________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ભક્તકવિ દયારામ: જ્ઞાતિ અને નિવાસસ્થાને
- ડે. હરિપ્રસાદ ગ. શાસ્ત્રી ગુજરાતી સાહિત્યના જ્યોતિર્ધરામાં નરસિહ મહેતા અને પ્રેમાનંદની હરોળમાં અગ્રિમ સ્થાન ધરાવતા ભક્તકવિ દયારામની મધુર ગેય વાણી માત્ર ગુજરાતમાં નડિ, જ્યાં જ્યાં વસે એક ગુજરાતી” તેવા સર્વ દેશવિદેશમાં ગુંજતી રહે છે.
એ સમયના અન્ય કવિઓની જેમ દયારામ પિતાની દીર્ધ રચનાઓના અંતે આત્મ-પરિચય આપતાં પિતાની જ્ઞાતિને તથા પિતાના નિવાસ-સ્થાનને નિર્દેશ કરે છે.
સં. ૧૮૬૨ માં રચેલી કહેવાતી “પત્રલીલાના અંતે કહ્યું છે : “દયાશંકર દર્ભવતી સેવે, મૂળ ચાણોદ નિવાસ', પરંતુ હવે આ કૃતિનું વર્ષ અને પ્રાયઃ એનું કર્તવ સંદિગ્ધ જણાયું છે. સં. ૧૮૬૩ માં રચિત “અન્ય મિલ આખ્યાન’ના અંતે કવિ પિતાને ચાદમાં હેવાનું જણાવે છે
ચંડીગ્રામ છે નામ, જ્યાંહાં શ્રીશેષશાઈ પ્રભુવાસ છે,
ગુર્જરદેશ વિષે તે પુરમાં, વસે કવિ કૃષ્ણને દાસ છે.' ને પછી પોતે જ્ઞાતિ નાગર સાદરે બ્રાહ્મણ હોવાનું પણ સ્પષ્ટ કરે છે.
- “સપંચાધ્યાયીના અંતે પણ કવિ ચંડીગ્રામના નિવાસને તથા સાહેદરા નાગર જ્ઞાતિને નિર્દેશ કરે છે, પ્રેમરસગીતા” “સત્યભામાને વિવાહ” “દશ સ્કંધની અનુક્રમણિકા “ભક્તિવેષણ શ્રી કમિણીજીનું સીમંત' ઇત્યાદિ કેટલીક અન્ય રચનાઓના અંતે પણ કવિ એ બંનેને ઉલ્લેખ કરે છે,
ગુજરાતના બ્રાહ્મણના જ્ઞાતિભેદને નિર્દેશ પ્રમાણિત સંદર્ભમાં દસમી સદીના પૂર્વાર્ધ સુધી ભાગ્યેજ પ્રયોજાય છે. નાગર ઉદીચ્ય મોઢ રાયકવાલ આદિ જ્ઞાતિઓના ઉલ્લેખ પહેલવહેલા સોલંકી, કાલ(ઈ.સ. ૯૪ર-સ૩૦૪)ના અભિલેખેમાં ઉપલબ્ધ થાય છે. નાગર’ શબ્દની ઉત્પત્તિ માટે સ્કંદપુરાણના હાટકેશ્વરક્ષેત્રમાહાતમ્ય ખંડમાં “નગરવાસી તે નાગર” અથવા “રકર (વિષ) મંત્ર વડે નાગોનો પરાભવ કરનાર તે નાગર’ એવી કલ્પના રજૂ થઈ છે, તે અર્વાચીન ચિંતનમાં “નાગ’ + “નીય કલ્પના કરાઈ છે. વડનગરનું પ્રાચીન નામ “આનંદપુર” કે “આનર્તપુર હતું તેમ “નગર” પણ હતું; એ “નગર નામે નગરના નિવાસી તે નાગર’ એ મત એ સર્વ કરતાં વધુ સંભવિત લાગે છે.
નાગમાં વડનગરા વિસનગરા અને સાહેદરા વગેરે ભેદ ક્યારે અને કેવી રીતે પડ્યા એ એક પ્રશ્ન છે. નાગરોના આ આંતરિક વિભાગના ઉલ્લેખ સામાન્ય રીતે સેલંકીકાલ પછી દેખા દે છે. નાગરમાં આ ભેદ કેવી રીતે પડ્યા એ વિશે શાસ્ત્રી વ્રજલાલ કાલિદાસ એમના અપ્રકાશિત “નાગરપુરાવૃત્ત' નામે પ્રથમાં જણાવે છે કે વાઘેલા વંશના રાજા વિસલદેવે નાગદેવ આદિ નાગર મંત્રીઓના આગ્રહથી રાજય યજ્ઞ કર્યો ને એના નાગર ઋત્વિજોને “વિસનગર” નામે નવું નગર વસાવી આપ્યું. ત્યારથી ત્યાં વસેલા નાગરી વિસનગરા” (વિસનગરા) તરીકે ઓળખાયા.
વિસલદેવના પિતા રાણા વીધવલની રાણી જ્યતલદેવીને તુલસીપૂજા કરતાં પતસ્પર્શને દોષ. લાગે તેથી એના નિવારણ અર્થે એણે કપત-વિધાન યાગ કરાવ્યો તેમાં ચંદ્રશમ નામે નાગર કવિ વેદમંત્રી વડે સર્વ તેને હાજર કરી, એમાંથી કુંકુમના છાંટાવાળા કપાતને ઓળખી કાઢી, યજ્ઞમાં હેમી, એને પાછો સજીવન કરી ઉડાડી મૂક્યા, આથી પ્રસન્ન થયેલા રણ વિરધવલે ચંદશમને રેવાકાંઠે નડા પૂડા આવી તેને સાઠોદ અને કન્યાલી એ છ પદ્ર (ગામ) દાનમાં દીધાં ને એ પરથી એ અને એને વિભાગના નાગર “પપ્પા (સાઠોદરા) તરીકે ઓળખાયા,
For Private and Personal Use Only
