________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ભાવનગર રાજ્યની કલ્યાણલક્ષી આર્થિક નીતિ ઈ. સ. ૧૮૯૬–૧૯૧૯
ડો. પી. જી. કેરાટ
૧, પ્રાકથન :
ગેહિલવાડમાં આવેલું ભાવનગરનું ગોહિલ રાજય કાઠિયાવાડ પ્રાંતના પ્રથમ વર્ગનાં રાજ્યમાં ત્રીજા નંબરનું સ્થાન ધરાવતું હતું. ભાવનગર રાજ્ય ખ ભાતને મથાળે ને એની પશ્ચિમ બાજુ પર કાઠિયાવાડ દીપક૫માં ૨૪ ૧૮' અને ૨ ૨ ૧૮' ઉત્તર અક્ષાંશ તેમજ ૭૫ ૧૫ અને ૭૨ ૧૮ પૂર્વ રેખાંશ વચ્ચે આવેલું હતું. ર,૯૬૧ ચો.મી. વિસ્તાર ધરાવના ભાવનગર રાજ્યમાં કુલ ૭૧ ગામડાં હતાં. ૩ ભાવસિંહજી 1 લા(ઈ. સ. ૧૭૦૩–૧૭૬૪)એ ઈ. સ. ૧૦૨૭ માં૪ ભાવનગર ખાતે રાજધાની સ્થાપ્યા બાદ ૧૮ મી સદીના સમય-ફલક દરમ્યાન બેરાજજી ૨ જ (ઈ. સ. ૧૭૬ ૪૧૭છરા અને ઠાકોર વખતસિંહજી(ઈ. સ. ૧૭૭૨–૧૮૧૬)એ શાસન કર્યું. ઠાકોર વખતસિંહજી ઉં આતાભાઈને સમય સૌરાષ્ટ્રના મથયુગ(Medicvalism)ને છેલે અવશેષ હતા.૫ ઈ. સ. ૧૯૨૦ માં બ્રિટિશ ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કપની સરકારને પેશવા અને ગાયકવાડ સરકારના હકક મળતાં બ્રિટિશ હકૂમતની સૌરાષ્ટ્રમાં વિધિવત સ્થાપના થયા બાદ સૌરાષ્ટ્રના રૂપરંગ બદલવા મંડ્યાં. સૌરાષ્ટ્રમાં રાજકીય સ્થિરતા સ્થપાતાં એક નવા યુગને પ્રારંભ થયો. પરિણામે આ યુગમાં રસોરાષ્ટ્રમાં મહદ્ અંશે શાંતિ સલામતી અને સ્થિરતા જળવાઈ રહ્યાં, જેનો ભાવનગર રાજયે પૂરેપૂરો લાભ ઉઠાવ્યો હતો.
૧૯મી સદીના અંતિમ વર્ષોમાં મહારાજા ભાવસિંહજી ૨ જા (ઈ. સ. ૧૯૧૯) ભાવનગરની ગાદીએ આવ્યા. એમના ૨૩ વર્ષના શાસનકાલ દરમ્યાન (1) છપ્પનિયા દુકાળ (વિ. સં. ૧૯૫૬ : સ. ૧૯૦૦), (૨) લેગને રોગચાળ (ઈ. સ. ૧૯૦૩) અને (૩) પ્રથમ મહાયુદ્ધ (ઈ. સ. ૧૯૧૪ થી ૧૯૧૮) આ ત્રણ અત્યંત મહત્વપૂર્ણ ઘટના હતી, જેણે ૨૦ મી સદીના પ્રારંભિક દાયકાઓમાં ભાવનગર રાજ્યનાં આર્થિક વિકાસ અને પરિવર્તનમાં અગત્યની ભૂમિકા ભજવી હતી, એટલું જ નહિ, બકે પ્રજાના આર્થિક જીવન પર વ્યાપક અસર પાડી હતી. આમ છતાં ભાવસિંજી ૨ જા ના શાસનકાળ દરમ્યાન કલ્યાણલક્ષી આર્થિક નીતિના અમલને પરિણામે ભાવનગર શહેર અને રાજયને નેંધપાત્ર વિકાસ થયો, ભાવનગર શહેર અને રાજ શહેરીકરણ અને આધુનિકરણ તરફ હરણફાળ ભરી રહ્યાં હતાં. એક રીતે જોઈએ તે મહારાજા ભાવસિંહજી ર જાના સમયમાં જ ભાવનગર “આદર્શ રાજ્ય બન્યું હતું. ૨, કલ્યાણલક્ષી આર્થિક નીતિનાં કેટલાંક પાસાં : ૨.૧ : આર્થિક સમિતિની નિયુક્તિઃ
મહારાજા ભાવસિંહજી ર જાને હવે પ્રજાનાં ઉન્નતિ અને ડિત વસેલાં હતાં. એમણે પ્રજને વધુ સુખી જાને સમૃદ્ધ બનાવવા તેમજ ભાવનગર રાજ્યની આર્થિક પ્રગતિમાં વધારો થાય તેવા હેતુસર ભાવનગર રાજ્યની (1) આર્થિક, (૨) ઔદ્યોગિક અને (૩) ખેતીવાડીની સ્થિતિ સંબંધી સર્વાગી તપાસ અને અભ્યાસ કરી એના ઉપર અહેવાલ રજૂ કરવા માટે એક સમિતિની નિયુક્તિ કરી, જેણે રાજ્યના મહાલે ટપાઓ અને ગામ જેવા પ્રાદેશિક વહીવટી એકમાંથી વહીવટદાર, મદદનીશ વહીવટદાર, થાણદાર અને મુખી જેવા અધિકારીઓ પાસેથી જેતે વહીવટી એકમોની આર્થિક ઔદ્યોગિક તે વિશ્વવિઘાલય અનુદાન આયોગની સહાયથી ઇતિહાસ ભવન, સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટી-રાજકેટના ઉપામે આ તા ૫-૨૯ નવેમ્બર, ૧૯૮૩ દરમ્યાન યોજાયેલ સેમિનારમાં વાંચવામાં આવેલ સંશોધનલેખનું
For Private and Personal Use Only
