdRSTi ke ghAtikarmoM kA bandha thor3A hai| dravyaliMgI ke to sarva ghAtikarmoM kA bandha bahuta sthiti-anubhAga sahita hotA hai aura asaMyata va dezasaMyata samyagdRSTi ke mithyAtva-anantAnubandhI Adi karmoM kA to bandha hai hI nahIM, apratyAkhyAna va pratyAkhyAna kaSAya caukar3I kA bandha hotA hai, vaha alpasthiti-anubhAga sahita hotA hai| tathA dravyaliMgI ke kadApi guNazreNI nirjarA nahIM hotI, samyagdRSTi ke kadAcit hotI hai aura deza va sakalasaMyama hone para nirantara hotI hai| isI se yaha mokSamArgI huA hai| isalie dravyaliMgI muni ko zAstra meM asaMyata va dezasaMyata samyagdRSTi se hIna kahA hai| samayasAra zAstra meM dravyaliMgI muni kI hInatA gAthA, TIkA aura kalazoM meM pragaTa kI hai tathA paMcAstikAya TIkA meM jahA~ kevala --. vizeSa noTa : mokSamArga prakAzaka pRSTha-247 ke isa uddharaNa meM hI gAthA nambara nahIM hai| 93 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 calate phirate siddhoM se guru vyavahArAvalambI kA kathana kiyA hai, vahA~ vyavahAra paMcAcAra hone para bhI usakI hInatA hI pragaTa kI hai tathA pravacanasAra meM dravyaliMgI ko saMsAratattva kahA hai| dravyaliMgI ke jo japa, tapa, zIla, saMyamAdi kriyAe~ pAyIM jAtI haiM, unheM paramAtmaprakAzAdi anya zAstroM meM bhI jahA~-tahA~ akAryakArI batalAyA hai, so vahA~ dekha lenA / 26' __ 'samyaktvarahita dravyaliMga sarvathA niSedha yogya hai, kyoMki vaha ekamAtra saMsAra kA hI kAraNa hai| lekina samyaktvasahita cauthe-pA~caveM guNasthAnavAlA dravyaliMgI yadyapi pUrNa cAritra se cyuta hai, phira bhI samyaktva aura dezacAritra se yukta hai, ataH apanI kamajorI ko mAnatA hai aura use alpakAla meM hI saccA munipanA bhI hogA - yaha bhI nizcita hai, ataH samyaktva sahita dravyaliMga sarvathA niSedha yogya nahIM kahA hai| dravyaliMga vAstava meM mokSamArga nahIM hai; kyoMki vaha zarIrAzrita hone se paradravya hai| darzana-jJAna-cAritra hI mokSamArga hai; kyoMki vaha AtmAzrita hone se svadravya hai| isalie samasta dravyaliMgoM kA tyAga karake, darzanajJAna-cAritrasvarUpa mokSamArga meM AtmA ko lagAnA yogya hai / 28' 'yahA~ muni-zrAvaka ke vrata chur3Ane kA upadeza nahIM hai, jo kevala dravyaliMga ko hI mokSamArga mAnakara veSa dhAraNa karate haiM, unako dravyaliMga kA pakSa chur3AyA hai, kyoMki veSamAtra se mokSa nahIM hai|' nizcaya-vyavahAra kI apekSA munirAja ke bheda - 'jise zatru aura bandhuvarga samAna haiM, sukha-duHkha samAna hai, prazaMsA aura nindA ke prati samatA hai, jise loSTha (DhelA) aura suvarNa samAna hai tathA jIvana-maraNa ke prati samatA hai, vaha (nizcaya) zramaNa hai|30 'sAdhu kAya va vacana ke vyApAra se mukta, caturvidha ArAdhanA meM sadA rata, nirgrantha aura nirmohI hote haiN|31 'jo niSparigrahI va nirArambha hai, AhAra meM zuddhabhAva rakhatA hai, ekAkI dhyAna meM lIna hotA hai, saba guNoM se paripUrNa hai vaha zramaNa hai / 32" 'jo ananta jJAnAdisvarUpa zuddhAtmA kI sAdhanA karate haiM, unheM sAdhu munirAja ke bheda-prabheda kahate haiN|33 'jo sAdhu bolatA nahIM hai| hAtha-pA~va Adi ke izAre se kucha nahIM darzAtA, mana se bhI kucha cintavana nahIM krtaa| kevala zuddhAtmA meM lIna rahatA huA antaraMga va bAhya vAgvyApAra se rahita nistaraMga samudra kI taraha zAnta rahatA hai| jaba vaha mokSamArga ke viSaya meM hI upadeza nahIM karatA hai, taba vaha laukika mArga ke upadezAdi kaise kara sakatA hai? aise vairAgya kI parAkASThA ko prApta hokara adhika prabhAvazAlI ho jAtA hai| antaraMga-bahiraMga moha kI granthi ko kholanevAlA yamI hotA hai| parISahoM va upasargoM ke dvArA vaha parAjita nahIM hotA aura kAmarUpa zatru ko jItanevAlA hotA hai| ityAdi aneka prakAra ke guNoM se yukta sAdhu hI mokSa kI prApti ke lie tattvajJAniyoM ke dvArA namaskAra kiye jAne yogya hai|34" jainadarzana meM jahA~ cArittaM khalu dhammo' kahakara zuddha vItarAgabhAvarUpa cAritra ko dharma kahA gayA hai, vahIM samyagdarzana ko 'dasaNa mUlo dhammo' kahakara dharma kA mUla kahA gayA hai| samyagdarzana kI pradhAnatA mAtra munidharma ke lie nahIM, apitu dharma ke prArambha ke lie bhI hai| ___tAtparya yaha hai ki samyagdarzana ke binA to dharma kA prArambha hI nahIM hotA, taba usakI vRddhi aura pUrNatA kI to sambhAvanA hI nahIM hai| zramaNAbhAsoM ke Agama pramANa - 'jo zramaNAvasthA meM bhedasahita nava padArthoM kA yathArtha zraddhA nahIM karatA, vaha zramaNa nahIM hai, unheM dharma kA udbhava nahIM hotaa| sUtra, saMyama aura tapa se saMyukta hone para bhI yadi jinokta AtmapradhAna padArthoM kA zraddhAna nahIM karatA to vaha zramaNa nahIM hai - aisA kahA hai| bhale hI ve dravyaliMgI ke rUpa meM jinamata meM hoM, tathApi ve 'vastusvarUpa ko ayathArthatayA grahaNa karate haiM ve AgAmI kAla meM saMsAra meM paribhramaNa kareMge / 35' 'binA samyagdarzana ke 5 mahAvrata Adi 28 mUlaguNa, 84 lAkha 94 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru uttaraguNa, 18 hajAra zIlavrata, 22 parISahoM kA jItanA, 13 prakAra kA cAritra, 12 prakAra kA tapa, SaTAvazyaka, dhyAna va adhyayana - ye saba saMsAra ke bIja haiN| 361 188 'bAhya parigraha se rahita hone para bhI mithyAbhAva ke kAraNa vaha parigraharahita nahIM hai, usake kAyotsarga aura mauna dhArane se kyA sAdhya hai / 27 'AtmA ko paradravyoM kA kartA mAnanevAle bhale hI lokottara hoM, zramaNa hoM; para ve laukikapane kA ullaMghana nahIM krte| samyagdarzanayukta nagnarUpa ko hI nirgrantha saMjJA prApta hai / 38' vItarAgabhAvarUpa pariNata munirAja kI bhUmikA meM pravartamAna vratAdikarUpa pariNati vAle nizcaya sAdhu evaM zarIra kI nagna digambara dazA Adi parAzrita bhAvayukta vyavahAra sAdhu nAma se kahe jAte haiN| vyavahAra sAdhu ke svarUpadarzaka Agama pramANa - 'jo pA~ca mahAvratoM Adi 28 mUlaguNoM ko dhAraNa karate haiM aura 84 lAkha uttaraguNoM kA pAlana karate haiM, ve sAdhu parameSThI hote haiM / 391 'jo sAtoM tattvoM kA bhedarUpa se zraddhAna karatA hai, bhedarUpa se use jAnatA hai tathA vikalpAtmaka bheda ratnatraya kI sAdhanA karatA hai; vaha muni vyavahArAvalambI hai / 40 yadyapi munirAja kA mukhya kartavya to nijasvarUpa meM vizrAnta rahanA hI hai, parantu jaba upayoga vahA~ sthira nahIM raha pAye, taba muni kI dazA meM sahaja hI honevAle anya kartavya isa prakAra hote haiM- 'mana-vacana-kAya kI zuddhipUrvaka nimnAMkita 13 kriyAoM kI bhAvanA karanA / jaise - paMca namaskAra, SaD Avazyaka, caityAlaya meM praveza karate samaya tIna bAra 'ni:sahI' zabda kA uccAraNa aura caityAlaya se bAhara nikalate samaya tIna bAra 'asahI' zabda kA uccaarnn| athavA pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti 95 munirAja ke bheda-prabheda 189 aura tIna gupti - yaha teraha prakAra kA cAritra hI teraha kriyAe~ haiM / 41" 'jo muni AhAra, upakaraNa evaM AvAsa ko zodhakara sevana nahIM karatA hai; vaha muni gRhasthapane ko prApta hotA hai aura loka meM munipane se hIna kahalAtA hai| jo sAdhu maitrI bhAvarahita hai, vaha mokSa kA cAhanevAlA hone para bhI mokSa ko nahIM pA sakatA / 421 'jo sAdhu kA liMga dhAraNa kara gAnA gAtA hai, bAjA bajAtA hai, tIvra mAna se garvita hokara nirantara vAda-vivAda karatA hai tathA bhojana meM rasamRddhi karatA hai| mAyAcArI karatA hai| AhAra ke lie daur3atA hai, usake nimitta se kalaha karatA hai, IryApatha zodhe binA daur3ate hue athavA uchalate hue calatA hai| mahilA varga meM rAga karatA hai aura dUsaroM meM doSa nikAlatA hai| gRhasthoM va ziSyoM meM ati sneha rakhatA hai, striyoM para vizvAsa karake unako darzana - jJAna - cAritra pradAna karatA hai, unako samyaktva batAtA hai, ityAdi aneka prakAra ke dUSaNa ko lagAtA hai, vaha naraka kA pAtra hai, bhAvoM se vinaSTa huA vaha pArzvastha se bhI nikRSTa hai, sAdhu nahIM hai / 43 'jo moha se athavA pramAda se jitane kAla taka laukika kriyA karatA rahatA hai, vaha utane kAla taka AcArya nahIM hai aura antaraMga meM vratoM se cyuta bhI hai| 44" 'zubhopayoga kI kriyAoM meM adhika vartana karanA sAdhu ko yogya nahIM, kyoMki vaiyAvRttyAdi zubha kArya gRhasthoM ko pradhAna hai aura sAdhuoM ko gauNa / maMtra, taMtra, jyotiSa, vaidyaka, vazIkaraNa, uccATana Adi karanA; maMtra siddhi, zastra, aMjana sarpa Adi kI siddhi karanA tathA AjIvikA karanA sAdhu ke lie varjita hai| laukikajana, taruNajana, strI, pazu Adi kI saMgati karanA niSiddha hai| AryikA se bhI sAta hAtha dUra rahanA yogya hai| pArzvasthAdi bhraSTa muniyoM kI saMgati varjanIya hai| mAtrA se adhika pauSTika va gRddhatApUrvaka, gRhastha para bhAra DAlakara Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru 190 bhojana karanA varjanIya hai| 'svacchanda va ekala vihAra karanA isa kAla meM varjita hai / 451 'nizcaya muni aura vyavahAra muni aise muni do alaga-alaga vyakti nahIM hai| eka hI muni meM vItarAgatA aura sarAgatA kI apekSA nizcaya muni aura vyavahAra muni aise do bheda hote haiN| inhIM dvirUpa pariNatiyoM kI apekSA se hI munirAja ke sarAga-vItarAga bheda jinAgama meM upalabdha haiN| nizcaya - vyavahAra caryA kA samanvaya - jo munirAja sadA tattvavicAra meM lIna rahate haiM, mokSamArga ( ratnatraya) kA ArAdhana karanA jinakA svabhAva hai aura jo nirantara dharmakathA meM lIna rahate haiM arthAt yathA avakAza ratnatraya kI ArAdhanA va dharmopadezAdi rUpa donoM prakAra kI kriyAe~ karate haiM; unheM nizcaya muni kahate haiM / 46' 'jo zramaNa antaraMga meM to sadA jJAna va darzana Adi meM pratibaddha rahate haiM aura bAhya meM mUlaguNoM meM prayatnazIla hokara vicaraNa karate haiM, vaha paripUrNa zrAmaNyavAn hai / 47 nizcaya vyavahAra ke samanvaya rUpa se munirAja kI bhUmikA meM vidyamAna Antarika vItarAga pariNati kI apekSA se unheM vItarAgI evaM prazastarAga kI apekSA se unheM hI sarAgasaMyamI muni kahA jAtA hai| dhyAna rahe, ye sarAgavItarAga pariNAma mizrabhAvarUpa haiM aura vItarAgatA kI paripUrNatA taka pAye jAte haiN| vItarAgI aura sarAgI muni do alaga-alaga vyakti nahIM haiN| munirAja pUrNa vItarAgI to hote haiM; parantu pUrNa sarAgI avasthA ko muni saMjJA prApta nahIM hai| yahA~ yaha bhI dhyAna rakhane yogya hai ki AtmA kA jitanA aMza vItarAga hai, usase saMvara - nirjarA aura jitanA aMza sarAga hai, usase Asrava-bandha hai| isa sandarbha meM puruSArthasiddhyupAya kA nimna ullekha vicAraNIya hai - 'yenAMzena caritraM tenAMzenAsya bandhanaM nAsti / 96 munirAja ke bheda-prabheda 191 yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya bandhanaM bhavati / / AtmA meM jisa aMza meM vItarAga cAritra hai, usa aMza meM bandha nahIM hai, tathA jisa aMza meM rAga hai, usa aMza meM isake bandha hotA hai / 48' sarAga - vItarAga cAritra kA phala darzAnevAle ye Agama ullekha bhI dRSTavya hai - "jo darzanazuddhi se vizuddha hai, mUlAdi guNoM se saMyukta hai, azubharAga se rahita haiM tathA vrata Adi se saMyukta hai; vaha sarAga zramaNa hai| 491 'jaba yaha AtmA, dharmapariNata svabhAvavAlA hotA huA zuddhopayoga pariNati ko dhAraNa karatA hai, taba to virodhI zakti se rahita hone ke kAraNa apanA kArya karane ke lie samartha hai - aisA cAritravAna hone se, vaha sAkSAt mokSa ko prApta karatA hai aura jaba vaha dharmapariNata svabhAvavAlA hone para bhI zubhopayoga pariNati ke sAtha yukta hotA hai; taba jo virodhI zaktisahita hone se svakArya karane meM asamartha hai aura kathaMcit viruddha kArya karanevAlA hai - aise cAritra se yukta hone se, jaise agni se garma kiyA huA ghI kisI manuSya para DAla diyA jAve to vaha usakI jalana se duHkhI hotA hai, usI prakAra yaha svarga sukha se bandha ko prApta hotA hai, isalie zuddhopayoga upAdeya hai aura zubhopayoga heya hai| 50" Azaya yaha hai ki munirAja kI bhUmikA meM sarAga cAritrarUpa kamajorI to ho sakatI hai, parantu use upAdeya mAnanerUpa mithyAbhrAnti nahIM / kamajorI kI sthiti meM ve sarAga saMyamI kahe jAe~ge, parantu use upAdeya mAnane kI sthiti meM mithyAbhrAnti ke kAraNa unheM bhAvoM meM munipanA nahIM rhegaa| nikSepa kI apekSA muni ke cAra bheda nikSepa kI apekSA zramaNoM ke cAra bheda haiM- 1. nAma zramaNa, 2. sthApanA zramaNa, 3. dravya zramaNa aura 4. bhAva shrmnn| 'inameM bhAva zramaNa hI zramaNa hai, kyoMki zeSa zramaNoM ko mokSa nahIM Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 calate phirate siddhoM se guru hai| isalie do prakAra ke parigraha ko chor3akara bhAva se susaMyata hoM / 51' naTa zramaNa evaM sadoSa zramaNa - 'jo dharma meM nirudyamI hai, doSa kA ghara haiM, guNa ke AcaraNa se rahita hai; vaha nagnarUpa nagna bheSadhArI naTa-zramaNa haiM / 521 antaraMga meM mithyAtva - rAgAdi se jisake pariNAma kaluSita haiM aura bAhya meM nagna digambara veSa dhAraNa karake jo usa pada ke anurUpa AcaraNa nahIM karatA aura apanI svacchanda vRttiyoM se jinazAsana ko kalaMkita karatA hai, vaha sadoSa zramaNa hai / zramaNa ke pA~ca bheda - 1. pArzvastha, 2. kuzIla, 3. saMsakta, 4. avasanna aura 5. mRgacaritra / svacchanda / pA~coM prakAra ke sadoSa muni svacchandacArI jainadharma meM doSa lagAnevAle hote haiN| AcArya ke upadeza ko chor3akara ekAkI rahate haiM, dhairya se rahita hote haiM, samyagdarzana - jJAna - cAritra, tapa vinaya aura zruta jJAna se sarvathA dUra rahate haiN| sacce muni aura sajjanoM ke doSa dekhane meM hI nipuNa hote haiM, isalie ve avandanIya haiN| 'buddhimAna puruSoM ko kisI zAstra Adi ke lobha se, kisI bhaya se ina pArzvastha Adi muniyoM kI vandanA kabhI nahIM karanA cAhie, na vinaya karanA caahie| jo inakI vinaya karatA hai, usako kabhI ratnatraya nahIM ho sakatA / 54' 'jo jAnate hue bhI lajjA, gArava aura bhaya se unake pairoM par3ate haiM, unake bhI bodhi arthAt ratnatraya nahIM hai| kaise haiM ve jIva? pApa kI anumodanA karate haiM / pApiyoM kA sanmAnAdi karane se unheM bhI usa pApa kI anumodanA kA phala lagatA hai / 55 inakI vizeSa jAnakArI ke lie mUlAcAra mUlataH paThanIya hai| 53 munirAja ke bheda-prabhedoM se hameM unakI abhyantara vItarAga pariNati ke sAtha-sAtha unakI bahiraMga pariNati kI aneka vizeSatAoM kA parijJAna hotA hai, jisase hameM sacce muniyoM ke prati vizeSa bhakti kA bhAva jAgRta hotA hai, munidharma aMgIkAra karane kI preraNA prApta hotI hai; sAtha hI sadoSa 97 munirAja ke bheda-prabheda 193 zramaNoM kI svecchAcArI pravRttiyoM kA jJAna hameM unase dUra rahane hetu to prerita karatA hI hai, yaha dizA nirdeza bhI karatA hai ki yadi gRhastha zramaNadharma aMgIkAra kare to uparyukta burAiyoM se bacanA hogaa| OM namaH / zrotA ne sAdhu parameSThI kI vizeSatAoM ke sAtha dravyaliMgiyoM ke bhedaprabheda, unake guNa-doSa to jAne hI, sAtha hI bhAvaliMgI munirAjoM meM bhI aneka prakAra hote haiM, yaha jAnakara sabhI zrotA maMtramugdha the / unhoMne aise pravacca pahalI bAra ddI sune the| * 3. bhAvapAhur3a, gAthA 59 5. mUlAcAravRtti, 10/110 7. bhAvapAhur3a, gAthA- 74 9. bhagavatI ArAdhanA, 770 11. rAjavArtika, 9/46 13. samayasAra, 408-410 15. bhAvapAhur3a, 72 17. yogasAra, gAthA 5 19. samayasAra, tAtparyavRtti, 414 21. sUtrapAhur3a, gAthA- 23 23. samayasAra, tAtparyavRtti, 414 25. mokSamArgaprakAzaka pRSTha 313 27. mokSamArgaprakAzaka, 247-48 29. samayasAra, gAthA 411 31. niyamasAra, gAthA 75 33. dhavalA, 8/1,1,1/51/1 35. pravacanasAra, 91, 264, 271 37. mokSapAhur3a, gAthA 97 39. dhavalA 1/1,1,1/51/2 41. bhAvapAhur3a, 78/229/11 43. liMgapAhuDa, gAthA 3 - 20 45. jainendra siddhAnta 4/405-406 47. pravacanasAra, gAthA 214 49. nayacakra vRhada, 330-331 51. mUlAcAra, gAthA 1003 1004 53. mUlAcAra, 7/15-16 55. darzanapAhur3a, gAthA 13 2. mUlAcAravRtti, 10/110 4. padmanandi paMcaviMzatikA, 41 6. bhAvapAhur3a, 2, 6, 7, 48, 54, 55 8. bhAvapAhur3a, gAthA 100 10. rayaNasAra, gAthA 87 12. dhavalA 1/177 14. mUlAcAra, 900 16. samAdhizataka, zloka 8 18. bhAvapAhur3a, gAthA 90 20. mokSamArgaprakAzaka, 9 / 462 22. sUtrapAhur3a, gAthA 10 24. paramAtmaprakAza TIkA 2/52 26. mokSamArgaprakAzaka 7 / 247 28. samayasAra, 410-411 30. pravacanasAra gAthA 241 32. mUlAcAra, gAthA 1000 34. paMcAdhyAyI, uttarArddha, 668-674 36. rayaNasAra, gAthA 127 38. jainendra siddhAnta koza, 4/406 40. tattvArthasAra, 9/5 42. pravacanasAra, gAthA 241 44. paMcAdhyAyI, uttarArddha, gAthA 657 46. rayaNasAra, 11, 99 48. zloka 214 50. pravacanasAra, gAthA 11 kI TIkA 52. gAthA-71 54. mUlAcAra pradIpa, gAthA 166-178 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnatrayadhArI sacce guru kA jIvana 195 uttara bhArata tIrthaMkaroM kI janmabhUmi to hai hI, yahA~ atizaya kSetra bhI sarvAdhika haiN| atizaya kA artha koI camatkAra-vizeSa nahIM, balki yahA~ atizayakArI aise-aise vizAla cittAkarSaka-kalApUrNa jinabimba haiM, jinake darzana kara darzanArthI Azcaryacakita hotA hai| ye hI mukhyataH yahA~ ke atizaya haiN| saMbhava hai, sthAnIya stara para bhinna-bhinna kSetroM meM kabhI koI ghaTanAyeM huI hoM, para Aja unakA kahIM/koI astitva nahIM hai| ve kevala kiMvadantiyA~ banakara hI raha gaI haiN| astuH / yahA~ ke zrAvaka-zrAvikAoM meM bAhyAcAra bhI kucha adhika hI hai| ina kAraNoM se dakSiNa bhArata ke muniyoM kA bhI vihAra yahA~ (uttara bhArata) meM hotA hI rahatA hai| devagar3ha kA cAturmAsa samApta huaa| munisaMgha ne vahA~ se prasthAna kara atizaya kSetra thUvonajI, khandAragirI - canderI, vizAla tIrthakSetra papaurAjI, AhArajI, siddhakSetra droNagiri, siddhakSetra nainAgiri, prasiddha kSetra kuNDalapura, apanI kalAkRti ke lie prasiddha kSetra khajurAho Adi Asa-pAsa ke atizaya kSetroM kI vandanA karatA huA evaM tattvajJAna kI rima-jhima varSA se dharma pipAsuoM kI pyAsa bujhAtA huA, kaSAyoM kI prajvalita jvAlA ko zAnta karatA huA vahI munisaMgha seronajI (zAntinAtha di. jaina atizaya kSetra) phuNcaa| vahA~ virAjita 1008 bhagavAna zAntinAtha kI 18 phuTa uttaMga, atyanta manohArI mUrti ke darzana kara muni saMgha ne parama zAnti kA anubhava to kiyA hI sAtha hI lagabhaga 29 bhavya prAcIna jaina mandira tathA navanirmita eka manohArI vartamAna caubIsI ke darzanoM se bhI mana mudrita ho gayA / inake sivAya Asa-pAsa kI jamIna meM khudAI meM upalabdha khaNDita mUrtiyoM kA eka purAtattvIya vizAla saMgrahAlaya bhI darzanIya hai| ___vaise to prAyaH sabhI tIrtha kSetra nagaroM se na ati dUra haiM aura na ati nikaTa / isakAraNa tIrthoM kA vAtAvaraNa prAyaH zAnta aura ekAnta rahatA hai| isIkAraNa sAdhu-saMtoM ko Atma-sAdhanA aura prabhu ArAdhanA ke anukUla bhI rahatA hai| seronajI bhI inhIM saba vizeSatAoM ke kAraNa munisaMgha ko cAturmAsa ke lie upayukta lgaa| zAnti ke siMdhu, samatA ke puMja, nirvANa ke vAMchaka, adhyAtma evaM Ananda kI vidyA ke ArAdhaka, dharma ke bhUSaNa munirAjoM ke darzana aura unakA sAnnidhya pAkara kauna dharmAtmA dhanya nahIM hogA? apane mAnava jIvana ko kauna sArthaka nahIM karanA cAhegA? devagar3ha meM cAturmAsa ke samaya munisaMgha ke dvArA pravAhita jJAnagaMgA meM DubakiyA~ lagAne se tattvajJAna kI varSA se kaSAyAgni kI tapana bujhAne evaM zItalatA prApta karane kA AzAtIta lAbha to milA hI, tattvajJAna kI zItala havAoM kI ThaMDaka tathA sadAcAra ke sumanoM kI sugaMdha bhI dUra-dUra taka phaila gaI? isa kAraNa agalA cAturmAsa kahA~ hogA? kinheM yaha saubhAgya prApta hogA? yaha jijJAsA jana-jana ke hRdayoM ko Andolita kara rahI thI; para seronajI ko yaha saubhAgya sahaja prApta ho gyaa| uparyukta sabhI tIrthoM ke kAryakartAoM kI bhAvanA thI ki munisaMgha hamAre tIrtha para hI agalA cAturmAsa kare, parantu cAhane se kyA hotA hai? hotA to vahI hai jo kramabaddhaparyAya ke anusAra pahale se hI sunizcita hotA hai| muslima dharma meM bhI aisA hI kahA hai ki - 'hotA vahI hai jo maMjUre khudA hotA hai|' tathA hindu dharma isI bAta ko aise kahatA hai ki - 'huiye vahI jo rAma raci rkhaa| cU~ki ve IzvaravAdI dharma haiM ataH khudA kI marjI aura Izvara kI racanA para chor3a apane kartRtva ke ahaMkAra evaM mada 98 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 calate phirate siddhoM se guru se baca jAte haiM, jabaki akarttAvAdI hokara bhI evaM vastu svAtaMtrya meM AsthAvAna hokara bhI jaina na jAne kyoM svayaM ke kartRtva ke bhAra se nirbhAra nahIM ho paate| sarvajJatA ko svIkAra karate hue bhI aura unake anusAra paryAyoM kI kramabaddhatA ko mAnate hue bhI apanI kartRtva kI bhUla ko svIkAra nahIM kara pAte / astuH|| jainadharma ke zraddhAvAna yaha to bhalIbhA~ti jAnate hI haiM ki munisaMgha cAturmAsa sthApanA ke lie na to kisI kA AmaMtraNa svIkAra karate haiM aura na kisI se AmaMtraNa kI apekSA rakhate haiN| ve to apane bhramaNa meM cAturmAsa kA kAla nikaTa Ane para jo sthAna nirvighna evaM dharma sAdhanA ke anukUla zAnta aura ekAnta hotA hai, vahA~ sahaja hI cAturmAsa sthApita kara lete haiN| serona (zAntinAthajI) ke AsapAsa rahane vAle zrAvaka-zrAvikAoM ke bhAgya ne jora mArA / unake saubhAgya se vahI munisaMgha seronajI meM darzanArtha padhArA / yahA~ sarva prakAra se AtmasAdhanA kI anukUlatA dekhakara cAturmAsa karane ke lie dRr3ha saMkalpita ho gyaa| cAturmAsa sthApanA ke maMgala avasara para AcAryazrI ke apane dAyitva ke nirvAha meM saMgha ke samasta sAdhuoM ko zithilAcAra ke viruddha Adeza dete hue kahA - "he munisaMgha ke samasta sAdhubRnda! vaise to mujhe pUrNa vizvAsa hai ki sabhI sAdhuoM ne AtmakalyANa ke lie hI munivrata ke rUpa meM yaha asidhArA vrata dhAraNa kiyA hai| isake dvArA hama sabhI karmoM kI jaMjIra kATane ke lie hI kaTibaddha hue haiN| ataH koI svapna meM aisI bhUla nahIM karegA, jisase pUre munisaMgha ko nIcA dekhanA par3e tathA vaha kisI aura saMkaTa meM par3a jAya / phira bhI yadA-kadA koI choTI-moTI bhUla anajAne meM ho jAve to Agama meM pratidina prAyazcita lene kA jo vidhAna hai, usa niyama kA saba pAlana kreNge| digambara muni kA yathArtha svarUpa batAte hue AcAryazrI ne apane saMgha ratnatrayadhArI sacce guru kA jIvana 197 ke sabhI munijanoM se kahA - "dekho, vItarAgI digambara muni kI antara bAhyadazA parama zAnta hotI hai| muniyoM ke dvArA 28 mUla guNoM kA nirdoSa pAlana karanA aura uttaraguNoM meM mukhyataH 22 parISahajaya, 10 dharma, 12 tapa tathA 12 bhAvanAoM ke dvArA vairAgya meM vRddhi ke sAtha deha meM nirmamatva bhAvoM kI puSTi karanA Apa sabakI dainika caryA ke abhinna aMga haiN| sAtha hI muniyoM kI viSama aura pratikUla paristhitiyoM meM sumeruvata acala pariNati hotI hai| niMdA aura prazaMsA tathA zatru va mitra ke sAtha samabhAva evaM bhUmikAnusAra hone vAle rAga-dveSa Adi bhAvoM ke prati upekSAvRtti hotI hai| ____ muniyoM kI nirgranthatA, nispRhatA aura nagnatA Adi kaThora sAdhanA dekhakara zrAvakoM meM muniyoM ke prati bhakti umar3anA svAbhAvika hai; parantu isase munidazA prabhAvita nahIM hotii| koI azraddhAlu/IrSyAlu vyakti nindA bhI kara sakate haiN| donoM hI paristhitiyoM meM sAdhu samabhAvI hI rahate haiN| __ akampanAcArya ke saMghastha muni zrutasAgara kI bhA~ti joza meM Akara koI vaisI ghaTanA ko nahIM duharAyegA, jisake kAraNa 700 muniyoM kA saMgha saMkaTa meM par3a gayA thaa| ___ tattvajJAnI sAdhu vikathAyeM karane, maMtra-taMtra-yaMtra evaM jyotiSa vidyA ke dvArA pratiSThA pAne yA laukika prayojana sAdhane Adi ke cakkara meM nahIM pdd'te| hA~, yadA-kadA kisI ko tapazcaraNa ke phala meM muni viSNukumAra kI bhA~ti koI maMtra-taMtra yA vikriyA Rddhi jaisI koI vidyA siddha ho bhI jAye to ve jIvana bhara usakA upayoga nahIM krte| ___ muni viSNukumArajI ko vikriyA Rddhi prApta ho gaI thI, parantu unheM svayaM ko usakA patA hI nahIM thaa| dUsaroM ne Akara batAyA ki 'Apako vikriyA Rddhi prApta hai, Apa akampanAcArya Adi 700 muniyoM ke saMkaTa ko dUra karane meM samartha ho', taba kahIM unhoMne muni saMgha kI rakSA meM usa vikriyA kA upayoga kiyA thaa| usake phala meM bhI unheM puraskAra nahIM, 99 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 calate phirate siddhoM se guru daNDa hI milA thaa| pUrI dIkSA chedakara naI dIkSA lenI par3I thii| ataH muni laukika prayojana ke hetu to kabhI bhI ina prapaMcoM meM nahIM pdd'te|| -- ratnatrayadhArI sacce guru kA jIvana 199 A dhmke|" paNDitajI ne muskurA kara kahA - "ApakA AdhyAtmika prema mujhe sahaja hI khIMca lAyA / yadyapi merA svAsthya isa lAyaka nahIM hai, phira bhI na jAne kaunasI zakti mujhe yahA~ le aaii| AcArya zrI guNa-grAhI the, ataH vidvAnoM ko yathAyogya Adara dete the| ve paNDitajI ke gahana cintana, tattvajJAna kI gaharI pakar3a, sarala-subodhazailI meM lekhana Adi se tathA samAja meM paNDitajI ko prApta pratiSThA se paricita aura prabhAvita the| ataH AcAryazrI ne paNDitajI ko agrima paMkti meM baiThaneko khaa| yadyapi variSTha munijana apane kartavyoM ke prati svayaM hI sadaiva sajaga rahate haiM, parantu saMgha meM nava dIkSita sAdhu bhI to hote haiM aura pUrva dIkSitoM meM bhI yadA-kadA zithilatA ho sakatI hai| ataH AcArya apane dAyitva ke nirvAha hetu aura sampUrNa saMgha ko saceta karane ke lie samaya-samaya para sAmUhika rUpa se saMgha ko aisA upadeza aura Adeza dekara sAvadhAna karate hI rahate haiN| yaha bAta zrAvaka acchI taraha jAnate haiN| ataH kisI ke mana meM aisA prazna hI nahIM uThA ki saMgha ke sAdhuoM ko aisA Adeza va upadeza kyoM diyA gayA? sabhI sAdhuoM ne apane mana meM AcAryazrI ke upadeza evaM Adeza ke anusAra hI apanI nirdoSa caryA pAlana karane kA saMkalpa kiyaa| AcAryazrI dvArA die gae muniyoM ke karttavyoM evaM AdhyAtmika upadeza ko upasthita zrAvakoM evaM vidvatavarga ne bhI sunA / zrAvakagaNa to sAdhuoM ke kartavyoM ko sunakara atyadhika prabhAvita hue hI, vidvAnajana bhI munisaMgha ke kaThora anuzAsana-prazAsana tathA nirdoSa caryA dekhakara gadgada ho gaye; kyoMki aise ratnatraya kA nirdoSa pAlana karanevAle munisaMgha ko zrotAoM ne pahalI bAra hI dekhA thaa| ____ munisaMgha kI cAroM ora se prazaMsA sunakara usa sabhA meM eka adhyAtma rasika vayovRddha evaM jJAnavRddha vidvAna paNDita zrI vidyAbhUSaNajI zAstrI bhI padhAre the| paNDitajI bhI isa saMgha ke AcAryazrI kI AdhyAtmika ruci aura unake nirvivAda vyaktitva se pahale se hI suparicita the| ataH unakA yahA~ AnA Akasmika nahIM thaa| AcAryazrI ne zAstrIjI ke yahA~ Ane ke pahale zAstrIjI ko yAda bhI kiyA thaa| ataH AcAryazrI muskarA kara bole - "paNDitajI ApakI umra lambI hai, maiMne yAda kiyA aura Apa khAdI kI dhavala dhotI, kurtA aura TopI pahane dubale-patale vidvAna paNDita vidyAbhUSaNa zAstrI kA antarbAhya vyaktitva AkarSaka thA / AcAryazrI ne usa sarasvatI ke putra, AdhyAtmika pravaktA, sarala svabhAvI paNDita vidyAbhUSaNajI zAstrI se bhI cAturmAsa sthApanA samAroha kI sabhA ko saMbodhita karane ke lie khaa| AcAryazrI kA Adeza pAkara paNDitajI ne svayaM ko dhanya mAnA aura Adeza pAlana hetu sabhA ko sammAnapUrvaka sambodhita karate hue kahA - "dhanya hai aisI munidazA! jinheM mukta honA hai, unheM aisA munivrata aMgIkAra karanA hI hogA, kyoMki muni hue binA mukti nahIM hotii| maiM svayaM nirantara aisI bhAvanA bhAtA hU~ ki - "kaba dhanya suavasara pAU~ jaba nija meM hI rama jaauuN|" tathA - "dharakara digambara bheSa kaba aThabIsa guNa pAlana kruuN|" maiM AcAryazrI ke Adeza kA pAlana kara Agama kI sAkSIpUrvaka muni ke svarUpa kA udghATana karate hue munidharma kI mahimA meM jo kucha kaha sakU~, use dhyAna se suneM aura hRdayaMgama kareM tathA apane jIvana meM aisA munivrata dhAraNa karane kI bhAvanA bhaayeN| 100 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 200 calate phirate siddhoM se guru "dharmI zrAvaka munirAja kI adbhuta dazA ko pahacAnate haiM; kyoMki unhoMne svayaM bhI muniyoM jaisI vItarAgI zAnti kA AMzika svAda cakhA hai| muniyoM kI zAnti kI to bAta hI kyA kaheM? unheM to mAtra saMjvalana kaSAya zeSa raha gaI hai| aba to ve kevalajJAna ke bilkula samIpa hI pahu~ca gaye haiM, saMsAra ke kolAhala se dUra caitanya kI zAnti meM Thaharakara barpha jaise zItala ho gaye haiN| AtmA ke Ananda meM jhUlate hue santoM ne svAnubhava meM gote lagAte lagAte yaha bAta likhI hai| isa paMcama kAla meM kundakunda jaise muni hue| paMca parameSThI meM jinakA sthAna hai, ve kundakunda Adi munirAja jaba isa bharatakSetra meM vicarate hoMge, usa samaya to aise lagate hoMge, mAno calatephirate siddha hI haiN| bhagavatIArAdhanA ke kavaca adhikAra meM munirAja ke samAdhimaraNa kI dazA kA adbhuta varNana hai| kisI santa ko kadAcit sahaja pramAda se AhAra kI athavA jala kI vRtti utpanna ho to anya santa kahate haiM ki 'ananta bAra bhojana-pAnI grahaNa kiyA hai, aba to usakI vRtti kA parityAga karake antara ke Ananda ke anubhava meM utaro! caitanya kI ArAdhanA karo, andara meM DubakI lagAkara caitanya ko ArAdho, aisA samAdhimaraNa karo ki jisase phira se avatAra na ho|' taba samAdhistha munirAja bhI AhAra Adi kI vRtti kA vikalpa tyAgakara svarUpa meM lIna ho jAte haiN| muni kI aisI ArAdhanA antara svabhAva ke Azrita hotI hai| ___ munirAja ko pratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya kA bhI abhAva ho cukA hai, isa kAraNa ve sahajarUpa se digambara hote haiM; ve antaradhAma kI taiyArI karate haiN| unako deha, mora-picchI aura kamaNDalu mAtra parigraha hotA hai| Upara AkAza aura nIce dharatI unake ur3aunA-bichaunA hote haiN| unake roma-roma se vairAgya rasa jharatA hai| unheM svarUpa meM vizeSa lInatA ratnatrayadhArI sacce guru kA jIvana vartatI hai| unake viSaya-kaSAya kI Asakti chUTa gayI hai| duHzruti kA zravaNa chUTa gayA hai; divyadhvani ke anusAra racita zAstroM ke zravaNa kA vikalpa utpanna hotA hai| azubha se to saMpUrNa nivRtti ho hI gayI hai| ___kudeva aura unake mAnanevAloM se samparka chor3a diyA hai tathA sarvajJa ke kahe hue mArga meM hI muniyoM kA upayoga vartatA hai| vItarAgI santa-munivaroM ko vItarAgatA bar3ha gayI hai, isalie azubhapariNAma chUTa gaye haiN| vItarAgI mArga meM kahe gaye paMca mahAvratAdi ke zubha vikalpa hote haiN| samasta jaina samAja ke vyakti pratidina prAtaHkAla uThate hI 'Namo loe savvasAhUNaM' kahakara sarva nagna digambara ratnatrayadhArI munivaroM ko namaskAra karate haiN| "jinheM andara meM AtmA kA bhAna ho aura jo cAritradazA meM AtmA ke paramaAnanda ke cUMTa pIte hoM tathA atyanta digambara dazA ho, aise muni to parama pUjya haiN| unheM kauna jJAnI guru nahIM mAnegA? sacce-deva-zAstra-guru kI zraddhA binA to vyavahAra samyagdarzana hI nahIM hotA / ataH isameM gar3abar3a nahIM cala sktii| jise bhavaduHkha se chUTanA ho aura AtmA kA mokSasukha anubhavanA ho, usako sacce deva-zAstra-guru kI yathArtha zraddhA anivArya hai| vItarAgI sAdhu to antarasvabhAva ke anubhava dvArA jJAna ke prakAzaka haiN| unheM samyagjJAna kA prakAza jhalaka rahA hai, ve sahaja sukha ke sAgara haiM aura vItarAgarasa se bharapUra haiN| muni to samyagdarzana-jJAna-cAritra guNoMrUpI ratnoM se bharapUra ratnAkara haiN| suguNoM ke samudra haiN| dharmIjIva unheM pahacAnakara namaskAra karate hI haiN| ___ "munirAja, vItarAga dharma ke bhUSaNasvarUpa haiM, pApa kA khaNDana karanevAle haiN| yathArtha dharma kA upadeza dete haiM, isalie dharma ko zobhita karanevAle haiM aura mithyAtva kA nAza karanevAle haiN| paramazAntabhAva dvArA hI karmoM kA nAza karate haiN| aise munivara jo pRthvIloka meM virAjamAna haiM, unheM pahacAnakara paNDita banArasIdAsajI ne bhaktipUrvaka namaskAra kiyA hai, 101 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 calate phirate siddhoM se guru ve kahate haiM - "aho! jagat ke ziromaNi muni-bhagavantoM se to jagat suzobhita hai, ve vandanIya haiN| munirAja to sarvajJa ke bar3e putravat unake uttarAdhikArI haiN|" ___ apane anubhava kI sAkSIsahita munirAja kahate haiM ki "maiM aise Ananda kA anubhava karatA hU~ aura tumako bhI aise Ananda kA anubhava karane ke lie AmaMtrita karatA huuN| isalie tuma usa anubhava ko pragaTa karake apanI caitanya sampadA ko prApta kro| ___ are bhAI! sukha kI sampadA cetana meM hogI yA jar3a meM? cetana AtmA svayaM hI sukha-sampadA se paripUrNa hai, caitanya-sampadA meM koI vipadA nahIM hai| mAna-apamAna ke vikalpa athavA nindA-prazaMsA ke zabda usameM praveza nahIM kara sakate / caitanyatattva aisA nahIM hai ki jo mAna milane se phUla jAe aura apamAna hone para kumhalA jaae| terA caitanyatattva to sadA Anandamaya hai, jo munirAja aise Anandamaya anubhava karane ko kahate / dhanya haiM ve munirAja! unako hamArA sau-sau bAra namana hai|" vItarAgI santoM ke nAda se AtmA Dola uThatA hai aura svabhAva ke pantha meM car3ha jAtA hai| jise AtmA ko sAdhane kI chaTapaTAhaTa hai, santa usa AtmA kA ullAsa utpanna karate haiN| "are jIva tu jAga re jAga! tere caitanya meM apUrva sAmarthya hai, use tU samhAla!" santoM kA aisA nAda sunate hI zrAvakoM kA AtmA ullAsa se jAga jAtA hai aura upayoga ko antaronmukha karake vaha AtmA kA anubhava kara letA hai| ___munivara to AtmA ke parama Ananda meM jhUlate-jhUlate mokSa ko sAdha rahe haiN| AtmA ke anubhavapUrvaka digambara cAritradazA dvArA hI mokSa sadhatA hai, digambara sAdhu sAkSAt mokSa kA mArga haiM / antara ke cidAnanda svarUpa meM jhUlate-jhUlate bArambAra zuddhopayoga dvArA nirvikalpa Ananda kA anubhava karate haiN| paMca parameSThiyoM meM jinakA sthAna hai, aise muniyoM kI mahimA kI kyA bAta kheN| aise muni kA darzana prApta honA bhI mahAna Ananda kI bAta ratnatrayadhArI sacce guru kA jIvana 203 hai| aise munivaroM ke to hama dAsAnudAsa haiN| hama unake caraNoM meM namate haiN| dhanya hai vaha munidharma! __ muniyoM ke AtmA kI antardazA alaukika hotI hai, vaha bhI pahacAnI jA sakatI hai aura aisI pahacAna karake AcArya amRtacandra usakA varNana karate haiM - dekho to sahI! unheM kitanA bahumAna hai? jo svayaM bhI muni haiM, ve anya munirAja ko pahacAna kara kahate haiM ki aho! "kundakundasvAmI to saMsAra ke kinAre pahu~ca gaye haiM aura mokSa meM pahu~cane kI taiyArI meM haiM, unheM sAtizaya viveka jyoti pragaTa huI hai, anekAntarUpa vItarAgI vidyA meM ve pAraMgata haiM, samasta pakSa kA parigraha chor3akara madhyastha haiM, svayaM ne paMca parameSThI ke pada meM baiThakara mokSalakSmI ko hI upAdeya kiyA hai| bIca meM zubharAga A par3e, use kaSAyakaNa samajhakara heya kiyA hai| isa prakAra ve mokSamArgarUpa pariNata hue haiN|" jagat meM sahaja caitanyatattva ko bhAnevAle, anubhava karanevAle santadharmAtmA zreSTha haiN| unheM jagat kI spRhA nahIM hai, indra aura cakravartI kI vibhUti bhI jinheM nagaNya hai| sahaja caitanyatattva se utkRSTa vaibhava jagat meM dUsarA nahIM hai - aise caitanya tattva kI bhAvanAvAle santoM ko hama praNAma karate haiN| __ jaise pitA paradeza jAkara AveM, taba bAlakoM ke lie upahAra lAte haiM; usIprakAra apane dharmapitA kundakundAcArya videhakSetra jAkara bharatakSetra ke bAlakoM ke lie zuddhAtmA ke Ananda kA upahAra lAye haiN| vaha isa samayasAra dvArA hameM zuddhAtmA rUpa samayasAra dete haiM aura kahate haiM - "tU use svAnubhavagamya kara!" vItarAgI guru to vItarAgamArga kA hI upadeza dete haiN| dekho! munirAja to sIdhe siddhoM se bAteM karate haiN| kahate haiM - "prabhu! tere jaisA merA svabhAva maiMne apane meM anubhava kiyA; isalie maiM tere samIpa hI hU~, tujhase jarA bhI dUra nahIM huuN|" 102 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru cAritravanta muniyoM ke citta meM nija parama Atmatattva hI basatA hai, paramatattva ke atirikta koI rAgAdi parabhAva unake citta meM nahIM basate / jinakI jJAnaparyAya meM paramAtmA basate haiM, aise muni ko mokSasukha kA kAraNarUpa cAritra hotA hai| unheM maiM bArambAra namatA huuN| munirAja ko jyoM-jyoM AtmadhyAna kI zakti bar3hatI jAtI hai, tyoMtyoM vyavahAra chUTatA jAtA hai| munirAja ko itanI zuddhi to pragaTa hI hai ki antarmuhUrta se adhika upayoga bAhara rahatA hI nahIM / vikalpa Ate haiM; parantu unameM tanmayatA nahIM hotI / puruSArtha kI kamajorI se vyavahAra meM AnA par3atA hai, lekina bhAvanA to bArambAra zuddhasvarUpa meM sthira hone kI hI rahatI hai| vikalpa ke prati kheda vartatA hai| 204 pratikUla saMyogoM meM muni ko dekhakara jo jIva muni ko duHkhI haiM, unheM cAritradazA meM honevAle sukha kI khabara nahIM hai| muni ke zarIra ko siMha phAr3akara khA rahA ho, use dekhakara ajJAnI unheM duHkhI mAnate haiM, jabaki muni to parama zAnti meM haiN| ve AtmA ke Ananda meM jhUlate haiM, unheM darda to hotA hogA, para upayoga bAhara Ane para bhI unheM duHkha nahIM hai, kyoMki munirAja saMyoga se duHkha nahIM mAnate / jJAnI zrAvaka ko bhI rAga AtA hai aura vaha muni kA upasarga dUra karane kA prayatna karatA hai| muni ko bacAne ke prayojana meM siMha ko talavAra laga jAe, taba bhI vahA~ siMha ko mArane kA abhiprAya nahIM hone se tathA muni ko bacAne ke prasaMga meM aisA bhI ho sakatA hai ki bacAnevAlA aura mAranevAlA donoM hI mara jAveM; parantu bacAne ke bhAva vAlA svarga meM jAtA hai aura mArane ke bhAva vAlA naraka meM jAtA hai| deva guru ke svarUpa ke sambandha meM satya-asatya kA viveka karane meM bhaya rakhe to satya samajha meM nahIM A sktaa| zrI kundakunda AcArya paMca mahAvratadhArI bhAvaliMgI santa the| unake dvArA kahe hue vacana sarvajJa - vItarAga ke samAna hI pramANabhUta hai / 103 ratnatrayadhArI sacce guru kA jIvana 205 hamAre parama saubhAgya se hI hameM aise parama vItarAgI saMtoM kA samAgama prApta huA hai| ataH hama sabhI ko adhika se adhika saMkhyA meM padhArakara muni saMgha ke sAnnidhya kA lAbha lenA cAhiye / itanA kahakara maiM virAma letA huuN|" isa prakAra munidharma evaM munirAjoM kI mahimA se abhibhUta paNDitajI kA bhAvabhInA udbodhana sunakara munisaMgha ko aisA lagA ki - "kyA yaha vahI vidyAbhUSaNa zAstrI haiM, jisake bAre meM abataka yaha sunate rahe ki patA nahIM kyoM? vidyAbhUSaNa zAstrI muniyoM kA evaM pUjA-pATha aura bhakti Adi kA kaTTara Alocaka ho gayA hai, bAta-bAta meM bAla kI khAla khIMcatA hai; parantu isameM aisA to kucha bhI nahIM hai| jaisI bhaktibhAva se pUjA-bhakti karate ise dekhA, aisI bhakti bhAvanA to bahuta kama logoM meM dekhane meM AtI hai| munidharma kI mahimA to isake mukha se apane kAnoM se abhI-abhI sunI hI hai| isa paNDita kI dhArmika caryA va carcA tathA bAhyAcAra bhI kisI bhI zreSTha zrAvaka se kama nahIM hai- sAdhu-saMtoM ke bahumAna meM bhI koI kamI dikhAI nahIM detii|" cAturmAsa sthApanA samAroha meM munisaMgha ke sivAya aura bhI aneka aise navIna zrotA the, jo mAtra yaha jAnane ke lie hI Aye the ki 'Ajakala vidyAbhUSaNa zAstrI kA muniyoM ke prati kyA rukha hai ? kaisA vyavahAra hotA hai aura ve muniyoM ke viSaya meM kyA bolate haiM; kyoMki sampUrNa digambara jaina samAja meM yaha aphavAha thI ki - "mAtra AtmAAtmA ke gIta gAne vAlA yaha samayasArI paNDita pUjA-bhakti, saMyamasAdhanA, tapa-tyAga tathA muniyoM kA virodhI ho gayA hai|" parantu paNDitajI kA udbodhana sunakara aura sAdharmiyoM ke prati dharma vAtsalya dekhakara unakA saba bhrama bhaMga ho gayA aura ve paNDitajI ke pakSadhara bana gaye / samAroha sabhA ke antima kSaNoM meM AcAryazrI ne paNDitajI ko dharmavRddhi kA AzIrvAda dete hue punaH kahA- "yathA nAma tathA guNa sampanna - Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnatrayadhArI sacce guru kA jIvana 207 206 calate phirate siddhoM se guru paNDitajI" ke bAre meM mujhe parokSa rUpa se kucha aise samAcAra mile the ki "paNDitajI ekAMtI ho gaye haiM, parantu Aja jaba paNDitajI se sAkSAtkAra huA to merA sArA bhrama bhaMga ho gyaa| maiMne jaba inheM pratyakSa dekhA/sunA to pAyA ki paNDitajI to adhyAtmajJAna ke aise ratnAkara hai, jisameM tattvajJAna ke ratnoM kA bhaMDAra to bharA hI hai, sAtha hI anya anuyogoM kA jJAna bhI acchA hai| AcArya kundakunda ke paMcaparamAgama to Apake roma-roma meM hI samA gaye haiM, jahA~ taka saMyama kA savAla hai so vaha bhI bhUmikAnusAra bahuta acchA hai| maiMne inake udbodhana ko dhyAna se sunA, inake kathana se siddha hotA hai ki unapara muni virodhI hone kA Aropa bhI nirAdhAra hai| kalikAla sarvajJa AcArya samantabhadra svAmI ke ratnakaraNDa zrAvakAcAra ke anusAra vyavahAra samyagdarzana meM bhI sacce deva-zAstra-guru kI zraddhA kA honA anivArya hai aura sacce deva-zAstra-guru ke nirNaya kA AdhAra jinavANI hai| ataH jinAgama kI kasauTI para jo deva-zAstra-guru khare utareMge, unheM hI to sacce deva-zAstra-guru kA bhakta mAnA jaayegaa| ___ jaba unhIM samantabhadra svAmI ne devAgama stotra meM sacce deva ko Agama kI kasauTI para kasa DAlA taba kisI bhakta ko etarAja kyoM nahIM huA? samyagdarzana kA abhilASI yadi guru ko Agama kI kasauTI para kasakara guru mAnatA hai to vaha kyA aparAdha karatA hai? paNDitajI ko hI kyA Apa sabako bhI parIkSApradhAnI to honA hI cAhie, anyathA ApakA bhI yaha durlabha mAnava jIvana aMdha zraddhA meM yoM hI bIta jaayegaa| AcAryazrI ne paNDitajI ko badhAI dete hue Age kahA - "maiM paNDitajI ke ujjvala bhaviSya kI kAmanA karatA hU~ aura unheM unake bhaya, AzA, sneha se dUra rahakara vastu svarUpa ke nirNaya karane kA sAhasa juTAne hetu badhAI detA huuN| maiM Apa saba se bhI aisI apekSA rakhatA hU~ ki Apa saba bhI paNDitajI kI bhA~ti hI nirbhaya hokara satya ko samajheM aura inase tattvajJAna kA pUrA lAbha leN|" ___AcAryazrI kA antima udbodhana samApta hI huA thA ki eka zrotA hAtha jor3akara khar3A ho gyaa| usane kahA - "AcAryazrI! Apane jo kahA - hama usakI anumodanA karate haiM; parantu hamArA eka prazna yaha hai ki "ye paNDitajI puNya kArya karate haiM, phira bhI puNya ko heya kyoM kahate haiM? kyA yaha duharA vyaktitva nahIM hai?" AcAryazrI ne dRr3hatA se kahA - "nahIM bhAI, aisA nahIM hai| yadi tuma mere sAmane bhI zAstra pravacana meM samayasAra rakhoge to mujhe bhI puNya-pApa ko heya hI batAnA hogA; kyoMki puNya-pApa-Asravatattva haiM aura Asrava saMsAra kA kAraNa hai, 'duHkhada' hai| isakAraNa use Agama meM bhI heya hI kahA hai| hA~, jaba taka AtmA meM sthiratA nahIM A pAtI, pUrNa vItarAgatA pragaTa nahIM ho jAtI, tabataka pApabhAva se bacane ke lie sAdhaka ko puNya kArya yA zubhabhAva hue binA nahIM rahate / etadartha jJAnI ko bhI bhUmikAnusAra puNya kArya karanA anivArya ho jAtA hai| isakAraNa puNya heya hote hue bhI puNya kArya kiye hI jAte haiN|" hamAre pUrvaja AcArya bhI hameM mukhyataH to Atmahita kI hI preraNA dete haiM, sAtha hI yaha bhI kahate haiM ki yadi saMbhava ho to parahita bhI karanA cAhie; parantu parahita kI tulanA meM Atmahita hI sarvazreSTha hai| uktaM ca - "Ada hidaM kAdavvaM, jai sakkaM parahidaM ca kAdavvaM / Ada hida parahidAdo, AdahidaM suTTha kAdavvaM / / arthAt Atmahita va parahita meM Atmahita hI sarvazreSTha hai|" OM nmH| isa prakAra kI preraNA ke sAtha anta meM harSapUrvaka jinavANI kI stuti evaM munisaMgha kI jayadhvani ke sAtha cAturmAsa sthApanA samAroha sabhA visarjita huI aura saba apane-apane ghara prasthAna kara gye| 104 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka ke anya mahattvapUrNa prakAzana aba taka prakAzita pratiyA~ 56 hajAra 500 85 hajAra 51 hajAra 23 hajAra maulika kRtiyA~ 01. saMskAra (hindI, marAThI, gujarAtI) 02. vidAI kI belA (hindI, marAThI, gujarAtI) 03. ina bhAvoM kA phala kyA hogA (hi. ma. gu.) 04. sukhI jIvana (hindI) ( navInatama kRti ) 05. NamokAra mahAmaMtra (hi., ma., gu., ka.) 06. jinapUjana rahasya (hi., ma., gu., ka.) 07. sAmAnya zrAvakAcAra (hi., ma., gu. ka. ) 08. para se kucha bhI saMbaMdha nahIM (hindI) 09. bAlabodha pAThamAlA bhAga-1 (hi.ma.gu.ka.ta. aM.) 10. kSatracUr3AmaNi parizIlana (navInatama ) 11. samayasAra manISiyoM kI dRSTi meM (hindI) : 12. dravyadRSTi (navIna saMskaraNa) 13. harivaMza kathA ( tIna saMskaraNa) 14. SaTkAraka anuzIlana 15. zalAkA puruSa pUrvArddha (do saMskaraNa) 16. zalAkA puruSa uttarArddha (prathama saMskaraNa) 17. aise kyA pApa kie (tIna saMskaraNa) 18. nIMva kA patthara (upanyAsa) 19. paMcAstikAya (padyAnuvAda) 20. tIrthaMkara stavana 21. sAdhanA-samAdhi aura siddhi 22. ye to socA hI nahIM (nibandha) 23. jina khojA tina pAiyA~ 24. yadi cUka gaye to 25. samAdhi aura sallekhanA 26. calate phirate siddhoM se guru 67 hajAra 500 1 lAkha 79 hajAra 200 5 hajAra 11 hajAra 11 hajAra 5 hajAra 5 hajAra 2 hajAra 8 hajAra 3 hajAra 3 hajAra 3 hajAra 5 hajAra sampAdita evaM anUdita kRtiyA~ (gujarAtI se hindI ) 27 se 38. pravacanaratnAkara bhAga- 1 se 11 taka (sampUrNa seTa) 39. samyagdarzana pravacana 3 hajAra 35 hajAra 400 71 hajAra 200 10 hajAra 3 lAkha 66 hajAra 200 45. guNasthAna- vivecana 46. ahiMsA ke patha para (kahAnI saMgraha) 47. vicitra mahotsava (kahAnI saMgraha) 8 hajAra 3 hajAra 5 hajAra 13 hajAra 3 hajAra 7 hajAra 40. bhaktAmara pravacana 41. samAdhizataka pravacana 3 hajAra 42. padArtha vijJAna (pravacanasAra gAthA 99 se 102 ) 8 hajAra 200 43. gAgara meM sAgara (pravacana) 23 hajAra 600 44. ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM 1 lAkha 41 hajAra 25 hajAra 500 25 hajAra 200 9 hajAra kImata 18.00 12.00 18.00 16.00 6.00 4.00 6.00 7.00 2.00 3.00 4.00 4.00 30.00 4.00 25.00 30.00 15.00 10.00 3.00 1.00 4.00 15.00 10.00 12.00 6.00 15.00 160.00 15.00 15.00 20.00 5.00 7.00 3.00 25.00 10.00 11.00 105 abhimata bahuta bar3I AvazyakatA kI pUrti 'calate-phirate siddhoM se guru' kRti kA avalokana kara atyanta prasannatA huI / prastuta pustaka meM sammAnIya lekhaka ne sampUrNa viSaya vastu ko atyanta saMkSepa meM; kintu sAragarbhita rUpa se sameTane kA adbhuta kArya karake bahuta bar3I AvazyakatA kI pUrti kI hai, isase sampUrNa digambara jaina samAja ko bahuta lAbha hogaa| muni kI mahimA adbhuta hai| maiM svayaM vigata mAha taka isa viSaya para maMgalAyatana patrikA ke 26 vizeSAMka prastuta kara cukA huuN| isameM mujhe svayaM ko to bahuta lAbha huA hI, pAThakoM meM bhI munidazA ke prati atizaya mahimA jAgRta huI haiN| maiM AdaraNIya dAdAzrI kI prastuta kRti ko isa rUpa meM pAkara apane ko dhanya anubhava kara rahA hU~ / etadartha lekhaka mahodaya ko maMgalAyatana parivAra kI ora se hArdika badhAI / - paNDita devendrakumAra jaina tIrthadhAma maMgalAyatana, alIgar3ha munidharma kA virodhI to koI ho hI nahIM sakatA 'calate-phirate siddhoM se guru' pustaka par3hakara hRdaya gadgad ho gyaa| isameM sarala bhASA meM aura bodhagamya zailI meM saTIka tathA Agama sammata nirgrantha guru kA jo svarUpa samajhAyA gayA hai, vaha apane Apa meM adbhuta hai, bejor3a hai| Aja sampUrNa digambara jaina samAja ko aisI sakArAtmaka soca sampanna pustaka kI atyanta AvazyakatA thii| isase sAdhu parameSThI jaise parama pUjya pada kI pratiSThA ko surakSita rakhane meM mArgadarzana to milegA hI, isa pada kI mahimA aura AvazyakatA jAnakara isa pada ko yathArtha rUpa se apanAne ke lie protsAhana bhI milegA / vastutaH munidharma kA virodhI to koI ho hI nahIM sktaa| yadi kahIM se aisI koI gaMdha AtI bhI hai to vaha munidharma ke virodha kA nahIM; balki muniyoM meM Aye zithilAcAra kI hotI hai, jise bhrama se muni virodhI samajha liyA jAtA hai| isa sabakA samAdhAna prastuta kRti meM bahuta hI maryAdA meM rahakara sakArAtmaka rUpa se kiyA gayA hai| etadartha lekhaka nizcita hI badhAI ke pAtra haiN| - surezacanda jaina eDavokeTa, baiMgalora Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 calate phirate siddhoM se guru aura kauna likha sakatA hai ? itane atyAvazyaka, gaMbhIra va saMvadenazIla viSaya para sakArAtmaka soca ke pUrNa maryAdApUrvaka evaM vinayapUrvaka dAdA ke alAvA aura kauna likha sakatA hai ? isa vartamAna paristhiti meM 'calate phirate siddhoM se guru' kAphI samayAnukUla hai| evaM isa pustaka meM saMpUrNa viSaya chU liyA gayA hai, vaha bhI Agama sammata evaM pUrI sAvadhAnIpUrvaka, nizcita hI sarAhanIya hai| bar3I kuzalatA se kahAnI ke rUpa meM atyanta sarala bhASA-zailI meM anya Avazyaka viSaya bhI spaSTa ho gaye haiN| Atmakathya meM hI lekhaka ne svayaM kI nirgrantha banane kI bhAvanA bhAyI hai, ataH isI se aMdAja lagAyA jA sakatA hai ki pustaka likhate samaya lekhaka kI kitanI pavitra bhAvanA rahI hogI, isase pustaka kA mahattva aura bhI bar3ha jAtA hai, pustaka kA nAma bhI bar3A AkarSaka hai, dAdA sarAhanIya haiM... hama prArthanA karate haiN| ki unakI kalama aisI hI calatI rahe, jisase Ane vAlI pIr3hI ko sahI mArgadarzana milatA rhe| - zuddhAtmaprakAza bhArilla, jayapura apUrva kRti ... kaThina se kaThina viSaya jana-jana kI samajha meM sugamatA se A sakeM aisI sarala bhASA evaM sugama rocaka zailI meM prastuta karane kI kalA meM AdaraNIya bar3e dAdA siddhahasta haiN| unakI lekhanI se prasUta sAhitya dharmajijJAsu janamAnasa ko atyanta rucikara lagatA hai| prastuta kRti 'calate phirate siddhoM se guru' bhI isakA apavAda nahIM hai| guru kA antarbAhya jIvana kaisA hotA hai, isa gaMbhIra viSaya ko lekhaka ne atyanta kuzalatA ke sAtha Agama ke anuzAsana meM rahakara nirbhayatA evaM niHzaMkatA se prastuta kiyA hai / uddiSTaAhAra kI vyAkhyA karate hue lekhaka ne jo Agamasammata evaM yuktisaMgata vicAra prastuta kie haiM, ve vizeSa rUpa se paThanIya haiN| mAnava mana yA to munijIvana ko atyanta adbhuta samajhane lagatA hai aura usa bhUmikA meM saMbhAvya pravRttiyoM ko bhI doSa ke rUpa meM dekhane lagatA hai yA phira itanA udAra ho jAtA hai ki sthUla zithilAcAra bhI usakI dRSTi meM nahIM AtA / muni kA vyAvahArika jIvana kaisA hotA hai/Agama ke Aloka meM isakA vizada / vyavasthita vivecana prastuta kRti meM prApta hotA hai; isase jijJAsu pAThakoM kI aneka zaMkAoM kA samAdhAna to hogA hI; svAdhyAyI jIvoM ko socane ke naye AyAma bhI prApta hoNge| - pIyUSa jaina, zAstrI, jainadarzanAcArya, ema. e., bI. eDa., e-4, bApUnagara jayapura-302015 106 abhimata 211 munisvarUpa para bejor3a kRti 'calate-phirate siddhoM se guru' jaisI kRti kI Aja ke samaya meM mahata AvazyakatA thii| samAja kA muniyoM ke prati sammAna to khUba hai; parantu muniyoM ke svarUpa se samAja anabhijJa hai| isa kRti meM munipada kI mahimA bhI batAI gaI hai aura unake svarUpa aura caryA kI sAMgopAMga carcA kI gaI hai| sarala va sarasa bhASA meM muniyoM ke svarUpa para likhI gaI yaha bejor3a kRti hai / pAThakoM ko muniyoM ke svarUpa kA digdarzana to isa kRti ke mAdhyama se hogA hI, munipada dhAraNa karane vAloM ko bhI sugama rAha dikhAne meM upayogI siddha hogii| prastuta kRti se lekhaka kI muniyoM ke prati samyak zraddhA kA bhAna bhI pAThakoM ko hogA / yadyapi Aja ke isa artha pradhAna bhautika yuga meM paThana-pAThana ke lie samaya nikAla pAnA kaThina hai, tathApi isa upayogI aura rocaka kRti ke paThana-pAThana se guru bhakti ke prati pAThakoM kA bahumAna bddh'egaa| svayaM par3heM, mitroM ko pddh'aayeN| - akhila baMsala, ema.e. (hindI), DiplomA patrakAritA, sampAdaka - samanvayavANI (pAkSika), mahAmaMtrI a.bhA. jaina patra sampAdaka saMgha aisI pustaka aba taka kahIM dekhane meM nahIM AI prastuta kRti meM digambara saMtoM ke antarbAhya svarUpa ko bahuta sundara DhaMga se citrita kiyA gayA hai| digambara saMto kI sarvAMgINa carcA ko eka hI sthAna para prastuta karanevAlI yaha kRti pacAsoM granthoM ke saiMkar3oM Agama pramANa lekara nirmita hai| yaha pustaka muniyoM kI sampUrNa jIvanacaryA, vividha apekSAoM se Agama meM upalabdha muniyoM ke bheda-prabheda, unake mUlaguNa, uttara guNa Adi kA eka aisA prAmANika koza bana gayA hai, jahA~ pAThaka ko muniyoM ke sambandha meM sampUrNa jAnakArI eka hI pustaka meM upalabdha ho ske| aSTapAhur3a Adi dvArA munirAjoM ko nirdeza dekara zithilAcAra se sAvadhAna kiyA hai; ve hI nirdeza vartamAna munirAjoM ko mArga darzana ke liye bhI paryApta hai| saMbhavataH yaha socakara hI mAno isa pustaka meM kahIM bhI kisI bhI prakAra ke zithilAcAra kI koI carcA nahIM kI hai| yahA~ to mAtra vizuddha bhAvanA se muni jIvanacaryA para prakAza DAlA hai| aura hI unheM calate-phirate siddha kahA gayA hai| anta meM yahI kahakara saMtoSa kara rahA hU~ muni jIvana kA aisA sarvAMgINa vizuddha citraNa karanevAlI pustaka aba taka dekhane meM nahIM aaii| - saMjIvakumAra godhA, Dabala ema.e (jainavidyA evaM dharma darzana; itihAsa), neTa (bauddha, jaina, gAMdhIvAdI, zAMti adhyayana), ema.phila (jaina darzana), jayapura Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvajJAnarahita nirgrantha honA niSphala hai - rASTrasaMta siddhAntacakravartI AcAryazrI vidyAnandajI muni AcArya vAdIbhasiMha ne yahA~ eka atyanta marmasparzI sandeza hama sabako yaha diyA hai ki "tattvajJAnavihInAnAM nairgranthyamapi niSphalam / arthAt tattvajJAna ke binA to nirgrantha digambara muni bananA bhI niSphala hai|" ata: hameM koTi upAya karake bhI sarvaprathama tattvajJAna avazya karanA caahie| mokSamArga kA hetu tattvajJAna ati Avazyaka hI nahIM, atyanta anivArya hai| usake binA mokSamArga meM praveza hI sambhava nahIM hai| tathA yaha tattvajJAna nayajJAna ke binA nahIM ho sakatA, ata: jIvana meM nayajJAna bhI anivArya hai| samasta pUrvAcAryoM ne tattvajJAna ke lie nayajJAna kI upayogitA kA sazakta pratipAdana kiyA hai| udAharaNArtha - "Natthi Naehi vihUNaM suttaM atthovva jinnvrmdmhi| to NayavAde NivuNA muNiNo siddhatiyA hoti / / tamhA ahigayasutteNa atthasaMpAyaNamhi jadidavvaM / attha gaI vi ya Naya-vAya-gahaNa-lINA durhiymmaa||' arthAt jinendra bhagavAna ke mata se nayavAda ke binA sUtra aura artha kucha bhI nahIM kahA gayA hai| isalie jo muni nayavAda meM nipuNa hote haiM, ve sacce siddhAnta ke jJAtA samajhane caahie| ata: jisane sUtra arthAt paramAgama ko bhale prakAra jAna liyA hai, use hI arthasampAdana meM arthAt naya aura pramANa ke dvArA padArtha ke parijJAna karane meM prayatna karanA caahie| kyoMki padArthoM kA parijJAna bhI nayavAda rUpI jaMgala meM duradhigamya arthAt jAnane ke lie kaThina hai|" AcArya devasena ne bhI samayasAra ko naya-pramANAdi ratnoM kA vizAla parvata batalAte hue nayacakra ke jJAna kI hArdika preraNA pradAna kI hai| yathA - jinapratimatamahyAM ratnazailAdapApAd / iha hi samayasArAd buddhabuddhyA gRhItvA / / prahataghanavimohaM supramANAdiratnaM / zrutabhavanasudIpaM viddhi tadvyApanIyam / / 2 / / 1. kSatracUr3AmaNi 6/18, 2. SaTkhaNDAgama 1/1/1/68 3. zrutabhavanadIpakanayacakra, pRSTha 17 abhimata 213 nizcaya se tIrthaMkara bhagavAna ke dharmarUpI pRthvI para samayasAra rUpI pavitra ratnamayI parvata se vivekabuddhi ke dvArA acchI taraha samajhakara ghane mohAndhakAra se rahita samyak naya-pramANAdi ratnoM se bhare hue isa samayasAra nAmaka ratnaparvata se vyApta zrutajJAna rUpI naMdAdvIpa svarUpa zrutabhavanadIpaka' nAmavAle nayacakra ko jaano| pramANa kA artha hai - pramANa - pra = utkRSTa, mA = antaraMga lakSmI kevalajJAna aura bahiraMga lakSmI samavazaraNa, aN = divyadhvani hI pramANa hai| sArAMza yaha hai ki nayajJAna ke binA zAstroM kI eka paMkti bhI ThIka se nahIM samajhI jA sakatI, ata: sarvaprathama nayajJAna karanA cAhie aura phira usa nayajJAna se tattvajJAna karake samyakcAritra ko dhAraNa karanA cAhie / yahI jIva ke kalyANa kI samIcIna vidhi hai| vartamAna meM tattvajJAna/nayajJAna kI sthiti bar3I zocanIya hai| aneka sAdhu bhI isa kasauTI para asaphala siddha ho ke haiM, jabaki sAdhuoM ko to vizeSa rUpa se nayoM kA jJAtA honA caahie| vartamAna meM sAdhu-samudAya meM jitanI bhI kamiyA~ dikhAI detI haiM, asala meM una sabakA mUla kAraNa tattvajJAna/nayajJAna kA abhAva hai| jJAna kyA hai, usake kitane bheda-prabheda haiM, una sabakA kyA-kyA svarUpa hai -itanA hI Aja hamAre kucha sAdhuoM ko mAlUma nahIM hai| AcArya kundakunda ne to isa sambandha meM yahA~ taka likha diyA hai ki jisake pAsa matijJAna ke cAra bhedoM (avagraha, IhA, avAya, dhAraNA) kI bhI sampatti hai, maiM use praNAma karatA huuN| yathA - "uggaha-IhAvAyAdhAraNaguNasaMpadehi sNjuttaa| suttatthabhAvaNAe bhAviyamANehi vaMdAmi / / ve AcArya paramAgama artha kI bhAvanA se bhAvyamAna - avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA rUpI saMpadAoM se saMyukta hote haiM, unheM maiM namaskAra karatA - AcAryabhakti, 9 vizeSa - avagraha kA artha AraMbhika jJAna hai| yaha eka taraha kA kriyAzIla 107 jJAna hai| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru 'matijJAna caturvidham' - laghIyastraya 1/5 ataH yadi hamAre sAdhu nayajJAna karake tattvajJAna karane meM laga jAe~ aura samyagjJAna kA aMza bhI prApta kara leM to ve pUjanIya vaMdanIya bana sakate haiN| AcArya dharasena, puSpadanta, bhUtabali, jinacandra, kundakunda evaM umAsvAmI Adi samasta munirAja bhI apane tattvajJAna / nayajJAna ke kAraNa hI paramapUjanIya mAne jAte haiM - dharasenaM munIdraM ca puSpadantasamAhvayam / jinacandraM kundakundamumAsvAminamarthaye / / - AcArya jayasena, pratiSThApATha 316 mAtra dUsaroM kI ciMtA meM ulajhe rahanA ThIka nahIM hai| AcAryoM ne paraciMtA ko adhama se adhama kArya kahA hai- 'paracintA'dhamA'dhamA' "jo dUsaroM kI AtmAoM kA uddhAra karate phirate haiM, ve prAyaH apanI AtmA ko bhUla jAte haiN|" ataH sarvaprathama Atmahita karanA cAhie - AdahidaM kAdavvaM jadi sakkadi parahiMdaM pi kAdavvaM / Adahida parahidAdo AdahidaM suThu kAdavvaM / / anagAra dharmAmRta tAtparya yahI hai ki jIvana meM nayajJAna anivArya hai, usake binA kucha bhI Age nahIM bar3hA jA sktaa| mahAkavi kAlidAsa ne bhI 'arhat' ko 'nayacakSuSe ' vizeSaNa dekara sambhavataH unake nayapramANa jJAtRtva kI ora saMketa kiyA hai - "arhaNAmarhate cakrurmunayo nayacakSuSe / " -mahAkavi kAlidAsa, raghuvaMza 1/55 isase jJAta hotA hai ki mahAkavi kAlidAsa ko bhI jainadarzana kA acchA jJAna thaa| ve jAnate the ki naya-vyavasthA arihaMtoM kI, jainadarzana kI maulika vizeSatA hai| isa sambandha meM antarrASTriya khyAtiprApta vidvAn DaoN. satyavrata zAstrI bhI mujhe mahAkavi kAlidAsa kA eka zloka aura batAyA hai jisase siddha hotA hai ki kAlidAsa jainadarzana se atyadhika prabhAvita the| unhoMne 'kumArasambhava' meM zivajI ke mukha se RSiyoM ko nimnalikhita upadeza dilAyA hai - 'adyaprabhRti bhUtAnAmabhigamyo'smi zuddhaye / 108 " yadadhyAsitamarhadbhistaddhi tIrthaM pracakSate / / * mahAkavi kAlidAsa, kumArasambhava, 6-56 Aja se maiM usI kI zaraNa ko prApta karatA hU~ jo sabhI jIvoM kI zuddhi ke lie batAyA gayA hai; kyoMki jo arihaMtoM ke dvArA kahA gayA hai, vahI vAstava meM dharma tIrtha hai| prastuta pustaka meM pRSTha 19 para munirAja kahA~ Thaharate haiM isa viSaya kI bhI kucha carcA AyI hai| vartamAna meM jinakalpI sAdhu nahIM hote, sthavirakalpI sAdhu hote haiM, jinakA svarUpa isaprakAra hai - "saMhaNaNasya guNeNa ya, dussama kAlassa taha pahAvaNe / puraNayara gAmavAsI, thavire kappe ThiyA jAyA / / " - AcArya devasena, bhAvasaMgraha 127 isa duSama kAla meM zarIra ke saMhanana balavAn nahIM hote haiM, isaliye ve anAgAra kisI nagara, grAma va kisI pura meM rahate haiM aura apane tapa ke prabhAva se sthavirakalpI anagAra kahalAte haiM; kyoMki vAstava meM sAdhu ko janapada yA jaMgala meM koI antara pratIta nahIM hotA - " thirakaya jogANaM puNa, muNINa jjhANesu NiccalamaNANaM / gAmammi jaNAiNe, suNNe raNe ya Na viseso / / " AcArya vIrasena, dhavalA, vagga, pu. 13, 5, 4, 26, pRSTha 67 artha - parantu jinhoMne apane yogoM ko sthira kara liyA hai aura jisakA mana dhyAna meM nizcala hai, aise muniyoM ke liye manuSyoM se vyApta janapada, grAma aura zUnya jaMgala meM koI antara nahIM hai| aisA hI AcArya zubhacandra ne bhI kahA hai - "vijane janasaMkirNe susthite duHsthite'pi vA / sarvatrApratibaddhaH syAtsaMyamI saMgavarjitaH / / " - AcArya zubhacandra, jJAnArNava, 16/34/854 artha - jo anagAra mamatA ko chor3akara niHspRha ho jAtA hai, vaha cAhe jana zUnya vana sthAna meM ekAnta avasthita ho aura cAhe janasamudAya se vyApta kisI nagara Adi meM avasthita ho, tathA isI prakAra se vaha cAhe duHkha kI avasthA meM ho aura cAhe sukha kI avasthA meM ho; vaha saba hI avasthA meM pratibaddha se rahita hotA hai - vaha sarvatra svAdhIna sukha kA hI anubhava karatA hai| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru maMgala AzIrvAda prastuta pustaka 'calate-phirate siddhoM se guru' dharmAnurAgI paNDita ratanacandajI bhArilla ne bar3e hI manoyoga se aura vaha bhI pUrNata: AgamAnukUla likhI hai| isameM bhI unhoMne nayoM kA sundara vivecana kiyA hai| ve isIlie itanA prAmANika likha pAte haiM; kyoMki unako nayoM kA vizada jJAna hai| nayajJAna ke kAraNa unako AcAryakalpa bhI kahA jAe to atizayokti nahIM hogii| vAstava meM unako itanA adhika zAstrajJAna hai ki jo kisI sAdha ko hI sambhava hai| unake Thosa jJAna kA kAraNa eka yaha bhI hai ki unhoMne prArambha se hI paNDita gopAladAsajI baraiyA dvArA sthApita murainA vidyAlaya meM jainadarzana ke mUla granthoM kA vidhivat adhyayana kiyA hai| ve atyanta sarala svabhAvI aura bhadrapariNAmI bhI haiN| ve nirantara mokSamArga meM Age bar3hate raheM - yahI merA unako maMgala AzIrvAda hai| AzIrvAda (AcArya vidyAnanda muni) khAravela satsaMga bhavana, naI dillI-110067 109 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate phirate siddhoM se guru __ve munivara kaba milI haiM upagArI / sAdhu digambara, nagna nirambara, saMvara bhUSaNa dhArI ||ttek / / kaMcana-kA~ca barAbara jinake, jyoM ripu tyoM hitkaarii| mahala masAna, maraNa aru jIvana, sama garimA aru gArI / / ve munivara kaba milI haiM upagArI / / 1 / / samyagjJAna pradhAna pavana bala, tapa pAvaka prjaarii| zodhata jIva suvarNa sadA je, kAya-kArimA TArI / / ve munivara kaba milI haiM upagArI / / 1 / / jori yugala kara 'bhUdhara' vinave, tina pada Dhoka hmaarii| bhAga udaya darzana jaba pAU~, tA dina kI balihArI / / ve munivara kaba milI haiM upagArI / / 1 / / guru-vaMdanA dhari kavaca saMyama ugradhyAna, kaThora asi nija hAtha le; vrata, samiti, gupti, sudharma, bhAvana, vIra bhaTa bhI sAtha le| paracakra rAga-dveSa hani, svAtaMtrya nidhi pAte hue; ve svapara tAraka guru taponidhi, mukti patha jAte hue / / nisaMga haiM jo vAyusama, nirlepa haiM AkAza se; nija Atma meM hI viharate, jIvana na para kI Asa se| jinake nikaTa siMhAdi pazu bhI, bhUla jAte krUratA; una divya guruoM kI aho! kaisI alaukika zUratA / / 110