Pathik 1985 Vol 25 Ank 01 02

Author(s): K K Shastri
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/535289/1

Page #1

STEEL WINDOWS & DOORS
Hot-dip Galvanised
A Life-time guarantee against corrosio
Available from
Office:
37, Abdul Rehman Street, Bombay-400 003 T. P. 327740
SEN HARVIC
in
Steel Windows Industry The most trusted name
Works: Industrial Estate,
Road No. 5, UDHNA-394 219 (Surat-Gujarat) T. P. 88875
Use Standard Windows as per IS 1038/83 Save Money & Time

Page #2

[૧૩૩
પશ્ચિક-રજતજયંતી અક]
એકબર-નવેમ્બર ૮૫ નામને બદલે એ લાઈબ્રેરીનું નામ અનેટિવ લાઈબ્રેરી” રાખવા સૂચવ્યું. કરસનદાસ ઘણી વાર લીંબડીની હવેલીમાં દર્શન કરવા જતા તથા કેઈ વાર રકમ ભેટ આપતા. એક વાર બહારગામથી આવેલા માણભટ્ટની કથા એમણે પિતાના બંગલે ગોઠવી એને રૂ. ૫૦ થી ૬૦ ની રકમ એકઠી કરી આપી હતી.
કરસનદાસને શિક્ષણમાં ઘણે રસ હતો. એમણે લીંબઈની ઍલે વર્નાકયુલર સ્કૂલના મકાનમાં વિદ્યાર્થિનીઓને મેલાવ કરી પરીક્ષા લીધી હતી તથા એઢિણ-કપડાંનાં ઈનામ વહેરવાં હતાં.
એમને લીંબડીના પુસ્તકાલયના માનાર્હ કમુ બ (ઓનરરી પ્રેસિડેન્ટ) બનાવાયા હતા.૫ ૧૮૭૧ ની ૧૫ મી જાન્યુઆરીએ એંગ્લો-વર્નાકયુલર સ્કૂલના પુસ્તકાલય ખંડમાં એમણે “ભારતમાં પુસ્તકાલયનું મહત્વ” વિશે પ્રવચન કર્યું ત્યારે લીંબડીના કાર જશવતસિહજીએ હાજરી આપી હતી. એઓ એ પુસ્તકાલયના પેટ્રન હતા તથા કેટલાંક પુસ્તકે અને સામાયિકે એમણે પુસ્તકાલયને ભેટ આપ્યાં હતાં.
લીંબડી માં તારફિસ શરૂ કરવા એમણે પ્રયાસ કર્યા હતા. ૧ લીબડીમાં તારફિલ થઈ એ પહેલાં લોકોને તાર-સંદેશા મોકલવા વઢવાણ-કેમ્પ (સુરેદ્રનગર) જવું પડતું. એમના સમયમાં લીંબડીમાં વિવિધ સ્થળોએ નકશીદાર રંગીન થાંભલાઓ પર આડ ખાપને લપકાદાર ફાનસમાં કેરોસીનથી રેશની થતી. આ ઉપરાંત એમણે ઠાકોર સાહેબ માટે નવો સુંદર મહેલ બંધાવી આપે. શહેરમાં એક ભાગમાં સુંદર બજાર બનાવવા એમ યોજના કરી હતી અને એ માટ એ વિસ્તારની કેટલીક દુકાને પડાવી નાખી હતી, પરંતુ એમના આકસ્મિક મૃત્યુને લીધે એ યોજનાનો અમલ થઈ શકયો ન હતો.
કરસનદાસ લીંબડીના જેને સાથે હળતામળતા અને એક વાર સંધવી કુટુંબમાં વિવાહપ્રસંગે જમવા પણ ગયા હતા. એ સ્વચ્છતાના એટલા આગ્રહી અને શોખીન હતા કે પિતાનાં કપડાં ટપાલરસ્ત મુંબઈ દેવા માટે મોકલતા હતા.
કરસનદાસને હરસને રોગં હતા અને લીબડીના ડોક્ટર પેસ્તનજી જમશેદજીની એઓ સારવાર લેતા હતા. એમની અંતિમ માંદગી વખતે મુંબઈથી ડે. પાંડુરંગ લીંબડી આવ્યા હતા, પરંતુ એ રેગે ગંભીર ૨૫ પકડતાં ૧૮૭૧ ની ૨૮ મી ઓગસ્ટે એ લીંબડીમાં જ ગેલેકવાસી થયા. મૃત્યુની બે કલાક પૂર્વ છે. પેસ્તનજી અને બીજા મિત્રોને પાસે બોલાવીને એમણે કહ્યું હતું : “ભાઈ, મારા મરણની ક્રિયા મારાં કુટુંબીઓ જે પ્રમાણે કરવા માગે તે પ્રમાણે કરવામાં તમે વાંધ લેશો મા. મારે ગુંસાઈ મહારાજની તથા વૈષ્ણવોની સાથે કાંઈ પણ વેર નથી.' મેં ફક્ત તેમને અને વૈષ્ણવ ધર્મના ભલા સારું અને સુધારા સારુ આટલી તનમને રંજ ખેંચી પણ છે. તેને બદલે એ લેકેએ મને સંતાપવામાં કોઈ પણ ખામી રાખી નથી. આ તેમના અપકાર માટે હું તેમને માફી આપું છઉં તથા મારા અંતઃકરણમાં કાંઈ પણ લાવતા નથી. મારા પછવાડે તમે આ જાહેર કરજે.”૧૧
કાઠિયાવાડના પોલિટિકલ એજન્ટ ઍન્ડરસને એમના મૃત્યુ અંગે જાહેરનામું પ્રસિદ્ધ કરી એમના માનમાં એ દિવસે તમામ સરકારી કચેરીઓ બંધ કરવાનો હુકમ કર્યો હતો. મુંબઈ સરકારે એમના ૧૮૭ી ને ૧૪ મી સપ્ટેમ્બર ના ગૅઝેટમાં એમના વૃત્યુના સમાચાર પ્રસિદ્ધ કરી એમને અંજલિ આપી હતી. એમના નિધન પછી એમ. એન. શિરગાંવકરની લીંબડી રાજ્યના આસિસન્ટ પોલિટિકલ એજન્ટ તરીકે નિમણુક થઈ હતી.
આમ, કરસનદાસ મૂળજીની લીબડી રાજ્યના વહટકર્તા તરીકેની કારકિર્દી ટૂંકી છતાં નોંધપાત્ર હતી. લીંબડીમાં એમની સ્મૃતિ સચવાય એવું છે... સ્મારક થવું જોઈએ.

Page #3

:
આકાબર-નવેમદાવાદ
-
- -
-
-
*
*
દહેજ હરામનું ધન છે, હરામની કમાણી કરામમાં જશે. જો તમારી
આજની પહેલી અને બધાથી મોટી સમાજસેવા એ છે કે આપણે આપણા જીવનમાં તરફ વળિ અને હિંદી અને હિંદીને જે રાષ્ટ્રભાષા તરીકે પ્રતિષ્ઠિત કરિયે પહો !
- સનાતન ધર્મ જીવમાત્રમાં ઈશ્વરનું દર્શન કરે છે. હરિજન હિંદુ સમાજનાં એકાત્મક અને જેિ પ્રકારે બ્રાહ્મણે અને બીજા લેક. જગદગુરુ શંકરાચાર્ય સ્વામી સ્વરૂપાનંદ સરસ્વતી
હું આપણું દેશનાં બાળકને માટે એ જરૂરી સમઝતે નથી કે એ પિતાની બુદ્ધિના વિકાસને તે માટે વિદેશીય ભાષાને બે પિતા ઉપર ઉપાડે અને પિતાની ઊગતી આવતી શકિએને નાશ
કરે, ઓજ આ અસ્વાભાવિક પરિસ્થિતિ ઊભી કરનારાઓને જરૂર ગુનેગાર માનું છું. દુનિયામાં આવું બીજે કયાંય નહિ હેય. આને કારણે દેશને જે નુકસાન થયું છે તેની તો આપણે કલ્પના પણ કરી શકતાં નથી, કારણ કે આપણે પોતે એ સર્વનાશથી ઘેરાયેલાં છિયે. હું એની ભયંકરતાને અંદાજ કરી શકું છું, કેમકે હું કરોડો મૂગાં દલિત અને પીડિત લે કોના સંપર્કમાં આવ્યા કરું છું. '
- મહાત્મા ગાંધી ભારતમાં જન્મ મળવો દુર્લભ છે; એમાં પણ મનુષ્ય તરીકે જન્મ સુદુર્લભ છે.
મહાભારત આપણે જો દારૂ અને બીજા ના કરાવનારાં પીણાંઓની ટેવને શિકાર થયા કરીશું તે આપણી સ્વતંત્રતા પણ ગુલામેની સ્વતંત્રા જેવી હશે , તે છે . મહાત્મા ગાંધી
પ્રજાનું રક્ષણ કરવું એ શાસકની પહેલી ફરજ છે. જે શાસક એમ નથી કરતા તેને સત્તાસ્થાન ઉપર ચીટકી રહેવાને કોઈ અધિકાર નથી.
મહાભારત મગજ નશ્વર છે, સંપત્તિ ડો સમય રહેનારી છે, જીવન ખૂબ જ ટૂંકું છે અને જવાની ક્ષણભંગુર છે, પૃથ્વી ઉપરના બધા પદાર્થ નાશવંત છે, માત્ર નિર્મળ કીર્તિ અનધર અને લોક સમય સુધી ટકી રહેવાની છે.
હિતોપદેશ " જુદાં જુદાં રાષ્ટ્રએ પોતાના ચારિત્રને ખ્યાલ આપતાં પ્રતીકે-ચિહ્નો તરીકે જુદાં જુદાં પ્રાણ એની પસંદગી કરી છે, જેમકે અમેરિકાએ ગરુડપક્ષીની, જર્મનીએ સિંહની, ઈંગ્લેન્ડે ગુંડાની, લડી રહેલા કુકડાની, જુના રશિયાએ રીંછની. આમાંના મોટા ભાગનાં પ્રાણી આક્રમણકારી અને લડી પડનાર છે. એમાં કાંઈ આશ્ચર્યની વાત નથી કે ભારતીય સ્વભાવથી સૌમ્ય અને અહિંસક છે, કારણ એનું સંરક્ષક પ્રાણી ગાય છે. મારાં
પં, જવાહરલાલ નહી
પંજાબી ચંદુ હલવાઈ કરાંચીવાળા
પ્રધાન કાર્યાલય : ૧૮૫, વાલકેશ્વર માર્ગ, તીનબત્ત, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૧ શાખાઓ : ૧. ઝવેરી બજાવ, રે. ‘માર રોડ, કેલિબા, ૪. દાદર ટી , , ના સાયન સર્કલ, ૭. ઠાકુરહાર, ધાપર, (પશ્ચિમ) ની લિન્કને વાંદરા, કી
કારખાનું : “ચંદુભવન’, ગ્રાન્ટ રોડ, મુંબઈ-૪૧ કે
';
,
,
,

Page #4

‘પથિક' સપિયેગી વિચાર ભાવન! અને જ્ઞાનનું માસિક છે, જીવનને ઊધ્વગામી બનાવતાં અભ્યાસપૂર્ણ અને શિષ્ટ સાહિત્યિક લખાણાને સ્વીકારવામાં આવે છે. ૦ પ્રસિદ્ધ થઈ ગયેલી કૃતિને ફરી પ્રસિદ્ધ કરવા માટે ન માકલવાની લેખક્રાએ કાળજી રાખવી.
કૃતિ સારા અક્ષરે શાહીથી અને કાગળની એક જ બાજુએ લખેલી હાવી જોઈયે. કૃતિમાં દાઈ અન્ય ભાષાનાં અવતરણ મૂકયાં હાય તા એના ગુજરાતી તરજૂમા આપવા જરૂરી છે.
♦
MIOS
પથિક' પ્રત્યેક અગ્રેજી મહિ
નાની ૨૭ મી તારીખે પ્રસિદ્ધ થાય
છે. જો ૧૦ દિવસમાં અંક ન
તંત્રી : કે. કા. શાસ્ત્રી : સહત`ત્રી : ડૉ. નાગજીભાઇ ભટ્ટી મળે તે સ્થાનિક પોસ્ટ ઑફિસ વર્ષ : ૨૫: આકટા નવે.૧૯૮૫-આસો,કા,સ,૨૦૪૧ : અંક ૧-૨
માં લિખિત ફરિયાદ કરવી અને એની નકલ અત્રે મેકલવી,
૦ કૃતિમાંના વિચારોની જવાબદારી લેખકની રહેશે. ‘પથિક’માં પ્રસિદ્ધ થતી કૃતિ એના વિચારી-અભિપ્રાયા સાથે
.
તંત્રી સહમત છે એમ ન સમઝવું.
0
અસ્વીકૃત કૃતિ પાછી મેળવવા જરૂરી ટિકિટ આવી હશે
તા જ પરત કરાશે.
૦ નમૂનાના અંકની નકલ માટે ૩-૦૦ ની ટિકિટા મેકલવીર ૫. આ.-ડ્રાફ્ટ-પત્રા-લેખાપથિક કાર્યાલય,મધુવન, એલિસ બ્રિજ, અમદ્દાવાદ-૩૮૦ ૦૦૬
સ્વ. માનસ ગચ્છ ખારડ સ્મારક ટ્રસ્ટ-સચાલિત આદ્યતત્રી : સ્વ. શ્રી માનસગજી ખારડ
દિવાળીકના વાર્ષિક લવાજમ : દેશમાં રૂ. ૩૦-૦૦ વિદેશમાં : શિ. ૬૦: છૂટક : શિ, ૫ દેશમાં ચાલુ છૂટક અંક : શ, ૩-૦૦
૨. ૧૨
નવા વિક્રમ-વર્ષનાં અભિનંદન
આગામી કાર્ત્તિક માસથી ભારતમાં વિક્રમનું ૨૦૪૨ નું વર્ષ શરૂ થાય છે તે ટાંકણે ‘પથિક'ના પૅટ્રા, આજીવન બ્રાડા, વાર્ષિક ગ્રાહકો અને આખાલવૃદ્ધ વિશાળ સંખ્યાના વાચકેાને અભિન'દન આપતાં અમે આનંદ અનુભવયે છિયે અને ભાવના કરિયે છિયે કે આપ સૌને જ માત્ર નહિ, સમગ્ર ભારતીય જનતા યાં. કાંય હોય ત્યાં એમને આગામી વર્ષ આધિ-વ્યાધિ-ઉપાધિમાંથી ઉગારી લઈ શાંતિ અને સૌખ્ય આપનારું નીવડા. થો સૌ સુખથી પૂર્ણ, તદુરસ્ત બધાં થજો. ભલું સત્ર જોજો ને કાઈને દુઃખ ના હો.
વિનતિ
‘વાર્ષિક ગ્રાહકાંએ ‘પથિક’ના પેાતાતાના નવા વર્ષીના લાજમના રૂ. ૩૦/-સમયસર મોકલી આપવા વિનતિ, સરનામામાં ગાળવતું લમાં પહેલા એક ક્યા માસથી ગ્રાહક થયાનું કહે છે. એ માસ પહેલાં લવાજમ મળવુ' અભીષ્ટ છે. અગાઉનાં લવાજમ એક કે એકથી વધુ વર્ષોંનાં બાકી છે તેઓ પણ સવેળા માકલી આપવા કૃપા કરે.
એક હાથમાં આવે એ ગાળામાં લવાજમ માકલી આપનાર આવા વર્તુલને ધ્યાનમાં ન લેવા વિન′′તિ,
પથિક'ના આશ્રયદાતા રૂ, ૧૦૦૧/-થી અને આજીવન ગ્રાહક રૂ. ૩૦૧–થા થવાય છે. બક્ષિસ તરીકે પણ રકમ સ્વીકારવામાં આવે છે. સ્વ. શ્રી, માનસ ગજીભાઈના અને પથિક'ના ચાહકને ‘પથિક કાર્યાલય'ના નામના મા કે ડ્રાફટથી મેકલી આપવા વિનંતિ આ છેલ્લી એ પ્રકારની તેમ રૂ. ૫૦/- થી લઈ વધુ બક્ષિસની રકમ અનામત જ રડે અને એનું માત્ર વ્યાજ જ વપરાય છે.

Page #5

કાવ્યા :
નવલે વર્ષ
હતા (ગઝલ) પથિકના પંથ''
ભીતરના ભડકા (ગઝલ)
રસ્તાને સદેશ
ગમતું (ગીત)
કયારેક (ગઝલ)
અલ
વધ્યાનું ગીત
કદ હંસ (ગઝલ) એ વરસાદી કાવ્ય સાચા ઉપાય (સૉનેટ)
પછી સંભારીએ
ગઝલ
આથાર
ઊગેલી ડાળ પર
ગઝલ
ઝેરના કટારા
ગઝલ
એક અધ્યાહાર (ગઝલ)
ગઝલ
ગીતઃ
સ્પર્શ
મન મગલાષ્ટક
મૃત્યુથી સારા (મુક્તક)
વીજ (ગીત)
ઉન્નાડ (સાનેટ)
શાખ (ગીત)
મૌન રુદન
કથાંથી પડે
હાય છે. આપણુ અથતંત્ર (મુક્તક) ઊલટાસૂલટી જમાના (,,)
અનુક્રમણિકા
ડૉ. રમણુભાઈ પી. પટેલ શ્રી હર્ષદેવ માધવ
ચંદ્રકાંત ન. ભટ્ટ
39
33
""
23
,,
“મધુરમ્”
,, ગુલામ અબ્બાસ “નાશાદ”
નંદન અંધારિયા
,,
12
'
27
"
23
39
.
ور
22
મનહર ચરાડવા
જગદીશ એમ. ચાડાવાલા
પીયૂષ પુ. પડયા, યેતિ'
39
33
હષઁદ જોશી, ‘ઉપહાર’
નિલય અન્તરિયા
બચુભાઈ દેવાણી ભારત યાજ્ઞિક શશિકાંત ઈસનાવા
11
પ્રા. વાસુદેવ વિ. પાઠક, ‘વાગ’ શ્રી બચુભાઈ દેવાણી.
ડૉ. ચ’પકભાઈ ર. માદી
દક્ષા પડયા
રાશિકાંત ઈસનાવા
રજની પાઠક ભાગ્યેશ જહા
અજય પુરાહિત
અલ્પ ત્રિવેદી
હરીશ વટાવવાળા
શિવાલકર રાહિત
દિલીપકુમાર મ. દેવાણી
નટવરલાલ શ, જેથી
ور
શ્રી કુસુમ ખી. ભગત
,
દિલીપ સી, પરીખ
નટવરલાલ શ. જોશી
"3
37.
૧૦
32
૧૧
..
29
ま
૧૨.
""
23
31
ૐ :
૧૩
""
95
=
૧૪
''
ار
91
૧૫
૨૫
૩૧
"1
૪૭
૫૦
૫૦
ઃ
13
૧૯

Page #6

જાય
છે
I
આઈ સી હેય વક્ષેવિટને ઉપાય (મુક્તક) સમય ચાલ્યો ગયો (ગઝલ) ત્યકતાના દુહા એક કાવ્ય
.
.
. એમાયા નીરણal /
પ્રા. વાસુદેવ વિ. પાઠક, વાગર્થ "શ્રી અહમદ મકરાણી , નટવરલાલ શં, જોશી , પથિક પરમાર • અપ ત્રિવેદી , શશિકાંત ઈસનાવા , દક્ષા પંડયા , નિલય અંજારિયા , દિલીપકુમાર મનજીભાઈ દેવાણી , મીરા આસીક , હર્ષદેવ માધવ , ભરત યાજ્ઞિક , મનહર ચરાડવા , હર્ષદ જોશી. ઉપહાર'
.
.
છ.
વીધી નાખ્યું પતંગિયું (ગઝલ) જવું કયાં (1) (0)
તને () નીડને ભણતર થશે ) પેથડજીની કથા જીવન (ગઝલ) યમને કાંઈ શd () વસંતમાં (ગઝલ) સંબધે મહીં ()
શ્રી નલિન પંડ્યા , દિલીપકુમાર મ. દેવાણી , હર્ષદ જોશી. ઉપહાર' , ભરત યાજ્ઞિક , અજય પુસહિત , હર્ષદેવ માધવ
$
^
--- =
,
વિઘ રામસિંહજી ગોહિલ છે. મુગટલાલ , થાનકી કે જ્યશ્રીબહેન કમલેશ ઠાકર ડ, હરિપ્રસાદ મું, શાસ્ત્રી
K
જનોઈવઢું ગઝલ સાત પેટની (2) ચરિતઃ અવતારી પુરુષ મહારાણા પ્રતાપ મહાગી શ્રી અરવિંદ રાષ્ટ્રવીર છેલભાઈ ભક્તકવિ લારામ જ્ઞાતિ અને નિવાસસ્થાન ૨ગભૂમિ: ઉ રંગભૂમિ ને ગુજરાતી કલાકારે તખ્તાની કરૂણાંતિકા રંગભૂમિની ભાષા નિભધિકા “જી/સંસારબારે મહેકતી ધૂપસળી લધુવાર્તા: 'પ્રીતનું પ્રતીક પતિ-પત્ની સરકતી સાલ સાથે
તેથી, અમૃત જાની ડે. કિરીટ વિદ્ય છે. જનક દવે
શ્રી. રમેશદેવ આર્ટ
.
શ્રી ચંદ્રકાંત ન. ભટ્ટ છે. કવિન શાહ શ્રી. પીયૂષ પુ. પંડયા,
તિ'

Page #7

ર' કે
'
a
&
A
- ર
)
C
M
લિવને
છે , કા : બી. ગૌતમ વટાવ સુકાઇ, અસંતોષની આગના તણખા
શ્રી. ઠાકરશી , સારા પતી પાસે કરાવેલી સામાસામી શિક્ષા શ્રી. નટવરલાલ શંકરલ રાવણદહન
- શ્રી. રમેશ જોશી નિબંપાદિ સમ્યક વિકાસ
છે, પ્રવીણચંદ્ર પરીખ રાષ્ટ્રવિકાસમાં અવરોધક તર
આ, અરવિંદાબહેન મહેતા રાષ્ટ્ર-એકતાનું નિર્માણ
શ્રી. હર્ષદ જોશી પડકારને ભારતીય સંસ્કૃતિ આજે સામને કરે છે . પ્રિયબાળા શાહ ઇરિહાસપુરાતત્વ અને સાધનઃ પ્રાચીન ભારતીય વિજ્ઞાનિનાં સૂર્ય-ચંદ્ર તથા શ્રી દેવેશ અ, ભટ્ટ - અન્ય ગ્રહનાં ભ્રમણ અંગેનાં અવલોકન વાહનીકીય રામાયણમાં પ્રતિબિંબિત લોકજીવન અધ્યા. સુભાષ બ્રહ્મભટ્ટ મૌર્યકાલીન સમાજવ્યવસ્થા , ડ, મગનભાઈ આર. પટેલ તારી
, ડે. હસમુખ ધી. સાંકળિયા ગુજરાતમાં શીતળાજા
અધ્યા, થોમસ પરમાર નવસગ દુર્ગાપૂજા-મહોત્સવ
શ્રી. હસમુખ વ્યાસ વી છમાતા
શ્રી, મનસુખ સ્વામી કાશ્વરની વિરલ શક્તિગણેશ-પ્રતિમા ' , રવિ હજારની જાદાયના પ્રાચીન મંદિરના સમયાંકન વિશે ) દિનકર મહેતા
પુનર્વિચારણા પ્રતિહાસસંકલનમાં સિક્કાઓનું મૂલ્ય , ભાસ્કરરાય લ. માંકડ જલતાન અહમદશાહ ૧ લે છે
, શંભુપ્રસાદ હ. દેસાઈ રીગણીસમી સદીના પ્રારંભે સૌરાષ્ટ્રની રાજકીય છે. એસ. વી. જોની
જ પરિસ્થિતિ અને કરકરાર જનાર્મમાં બ્રિટિશ એડમિનિસ્ટ્રશન છે. એ. એમ, કીકાણી ભાવનગર રાજ્યની કલ્યાણકારી આર્થિક નીતિ, ડે. પી. જી. કરાટ
ઈ. સ. ૧૮૯-૧૯૧૯ કિશનદાસ મૂળજીને લીંબડી રાજ્યને વહીવટ ડે, મુગટલાલ . બાવીસી -
ઈતિહાસ પરિષદનું જ્ઞાનસત્ર ગુજરાત ઈતિહાસ પરિષદનું ૮ મું જ્ઞાનસત્ર વિસનગર મુકામે શ્રી વલભરામ હેમચલ લાઈબ્રેરીના ઉપક્રમે આગામી તા. ૧૬-૧૭ નવેમ્બરના રોજ સુપ્રસિદ્ધ વિદ્વાન છે. ચીનુભાઈ નાયકના પ્રમુખસ્થાને યોજાવાનું છે. પ્રસિદ્ધ ઈતિહાસવિદ શ્રી મનુભાઈ છે પળી , દર્શક આ જ્ઞાનસત્રનું ઉદઘાટન કરશે. આ જ્ઞાનસત્રમાં (૧) ગુજરાતની જ્ઞાતિઓ પરંપરા અને પરિવર્તન, (૨) ગુજરાતમાં દેશી રાજ્યનું વિલીનીકરણ તેમ એકીકરણ, અને ન૩) વિસનગરમાં ઈતિહાસ અને સંસ્કૃતિ, એ ત્રણ વિષયો પર ચર્ચા થશે.
૧૦૦
૧૦૩,
'
',
"* *,
ife,
if

Page #8

www.kobatirth.org.
ન પથિકના વિશાળ અખાના વાધના કરકમળમાં અને તારવતી-ખિી પતિ અને આનંદ અનુર્વિયે છિયે. ૨. માનસંગજી બારડે ૧૯૬૧ માં પશ્ચિમના આરબ | વારે [ 8 ઉસાહ એમને હતું અને એ ઉત્સાહના બળ ઉપર થેડી તડકી-છાંયડી એનબવીને પણ એમણે પશ્ચિમ - રો મા વર્ષમાં પ્રવેશ કરાવ્યું અને ચાર મહિના પૂરા થતાં જ એઓ પાર્થિવ દેહનો ત્યાગ કરી પ્રેભમાં ET. ધામના વાસી બન્યા ત્યારે હદયના કોઈ પણ જાતના હિચકિચાટ વિના અમે એમના મિત્રોએ પણ
ભલે સિલકમાં કશું જ ન હતું. પથિકને જૂનો એક પણ અકે અમે મેળવી શક્યા ન હતા છતાં પણ, મિદમ્ય ઉત્સાહથી પથિકને ચાલુ રાખવા નિર્ધાર કર્યો અને અમને ભક અનુભવ થતો ગમે
અમારા આ ઉત્સાહને ‘પથિકના ચાહકોએ અને અમાસ સન્મિત્રો તેમજ શિષ્યોએ પેન તેમ આ જ્યના ક કાહ બની, અનેક સજજને કોલેજો અને માધ્યમિક શાળાના અનેક આયાયી તેમને પુસ્તકોને એમ. છે. વાર્ષિક માંહક બની જે દૂધ આપી છે તેનાથી અમને ઘણું બળ મળ્યું છે અને પથિક' ધીમે ધીમે એના [ પગ ઉપર ઊભું રહેતું થતું જાય છે. સ્વ. માનસંગભાઈની મનોભાવનાને મિાછલી બનાવવા અને આ તા, ૨-૩-૮૫ થી “સ્વ. માનસંગજી બારડ સમારક ટ્રસ્ટની પણ સ્થાપના કરી અને માલનિક સ્ટ
વૈરી એ જહેર ટ્રસ્ટની નોંધણી કચેરી-અમદાવાદ પ્રદેશમાં નોંધાઈ પણ ગયું, જેનાથી આજે રીયાના ખાનગી માલિકીપણાને કઈ પ્રશ્ન રહ્યો નથી. વળી, ટ્રસ્ટના બંધારણમાં એ બંધન રાખવામાં આવ્યું છે. પેન અને આજીવન રાહની રકમ અનામત જ રહેશે અને એનું વ્યાજ જ ઉપયોગમાં લેવાશે. છે. અત્યાર સુધી એ બંધનને અમે અડગ રીતે વળગી રહ્યા છિયે, એટલું જ નહિ, બધાંહામાં એ પણ બંધન સ્વીકારવામાં આવ્યું છે કે હા. ૫૦/-થી લઈ ઉપરની રકમનાં ભેટ-બક્ષિસને મળે તે એ પણ
અનામત જ રહે, બાર મહિનાના અંક અત્યારના ચાલુ ચાર ફા કદમાં છપાય તેટલું વ્યાજ નથી [ આવતું, અમે ચાર મહિના થઈ શકે તેટલું વ્યાજ હજી મેળવી શકિયે છિયે. અને એ કારણે અમે આ જાહેરખબરો તરફ નજર દોડાવવી પડે છે. ચાલુ વાર્ષિક જાહેરખબરમથી નવા વર્ષથી એ આખા જ પાનાની બંધ થાય છે તે ૨૪ મા વર્ષથી આખા પાનાની બે ઉમેરાઈ છે. અમે વધુ વાર્ષિક જાહેર તો ખબર મળે એના પ્રયત્નમાં પણ છિયે. ગ્રાહકે જુન થેડા બંધ થયા છે, તે નવી થનારી સંખ્યામાં
સારો વધારો પણ થયું છે, જેને કારણે ૨૪ માં વર્ષના જાન્યુઆરી અને સમ્બરના અંક અમારી પાસે વિક સિલકમાં રહ્યા નથી. બાકીના અોની પણ ચાર-પાંચ નકલ જ છે. દિવાળી-કથામલે નિ છે. સંખ્યામાં છપાવવી શરૂ કરી જે છે કે જેથી નવા થનાર આજીવન અને વાર્ષિક ગ્રાહકોને અમે સ ષડ
* * *
પથિકની લેખેને સ્વીકાર વિશેની નીતિ સ્વ, માનસંગજીના સમયની જ ચાલુ છે, આર. વિ. આ જ અને સર્જકના લેખોનું તે સદ્ભાગ્ય એને મળે જ છે, ઉપરાંત નક્તિ લેખની આવતી વાતો
પણ સમુચિત આદર કરવામાં આવે છે, જેને લઈ એવા નવલોહિયા સ ના ઉત્સાહ વધતું
કે ભાષા જોડણી અને વિરામચિહ્નો વિશે અમે સતત સજાગ છિએ. લેખક મહાશયો પાત તો પતા પાસે રાખેલી એક સાથે સરખાવી જશે તો એ ખ્યાલમાં આવી જશે. રજપાયેલો છે જ સૌષ્ઠવજોએ તેતાથી લેશ પણ એવું મહિ તેવું સોપાન પા-એડી-વિરાછલ્લામાં જ એ બાહ્યગ છે અને એ માટે ચીવટ હોવી જ જોઈએ
છે. વર્ષ દરમ્યાન માય આઇ મિજ નાવિહિન લેમોક્ષ પોતાની મને પણ આ કે, હ, ધી સાંકળિયા મીણભૂખ નવ્યાસ, જી જતાબ વા થી
ણ આ

Page #9

<]
એકટોખર-નવાર પ
[પશ્ચિક-રજતજય"તી અ’ક
વી. જાની, શ્રી રમેશદેવ આર્ટ, શ્રી ગૌતમ વટાવ જેવા સ્વજનેાએ સાથ સતત આપ્યા છે એ અમારુ ગૌરવ છે. આ રજતયતી દિવાળી અંકમાં પણ ઉચ્ચ ક્રેટિના વિદ્વાન સાથીદાર, અને સંશાધક તેમજ સશને અમને સાથ ળ્યો છે. કવિતા માત્ર દિવાળી-મકમાં જ લેવાના શિસ્તા છે. તે પ્રમાણે આ રજતજય તી-દિવાળી માં પણ જોવા મળશે. આ વખતે નાનાં કાવ્યેશની સંખ્યા એછી નથી, મેટા ભાગના કવિએ નવાતિ છે, પણ એમનામાં અમને કાવ્યતત્ત્વ અને વિચાર સૌષ્ઠવ પણ જોવા મળ્યાં છે અને એના અમે સમાદાર કર્યા છે.
વિનતિ દેહરાવિયે છિયે કે જાહેરખબરા આપીને શુ
આ ધા જ લેખકે સંશોધકેા-સાના અમે ઋણી છિયે અને આપના સાથ-સહકાર અવિચ્છિન્ન મળી રહે તે પ્રમાણે ચાલુ રાખશેા. સ્વ. માનસ ગચ્છના અને અમારા સ્નેહીઓએ વર્ષ દરમ્યાન તેમ આ વિશેષાંકમાં પાતપેાતાની સંસ્થાની જાહેરખબર આપી અમને સાથ આપ્યા છે. જાહેરખખર લાવી આપવામાં પણ એવા જ સાથ ત્યા છે. આામાં વડાદરાના સ્નેહી ભાઇશ્રી અવિનાશ મણિયાર અગ્રસ્થાને છે. આમાં ભાઈ શ્રી પીયૂષ પુ, પડયા(એડવોકેટ-રાજકૅાટ)ને પણ સાથ મળ્યો છે. બધા જ મહાનુભાવોને! અમે ટ્રસ્ટીએ! હૃદયપૂર્વક આભાર માનિયે ચેિ.
અમારી વિશેષ વિનતિ તા નશાળ વાચક વર્ગને છે કે જેએ પૅટ્રનમાવન અને વાર્ષિક ગ્રાહક બની પથિકને ઉત્તરાત્તર આગળ વધારવામાં સહાયક થઈ રહ્યા છે.
‘પથિક' ઇતિહાસ-પુરાતત્ત્વને વરેલુ' છે તેથી એને પણ એ વધુ સેવા આપી શકે એ દૃષ્ટિએ અને વાચકને આકર્ષીણુ રહે એ માટે ગયા વર્ષથી સંધ્યાના રંગ' નામની કચ્છના તેજસ્વી ઇતિહાસના પ્રસાતે ભૂત કરતી તિહાસમૂલક રસમય નવલકથા- આપવાનું શરૂ કર્યું. કે જેણે ગ્રાહકાનું ખેંચાણ કર્યું છે. ગ્રાહકવૃદ્ધિમાં આ પણ એક કારણુ ઉમેરાયું છે, પથિકનું સદ્ભાગ્ય છે કે આ નવલકથાના લેખક કચ્છના એક વયોવૃદ્ધ નિવૃત્ત ન્યાયમૂર્તિ શ્રી ઠાકરશી પુ. કસારા જેવા બહુશ્રુત વિદ્વાન મળ્યા છે. એમનેા અહીં સવિશેષ આભાર માનિયે છ્યુિં,
અહી અમારા વિશળ સંખ્યાના સૌ કાઈ વાયકાને આ રજતજય'તી દિવાળી એક અણ કરી કૃતાર્થતા અનુભવિયે છિયે. -~ત ત્રી
જ્યારે
વિનતિ : રૂ. ૩૦૧/-ના ચેકમાંથી હવે બૅન્ક-કમિશન વગેરેના રૂ. ૨૦/-કપાય છે. ३. ૩૦ માંથી રૂ. ૧૩- કપાય છે, તેથી અમારી ખાસ વિનંતિ છે કે નાણાં બહારથી મોકલનાર મહાનુભાવાએ મ.ઓ. યા બેન્કેન્ડ્રાફટથી જમેાકલવાં. -તત્રી
આર્થિક નખળા વર્ગના લોકો માટે
હરિઓમનગર હાઉસિંગ સાસાયટી
ઠે. આમાદર ગામ પાસે, તા. વાઘેડિયા, વડાદરા શહેરની તદ્ન નજીક
મકાનની કિંમત રૂ. ૧૫૦૦૦/ અને વધારાની જમીનના રૂ. ૧/ ચા. * પ્રમાણે વધુ વિગત માટે મળેલ
હરિઓસ - દુર્વ્ય'કુર એપાર્ટમેન્ટ, ખારીવાવ રોડ, વારા

Page #10

પધિરજતજયંતી અક]
આ
બર-નવેમ્બર ૮૫
નવલે વર્ષ અંધારાના મહાસાગરને ઉલેચી સમૃદ્ધિના પ્રકાશ પાથરવા લાખ લાખ દીવડાઓ લઈ, ૯, આવી ગઈ દીવાળી ! ચાલે, આપણે વર્ષના આરે ઉભાં રહી નિરાશા-હતાશા-અશ્રદ્ધાને ખંખેરી નાખી, અતીતની અસ્મિતાને મરી વીતેલા વર્ષનું સરવૈયું કાઢીએ : ભૂલેને ભાગાકાર, બૂરાઈઓની બાદબાકી કરી સત્કાર્યને સરવાળા, ગુને ગુણકોર માંડીએ ને, પછી પુનઃ જીવનની અદીઠ મંજિલના પથિક બની અધિક ઉમંગ-ઉત્સાહથી સજજ થઈ
સંકલ્પના લઈ સક્રિય રહીએ.
() રમણભાઈ પી. પટેલ કે, લાંભવેલ (તા. આણંદ)
હતા એવા પતંગિયાના શાના શ કસબ હતા, અત્યાર સુધી કુલના તે બંધ લેબ હતા. રહેલી કળાની જેમ આજે ઘડી છે આંખ, સપનાંઓ એને એક બે તે ક્યાં સબબ હતાં ? તડકાઓ રઝળતા હતા શેરીમાં ગ્રીષ્મની, એ પૂછતાતા ચાંદનીનાં કવાં પરબ હતાં? ખાશ બની સ્થિર થયાં જળ ફરી ફરી, રેતાળ કાંઠા બેઉ એમની અદબ હતા.
હર્ષદેવ માધવ ઇ-૨૪૭, ભાવના ટેનામેન્ટ્સ, વાસણા બેરેજ પાસે, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૭
“પથિકને પંથ જુવાનીને આરે ઊભે તું, છલાંગ હવે લગાવી દે અચલ અને અટલ રહેજે તું, તારું તેજ જમાવી દે. કદી ડરીશ ના તારી રાહે, તુફાન અને વંટોળ જામે, કદી નમાવીશ ના શિર તારું સમાજના દંભની સામે. પ્રગતિ ને પ્રતિભાનાં ઓજસ દેજે તું સર્વ પ્રસરાવી, જ્ઞાન અને ગીતાના શબ્દ સર્વેને હૃદયે પ્રગટાવી. જમાનાની જાલીમતા જોઈ જીવવાનું મુશ્કેલ થયું છે, સમજાવી બંધું ભગિની ને છૂટાં પડ્યાં તે સર્વગયું છે. સમૂહની તાકાત વધારી સમૂહને દે નાદ જગાવી, તાણાવાણુ સાથ કરીને સોને કે તું આજ સજાવી ગયે જમાને, ગઈ મહત્તા અહં અને ખેર ઠાઠ, કરે કાર્ય સૌ સાથે મળીને વખત ગમે છે વાતને. પથિક ! તારી પ્રચંડ શક્તિની ઝળહળ જ્યોત
જલાવી દે, લેખનમાં વાચા મૂકીને ઊંચે પંથ બતાવી દે.
–ચંદ્રકાંત ન ભટ્ટ છે. “ગાયત્રી,” માધવપુર (ઘેડ)-૩૬રર૩૦
ભીતરને ભડકે
(ગઝલ) લે, અવે રૂંવે રૂંવે અડકે ! લપછપના કરતે નહિ ખડકે ! ડાળ ઉપર પેપટ હું બેઠે,
આ પીળા ખરતે નહિ ફડકે. વાંસલડીનું સૂર મધ પીધું, ભીતરને ઠરતે નહિ ભડકે. સાંજ પડશે ઘરમાં પગ મુક, કુર ઝરતે નહિ તડકે. હાથ જુઓ વહુને; ઈ કહેતાં સમણે પણ સરત નહિ લડકે! આ મરવું-ની વચ્ચે સતે, મા-મહીં ભરત નહીં થડકે !
મનડર ચાવડા

Page #11

ઓકટોબર-નવેમ્બર/૮૫
પથિક-રજતજયંતી અંક
રસ્તાને સંદેશ ભયમાં ને ભયમાં માણસેના ભયથી સડસડાટ કરતે રોડ ઉપર હું ઊડતે જીતે સાઈકલ ઉપર,
ત્યાં અચાનક હાથ લંબાવે “એ પથિક ! એ ભાઈ.ઈ!”
કોણ? આજુબાજુ જોયું, કંઈ દેખાયું નહિ,
અવાજ : “હુ માણસે વિના પૂરી પૂરી મરું છું, ઘણુય દિવસથી માનવજાત કેમ નથી દેખાતી?" હવે આ વિરહ સહન નથી થતો, આજે તમને નહિ જવા દઉં. આજની રાત, લીઝ, રોકાઈ જાઓ મારે ઘેર.”
“નહીં નહીં નહીં, અરે ! કયુ, પ્લીઝ.” “ના...ના..ના, રાઠાઈ જાઓ.”
“અરે એમની બીક રખાય? “એ તે તારું રક્ષણ કરે છે.”
માણસને, જેજે, તારી પાસે રાતવાસ રાખો, એને ભરેસે રાખીશ નહિ. માણસના રૂપમાં હવે માણસ નથી રહ્યો, એણે તે ફક્ત માણસનું મહેણું પહેર્યું છે,
એ તે જંગલી અસુર બને. તારા ઉપર ઍસિડ-બલ્બ ફેંકશે, તને મારશે, બાળશે, બીબ—ધડાકે કરશે.”
અરે.... બાપ રે! “પથિકભાઈ ! મારો સંદેશે કહી દેજેને આ
નગરજનેને : માણસના રૂપમાં માણસ મારા ઉપર ચાલે. આ તે ગાંધીબાપુની કર્મભૂમિ, આપણે કેમ લજવીએ ?
બે હાથ જોડી
માણસેના વિરહમાં ઝૂરત રોડ બેલ્ય.
જગદીશ એમ, ચાડાવાલા ૪૨, પ્રતાપનગર સેસાયટી, સિવર મિલ પાસે, રાજપુર ગોમતીપુર, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૨૧
ગમતું અમને ફૂલ બની રમવું ગમતું, હૈયે રાખી નામ પ્રીતની પાંખે તરવું ગમતું. અમને.. રંગોના દરિયામાં, ફૂલ-કુલ-૧ના મધમધતા વનમાં, અસિતને આંખમાં રાખી યમુનાને અંતરમાં ઝીલવું ગમતું. અમને. સવાર–સાંજે ધંધણમાં, ઊડતી ગરજના કણકણમાં વનમાળીનાં પગલાં સુણતી રાધાના મન જેવું અમને જીવન થઈને જીવવું ગમતું. અમને..
( પીયુષ પંડ્યા, “જાતિ ઈ-૨, ગવર્મેન્ટ કવાટર્સ, જામ ટાવર સામે, ૨ાજકોટ-૩૬૦૦૦૧
“અરે ! કયુ એટલે ?” “માણસમાં સળવળી ઊઠેલી આસરી શક્તિઓને નીથવા માટેની કાયદાની જોગવાઈ.”
“તે માનવજત અસુર બની છે?”
“પણ હું અસુર નથી.”
પ્લીઝ, રેકાઈ જાઓ.”
ના...ના, અરે ! “પેલી પુષ્પદિલની મારી નવેઢા આખી રાત ઊંધે નહીં ચિંતામાં ને ચિંતામાં, કઈ માણસે મારી નાખ્યા હશે હમણું જ ગુલ ગુલ ભ્રમર, વસતે હસ્યા છે.”
“તે કહી દેજેને માણસને મને બીક લાગે છે મિલિટી, એસ.આર.પી. ને પોલીસની.”

Page #12

પથિકરજતજયંતી અંક]
અકબરનબર ૮૫ ક્યારેક
વંધ્યાનું ગીત ઉઠે મધમધી સરલ જીવનની વાડીમાં ક્યારેક, છે છેડથી સા૫ સમી લલકારા મારતી. બને સાકાર સ્વને કે હૃદયના ઉપવને ક્યારેક,
આ કાળઝાળ વાસનાની ભૂખ, સફળતા કયાંક મૂકે છે જીવન કેરા ઝરૂખામાં, ધસમસતા ટ્રેલિયાના પૂરમાં તણુઉં છતાં પૂરિએ સાથિયા સુંદર જીવનના ચેકમાં કયારેક
ખોળે ને ખાલી આ કૂખ... નિરાશાનું તિમિર છાપે, દિશાઓ ન દીસે ક્યાયે, ખળખળતા કળામાં લાખ લાખ સૂરજને દિલે આશાકિનારી હા જીવનનભમાં અને કયારેક,
ઊડે અંધાર તણી રજ, જીવનના મૃગજળે દોડત, દીસે ના ચીજ સાઈકલી, સુરજની સાખે ને રત્નાની આંખે મેં મળે છે રણદીપી શાંતિ જીવનના રણ મહીં ક્યારેક,
ચીતર્યા છે શમણનાં વ્રજ, જીવન જંજાળ ગૂંચવાડે, મતિ ખંડિત થાયે હા, લીલાંછમ ઘાસ અને લીલાછમ મેલનીય સફળ થાય છે. પુરુષાતન પ્રભુપ્રસાદથી ક્યારેક
ખાલીપે ખખડે-નું દુઃખ જીવનના વન મહીં સઘળે સુણાવે કાકરવ' માટે,
છંછેડયા સાપ સમી . મધુર કેયલ તણે ટહુકા પડે કાને અરે ક્યારેક પેટાવી પટાવી થાકી રે, બાઈ ! હું, દીસે છે ભગભગત સઘળે જગતના ચોકમાં આજે,
ભાળ્યો ઈ થાનકને દીવો, પ્રભુપ્રસાદ પામેલા દીસે છે હંસલા ક્યારેક. હોઠે ઉગેલ વેણ સુક્કાં શું થાય? જમાનામાં અહે આજે કવિતડાં સેંકડે ફાલે,
તમે ખમા ખમા રે, ઘણું જીવો. નગદ સાચી કવિતાની પ્રસાદી હા મળે ક્યારેક. આયખાની ઓઢણીએ લાગ્યાં કલંક, વિચારોના ખડકલામાં મૂંઝાઈ જાય છે મને,
આંખ્ય કુંડાળ કાળું છે મુખ! સૂરજશી કિંતુ ઝળકે છે અનેરી આશ તે કયારેક,
છંછેડયા સાપ સમી.... કરોડે માનવી જન્મી ગુજરી જાય છે. જીવન,
નંદન અંધારિયા અરે પણ સંત સાઈકલી મળી જાય છે કયારેક
છે. ગુ હા બેડ કેલેની, બ્લોક નં. ૨, IST ર૩,
--મધુરમ ૫, વલભ સંસાયટી, કૈલેજ રોડ, નડિયાદ
આનંદનગર, ભાવનગર-૩૬૪૦૦૧
કેદ હું સ ગઝલ સંગે સામે એ કરગરતી હતી,
(ગઝલ) દૂફ લેહીની જ થરથરતી હતી.
આકારને રંગોથી એવા સજાવ્યા છે. ભરબપોરે સુય માથા પર હતું,
ચૂમીને રાતે રાતે એવા મહેકાવ્યા છે. મારી છાયા મારાથી ડરતી હતી.
હોઠો ખોલી ટહુકીને એવા રડાવ્યા છે. એટલું જોયું નથી નામે નિશાન,
પૃથ્વીને મોલ કક્ષને એવા પ્રગટાવ્યા છે. દુ:ખના દરિયે સદા ભરતી હતી, તમે દુષ્ટો બેવકૂફ પુ લૂટે છે ! રૂપ પીડાનું ધરીને જિંદગી દર્દીને દાબી બધાં એવાં ઉગાડયાં છે. હાસ્યરૂપે મશ્કરી કરતી હતી. ભરેલા જામો ફરી ફરી ઢીંચ્યા ક્ય. કાંઠે રહી ગઈ કામના “નાશાદની, પિયુને કાઠાને એવા જગાવ્યા છે, નાવ તે મઝધારમાં તરતી હતી, કરી દે આજે તું અહેસાસ જખ્યામાં
ગુલામ અબ્બાસ “નાશાદ' ગુંજી ગઝલે ફીદા થે હર્ષદે દહેકાવ્યા છે. C/o. એસ. એમ. એડનવાલા, લાડવાડા, બહેરા
હર્ષદ જોશી, ઉપહાર મજિ પાસે, વડોદરા-૩૯૦૦૧૭
વ્યાસવાસણ તા. કપડવંજ-૭૮૭૧૨૯

Page #13

ઑકટોબર-નવેમ્બર ૮૫
[પાથક-રજતજયંતી અંક
બે વરસાદી કાવ્ય ૧. ભીંજાયા હેવાને ૨. રાતભર
મારા કચવાટ ધોધમાર પળીને સાંજે
લોથપોથ થઈ ગયેલા તું મળી ગઈ ત્યારે વગડાની આંખ મળી ગઈ, દૂર થઈ ગયેલો, પછી સવારે તેથી જ તે
સૂર્યનું નવજાત એ રાત્રે આકાશ કિરણ પડવું ત્યારે ઝરમર ઝરમર પાને પાન પર વરસતું હોવા છતાંય તારી આંખોની ચમક મને સ્વપ્ન ફૂટી નીકળી. મુશળધાર આવ્યું !.
- નિલય અંજારિયા છે. નવાપુરા, માંડવી-૩૭૦૪૫
સાચે ઉપાય
મંદા-અનુષ્કપ માપદસ્થ પ્રથમવસે સાવ આકાશ કરું, નાનું એવું નજર ચતું ક્યાંય ના એક ફર; ઘેરાં કાળાં ઘન સઘન ઘેરાય ને વીખરતાં, આશે ઊંચાં નયન ઢળતાં નિખ નૈરાશ્ય થાતાં. વાટે વાટે દિવસ વીતતાં માસ આખેય ખૂટયો, વર્ષાને ને નભક્ષિતિજથી કઈ સંદેશ છૂટયો.
પછી સંભારીએ જાણે કિકલાની વિશે કંઈ ધારીએ, કોણ ઝેક ખાય ડાકોબારીએ? આ બૂરજ પરથી ખરેલા સુર્યને સૂર્યવંશી થઈ અને પડકારીએ. રોજ અદ્દાઓ હવા થઈ નીકળે, ધાસનું પહેરી કવચ કે ઝાલીએ, ચંદ્રવંશે લેહીમાં થીજી ગયા, આપણે ખાલી ચિતાઓ ઠારીએ. બોલીએ ઈતિહાસનું પાનું જૂનું, વાંચીએ નહિ તો પછી સંભારીએ...
ભરત યાજ્ઞિક -૨૪૭, ભાવના ટેનામેન્ટ્સ, વાસણા બેરેજ પાસે, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૭
ગઝલ આંખ સામે ઘોર અંધારું હશે, એ નગરમાં એક ઘર મારું હશે, મૌન જેવાં બારણું ઊભાં અને બારસાખે સ્પર્શનું બારું હશે. લાગણીનું વન હવે ઊગી જશે, શ્વાસમાં તે શું હવે તારું હશે? ઓરડે પગલું હવે મૂકી ગયાં, તે હવે કેરું ને કુંવારું હશે !
શશિકાંત દસનાવા
ઓથાર કફન ઉપર કબર ચણીને, ઉપર ઉભડક બેઠી લાશ. ઊડી જાડી અને બાલે, તરફડતી સહરાની પ્યાસ, મૃગજળના માતમ થાતે બાપડા સૂરજને ઘાત. આગળ પાછળ ઉપર નીચે ખંડેરેને થો ખખડાટ. પ્રચંડ બનીને પડઘાતિ, લાશોને જુઓ ઘોંઘાટ. પથ્થર માટી આરસ ઇંટ, કબરની ત્યાં મારમાર, ઈશુએ ઊડીને જે ગાંધીજીને ગોળીબાર ચામાચીડિયાથી ચિસાત સમયને પાગલ ઓથાર !!
દક્ષા પંડયા ૨૩, ગાયત્રી સોસાયટી, ધનસુરા-૩૮૩ ૩૧૦
કઈ બેહ્યું: “હરિભજનની આદરે એવી હેલી, જાગી ઊઠે ભરનીંદર ને મેધ આથી ધકેલી.” બેલ્થ કઈઃ “નગર-હદની વ્હાર યોજે ઉજાણું, ઉચ્ચારે કે : “અનશન કરે તે થશે પાણી પાણી.” ત્યાં તે ભેળું ભૂલકું વદતું: “વાત આ વર્થ થાય, સાદે એને સરળ બસ છે એક સારો ઉપાય ઃ
કારેલાનું કરો શાક, રોટલીઓ ઊની શની, મેહુલે આવશે દેડી, ખાવાને એ ખરે ધૂની.”
બચુભાઈ દેવાણી છે. બજારમાં માધવપુર (ઘેડ)-૩૬૨૨૩૦

Page #14

પથિક-રજતજય`તી ક ]
ઊગેલી ડાળ પર
ઊગેલી ડાળ પર પર્ણાની મર
સાવ...ખર ખર ખર...
સૂકીખમ બની ગઈ છે !
મૈં
શ્વેત ચળકતી રિક્ત સપાટી જેવી
કારીધાકાર આ
કાગળની ડાળ પર
શબ્દનાં પરિચિત પ’ખી ટાળાં આવી તે
ખેસે છે ત્યારે
મારી ભીતરનું પ ખી એવું પૂજી ઊઠે છે કે મુક્ત આકાશમાં
સુનકાર ભર્યો
આકાશની પેલે પાર
શબ્દોની રેલાતી લાગણીમય
કવિતા ભરી દઉં ચેતરફ
ને કારીધાકાર
આ કાગળની ડાળ પર શબ્દપ ખીનાં ટાળાં છવાઈ જશે.......કાગળમાં શબ્દપણું લઈ...... ! ઊગેલી ડાળ પર
અતળ એવું શબ્દપણું રેલાતું......
ગઝલ
ભેદ જે જુવે પથ્થર ને ઘાસમાં, તે પડે ભૂતે અહી આસપાસમાં, ને વધુ વૃક્ષેા આંબવા આકાશને વાદળાં નીકળતાં ખુદની તપાસમાં. એક એક પૃષ્ઠ રહેરા પર વાંચજો, જિંદગીની વારતા છે પાસમાં. ત્યા ફરે બિંદાસ હૈ પ્હાડા ઝરણાં, શું ભલા પુરાયા તારા નિવાસમાં ?
શશિકાંત પ્રસનાના
આકટોબર-નવેમ્બર ૮૫
ઠે. એર પ્રકાર કવાટર્સ, ન. ૩૧૫, મીઠાપુર-૩૬૧૩૪૫
રજની પાક
ઝેરના કટારા
ઝેરને કટારા સ્હેજ પીધી ને અંગ અંગ મીરાં ફૂટી, મે' તે। હાથ મહી' હાથ સ્હેજ પ્રત્યે
ને ચાર પાંચ રેખા તૂટી.
મીરાંની આંખમાંથી નીકળે છે રાજ ખની વ્હેલી સવાર એક ઝરણ, મીરાંના ત’ખૈરના તૂટેલે તાર મારા આંગણાનું ખેલકહ્યુ` ગરણ
રાણાને સદેશા મેકકલવા પેન લઈ
બેઠી ત્યાં સહી સ્હેજ ખૂટી,
મે' તા ઝેરના કટારી સ્હેજ પીધા ને
અંગ અંગ મીરાં ફૂટી. રાધા બનીને સ્હેજ કહું છું હું “કાન” ત્યાં .. પારધીએ તીર એક તાથુ, શખરીના ખારમાંથી કાંટાને કાઢતાં
જીવનનું ઝાડ ખૂબ થાકયુ.
ગિરિધર નાગરને રીઝવવા નાચુ
[૧૩
ત્યાં ધૂંઘરુની ગાંઠ એક છૂટી,
મે તા ઝેરના કટારા સ્હેજ પીધા
ઠે. ૧૫૩.એર, સત્યમ્ સાસાયટી, સેકટર-૨૨, ગાંધીનગર-૩૮૨૦૨૨ ગઝલ
ને અંગ અંગ મોરાં ફૂટી, ભાગ્યેશ જહા
વાળા પીધા પછી મૃગજળ લખું', સ્વપ્નના કાગળ ઉપર સગપણુ લખું, આંસુમાં તારું ગઝલ થઈ આવવું, આંખને હું છંદનું તારણું લખું. લેાહીમાં આકાશ પણ ટાળે વળે, શ્વાસને સહવાસનું કારણ લખું. હૈાય ઈચ્છા આસમાની રંગની, સાંજનું સ્વપ્નું બની ક્ષણ ક્ષણ લખું લાગણીને ચીતરી છે શ્વાસમાં, આ હથેળીને થીજેલું રહ્યું લખું.
૩૬, વિજ્રયભવન, ભાડારાડ, કેંસરા પા, ખીલીમેરા-૩૯૬૩૨૧
અજય પુરહિત

Page #15

ઓકટોબર-નવેમ્બર/૫
[પથિક-રજતજયંતી અને
એક અધ્યાહાર
(ગઝલ) અસ્તિત્વને ઊભું ચરેલી છે, તું શ્યામ ભીતર પાંગરેલી છે: વર્ષો સુધી ઈતિહાસ પણ કહેશે દસમી સદીમાં અવતરેલી છે. આદમ અને ઈવના સમયથી હજી વધસ્તરભ પર લટકી રહેલી છે; સંદર્ભમાં ઘટના સમરીને તું ખાલી છતાં આખી ભરેલી છે. ઉપમા ક્યા ગ્રડની હવે દઈશું ? પૃરવી તરફ અવિરત ઢળેલી છે. ભૂરો સમય હાંફી ગયા ત્યારે સડકે બધી થીજી ગયેલી છે. સાગર અને સાગર અને આખર સંવેદનાઓ વિસ્તરેલી છે; તું સૂર્યથી પર સંભવે કયાંથી, જ્યાં આંખ પણ મે ભરેલી છે?
અલ્પ ત્રિવેદી અમૃતવેલ-૩૬૪ર૯૦, વાયા : મહુવા (બંદર), (જિ. ભાવનગર)
- ગઝલ આંખમાં તારા મરણની વારતા, કૃષ્ણ તે છે વાંસળીની દ્વારકા, ટેરવામાં શબ્દ-ગંગા ઘૂઘવે, છે પવિત્ર, શિવજી ! તારી જટા. ચૂપ છે તું કેમ, ગાંધારી ! હવે ? પુત્ર સે માર્યા પછીની વાસના. પાંડવે લાક્ષાઘરેથી નીકળી મોત મુઠ્ઠી સાથ ભીડે બારણાં. બેંચને ખેંચાય એનાં ચીર તું, દ્રોપદી લુંટાય એવી ધારણું.
હરીશ વટાવવાળા ગુજરાત હાઉસિંગ બેડ કોલેની, અકેટ રેડ, વડોદરા-૩૯૦ ૦૦૫
ગીત તમે માને ના માને, ભાઈ ! અમે ડમ્મરિયા માણસ, વલવલતા વાયરાનાં જોબન અમે,
ખુલ્લા મેદાન પટ, ખૂબ ખૂબ ઊંચે ચડેલા અમે,
ધુમરિયા માણસ,
તમે માને, ના માને. સાગરનાં મેને ઉછાળ અમે,
આંખોનાં મોજાને તટ, દૂર દૂર વિસ્તરેલા સાવ અમે,
ધુમ્મસિયા માણસ,
તમે માને, ના માને........ રુમઝુમ રુમઝુમ ઘમ્મર વલોણાં અમે,
આયખું જુઓ તે કેરું કરું, છાસિયા સાગરમાં ફીણ ફીણ થતા અમે,
માખણ્યિા માણસ, તમે માને, ના માને.
શિવાલકર સહિત
સ્પર્શ
સૂમસામ દિલની રાહમાં ક્યાંક મૃદુ-અર્શ, આછાદિત, સ્પર્શતાને ભાવ ઝષ્ણુઝતા એ વસંત–બહાર, સુવર્ણપણું, કે મઘમઘી ઊઠે, મિજુતા ને વેદના-પછી-સંવેદના, બસ એક પછી એક સ્વપ્નની રાહ–રહે ગુલાબ-સમ મહેકી ઊઠે, પ્રિયે ! એ કાતરતી હૃદય-મંદિરને તારી યાદ, બસ બધે જ સતાવતી, મન લલચાવતી, નચાવતી ફરકે છે મારા એ સૂમસામ દિલની રાહમાં,
દિલીપકુમાર મનજીભાઈ દેવાણી માધવપુર (ઘેડ)-૩૬રર૩૦

Page #16

પથિક-રજતજયંતી અંક]
એકબર-નવેબરા૫
[૧૫
નૂતન મંગલાષ્ટક
(શાર્દૂલવિક્રીડિત) ભૂમિ ભારત પુણ્ય આ જહીં ઘણા દેવાંશીઓ જમિયા, તે છે આશ્રિત અન્ય, મુક્ત કરવા વીર ઘણાએ લડ્યા; ને દેવી “જનશાહી” રૂપ કલિનું આવી લઈને છૂપું, જે જોઈ જન દેશના ખુશ થતા, કુર્યાત સદા મંગલમ્ ! પુત્રી એ જનશાહીની થનકતી સાથે જ આવી અહીં ફેલાવી નિજ મહિની, નીરખી સો ઘેલા બન્યા એ મહીં; ને લાગ્યા કરવા ઉપાસની બધી યુક્તિપ્રયુક્તિ થકી, તેવી “ચુંટણી દેવી” દેશ તણી આ કુર્યાત સદા મંગલમ્ | જેને જ્ઞાન ને રાજનીતિનું કંઈ, જે ના ભણેલા વળી, જેને જ્ઞાન ઉમેદવાર તણું ના, ના ચૂંટણીનું જારી, જ્ઞાતિ લાલચ કે દબાણ થકી જે દે વોટ આપી નિજ, તેવા એ મતદાર ભારત તણું કર્યું. સદા મંગલમ્ | ને સિદ્ધાંત, સ્વમાન ના જીવનમાં દેખાય છે એ તણ, જેઈને નિજ સ્વાર્થ પક્ષપલટ જેઓ કરતા સદા; ચુંટાવા પદ પામવા કુટિલ જે કર્મો કરે રાતદી, તેવા સભ્ય ગૃહે તણા ગુણભર્યા કર્યું સદા મંગલમ્ | હૈયે જે નિયમી નહીં, ફરજની ચિંતા ન જેના દિલે, ભૂલે કે કરતા સમૂહથી છતાં જે લાભ સૌ માનતા, ને જે રે બતાવતા, નવ કરે જે લાંચ વિના કંઈ, સક્કરી જન દેશ આ પુનિતના કર્યું. સદા મંગલમ્ | જેને ભ ન લેભને, નવ દયા, માનવ્ય ના કે દિલ, ચિંતા કેવળ લક્ષમીન, કુટિલ જે કર્મો કરે કાજ એ, ફાળાથી સરકારને વશ કરે ને જે પછીથી રળે, તેવા સજજને શ્રેષ્ઠી ભારત તણું કુર્યઃ સદા મંગલમ્ ! ઇચ્છા અંતરમાં તુરંત બનવા શ્રીમંત જેને ઘણી, જે કાજે દિનરાત મહેનત અને ખોટા વિચાર કરે, જેને લેક તણી નથી જરી પડી, આદર્શ કેઈ નહીં, તેવા સાંપ્રત શિક્ષિતે ભૂમિ તણ, કુ. સદા મંગલમ્ ! બીજા છે બહુ ભૂમિ આ શુચિ મહીં, જે સ્વાર્થ સાધે સદા, જેને બંધન ધર્મ નીતિ તાણે ના, ના દેશતી લાગણી, સેવા જે કરતા જણાવ્યા મહીંથી મેવા છતાં પામતા,
તેવા સાંપ્રત સજજને સહુ મળી કુ. સદા મંગલમ્ ! ૧૬, અંબિકાકુંજ સોસાયટી, મણિનગર, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૮ નટવરલાલ શં, જોશી

Page #17

અવતારી પુરુષ મહારાણા પ્રતાપ
વૈદ્ય રામસિંહજી ગોહિલ મહારાણા પ્રતાપને જન્મ તા. ૯-૪-૧૫૪૦ ના રોજ થયો હતો. મહારાણા પ્રતાપને રાજ્યભિષેક મેવાડના કુંભલગઢ નામના ગામમાં રાજમહેલમાં થયો હતો. મહારાણા પ્રતાપને સ્વર્ગવાસ તા. ૧૯-૧-૧૫૯૭ ના રોજ ઉદેપુર પાસેના ગામમાં થયો હતે. ચાવંડ ગામમાં ગોહિલનાં કુળદેવી શ્રી ચામુંડા માતાજીનું મૂળ સ્થાનક છે. મહારાણા પ્રતાપને ૧૧ રાણી તથા ૧૩ દીકરા હતા. મહારાણા પ્રતાપ બાદશાહ અકબરની સામે અણનમ રહેવા માટે જિંદગી પર્યત લડવા કે સામાન્ય માનવી સહન ના કરી શકે તેવી એમણે અને એમના કુટુંબે યાતનાઓ સહન કરી.
એક દિવસ એવો પણ આવ્યું કે મહારાણા પોતાની માતૃભૂમિ મેવાડનાં ચોવીસેય પરગણું હારી ગયા. પિતાના રાજકુટુંબને અરવલ્લી પહાડીની જાવરા ગુફામાં રાખ્યું અને તે માયરાની ગુફામાં, કે જ્યાં એમનું શસ્ત્રાગાર હતું ત્યાં, ઝૂંપડાં બાંધીને રહેવા લાગ્યા. બીજી બાજુ અકબરે મહારાણાને માથું લાવી આપનારને સવાલાખ સેનામહેર આપવાનું જાહેર કર્યું, આથી મુઘલ સેનાના લાખે માણસ અરવલ્લીનાં પથ્થરે પથ્થર અને ઝાડવે ઝાડવું ખૂંદી વળ્યા, આવી પરિસ્થિતિમાં મહારાણાએ પોતાના સૈન્યના બધા માણસોને છૂટા કરી દીધા અને પોતે એવા નિર્ણય પર આવ્યા કે મેવાડની ઘરતી છોડીને ચૂપચાપ કઈ અજાણ્યા સ્થળને આશ્રય લેવો. આ વાતની જાણ એમના અમાત્ય ભામાશાહ અને ભીલ સરદારને થઈ અને એઓ તરત જ વેરાન જંગલ ખૂંદતા માયરાની ગુફામાં આવી પહેચ્યા કે જ્યાં મહારાષ્ટ્રનું નિવાસસ્થાન હતું. આ વખતે એટલે કે ૧૫૭૮ માં ભામાશાહે મહારાણા પ્રતાપને ૨૦,૦૦૦ સોનામહેર અને ૨૫,૦૦,૦૦૦ ચાંદીના સિકકા ચરણેમાં ધરી દીધા. આ નજરાણું મહારાણાશ્રીને ચૂલિયા નામના ગામમાં આપવામાં આવ્યું હતું. એ જમાનામાં આ રકમ એટલી મેટી હતી કે મહારાણું ૨૫,૦૦૦ સૈનિકોને બાર વર્ષ સુધી નિભાવી શકે. આ રકમથી મહારાણાએ ઘોડા અને હથિયાર ખરીદીને એક શક્તિશાળી સેના તૈયાર કરી, જેમાં ૪૦૦૦ ભીલ સૈનિક પણ હતા.
મહારાણાએ સર્વપ્રથમ ૧૫૭૮ માં મુઘલેના દિવેર નામના એક અસરકારક થાણા ઉપર હુમલે કર્યો. આ વખતે દિર ઉપર મુલતાનખાં નામને એક મુઘલ સેનાપતિ અધ્યક્ષ હતા. મુલતાનખાએ હાથી ઉપર સવાર થઈને મહારાણા પ્રતાપની સેના ઉપર આક્રમણ કર્યું. મહારાણાની સેનાના સેનાપતિ આ વખતે મહારાણાના પાટવી કુંવર શ્રી અમરસિંહજી હતા. ખૂનખાર જંગ ખેલાયે. આ વખતે મહારાણને તે માત્ર સૈનિકોને દોરવણી જ પૂરતું જ ધ્યાન આપવાનું હતું.
કુંવર અમરસિંહજીના લશ્કરમાં સોલંકી અને પઢિયારના કક્ષાએ મુલતાનખાના હાથીના બંને પગ કાપી નાખ્યા. હાથી જમીનદોસ્ત થઈ ગયે, ઉપર બેઠેલ મુલતાનખાં જમીન પર પટકાય. એવે વખતે કુંવરશ્રી અમરસિંહજીએ વીજળીવેગે હાથી પાસે પહોંચી જઇને મુલતાનખાની છાતીમાં જોરદાર ભાલે ભોંકી દીધે. મુલતાનખાંની છાતી વીંધીને લલભગ એક ફૂટ ભાલો જમીનમાં ખૂંપી ગયો એટલે કે મુલતાનખાં જમીનમાં જડાઈ ગયા. આ દશ્ય મહારાણા દરથી જોઈ રહ્યા હતા. એઓ તcકાલ ઘટનાસ્થળ પર પહોંચી ગયા. કુંવર અમરસિંહજી પોતાના કામે લાગી ગયા. મુલતાનખાં જમીન પર તરત હતો. એણે મહારાણાની સામે જોયું અને એમને એમ લાગ્યું કે આ જ મહાબાહુ મહારાણા પ્રતાપ હશે. એણે તરત પૂછયું કે આપ જ મહારાણા પ્રતાપ છે? મહારાણાએ સાંતિક ભાષામાં હા કહી તેથી મુલતાનખાં આનંદવિભોર બની ગયું અને આત્મસંતોષ થયે કે મૃત્યુવેળાએ આવા વિરલ પુરુષનાં દર્શન થયાં.
[અનુસંધાન પ, ૬૮ નીચે ].

Page #18

મહાયોગી શ્રી અરવિંદ
ડ, મુગટલાલ જી. થાનકી, છેલ્લાં સો વર્ષોમાં ભારતવર્ષમાં થયેલા મહાપુરુષોની હારમાળામાં શ્રી અરવિંદનું એક ચોક્કસ અને અનન્ય એવું સ્થાન છે. એમતા જીવનમાં અનેક ક્ષેત્રોમાં એઓએ નામના મેળવેલી.
હેશિયાર વિદ્યાથી, પ્રેમાળ કુટુંબીજન, વિદ્વાન અધ્યાપક, પ્રકાંડ મુદ્દો, ઉત્તમ સલાહકાર, પ્રતિભાશાળી તંગી, કાંતિકારી નેતા, આકવિ અને મહાયોગી તરીકે એઓને પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત થયેલી, - ૧૫ ઑગસ્ટ, ૧૮૭૨ ના રોજ જન્માષ્ટમીના દિવસે એમને જન્મ ડે. કૃષ્ણધન ઘોષ(એમ. ડી.)ને
ત્યાં કલકત્તામાં થયેલું. અંગ્રેજ પ્રિન્સિપાલે શ્રી અરવિંદની આંખે જોઈને કહેલું જાણે કે એમને દિવ્ય દર્શને થતાં રહેતાં હોય એમ લાગે છે. , સંસ્કારવાર : શ્રી અરવિંદને ધાર્મિક સંસ્કારોને કેટલીક વાર એમના નાના રાજનારાયણ બેઝ તરફથી મળેલ, ઇંગ્લેન્ડથી શિક્ષણ લઈ આવીને યુરોપીય સંસ્કૃતિથી અંજાઈ જઈ
, કષ્ણધન ઘોષે પિતાના ત્રણ પુત્રોને સંસ્કારથી અંગ્રેજો બનાવવા માટે ખાસ સૂચનાઓ સાથે વિલાયતમાં અંગ્રેજ શિક્ષકેના હાથમાં સેપ્યા. ભારતવર્ષના મહાન ધર્મ સ્થાપક ગૌતમ બુદ્ધને ધાર્યા સંસ્કાર આપવામાં એમના પિતા રાજા શુદ્ધોદન નિષ્ફળ ગયા હતા તેમ શ્રી અરવિંદને ભારતીય સંસ્કારોથી દૂર રાખવામાં એમના પિતા સંપૂર્ણ નિષ્ફળ ગયા એ એ પછીનાં વર્ષોમાં સ્પષ્ટ જોઈ શકાય છે.
ગુલામી વિધઃ વિલાયતમાં વિદ્યાર્થી તરીકે એમની કારકિર્દી એજસ્વી હતી. કાવ્યો નિબંધો વગેરે ગ્રીક લેટિન વગેરે ભાષાઓમાં લખીને મેળવેલાં પારિતોષિકેથી તથા શિષ્યવૃત્તિઓ વડે ગુજરાતમાં ઘટતી રકમની ખોટ એમણે પૂરેલી રાષ્ટ્રવાદથી પ્રેરાઈને ભારતીય વિદ્યાથી એની ક્રાંતિકારી સંસ્થા “કલમ અને ખંજરમાં એમણે ઉગ્ર ભાષણે કરેલાં, આ કારણે અને અંગ્રેજોની ગુલામી ન કરવા ખાતર એ આઈ.સી.એસ. પરીક્ષામાં સામે ચાલીને હાજર ન રહ્યા અને નાપાસ થયા.
ગાયકવાડ રાજ્યમાં વડોદરા મુકામે નેકરી કરવાનું નકકી કરી ફિરંગી સ્ટીમરમાં એએ ભારતવર્ષ આવવા રવાના થયા. એ જ વર્ષે સ્વામી વિવેકાનંદ પશ્ચિમમાં ગયા. સ્ટીમર કમ્પનીની ભૂલમાં શ્રી અરવિંદવાળી સ્ટીમર ડૂબી ગઈ છે એવા બેટા સમાચાર વહેતા થતાં પુત્રવિયોગે રાજા દશરથ પેઠે શ્રી અરવિંદના પિતાએ પ્રાણ છોડ્યા. •
સ્વપ્નદ્રષા : વડોદરામાં અન્ય હેદ્દાઓ ઉપરાંત ૧૨ વર્ષ સુધી પ્રોફેસર અને પ્રિન્સિપાલ તથા મહારાજા સયાજીરાવના મંત્રી તરીકે એએએ કાર્ય કરેલું. પ્રેફેસર તરીકે એઅતિશય લોકપ્રિય નીવડેલા એવું એમના શિષ્ય સ્વ. કનૈયાલાલ મુનશીએ લખ્યું છે.
રાજધરણ : ૧૯૦૭ માં તફાવાળી સુરત કેંગ્રેસમાં ઉચ્ચ નેતા તરીકે શ્રી અરવિંદે સભાભંગ કરાવવા પડદા પાછળથી સફળ કાર્ય કરાવેલું. દેશનાં દુઃખ દૂર કરવા ૧૯૦૪ થી જ ચાલુ રાજકીય કારકિર્દી સાથે એમણે ગસાધના શરૂ કરી હતી. '
૨૯ વર્ષની વયે પરદેશગમનનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરીને પણ એમણે એક બંગાળી બાળા મૃણાલિનીદેવી સાથે લગ્ન કર્યા. કલકત્તામાં નેશનલ કોલેજના પ્રિન્સિપાલ તરીકે રહેવા ઉપરાંત ઉગ્ર ભાષા અને ' લેખેથી એઓ લેકસેવા કરતા રહ્યા. ““વંદે માતરમ” પત્રના એમના લેખ વાંચવા સૌ આતુર ડોળ રાહ જોતાં એવું આચાર્ય કૃપલાણીજીએ લખ્યું છે. ક્રાંતિકારી જુવાનને એક હાથમાં તલવાર અને બીજા હાથમાં ગીતા આપીને ગુપ્તતા અને શાંતિના શપથ એઓ લેવડાવતા.

Page #19

૧૮]
એકબર-નવેમ્બર/૮૫ [પથિક રજતજયંતી અંક - ગેરી બાલ્હી : એની બેસન્ટ શ્રી અરવિંદને ભારતના ગેરી બાલી' કહેલા અંગ્રેજ સી.આઈ.ડી. ઓફિસરે નેધ લીધેલી કે સદા ગંભીર દેખાતા શ્રી અરવિંદ ભારતવર્ષમાં ભંયકરમાં ભયંકર માણસ છે. એક વખત એમની ધરપકડ કરતી વખતે અંગ્રેજ અધિકારીઓ એમને ઓરડામાં પડેલી ભારતમાતાની ચરણરજ જેવી મારીને પણ દારૂગોળો માનીને ઉઠાવી ગયા હતા.
નારાયણદશન : અલીપર જેલ-કલકત્તામાં એમને બૅબે-મુકદમા અંગે ૩૬૬ દિવસ રહેવું પડેલું, જ્યાં એઓને સર્વત્ર નારાયણદર્શન થયાં હતાં. એમનો એક પણ પૈસે લીધા વગર બચાવ કરનાર પ્રસિદ્ધ વકીલ દેશબંધુ ચિત્તરંજનદાસે કહ્યું હતું કે “જ્યારે એ નેતાના ભૌતિક દેહની હયાતી નહિ હોય ત્યારે પણ આ દેશના અને સમગ્ર જગતના લેકે એમના શબ્દમાંથી પ્રેરણા મેળવશે.”
કલમની કૃતિઓ : જેલમુક્તિ પછી થોડા સમયે કરીને અંગ્રેજ સરકાર ધરપકડ કરવાની છે એવા સમાચાર અંગ્રેજ બહેન-ભગિની નિવેદિતા તરફથી મળતાં તુરત જ નોકા વટે એઓ ન્ય વસાહત “ચંદ્રનગર” ચાલ્યા ગયા અને ઘેડા વખતમાં ત્યાંથી તા. ૪-૪-૧૯૧૦ના રોજ પાંડિચેરી પોંચી ગયા.
પંડિચેરીથી એઓએ “આર્ય” અને “કમલેગી” નામનાં માસિક ચલાવ્યાં તથા ગીતાનિબંધ વેગ સમન્વય વેદરહસ્ય-મહાગ્રંથ દિવ્યજીવન અને મહાકાવ્યસાવિત્રી વગેરે એમની કલમમાંથી પ્રગટયાં.
શ્રી માતાજી સાથે : ૧૯૨૦ માં એમના કાર્યમાં કાયમ માટે મદદ કરવા ફ્રેન્ચ સન્નારી (મીરાં આલ્ફાન્ઝા) શ્રી માતાજી જોડાયાં, ૨૪-૧-૧૯૨ ના રોજ અધિમનસૂ-શક્તિ (શ્રીકૃષ્ણની ચેતના) પિતાના શરીરમાં ઉતાર્યા પછી આશ્રમને વહીવટ શ્રી માતાજીને સંપીને શ્રી અરવિંદ એકાંતમાં બેસી ગયા.
સમાધિ : ૧૯૫૦ ની ૫ ડિસેમ્બરે ગંગાવતરણની જેમ એક દિવ્યશક્તિ (અતિમનસ-શક્તિ) એએએ પિતા ઉપર ઉતારી અને પ્રાણની આહુતિ આપી. તા. ૯-૧૨-૧૯૫૦ સુધી એટલે ૧૧૧ કલાક સુધી એનું શરીર તપતું રહ્યું, એટલે કે નિર્વિકાર રહ્યું અને જાહેર જનતા માટે ખુલ્લું રખાયેલું. (આ બાબત અતિમનસૂ-શક્તિની એક ટી સાબિતી છે)
આજે પણ એમની સમાધિનાં દર્શનથી હજારો માણસે શાંતિ મેળવે છે.
અનેકવિધ ક્ષેત્રે પર પ્રભુત્વ ધરાવનાર એમના વ્યક્તિત્વને શ્રીકૃષ્ણના શરીર સાથે સરખાવી શકાય. એમણે ચીંધેલા માર્ગનું અનુસરણ કરીને પૂર્વ અને પશ્ચિમમાંનાં હજારો લોક શાંતિ અને શક્તિ મેળવે છે અને મેળવશે એવું જરૂર લાગે છે. - આજે પણ દુનિયાના ૩૦ દેશમાંથી લગભગ ૧૭૦૦ માણસે શ્રી અરવિંદાશ્રમ- પંડિચેરીમાં ' રહે છે અને શ્રી અરવિંદના પૂર્ણગના સિદ્ધાંત મુજબ જુદાં જુદાં કામ દ્વારા ભગવાનને મેળવવાને પ્રયાસ કરી રહ્યાં છે, જો કે આ બધાને પેડિચેરી જઇને રૂબરૂ જેવાથી વધુ ખ્યાલ આવે. સંદર્ભગ્રંથ : - (૧) શ્રી અરવિંદ મહાગી : સુન્દરમ્ (૨) યુગાવતાર શ્રી અરવિંદ પંડિતરાવ રાવલ
(૩) મહાગી શ્રી અરવિંદ : અંબુભાઈ પુરાણ (૪) Mother India માસિકની ફાઈલ
(૫) તીર્થધામ પેડિચેરીઃ ડે. મુગટલાલ જી. થાનકી છે. પી/૩, ગવર્મેન્ટ ઑફિસર્સ કેલેની, મેધાણીનગર, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૧૬

Page #20

રાષ્ટ્રવીર છેલભાઈ
ક, જયશ્રીબહેન કમલેશ ઠાકર
* રાષ્ટ્રવીર છેલભાઈની છ—મી જન્મ-યંતી પ્રસંગે-વંદના * તા. ૧૬-૧૦-૧૮૮૯).
સૌરાષ્ટ્રને સિંહ “સૌરાષ્ટ્રને શિવાજી' “શુ-સંત' જેવાં અનેક પ્રજાકીય બિરુદો દ્વારા સોરાષ્ટ્રના લોકકવિઓના કઠે અને કલમે બિરદાવાયેલા, સૌરાષ્ટ્રની ખમીરવંતી નારી શક્તિએ જેમના વીરતત્વની ચકલે ને ચૌટે રાસડા લીધા તે અરધી સદીના ઈતિહાસ-પુરુષ અમર વીર છેલભાઈની શૌર્યકથાઓ ગુજરાતભરમાં અને ઠેઠ રાજસ્થાન સુધી ગુંજે છે.
સૌરાષ્ટ્રને બબ્બે ત્રણ ત્રણ દસકાઓથી ધમરોળતા બહારવટિયાઓની તકાયેલી બંદૂક સામે એકલવીર છેલભાઈએ ઢાલ બની, ઊભા રહીને જનતાની પ્રતારણાઓને અંત અ. લોકકવિઓની વાણી ગહેકવા લાગી. લોકોક્તિ પ્રચલિત બની કે સૌરાષ્ટ્રમાં સિંહ એક જ, તે છેલભાઈ, બાકી બીજ સરકસના કવિસમ્રાટ ન્હાનાલાલે તે આ વીર જવાનના શૌર્ય પર વારી જઈને કહ્યું : “અઢારસો સત્તાવન પછી તે જાણે વીરત્વ મરી પરવાયું છે, ક્ષત્રિયત્વ હણાઈ ચૂક્યું છે, પણ હજુય એક અપવાદ છે અને તે છેલભાઈ.'
પિતાની હયાતી દરમ્યાન જ વીર છેલભાઈ “અનુકૃતિઓના વિર(LEGENDARY HERO) બની ગયા હતા. છેલભાઈની અનેક કીર્તિકથાઓ અને કથાઓ – કવિ કાલને ચોપડા મઢાતાં ગયાં છે.
રાષ્ટ્રવીર છેલભાઈ વિશે એમની હયાતી દરમ્યાન જ એટલું બધું વિપુલ રીતે લખાયું છે કે અચંબામાં પડી જવાય. કઈ પણ ઇતિહાસ-પુરુષ માટે એની હયાતીમાં જ આટલું બધું ભાગ્યે જ લખાયું હશે અને અત્યાર સુધીમાં તે થોકબંધ લખાતું ચાલ્યું છે. આજે પણ આ અદ્યતન યુગમાં પણ વીર છેલભાઈ વિશે કલમે સડસડાટ ચાલતી રહી છે.
વીર છેલભાઈના સમયના સૈારાષ્ટ્રમાં અવ્યવસ્થિત અસ્તવ્યસ્ત અને અસલામતીઓ વચ્ચે ભીંસાતું અને રહે સાતું જનજીવત હતું. બહારવટિયા લુટારા, અસામાજિક તત્તે ગામે ગામને સતત ધમળતા રહે, ઊભા મોલ બાળી નાખે, ઊભા પાક લણી લે, તાડની જેમ બહારવટિયાઓનાં ધાડાં ને ધાડાં ખાબકે, ધાડ લુંટ ખૂન બળાકાર અને પારાવાર પાશવી જુલમો હેઠળ જનતા સબડે, આ પરે સમયે જનતાના તારણહાર તરીકે વીર છેલભાઈએ અતિહાસિક ક્તવ્ય બજાવ્યું હતું.
ભડ છેલભાઈએ અનેક કાળઝાળ બહારવટિયાઓને સામી છાતીએ પડકારી, જીવ-સટોસટનાં ધીંગાણાં ખેલી, ઉઘાડા યુદ્ધમાં પડકારીને પરાસ્ત કર્યા, હણ્ય અને ઉદ્ધાર્યા. વીર છેલભાઈએ એમની જવલંત કારકિર્દીમાં એકાવન જેટલી ખૂંખાર બહારવટિયા-ટોળકીને પરાસ્ત કરી હતી.
વીર છેલભાઈને બહારવટિયાઓને મારવામાં જ માત્ર રસ ન હતું, એમને બહારવટિયાઓને નહિ, પરંતુ બહારવટાંને ખતમ કરવાં હતાં, બહારવટિયાઓને ઉદ્ધારવા હતા, દાનવમાંથી માનવ, શેતાનમાંથી ઈન્સાન બનાવવા હતા. આ કામગીરી કઠણ અને દુષ્કર હતી. શરણે કરી, અભય આપી, સન્માર્ગે ચડાવી એમણે સમાજમાં બહારવટિયાઓને આત્મસાત્ કરી લીધા હતા. અદ્યતન યુગમાં જયપ્રકાશ નારાયણ દ્વારા પોલીસને માથાનો દુખાવે બનેલા ચંબલના ડાકુઓને ગુનામાંથી માફી બક્ષીને ઇન્સાન બનાવવાના નિષ્ફળ પ્રયત્ન વિશે આપણે જાણીએ છીએ. આ પ્રયોગ સરકારને મળે અને ખતરનાક બન્યો અને ડાકુઓની વણઝાર વધતી ચાલી, અને પ્રશ્ન હલ ન થયો,
પરંતુ છેલભાઈના સમયમાં જ્યારે સમાજપરિવર્તન અંગે અને એને લગતા પ્રયોગ અંગે વિચારવાની ભૂમિકા જ સમાજ પાસે ન હતી ત્યારે આજથી પાણી રાદી પહેલાં, સંપૂર્ણ અંધકાર-યુગમાં

Page #21

એકબર-નવેમ્બર,૮૫ [પશ્ચિક-રજતજયંતી અંક વીર છેલભાઈએ જે બહારવટાને નિર્મળ કરી, બહાસ્વટિયાઓને ઉદ્ધાર કરી, સમાજજીવનને અભ્ય બનાવ્યું તે હૈસીઅગેઝ બાબત હતી. વીર છેલભાઈએ ઉદ્ધાર કરેલા ખુંખાર બહારવટિયાઓની નામાવલી મોટી છે, જેમાં મહંમદ ખૂંખાર નામને કાળઝાળ બહારવટિયો છેલભાઈની હત્યા કરવા આવેલ તેને હૃદયપલટો થતાં એણે બહારવટું તે છોડી દીધું, પરંતુ એ ફકીર થઈ ગયો અને “મહમદ સાંઈ તરીકે આખા સોરઠમાં પૂજનીય બની ગયો. - રાષ્ટ્રવીર છેલભાઈનું ક્રાંતિકારી વ્યક્તિત્વ અનેથી જ પર્ણવિરામ પામતું નથી, ક્રાંતિકારી રાષ્ટ્રિય મુક્તિાસંગ્રામ યતના એક દેદીપ્યમાન ઋત્વિજ તરીકે પણ છેલભાઈનું નામ ઝળહળે છે. વીર છેલભાઈના સમયમાં રાષ્ટ્રિય જુવાળનાં હજુ તે આછેરાં આછેરા પડઘમ સંભળાતાં હતાં, લાલ-બાલ-પાલ ત્રિપુટીની હાક વાગતી હતી. ગાંધીજીનું આગમન થઈ રહ્યું હતું, કાઠિયાવડમાં તા રાજકીય અને સામાજિક સંદર્ભમાં સદંતર અંધકાર હતા.
એવે સમયે રાષ્યિ અને ક્રાંતિકારી ચેતનાની લહર વીર છેલભાઈને સ્પર્શી ગઈ હતી. છેલભાઈ રાષ્ટ્રિય રંગે રંગાયા, મહાત્મા ગાંધીજીના અંગત સંપર્કમાં આવ્યા. કાઠિયાવાડ રાજકીય પરિષદ અને કાઠિયાવાડ હિતવર્ધક સભાના આદ્ય સ્થાપક, સૌરાષ્ટ્રની જનજાગૃતિના આદ્ય ચેતાવક, મહાત્મા ગાંધીજીના વડીલ બંધુ સમાન માર્ગદર્શક સૌરાષ્ટ્રના અમર મહાજન બેરિસ્ટર દલપતરામ ભગવાનજી શુકલનાં પુત્રીનાં લગ્ન છેલભાઈ સાથે થયાં હતાં. વીર છેલભાઈ આ કારણે ગાંધીજી, સરદાર પટેલ, જવાહરલાલ નહેરુ સહિત અનેક રાષ્ટ્રનેતાઓના અંતરંગ સંપર્કમાં આવ્યા હતા.
રાષ્ટ્રવીર છેલભાઈનું જૂનાગઢનું નિવાસસ્થાને રાષ્ટ્રિય કાર્યકરે માટેનું છૂપું આશ્રયસ્થાન હતું. છેલભાઈ વીર ભગતસિંહની છૂપી ક્રાંતિકારી સેના સાથે સંકલિત હતા. વીર ભગતસિંહના સાથીદારને લાંબા સમય સુધી છૂ આશ્રય છેલભાઈએ આપ્યા હતા. રાષ્ટ્રશાયર ઝવેરચંદ મેઘાણી છેલભાઈના અંતરંગ મિત્ર હતા. મેઘાણીભાઈના પ્રારંભકાલમાં લોકસાહિત્ય-સંશોધન માટે છેલભાઈ બધી સગવડે ઉપલબ્ધ કરી આપતા હતા.
જૂનાગઢમાં જનતા પર ભારે દમને ચાલતું હતું, નિષેિની હત્યા થતી હતી ત્યારે વીર છેલભાઈ ઉઘાડી રીતે બ્રિટિશ હકૂમત સાથે સંઘર્ષમાં આવ્યા હતા. ગાંધીજી-સરદારે રાષ્ટ્રિય મહિલા કાર્યકર શ્રીમતી મૃદુલાબહેન સારાભાઈને ગુપ્ત રીતે મોકલ્યાં હતાં ત્યારે બ્રિટિશ હકૂમતને ખબર પડી જતાં એમને કારાવાસમાં પૂરી દેવા પૈતરા રચાયા ત્યારે વીર છેલભાઈએ એમને ગુપ્ત રીતે સરહદ પાર કરાવ્યાં હતાં.
સૌરાષ્ટ્ર સળગાવવાની બ્રિટિશ કાવતરાખોરીને કારણે વેરાવળના દેશભક્ત ડો. ગોરધનદાસ ખંઢેરિયા સહિત પાંચ પ્રજાકીય કાર્યકરોની કરપીણ હત્યાઓ થતાં, માત્ર સૌરાષ્ટ્ર ગુજરાત જ નહિ, સમગ્ર દેશ ખળભળી ઊઠયો હતો. ગાંધીજી-સરદાર સહિત રાષ્ટ્રનેતાઓ ચેકી ઊઠયા હતા. એ સમયે રાષ્ટ્રવીર છેલભાઈ એ સળગતી જવાળામાં કૂદી પડયા હતા. બ્રિટિશ ખફગીની પરવા કર્યા વગર હત્યારાઓને પકડીને ફાંસીને માંચડે લટકાડી દીધા. રાષ્ટ્રવીર છેલભાઈને જનતામાં જયજયકાર થયે.
આ સમયે જ લગભગ રાજકેટ સત્યાગ્રહ ભભૂકી ઊઠયો. વીર છેલભાઈ આ ઇતિહાસપ્રસિદ્ધ સત્યાગ્રહમાં કૂદી પડયા. એ સમયે ગાંધીજી ઉપર ખૂની હુમલાનું કાવતરું રચાયું હતું, જેની જાણ છેલભાઈએ અગાઉથી કરી દેતાં બાજી ઊંધી વળી ગઈ હતી. સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ અને ગાંધીજીને અપ્રતિમ સ્નેહ છેલભાઈએ પ્રાપ્ત કર્યો હતે..

Page #22

થક-રજતજયંતી અંક]
વાર-નવેમ્બર ૮૫ ભાવનગરમાં સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલની હત્યાનું ગાઝા પડ્યુંત્ર રચાયું હતું. સરદારશ્રી પર ખૂની હુમલો થયો. સદનસીબે સરદારથી બચી ગયા. દેશભરમાં હાહાકાર થઈ ગયો. ગાંધીજીના મનમાં સખ્ત આઘાત લાગે. ભાવનગરમાં રાષ્ટ્રવીર છેલભાઈએ આ કાવતરાખોરને પડકાર્યા, સરદારશ્રીના હુમલાખોરને ઝડપી લીધા અને ફાંસીને માંચડે ચડાવી દીધા. દેશભરમાં છેલભાઈના આ કાર્યની મુક્ત રીતે પ્રશંસા થઈ. એમને રાષ્ટ્રવીર'નું પ્રજાકીય બિરુદ્ધ સાંપડવું.
દેશ આઝાદ થશે ત્યારે બ્રિટિશ ચાલબાજીઓથી દેશના વધુ ગોઝારા ભાગલા કરવાના કાવતરાં રચાયાં હતાં તે વખતે વડોદરાના ગાયકવાડને છેલભાઈએ સાચી સલાહ આપી. હૈદરાબાદના નિઝામ સામે પગલાં લેવા છેલભાઈને નેતૃત્વ સોંપવા સરદારશ્રીએ આદેશ આપ્યો, પરંતુ એ સમયે છેલભાઈ નાદુરસ્ત હતા એટલે જનરલ ચૌધરીને નેતૃત્વ સોંપાયું હતું.
કોમવાદી કરતૂતથી જૂનાગઢના નવાબને નિરાધારી દાખવી પાકિસ્તાન સાથે ભળવું પડ્યું. આ સમયે બાબરિયાવાડ પ્રદેશને મુક્ત કરવા રાષ્ટ્રવીર છેલભાઈ સૈન્ય સાથે ધસી ગયા હતા. મહાત્મા ગાંધીજી જૂનાગઢના નવાબને અગ્ય પગલું તજી દેવા સમજાવવા માગતા હતા, પાકિસ્તાની નાકાબંદી ભેદીને જાય કેણ આવું જાનનું જોખમ ખેડે કોણ? ગાંધી-સરદારશ્રીએ આ વિકટ કાર્ય રાષ્ટ્રવીર છેલભાઈને સેપ્યું. છેલભાઈ રાષ્ટ્રને કાજે, ખભે ખાપણ નાખી, વેશપલટો કરી જુનાગઢના રાય કાર્ય કરે છે. પી. સી. નાણાવટી અને પિતાના અંગત અંગરક્ષક અબદુલા સાથે છૂપી રીતે નવાબને મળ્યા, પરંતુ બધું રંધાઈ ચૂકયું હતું. છેલભાઈ નિરુપાય બની પાછા ફર્યા અને ગાંધીજીને પિતાને અહેવાલ પેશ કર્યો. ભલે છેલભાઈને પિતાના કાર્યમાં નિષ્ફળતા મળી, પરંતુ ગાંધીજીની આજ્ઞાને અમલ થયે હતો. ગાંધીજી રાષ્ટ્રવીર છેલભાઈના આ રાષ્ટ્રભક્તિપ્રેરિત કાર્યથી અતિ પ્રસન્ન થયા હતા.
આપણા રાષ્ટ્રિય મુક્તિસંગ્રામમાં રાષ્ટ્રવીર છેલભાઈનું મહાન ક્રાંતિકારી પ્રદાન છે, જે ભાવી પેઢીને સદાય પ્રેરણા આપતું રહેશે. આવા ગુજરાતના ગૌરવ સમા મહાન ક્રાંતિકારી ઈતિહાસ-પુરુષ રાષ્ટ્રવીર છેલભાઈને એમની છ—મી જન્મજયંતી પ્રસંગે ભાવભરી વંદના.
સંદર્ભસૂચિ :
(૧) “આત્મકથા–ગાંધીજી. (૨) ગાંધી-સરદાર પટેલ–મહાદેવ દેસાઈ પર વ્યવહાર, (૩) ગાંધીની દિનવારી ઃ સં. શ્રી ચંદુભાઈ ભગુભાઈ દલાલ. (૪) “છેલ્લું પ્રયાણ' : લે. શ્રી ઝવેરચંદ મેઘ ણી. (૫) વીર છેલભાઈચરિત્ર : લે. ગોકુલદાસ ઠા. રાયચૂરા. (૬) છેલભાઈચરિત્ર : લે. સવિશંકર રાવળ, (૭) છેલભાઈ શૌર્યકથાઓ : લે. “જયભિખ્ખું’. (૮) “મર્દાનગીની મશાલ લે. દેલત ભટ્ટ. (૯)
સૌરાષ્ટ્રને સિંહ છેલભાઈ (ધારાવાહી જીવનચરિત્ર) લે. શ્રી કમલેશ ઠાકર. (૧૦) પ્રવચન : નાનાલાલ દ. કપિ. (૧૧) છેલભાઇ શૌર્યકથાઓ : લે, પુષ્કર ચંદરવાકર. (૧૨) ઈન્કિલાબને આતશ' સંપાદક શ્રી મુકુન્દ શાહ, કનૈયાલાલ જોશી. (૧૩) વીર છેલભાઈ શૌર્યકથામાળા (ભાગ-પચ) લે, લિત ભટ્ટ (૧૪) સૌરાષ્ટ્રને સિંહ શા-સંત વીર છેલભાઈ (ધારાવાહી શીર્ષ પ્રસંગો, લે. જ્યશ્રીબહેન ઠાકર. (૧૫) મેઘાણીસૃતિગ્રન્થ” સં. ચુનીલાલ મડિયા, ગુણવંતરાય આચાર્ય. (૧૬) છેલભાઈ સાહિત્ય સંદર્ભ સૂચિ' : સુચિકાર છે. અમૃત રાસિંગા. (૧૭) “જૂનાગઢ-દર્શન’ સં, પ્ર ૨. નથવાણી. (૧૮) જનનાદ વીર છેલભાઈ-મૃતિ વિશેષાંક. (૧૯) વીર છેલભાઈ કે. શ્રી મનુભાઈ ભટ્ટ, (૨૦)
રાષ્ટ્રના અમર મહાજન વીર છેલભાઈ કે. શ્રીકૃષ્ણ શર્મા. (૨૧) “સોરઠી સપૂત વીર છેલભાઈ (સૌરાષ્ટ્રભમિ-જુનાગઢ) છે. શ્રી ઉપાધ્યાય. (૨૨) છેલભાઈ-વિષયક રેડિયે નાટક : લે. શિવ આચાર્ય,

Page #23

૨૨]
કબર-નવેમ્બર ૮૫ [પથિક-રજતજયંતી એક (૨૩) વીર છેલભાઈ શૌર્ય પ્રસંગે : લે. શ્રી નારાયણજીભાઈ ગે. કળસરકાર, કે. રામશંકર ભટ્ટ (ઔદીચ-પ્રકાશ). (૨) ઔદીચ્ય સહસ્ત્રાબ્દી સ્મરણગ્રન્થ (વીર છેલભાઈ). (૨૫) લેકકવિઓનાં શૌર્ય પ્રશસ્તિ કવિત, કથાકવિતા (બેલેસ) વ. (૨૬) “ચંબલથી ચડે સૌરાષ્ટ્ર (ધારાવાહીક વીર છેલભાઈ શર્યકથા) લે, શિવ આચાર્ય. (૨૭) “મહાનિબંધ છે.. જશવંત જીવરાજાની (છેલભાઈ વિષયક ઉલેખ). (૨૮) “આત્મકથા લે. રવિશંકર મ. રાવળ. (ર૯) છેલભાઈ-વિષ્યક લેખેવાસરિકા' શ્રી નિરુભાઈ દેસાઈ. (૩) “બ્રહ્મતેજના તણખા' છે. દેલત ભટ્ટ (૩૧) સૌરાષ્ટ્ર સિંહ છેલભાઈ' (ગુજરાતી ફિલ્મ) વર્તમાનપત્રો સામયિકે વગેરે
(૧) શારદા. (૨) કાઠિયાવાડ ટાઈમ્સ. (૩) ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા. (૪) બોમ્બે કોનિક્સ. (૫) મુંબઈ સમાચાર, (૬) માતૃભૂમિ. (૭) જન્મભૂમિ. (૮) ફૂલછાબ. (૯) ઓદીચ્યપ્રકાશ, (૧૦) શ્રી અભુદય. (૧૧) સૌરાષ્ટ્ર, (૧૨) વળે માતરમ. (૧૩) જનજાગરણ. (૧૪) પ્રભાત-નવસૌરાષ્ટ્ર, (૧૫) પ્રજાબંધુ. (૧૬) ગુજરાત સમાચાર. (૧૭) સંદેશ. (૧૮) ભાવનગર સમાચાર. (૧૯) સયાજીવિયા (૨૦) નવગુજરાત, છે. ક૭/૩૯૮ : વિજયનગર, નારણપુરા, અમદાવાદ-૩૮૦૦૧૩
SARASPUR FABRICS The Fabrics that take you on the Flights of Fashion
Polyester/Cotton Suitings and Shirtings Polyester Cotton/Filament Weft Shirtings Polyester/Cotton/Texturised Filament Weft Shirtings and Suitings Superfine Dhoties Polyester/Cotton Dhoties Bleached, Dyed and Printed Poplins Longcloth and many other Quality Products
The Saraspur Mills, Limited
Saraspur Road, Ahmedabad-380 018
: 374 017, 374 066, 374 117, 374 168, 374 219 Telegram : Rupsaras
Telex : 021-388

Page #24

ભક્તકવિ દયારામ: જ્ઞાતિ અને નિવાસસ્થાને
- ડે. હરિપ્રસાદ ગ. શાસ્ત્રી ગુજરાતી સાહિત્યના જ્યોતિર્ધરામાં નરસિહ મહેતા અને પ્રેમાનંદની હરોળમાં અગ્રિમ સ્થાન ધરાવતા ભક્તકવિ દયારામની મધુર ગેય વાણી માત્ર ગુજરાતમાં નડિ, જ્યાં જ્યાં વસે એક ગુજરાતી” તેવા સર્વ દેશવિદેશમાં ગુંજતી રહે છે.
એ સમયના અન્ય કવિઓની જેમ દયારામ પિતાની દીર્ધ રચનાઓના અંતે આત્મ-પરિચય આપતાં પિતાની જ્ઞાતિને તથા પિતાના નિવાસ-સ્થાનને નિર્દેશ કરે છે.
સં. ૧૮૬૨ માં રચેલી કહેવાતી “પત્રલીલાના અંતે કહ્યું છે : “દયાશંકર દર્ભવતી સેવે, મૂળ ચાણોદ નિવાસ', પરંતુ હવે આ કૃતિનું વર્ષ અને પ્રાયઃ એનું કર્તવ સંદિગ્ધ જણાયું છે. સં. ૧૮૬૩ માં રચિત “અન્ય મિલ આખ્યાન’ના અંતે કવિ પિતાને ચાદમાં હેવાનું જણાવે છે
ચંડીગ્રામ છે નામ, જ્યાંહાં શ્રીશેષશાઈ પ્રભુવાસ છે,
ગુર્જરદેશ વિષે તે પુરમાં, વસે કવિ કૃષ્ણને દાસ છે.' ને પછી પોતે જ્ઞાતિ નાગર સાદરે બ્રાહ્મણ હોવાનું પણ સ્પષ્ટ કરે છે.
- “સપંચાધ્યાયીના અંતે પણ કવિ ચંડીગ્રામના નિવાસને તથા સાહેદરા નાગર જ્ઞાતિને નિર્દેશ કરે છે, પ્રેમરસગીતા” “સત્યભામાને વિવાહ” “દશ સ્કંધની અનુક્રમણિકા “ભક્તિવેષણ શ્રી કમિણીજીનું સીમંત' ઇત્યાદિ કેટલીક અન્ય રચનાઓના અંતે પણ કવિ એ બંનેને ઉલ્લેખ કરે છે,
ગુજરાતના બ્રાહ્મણના જ્ઞાતિભેદને નિર્દેશ પ્રમાણિત સંદર્ભમાં દસમી સદીના પૂર્વાર્ધ સુધી ભાગ્યેજ પ્રયોજાય છે. નાગર ઉદીચ્ય મોઢ રાયકવાલ આદિ જ્ઞાતિઓના ઉલ્લેખ પહેલવહેલા સોલંકી, કાલ(ઈ.સ. ૯૪ર-સ૩૦૪)ના અભિલેખેમાં ઉપલબ્ધ થાય છે. નાગર’ શબ્દની ઉત્પત્તિ માટે સ્કંદપુરાણના હાટકેશ્વરક્ષેત્રમાહાતમ્ય ખંડમાં “નગરવાસી તે નાગર” અથવા “રકર (વિષ) મંત્ર વડે નાગોનો પરાભવ કરનાર તે નાગર’ એવી કલ્પના રજૂ થઈ છે, તે અર્વાચીન ચિંતનમાં “નાગ’ + “નીય કલ્પના કરાઈ છે. વડનગરનું પ્રાચીન નામ “આનંદપુર” કે “આનર્તપુર હતું તેમ “નગર” પણ હતું; એ “નગર નામે નગરના નિવાસી તે નાગર’ એ મત એ સર્વ કરતાં વધુ સંભવિત લાગે છે.
નાગમાં વડનગરા વિસનગરા અને સાહેદરા વગેરે ભેદ ક્યારે અને કેવી રીતે પડ્યા એ એક પ્રશ્ન છે. નાગરોના આ આંતરિક વિભાગના ઉલ્લેખ સામાન્ય રીતે સેલંકીકાલ પછી દેખા દે છે. નાગરમાં આ ભેદ કેવી રીતે પડ્યા એ વિશે શાસ્ત્રી વ્રજલાલ કાલિદાસ એમના અપ્રકાશિત “નાગરપુરાવૃત્ત' નામે પ્રથમાં જણાવે છે કે વાઘેલા વંશના રાજા વિસલદેવે નાગદેવ આદિ નાગર મંત્રીઓના આગ્રહથી રાજય યજ્ઞ કર્યો ને એના નાગર ઋત્વિજોને “વિસનગર” નામે નવું નગર વસાવી આપ્યું. ત્યારથી ત્યાં વસેલા નાગરી વિસનગરા” (વિસનગરા) તરીકે ઓળખાયા.
વિસલદેવના પિતા રાણા વીધવલની રાણી જ્યતલદેવીને તુલસીપૂજા કરતાં પતસ્પર્શને દોષ. લાગે તેથી એના નિવારણ અર્થે એણે કપત-વિધાન યાગ કરાવ્યો તેમાં ચંદ્રશમ નામે નાગર કવિ વેદમંત્રી વડે સર્વ તેને હાજર કરી, એમાંથી કુંકુમના છાંટાવાળા કપાતને ઓળખી કાઢી, યજ્ઞમાં હેમી, એને પાછો સજીવન કરી ઉડાડી મૂક્યા, આથી પ્રસન્ન થયેલા રણ વિરધવલે ચંદશમને રેવાકાંઠે નડા પૂડા આવી તેને સાઠોદ અને કન્યાલી એ છ પદ્ર (ગામ) દાનમાં દીધાં ને એ પરથી એ અને એને વિભાગના નાગર “પપ્પા (સાઠોદરા) તરીકે ઓળખાયા,

Page #25

ઓકટોબર-નવેમ્બર-૫ ' [પથિક-રજતજયંતી એક દર્શાવતી (ભાઈ) રાજા વિસલદેવની જન્મભૂમિ હેઈ એ રાજાએ એને ઘણી સુશોભિત કરી ને ત્યાં નાગરોને ઉત્તમ પ્રાસાદ બંધાવી આપી વસાવ્યા ને એએને જીવિકા બાંધી આપી. આ પાલન ભલે સામે રક્ષણ કરવા એ રાજએ દર્ભાવતીને ફરતા પથ્થરને કેટ બધા પ્રશ્નોરા ચિત્રોડા અને કૃષ્ણલાના વિભાગ પણ રાજા વિલદેવના સમયમાં પડ્યા. પછી વડનગરમાં જે રહ્યા તે “વડનગરા તરીકે ઓળખાયા. આમ વિસલદેવના સમયમાં નાગરમાં છ વિભાગ પડ્યા.
અહીં જણાવેલ વિરધવલ એ ધોળકાને વાઘેલો રાણે વિરધવલ છે. વસ્તુપાલ-તેજપાલ એના મહામાત્ય હતા. વિરધવલનું મૃત્યુ વિ. સં. ૧૨૯૪ (ઈ. સ. ૧૨૩૮)માં થયું. એ પછી એમને પુત્ર વિસલદેવ ધોળકાને રણે થયો ને વિ. સં. ૧૩૦૦ (ઈ.સ. ૧૨૪૪માં એ સમસ્ત ગુજરાતનો મહારાજાધિરાજે બચે. તેજપાલના મૃત્યુ (ઈ.સ. ૧૨૪૮) બાદ નાગડ નામે નાગર એમને મહામાન્ય નિમ. આ નાગડ એ જ ઉપર જણાવેલ નાગદેવ છે. વિસલદેવ દર્ભાવતી(ડભોઈ)ને દુર્ગના પૂર્વ દ્વાર પાસે વઘનાથ મહાદેવના મંદિરનું નિર્માણ કરાવ્યું (સં. ૧૩૧૧). વિસલદેવે વિ. સં. ૧૩૧૮ (ઈ.સ. ૧૨૬૨) સુધી રાજ્ય કર્યું.
સાદરા-વિભાગની ઉત્પત્તિને લગતી ઉપર જણાવેલી અનુશ્રુતિમાં ગણવેલાં છ ગામ ડભોઈની આસપાસ આવેલાં છે. નડા ડભોઈ-મિયગામ કરજણ રેલવે પરનું પહેલું સ્ટેશન છે. બોઈ-વિશ્વામિત્રી રેલવે પરનું યુવાવી નામે બીજું સ્ટેશન આવે છે ને ડભોઈ અને યુવાવીની વચ્ચે ફરતીકુઈ સ્ટેશનની સામી બાજુએ પૂડા ગામ આવેલું છે. ડભોઈ-ચાંદોદ રેલવે પર વડજ પછી તેનેતળાવ નામે સ્ટેશન આવે છે. સાઠોદ ગામ ડભોઈ અને વડજની વચ્ચે આવેલું છે. કન્યાલી એ ચાઁદની પાસે નર્મદાએરસંગના સંગમની પેલી પાર આવેલું કરનાળી છે. દયારામના પૂર્વજો આ પછી તેનેતળાવ અને કરનાળીની વચ્ચે ચાંદમાં વસ્યા હતા ને એઓને ડભોઈના સાઠોદરાઓ સાથે સંબંધ હતે. - શું “સાઠોદરા’ નામ ખરેખર આ છ ગામ પરથી પડયું હશે ? તે એ પૈકીના એક ગામનું નામ સાદ શી રીતે હોય ? જે “સાદ' નામ “પદ્રમાંથી વ્યુત્પન થયું હોય તે ષટ' તદ્દભવ રૂપ ખટ કે “છે' થાય, “સઠ” કેવી રીતે થાય ? “ષ્ટમાંથી “સઠ” થાય. કેટલીક વાર ષષ્ટિ અને પછી' વચ્ચે ગોટાળા પણ થતા, તે સાઠેદનું મૂળ નામ ષષ્ટિપદ્ર--ખરી રીતે “ઢીપદ્ર' હશે? ષષ્ઠી દેવી એ દુર્ગાનાં સોળ સવરૂપે પૈકીની એક છે.
ચાંદોદને ચાદ' પણ કહે છે. દયારામ એને માટે “ચંડીગ્રામ” તથા “ચંડીપુરી' રૂપ પ્રોજે છે. હાલ તે ચાંદમાં શેષશાયી વિષ્ણુનું પ્રાધાન્ય પ્રવર્તે છે, પરંતુ મૂળમાં ત્યાં પણ ચંડીને સવિશેષ મહિમા હશે, નહિ તે ચાંદેદનું સંસ્કૃત રૂપ તો “ચંદ્રપદ્ર’ થાય. - વ્યારામની અસંદિગ્ધ કૃતિઓમાં દર્શાવતીનો ઉલેખ પહેલવહેલે શ્રીમદ્ભગવદ્દગીતામાહાત્મ્ય માં પ્રાપ્ત થાય છે. કૃતિ સં. ૧૮૭૯ (ઇ.સ. ૧૮૨૯)માં રચાઈ છે. એની રચના મુખ્યત્વે ચંડીગ્રામ(ચાંદ)માં થઈ છે, પરંતુ એની રચના હરમ્યાન કવિ કેઈ કોઈ દિવસ દર્ભાવતી(ડભોઈ)માં પણ વસેલા. સં. ૧૮૮૨ માં એઓ ભરૂચમાં હતા તે સં. ૧૮૮૪ માં ચાંદોદમાં હતા, જયારે સં. ૧૮૮૬ (ઈ.સ. ૧૮૩૦)માં એઓ ડભોઈથી યાત્રા કરવા નીકળ્યા હતા. સં. ૧૮૮૬(૧૮૮૭)માં એઓ ડભોઈથી પત્રવ્યવહાર કરતા. આમ કવિ દયારામ મેડામાં મેડા ઈ. સ. ૧૮૩૦ થી ડભોઈમાં સ્થિર થયા લાગે છે. આ સમયે એમની ઉપર ૫૩ વર્ષની હતી.
ડભોઈને સંસ્કૃતમાં ઉદભવતી' કહેતા. અભિલેખમાં એના ઉલ્લેખ મહારાજાધિરાજ ભીમદેવ ૨ જાના રાજ્યકાલ દરમ્યાન સં. ૧૨૫ (ઈ.સ. ૧૧૯૫)થી તે પ્રાપ્ત થાય છે જ, પછી વસ્તુપાલના

Page #26

પથિકરજતજયંતી અંક]
અકબર-નવેમ્બર ૮૫
ગિરનાર અભિલેખે(ઈ.સ. ૧ર૩૨)માં પણ એને ઉલ્લેખ આવે છે ને રાજા વિસલદેવના સમયને વિ. સં. ૧૩૧૧ (ઈ.સ. ૧૨૫૪-૫૫)નો શિલાલેખ ડભોઈના કિલ્લામાં વૈદ્યનાથ મહાદેવના મંદિર સંબંધી છે તેમાં એણે એને દુર્ગ બંધાવી ત્યાં દુર્ગપાલની નિમણૂક કર્યાનું પણ જણાવ્યું છે. આ મંદિરની પાસે આવેલા કાલિકા માતાના મંદિમાં ગાયકવાડ માજીરાવ ૨ જાના સમયને સં. ૧૭૯૦ (ઈ.સ. ૧૭૩૪)નો કે સં. ૧૮૦૭ (ઈ.સ. ૧૭૫૧)ને શિલાલેખ આવેલ છે તે મરાઠી ભાષામાં લખેલ છે. કવિ દયારામના નિવાસ પહેલાં વર્ષો સુધી ડભોઈમાં ગાયકવાડ પેશવા અને અંગ્રેજો વચ્ચે સંઘર્ષ ચાલતા હતા, પરંતુ ઈ.સ. ૧૮૧૭ માં ત્યાં ગાયકવાડની સ્થિર સત્તા સ્થપાઈ હતી.
" દયારામે પોતાના જીવનનાં ઓછામાં ઓછાં છેલ્લાં ૨૩ વર્ષ (ઈ.સ. ૧૮૩૦ થી ૧૮૫૩) દભવતીડભોઈમાં ગાળ્યાં હતાં, જે દરમ્યાન એમની વય ૫૩ થી ૭૬ વર્ષની હતી. એ પહેલાંની બે પચીસી દરમ્યાન એઓએ ચાંદોદમાં તથા તીર્થયાત્રામાં ભગવદ્ભક્તિનું તથા સાહિત્યસર્જનનું વિપુલ પાથેય બાંધ્યું હતું. એમને જન્મ ચાંદોદની કંગાલપુરીમાં વામનદ્વાદશીએ સં. ૧૮૩૩ (ઈ.સ. ૧૭૭૭)માં થયો હતા. યુવાવસ્થાનાં આરંભનાં પર વર્ષ (૧૩ થી ૨૫) એમણે મથુરા ગોકુલ-વૃંદાવન ગિરિરાજ વજ કાશી ભરૂચ નાથદ્વારા અને પુનઃ જની યાત્રા કરી હતી. એ દરમ્યાન નાથદ્વારામાં વનમાળીજીના મંદિરવાળા ગે, શ્રીવલ્લભજી મહારાજે એમને શ્રીનાથજીના સાંનિધ્યમાં બ્રહ્મસંબંધ દીક્ષા આપી શ્રીમદનમેહનજીનું સ્વરૂપ પધરાવી આપેલું. સં. ૧૮૬૪ થી સાત વર્ષની બીજી તીર્થયાત્રા કરી હતી. કર થી ૯ વર્ષની વયે વળી નાથદારે કાંકરોલી વિજ અને ઉત્તર ભારતની યાત્રા કરી હતી. ચાંદોદ-ભાઈના સમસ્ત નિવાસકાલના મુખ્ય સ્થાનિક પ્રસંગોનું નિરૂપણ દયારામે “અનુભવ-મંજરી” નામે ગ્રંથમાં કર્યું છે, જેની એમના અક્ષરની હસ્તપ્રત સચવાઈ રહેલી છે; એ ગુજરાત સાહિત્ય સભાએ મુદ્રિત પણ કરેલ છે.
આમ ભક્તકવિ દયારામે સાદરા નાગર જ્ઞાતિને તમજ ચાંદોદ તથા ડભોઈને ગૌરવ અપાવ્યું છે, પરંતુ વરસ્તુતઃ દયારામની મધુર વાણીએ સમસ્ત ગુજરાતને તથા ગુજરાતની સમસ્ત પ્રજને પ્રભુ પ્રેમનું સુધાપાન કરાવ્યું છે. ઠે. ૧૯૨, “સુવાસ આઝાદ સોસાયટી, અમદાવાદ-૩૮૦૦૧૫
મૃત્યુથી સારે
(શાર્દૂલ૦), કહો દુશ્મન હેય રાજનીતિથી વા અન્ય રીતે જગે, જેની સામું ન જેવું જીવન મહીં, ધિકાર ઊલ્ટ ધર્યો, તેનું મૃત્યુ થતાં વિપક્ષ સઘળા લાધા કરે તેહની,
સાચે જે જીવતાં નીત, થઈ જતે સારે ઘણે મૃત્યુથી. મણિનગર, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૮
નટવરલાલ જોશી ગીરનું ગેરંટેડ ૧૦૦ ટકા શુદ્ધ ઘી મેળવવા માટે
વૃંદાવન અમૃતલાલ મેઢા ઘી અનાજ અને કરિયાણાના વેપારી, મોટી શાક માર્કેટ સામે જુનાગઢ-૩૬૨૦૦૧
અંડર માટે સંપર્ક સાધે

Page #27

ઉર્દૂ રંગભૂમિ ને ગુજરાતી ક્લાકરો”
શ્રી. અમૃત જાની
તાલીમ યુનિવર્સિટીકી, ખાના ખરાબકી...
એમ. એ. બનાકે ક્યો મેરી મિટ્ટી ખરાબ કી . આમ તે ઊ૬ તખ્તાથી હું બહુ માહિતગાર ને કહેવાઉં, એમ છતાં છેલ્લી “માદન થિયેટર્સ, લિ.ના, ઈમ્પીરિયલ થિયેટ્રિકલ કુ. નાં અમુક ઉર્દૂ નાટક જોવાનું સદ્ભાગ્ય-ઉપરાંત જૂની ઉર્દૂ નાટય સંસ્થાની વાતે હું આર્ય તિક નાટક સમાજમાં જોડાયો ત્યારે એ વખતના લોકપ્રિય કેમિક કલાકાર સ્વ. શ્રી શિવલાલભાઈ (કેમિક) સાથેના સ્નેહસંબંધે ખૂબ જ જાણવા મળેલ અને સ્વ. શિવલાલભાઈ ઉર્દૂ રંગભૂમિના મહાન શિલ્પી એવા સ્વ. શ્રી અમૃત કેશવ નાયકના નજીકના સગા હાઈ એ વાત સાંભળી અને ઉર્દૂ તખતા પરનાં નાટક જોવાની ખૂબ જ તાલાવેલી થતી, જે “માદન” અને ઈમ્પીરિયલ” ઉપરાંત મુંબઈમાં કયારેક આવતી જતી અને ઉર્દૂ નાટય સંસ્થાઓનાં નાટકો અને કલાકારોના પરિચયમાં આવ્યું એનાથી પૂરી થઈ. વ્યવસાયી ઉર્દૂ નાટચસંસ્થાઓમાં એ જમાનાની અનેક સંસ્થાઓ કલકત્તા-કાનપુર-આગ્રા-દિલ્હી-લખની વગેરે શહેરોમાં જ ઘણે ભાગે પિતાની કારકિર્દી જમાવી રહી હતી. કયારેક વર્ષમાં એકાદ વાર મુંબઈ પણ એમની સંસ્થાઓ આવી પિતાનું આગવું આકર્ષણ નાથ-શેખીન જનતામાં જમાવી જતી. એમાંની છેલ્લી નાટય સંસ્થા-વ્યવસાયીની દષ્ટિએ “માદન થિયેટર્સ, લિ.” અને સ્વ. ફરદૂન ઈરાનીની માલિકીની “ખટાઉ કપની.”
પણ “ખટાફની સંસ્થા “આંખકાનશા” અને “દિલકી પ્યાસ અને અન્ય જૂની ઉર્દૂ સંસ્થાનાં નાટક ભજવી મુંબઈમાં પોતાનું સારું સ્થાન જમાવી શકી, પરંતુ ઉર્દૂ નાટયકારે ખાસ (નવાં નાટક લખનારા) ન હોવાથી અને મુંબઈની નાટયશાખીને જનતા ગુજરાતી નાટકથી કાયમ મનોરંજન મેળવતી હોઈ સ્વ. શ્રી ફરદૂનને (પ્લે-હાઉસ મુંબઈના) બાલીવાલા થિયેટરના એ વખતના વહીવરક્ત અને પ્રસિદ્ધ અભિનેત્રી ને સંગીતકાર સ્વ. શ્રી મુન્નીબાઈના પતિએ ફરદુનજીને ગુજરાતી નાટક તરફ એની સંસ્થાને (મુંબઈમાં-ગુજરાતમાં જો વાળવા અને એમાં પોતાને સારો એવો સહકાર આપવા કહ્યું અને એ રીતે ડેલી એ “ખટાઉ” પછી બરાણી પ્રેમલતાવગેરે નામોથી થોડાં વર્ષ દિનજીએ એ સંસ્થાને ગુજરાતી નાટક દ્વારા લોકપ્રિયતા અપાવી, આજ છે સુપ્રસિદ્ધ અભિનેત્રી સરિન તેમજ પદ્મા એ જ સંસ્થાની તખ્તાને ભેટ હતી, જેની અભિનયની તાલીમમાં એ સંસ્થાની અજોડ એવી અભિનેત્રી સ્વ. રાણી પ્રેમલતાની શક્તિ અને સમજદારી હતી. સ્વ. રાણુ પ્રેમલતાનું અવસાન એ ગુજરાતી કે ઉર્દૂ રંગભૂમિને ન પુરાય તેવી ખોટ બની રહી, અસ્તુ. હવે મને મારા મિત્ર અને જાણીતા નાટ સંગીતમાં નિપુણ એવા સ્વ. શ્રી મેહન જુનિયર પાસેથી પણ એ ઉર્દૂ તખ્તાની જાહેરજલાલીની વાત ઘણી બધી જાણવા મળેલી, કારણ કે એમની શરૂઆત (બચપણથી) ઉર્દૂ રંગભૂમિની દુનિયામાં જ થયેલી.
એ વખતે ગુજરાતી નાટચ-સંસ્થાએ ૪-૫ મુંબઈ અને ગુજરાતનાં શહેરોમાં હતી તેમાં નવી નવી અમદાવાદથી શરૂ થયેલી અને મુંબઈમાં આવેલી “સર વસંતકુમાર”ના સ્વ. મણિલાલ પાગલલિખિત સફળ નાટકથી કાદર પામી હતી. એણે એ સમયના જાણીતા સ્વ. “મુનશીનાઝાની કલમથી લખાયેલ “બેલતા હંસ” નાટક મુંબઈના લે-હાઉસ પર આવેલા “એલ્ફિન્સ્ટન થિયેટરમાં રજૂ કર્યું, પણ થોડા જ વખતમાં એ સંસ્થાના સંચાલકનું અવસાન થતાં સંસ્થા બધ થઈ. ત્યાર બાદ લેહાઉસને રિપન થિયેટર(અત્યારની આફેડ ટોકીઝ)માં અવારનવાર અમુક ઉર્દૂ સંસ્થાએ

Page #28

પથિક-રજતજયંતી અંક].
અંકટોબર-નવેમ્બર
[૨૭
આવતી, જેમાં ‘ઈપીરિયલ’ તેમજ બીજી બે–ત્રણ સંસ્થાઓ કલકત્તા-કાનપુર-લખનૌથી મુંબઈ આવતી, જે થોડો સમય પિતાનાં નાટક ભજવી મુંબઈ છોડી જતી, સબબ કે કેઈ ઉર્દૂ સંસ્થા મુંબઈની વધુમતી ગુજરાતી જનતા દ્વારા લાબે વખત આર્થક દૃષ્ટિએ લાભદાયક ન થતી.
મારે અહીં મારા અનુભવે ઉદુ સંસ્થામાં ગુજરાતી કલાકારની કઈક સંભળેલી, કંઈક જોયેલી. વિગતો રજુ કરવાની છે, જેમાં કાયમી છાપ જે મારા હૃદયમાં રહી ગઈ હોય તો એ “ભાદન થિયેટર્સ, લિ ” ઉર્દૂ રંગભૂમિની છેલ્લી માતબર સંસ્થાની.
અજોડ અદાકાર-દિગ્દર્શક અને અનેક નટોને તેમજ લેખકને પડકાર હતા સ્વ. શ્રી અમૃત કેશવ નાયક અને એમના ભાઈ સ્વ. શ્રી વેલાભાઈ (જેમને મેં જોયેલા).
આ બધું જોડલીએ તે ઉ રંગમંચના અનેક પારસી કોમના ધરખમ કલાકારોને પણ આશ્ચર્યમાં નાખે તેવી નાટયકલાની સિદ્ધિ હાંસલ કરેલી. સ્વ. શ્રી અમૃતભાઈએ તે અનેક ગુજરાતી કલાકારોને (જેમના ઘણી નાની ઉંમરના નાયક કેમના હતા) ઉર્દુ તખ્તાની ભેટ આપી હતી.
અને શિરસ્તો છેક “માધન થિયેટ માં પણ મને જોવા મળે. સ્વ. શરીફાબાનું એ જમાનાની ખૂબ જ લોકપ્રિય અભિનેત્રી. એની અદાકારી માટે આજે પણ મને યાદ આવતાં માથું નમાવવાનું મન થાય. ત્યારબાદ કાનબાઈ નીસાર-જે બોલતી ફિલ્મોમાં લયલા મજનૂ-શીરી ફરહાદથી જાણીતી જોડી બની, મા. નીસારની શરૂ આત આપણા ગુજરાતી તખ્તા પર સ્ત્રીભૂમિકાએથી થયેલી. મેં બે-ચાર એમની આ ભૂમિકા જોયેલી. સુંદર દેખાવ અને સંગીતના સારા અભ્યાસી હોવાથી ભા. નીસાર અને મા. ફકીરા એ વખતના ગુજરાતી કલાકાર થિયેટર પર પોતાની આગવી પ્રતિભા જમાવી ગયા હતા. “માદન થિયેટની જાહેરજલાલી તે મેં એના સંધ્યાકાલે જોઈ છે, પરંતુ આઘેડ (ખટાઉ) જૂની અને નવી, જેમાં સ્વ. સોરાબજી એગરા, સોરાબજી કામક ઉપરાંત મેવાવાલા (રાબ) અને બીજા અનેક ગુજરાતી પારસી કલાકારોએ પિતાની અભિનય-શક્તિથી ખૂબ જ પ્રશંસા મેળવેલ. - સ્વ. બાલીવાલા શેની સંસ્થાએ પણ પોતાનાં હિંદી–ઉ નાટકથી સારાય ભારત ઉપરાંત બમ સુધી પોતાની કીર્તિ જમાવી હતી. આ સંસ્થામાં પણ પારસી તેમજ મુસ્લિમ કલાકારો સાથે આપણા ગુજરાતી કલાકારે પણ સારી નામના મેળવી શક્યા હતા.
પણ ફરી ફરીને મને “માદન” અને જૂની આડ (ખટાઉ શેઠની) અને નવી આધેડની વાતો કઈક જોયેલી, કંઈક જાણીતી, (સાંભળેલી યાદ આવે છે.
દેઢથી બસ ના–મોટે પ્રત્યેક કલાકાર-કસબી-પડદા પાછળને શિપી, વેશભૂષા અને રંગભૂષા સંભાળનારા જાણકાર એવા માનવીઓને મોટો સમૂહ ભારતભરમાં “માદનને. કહેવાય છે કે લગભગ વીસ થિયેટરો (“મોટાં શહેરમાં હતાં, જેમાં અમુક તે કાયમ ફિલ્મ (મૂંગી અને પછી બોલતી) રજૂ કરતાં અને અમુકમાં ફિમે, પછી રાત્રિના નવ-સાડાનવે નાટ શરૂ થતાં, જેની નામનાએ કલકત્તાની મારવાડી નાટયશોખીન જનતા-કાનપુર તેમજ લખન વગેરે શહેરોમાં રહેતી નાખીને પ્રજાના પ્રેમને જીતી લીધું હતું તેવા સ્વ. મા. મેહન (મેહન માસ્તર) એ “માદન”ના
અજોડ દિગ્દર્શક-અને પ્રહસનના મહાન કલાધર, જેમણે મિસ પેશન્સ કપૂરથી લઈને અનેક અભિનેત્રીએને તૈયાર કરેલી.
શ્રી મોહન માસ્તરની લોકપ્રિયતાની વાત અહીં એક જ રજા કરું કે એઓ નાટકના સમયે એટલે કે નવ વાગ્યે ન આવે ને કદાચ અર્ધો કલાક મોડું થાય તે પણ નાખીને એને જોવા

Page #29

ઓક્ટોબર-નવેમ્બર ૮૫
[પથિક-રજતજયંતી અંક માટે થિયેટરના દરવાજે એની રાહ જોતા બેસી રહે. એમને બુલંદ અવાજ, ગાવાની એક આગવી રીત અને અભિનયની અજોડ છટાની વાત સાંભળી છે, એકાદ-બે વાર જોઈ પણ છે.
“માદનનું છેલ્લું નાટક એટલે મશહુર ઉર્દૂ નાટટ્યલેખક (નાટય-શેકસપિયર) સ્વ. અગા હર્ષ લિખિત ઈરાનને છેલ્લે ઈરાની બાદશાહ “શહેરિયાર', જે નાટક અમો (આર્ય નાતિકના માલિક તથા મુખ્ય કલાકારો) જેવા ગયા એમાં ગુજરાતી અદાકારમાં સ્વ. મણિભાઈ મા. મોહન, “શહેરિયારની ભૂમિકા ભજવતા “દાદીબા સરકારી” અને મુસ્લિમ (કાબૂલના) હોવા છતાં છેલ્લે અમારી સાથે ગુજરાતી નાટકોમાં પણ સફળ ભૂમિકા ભજવી ગયા તે શ્રી અબ્દુલરહેમાન કાબુલી,
“માદ” છેલી વખત મુંબઈ આવી ત્યારે એનો અમૂક સ્ટાફ અમે જે બિલ્ડિંગમાં રહેતા તેમાં રહેતા. આમાં અનેક ગુજરાતી નાટયબંધુઓ હતા, જેઓ માસ્તર મેહનના સમાવહાલા તેમજ સારા અદાકાર હતા. “માદન” લિમિટેડ સંસ્થા હતી. *
સાંભળીને તાજુબ થવાય કે આ સંસ્થા બંધ થઈ ત્યારે પચાસ લાખ ઉપરનું દેવું હતું અને આખરે એ મારવાડી શેઠને ત્યાં ફડચામાં ગઈ. - કલકત્તાથી મુંબઈ સુધી સ્પેશિયલ ટ્રેઇનમાં (જેમાં મોટા ભાગ ફર્સ્ટ કલાસ અને સેકન્ડ કલાસ) કલાકારો ઉપરાંત જેમને કુટુંબ પરિવાર હોય તે બધાને સંસ્થા લઈ જતી. સંસ્થાનાં બે રસોડાં– શાકાહારી અને બિનશાકાહારી. એના રસાયા-એન સીને તેયાર કરનાર મિસ્ત્રીઓ-પેઈન્ટર-ડ્રેસ સાચવનાર દરજીઓ, ટૂંકમાં બધા કામ માટે ખાસ પગારદાર માણસ રેકાના. મિસ, પેશન્સ પર (ઍન્ને ઇન્ડિયન બાઈ) અને એની બહેને તખ્તા પર એક અદ્ભુત આકર્ષણ જમાવી જતી. સેટિંગ્સ એવાં ખર્ચાળ અને આકર્ષક બનતાં કે એ જમાનામાં એક નાટક તૈયાર કરતાં હજારો રૂપિયા સીનસીનેરી અને ડ્રેસ પાછળ ખર્ચાતા.
સ્વ. શ્રી અમૃત કેશવ નાયક (ઈન્ડિયન હેન્રી ઈર્વિની આ કલાધર પર રગદેવતાને ખૂબ જ આશીવિદ ઊતરેલા. એઓ માત્ર દિગ્દર્શક કે કલાધર ન હતા, પરંતુ અજોડ એવા-ઉ૬ તખ્તાની નાની-મેટી બાબતથી વાકેફ સંગીત-નૃત્ય અને લેખક તરીકે પણ એએપની પ્રતિષ્ઠા તારીફલાયક હતી,
એમના સમયમાં ઘણા ગુજરાતી નાયક બંધુઓ એમની સાથે-એમના હાથ નીચે તૈયાર થયેલા અને કપ્રિયતા મેળવેલી.
ખટાઉ આજેથી શરૂઆત કરીને ટૂંકી જિંદગીમાં સ્વ. અમૃતભાઈ રંગભૂમિ પર કંઈક કલાકાર-નાટયકારોની ભેટ તખ્તાને આપતા ગયા, સ્વ. ઇન્ડિયન શેકસપીયર) આગાહર્ષ કાશ્મીરીને તખ્તા પર નાટકની શૈલી (ઉ) કેવી હોવી જોઈએ એ વિશે સારી માહિતી અને ઘડતર શ્રી અમૃતબાઈએ જ આપેલાં. એ વખતના ઉ તખ્તાના ગુજરાતી કલાકાર એટલે સ્વ. શ્રી જગન્નાથ ખૂબ સરત ભલા), ભા. સરદાર તથા મા, અંબાલાલ (સુલ્તાના ચાંદબીબી), મા. મેહન, મા, ચંપાલાલ, મા. મણિલાલ, નારણદાસ અને અન્ય અનેક ગુજરાતી કલાકારો કેઈ ને કોઈ રંગમંચના કસબથી વાકેફ જ હેય. સંગીતમાં પણ મારવાડી કેમના ભાઈઓએ ખૂબ જ લોકપ્રિયતા મેળવી હતી. મારી દૃષ્ટિએ ઉર્દૂ રંગભૂમિની જાહેરલાલી એટલે ગુજરાતી તખ્તા કરતાં ખૂબ જ જીવંત અને નમૂનેદાર. આવી સંસ્થાઓ કાળના ગર્ભમાં ગર્લ થઈ ગઈ. જૂની રંગભૂમિ માત્ર ગુજરાતી જ નહિ, ઉર્દૂની પણ એ જ સ્થિતિ થઈ.
અલબત્ત, ઉર્દુ તખ્તા પર અભિનેત્રીએ વધુ આવી, ખ્યાતિ મેળવી, સંગીત અને અભિનયમાં

Page #30

પથિક-રજતજયંતી અંક] એકબર-નવેમ્બર/૫
[૧૮ પણ ઉચ્ચ શિખરો સર કરી ગઈ, છતાં ઉર્દૂ તખ્તા પર ગુજરાતના નાયક બંધુઓએ પણ સ્ત્રીભૂમિકા દ્વારા ખૂબ જ ખ્યાતિ પ્રાપ્ત કરી હતી, જેમાં ભાદન–સ્ટારમાં નર્મદાશંકરને હું ઘણી વાર યાદ કરું છું. તખ્તા પર એમના સુંદર-સુડોળ ચહેરા અને દેહની મોહકતા ઉદ્દે તખ્તાની અનેક તારિકાઓને પણ ભુલાવે તેવી હતી. માઇનસ્ટાર તરીકે “માદન” સંસ્થા બંધ થયા પછી ગુજરાતી રંગભૂમિ પર આ કલાકારે સારી નામના મેળવી હતી.
એક સાંભળેલે પ્રસંગ યાદ આવે છે. કલકત્તામાં આપણે એક પૌરાણિક નાટકની રજૂઆત થવાની હતી તેમાં આપણા પૌરાણિક પાત્રોમાં પવિત્ર અને પતિવ્રતા સ્ત્રીભૂમિકા ત્યારની કપ્રિય મહાન અભિનેત્રીને ભજવવાની હતી. આ વાત કલકતાની નાટય-શોખીન પ્રજાએ જાણી અને “આપણી પૌરાણિક પવિત્ર સનારીની ભૂમિકામાં એક નદી રજૂ થાય” એ એઓને શરમજનક લાગ્યું. થિયેટર પરના બર્ડ વગેરે તેડી ફાડી નાખ્યાં, તેફાન થયું અને આખરે એ ભૂમિકામાં એક સારા પુરુષને જે સ્ત્રીભૂમિકા કરતા તેને, સોપવામાં આવી. આ હતી પ્રેક્ષકેની આપણા ધાર્મિક પાયા પ્રત્યેની પૂજનીય નજર
ઉ૬ રંગભૂમિને, એનાં યાદગાર નાટકને, એ નાટકોનાં લેખકને કંઈક ખ્યાલ આવે એવી હિંદીમાં છપાયેલી-એ સમયના અનેક નાના-મોટા-નાટયકારો-લેખક-કવિઓ-મુનશીની કૃતિઓને અમુક સફળ ભાગ-લખનૌની “અકાદમીએ બહાર પાડ્યો છે, જેમાં ઘણાં ન સાંભળેલા નાટયકારોલેખનાં નામ-એમણે લખેલાં નાટ વગેરેની વિગતે વાત કરી છે.
આપણી ગુજરાતની આજ સુધીની રંગભૂમિની તવારીખની એકે એક વિંગત છપાઈ છે? તમે વાંચી છે?
હા, સ્વ. મુ શ્રી જયંતીભાઈ ત્રિવેદીએ આ વિશે એક સુંદર પુસ્તક–મહામહેનતે પ્રસિદ્ધ કર્યું છે. શ્રી મધુકરભાઈ રાંદેરિયાએ એ તૈયાર કરવામાં ખૂબ જ ભાગ ભજવ્યો છે. એટલી પણ નોંધ લેવા જેવું કામ થયું જ છે છતાં ગુજરાતી રંગભૂમિને સિલસિલાબંધ ઈતિહાસ ક્યારે કેણ રજૂ કરશે? આપણી સરકારને કઈ જણાવે તો?...બાકી તે
“કબ તક ખીચે રહાણે, કબ તક તની રહેગી,
કિસકી બની રહીં હૈ, કિસકી બની રહેગી ?” ધ: જે આપણે પારસી બિરાદરોને “ગુજરાતી” તરીકે સ્વીકારતા હોઈએ તે એએની કારકિર્દી રંગભૂમિના ઘડતરમાં શરૂઆતથી જ થઈ હતી એ વાત આપણે સ્વીકારવી જ જોઈએ. સ્વ. શ્રી સેરાબજી ઓગર, શ્રીરાબજી કેરાવાલા સુધીના પારસી બિરાદરેએ ખૂબ જ ખેલદિલીપૂર્વક તખ્તાની -ઉર્દ તેમજ ગુજરાતી તખ્તાની સેવા કરી છે, એટલું જ નહિ, પણ સ્વ. શ્રી સોરાબજી કાત્રક તે ગુજરાતી નાટક કંપનીમાં પોતાની દિગ્દર્શનની કલા તેમ બુલંદ અવાજ સાથેના અભિનયથી એક અવિસ્મરણીય છાપ એ સમયને પ્રેક્ષકોના હૃદયમાં મૂકી ગયા છે.” ઠે. ૭, ત્રિમૂર્તિ સંસાયટી, ગુલબાઈ ટેકરે, અમદાવાદ-૩૮૦૦૧૫
અધેરીને ગંડુરાજા
(સયા) ગોળખાંડના સરખા ભાવે, સરખા સર્વ અનાજના, અભણને શિક્ષિતના સરખા, સરખા શાક ફળો કેરા, ખજૂર ને ખાજાંના સરખા, ઘણું થયું સરખું હવે,
અંધેરીના ગડરાજની જે બેલે સો તાણીને. મણિનગર, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૮
નટવરલાલ જોશી

Page #31

છે. સંસાર બારણે " મહેકતી ધૂપસળી
શ્રી, રમેશદેવ આટ
[ભાવક્શન] એક દિવસ એક બહેનને ફળફળાદિ ખાવા આપ્યાં ત્યારે બહેને પ્રત્યુત્તર આપ્યો કે “ભાઈ ! હવે હું ઘરડી થઈ, હવે આ બધું ખાવાના સારા દિવસ ગયા.” એમની સાથે આવેલી નાની બાળકીને બતાવીને કહે : “આને આપી દે.'
એ બહેનની ઉંમર ૩૦ વર્ષથી પણ ઓછી છે, જે હજુ તે યૌવનકાલને સમય હતો, પરંતુ બહેનના પ્રત્યુત્તરમાં ત્યાગની કે વૈરાગ્યની લેશમાત્ર ગંધ ન હતી, ભાવના ન હતી, માત્ર નિરાશા અને દુઃખનાં જ દર્શન પ્રગટ થતાં હતાં.
આજકાલ દેશની બહેનનાં સ્વશ્ય-ઉમંગ ઉત્સાહ માત્ર વીસ-પચીસ વર્ષને યૌવનકાલમાં વસંતકાલમાં નાશ પામી જાય છે. આજકાલ જ્યારે એક તરફ ૨૦-રર વર્ષની યુવતિ... છોકરીઓની સ્ત્રી સાથે એમની ૪૦ વર્ષની માતા કે ૫૦ કે ૬૦ વર્ષની સાસુએની સાથે સરખામણી કરીએ છીએ ત્યારે ખૂબ જ આયાત લાગે છે, જ્યારે સાસુ કે મા તંદુરસ્ત, સ્વસ્થ અને ઉમંગી હોય છે. જ્યારે ફિક્કા પીળા ચહેરાવાળી, દિનપ્રતિદિન ક્ષીણ થતા જતા શરીરવાળી વહુ કે દીકરી અપંગ ને નિઃસહાય બનતી જાય છે
પ્રાચીન યુગની રસીને માથે એકસાથે પાણીનાં ભરેલાં ચાર ચાર દેગડાં એક સાથે લઈને ધમધમાટ ચાલવું એ એક સામાન્ય વાત હતી, જ્યારે આજે તે આધુનિક ફેશનેબલ યુવતિઓને પિતાની હેન્ડ. બંગ” કે “સંતાન સુદ્ધાં ભારે પડે છે, તે પછી એમના પિતાના સંતાનને સંભાળી કયાંથી શકે ? વર્તમાનયુગની આપણી મા બહેન દીકરીઓની આજ આવી કરુણ હાલત જોઈને હૃદય દ્રવી ઉઠે છે. પ્રાચીન આર્યનારી આટલી બધી જલદી વૃદ્ધત્વને ભગ નહોતી બની બેસતી, કે એ તે પોતાનાં સ્ત્રીશક્તિ અને તેજથી ઘણુ કાલ સુધી યૌવન ટકાવી શકતી હતી, સ્વસ્થ રહી શકતી હતી.
શહેરોમાં કેરોસીન અને ગેસના ચૂલાથી રંધાય છે. સત્ત્વહીન ખોરાકને તીખા તમતમતે બનાવી પેટમાં એરાય છે અને દાકતોનાં દવાનાં લાલ પીળાં પાણી અને ઇજેકશનની સેઈથી શરીર કાણાં થાય છે. એમાં શહેરીજીવન જિવાય છે
સાચું પૂછો તે શહેરી જીવનમાં પૈસાને ખાવામાં આવે છે અને પેસે માણસને ખાતા હોય છે.” શહેરી માણસ યંત્ર જેવો બની ગયો છેઘરવાળી કરતાં ઘડિયાળને એને વધુ વફાદાર રહેવું પડે છે. આમાં જીવનનું તત્વજ્ઞાન સમજાય કેમ ? અને સમજાય તે શહેરનાં વાતાવરણ અને વ્યવહાર જ એવાં હોય છે કે બધું બનાવટી થઈ ગયું છે, કુદરતથી શહેરી લેકે ખૂબ દૂર ફેંકાઈ ગયાં છે.
ગામડાંની સ્ત્રીઓ કુદરતી વાતાવરણમાં રહેતી હોઈ ખૂબ તંદુરસ્ત અને રૂપાળા હોય છે. ગોરું મુખ લાલ હેઠ અને ચહેરા ઉપરની કુદરતી લાલી ખૂબ આકર્ષક લાગે છે. ગામડાંની ગરીને સૌંદર્યનાં પ્રસાધન વાપરવાની જરૂર પડતી નથી.
આજ એવી સમર્થ શક્તિશાળી મહિલાઓનાં સંતાનની આવી અવદશા જોઈને હૃદય રડી ઊઠે છે. શું શિવાજી કે મહારાણા પ્રતાપ આજકાલની ફેશનેબલ શોખીન કામિનીએાના પેટે અવતરે એ કદીય સંભવિત છે ખરું? શું સ્વામી વિથેકાનંદ, સ્વામી રામતીર્થ–દયાનંદ સરસ્વતી-રામકૃષ્ણ પરમહંસ જેવી મહાન વિભૂતિઓને વીસ વર્ષની ઉંમરે ચરમાં ચડાવતી અને વૃદ્ધત્વ પામેલી યુવતિઓ

Page #32

[૩૧
પજિતજયંતી અંક]
કટોબર-નવેમ્બર૮૫ પેટે જન્મ આપી શકશે? શું અર્જુન, ભગવાન મહાવીર, શંકર રામ-કૃષ્ણ જેવી દેવી વિભ તને પાઈ શકે તેવું પવિત્ર દૂધ એમનાં સ્તનોમાં છે? શું આજની મહિલાઓ સીતા જેવી રમણીને જન્મ આપી શકશે કે જે પોતાના ડાબે હાથે ધનુષને ઊચકીને એક તરફ મૂકી દેતી હતી કે જે ધનુષને રામે અત્યંત અભિમાનપૂર્વક તેડયું હતું? શું આજના યુગની આ ક્ષણકાર્ય સ્ત્રી સાવિત્રી-અનસૂયા જેવી સતી નારીને જન્મ આપી શકશે કે જેણે યમરાજાને મહાત કરી ભગાડી મૂક્યા હતા ? શું આજની સ્ત્રીઓ સતી પાર્વતીની માતા બનવાને યોગ્ય છે, જેણે ભરસભામાં પિતાના પિતાને પિતાના પતિનું અપમાન કરવા બદલ સ્પષ્ટ સંભળાવી દીધું હતું અને પાવક-જવાળામાં પોતાના દેહને ભસ્મ સાત કરી નાખ્યો હતો ? એમને પેટ વીર રાજપૂત રમણી ઝાંસીની રાણી-લક્ષમીબાઈ જન્મ લે તે કદીય સંભવિત છે ખરું કે જેઓ પોતાના સતીત્વના રક્ષણ ખાતર પ્રાણત્યાગ કરતી ?
હવે જ્યારે આપણે ભારતદેશ સ્વતંત્ર થયું છે ત્યારે એની ગૌરવગાથા-ગૌરવપતાકા ફરકાવનાર જુવાની જરૂર છે. હશે, પણ ત્યારે એ સ્વતંત્રતાની રક્ષા કાજે મરી ફીટવાની તમન્ના ધરાવનાર વાર જુવાને શહીદ ભગતસિંહ શું આ બહેનોના આવા મરકટ દેહે જન્મ દેશે ?
દેશની બહેનના સ્વાસ્થ ઉપર જ દેશનું ભાવિ નિર્ભર છે, કેમકે એમની કૂખમાંથી–સ્તની દૂધધારાથી જતિનું નિર્માણ થવાનું છે અને એમનું જ દૂધ પીને જગતને શાંતિને અમર સંદેશ દેનાર બાળકે જગતને આંગણામાં ખેલશે. છે. નાને નાગરવાડા, કપડવંજ-૧૮૭ ૬ર૦ (જિ. ખેડા)
ઉિઘાડ
વીજ ભે બધી હાય શ્યામ-વાળ જેવી જ, તેજ તેજ રેલું, હું રાધા, હું વીજ... આકાશી આંગણે પૂનમ અમાસ હાય,
હાય બીજ, આઠમ કે બીજ, સુરજ ઢંકાય અને ઘેર ઘનઘેર હાય,
- તુચ્છ બધું, એ તે શી ચીજ ઠેર ઠેર જગમાં હા છાને આંધી જ, સધળું અજવાળી દઉં એવી હું વિજ
જેમ બધી હાય શ્યામ..... ખેતર ઉદ્યાન વાડ વેલ છેડ ઝાડ પાન,
હોય ભલે રસ્તા યા કેડી, પર્વત કે સાગરમાં, દેશ-પરદેશમાં
કૃટિયા કે ઊંચી કે મેડી; સઘળું સમાન, ભેદ ના હે હરગીઝ, અમૃતના વર્ષણની એંધાણની વીજ;
ભોમ બધી હેય શ્યામ..
પ્રા. વાસુદેવ વિ. પાઠક, “પાર્થ” ક૬ ૩૫૪, સરસ્વતીનગર, અમદાવાદ-૧૫
[ પૃવી] જે ફરી ઉઘાડ, મેઘતી ઘટા હવે વીખરી રહી હતી બરડતી બહુ જ રેષથી વિફરી; ગયા ગડગડાટ, વીજ--ઝબકાર બિહામણા, બન્યા બળહીણ ભયંકર ભુજંગ ઝ ઝા તણા; વિઘાતક ધસંત રુદ્ર પૂર રાક્ષસી દાઢશાં, થયાં ગરક ભૂમિની ભીતર ક્યાંય ઊંડાણમાં. થયે ફરી ઉધાડ, પાદલ કત વિરાટનું ખોલે ત્યમ ખીલી રહ્યું નભ નિરભ્ર સોહામણું; ગુલાબ-નયના ઉષા સભર સંથી સિંદૂરથી કરી સરિતદર્પણ મુખ હસંત નિહાળતી; ઝીલે ધરણી શુભ્ર નિજ અભિષિક્ત અંગે ધર્યા હરિત ચીર- પાલવે કિરણ કુમળાં સૂર્યનાં. થયે ફરી ઉઘાડ, આંધી વસમી શમી કારમી, નવી લહર ક્રાંતિની સુભગ વિશ્વાસે વસી.
બચુભાઈ દેવાણી ઠે. બજારમાં, માધવપુર ઘેડ-૩૬૨ ૨૩૦

Page #33

તખ્તાની કરૂણાંતિકા
છે. કિરીટ વૈદ્ય
સમાજ વિશેની સાચી સમજ સાહિત્ય દ્વારા પણ મળી શકે છે. સમાજ ભિન્ન ભિન્ન રૂપમાં મુરિત થતો હોય છે. સમાજનાં આ ભાતીગળ રૂપને વ્યક્ત કરવા સાહિત્યકાર પ્રકારો સ્વીકાર હોય છે. યુગનું કે સંસ્કૃતિનું ચિત્ર મહાકાવ્યું કે “વાર ઍન્ડ પીસ' કે 'સરસ્વતીચંદ્ર' જેવી પણ નવલમાં ખીલ્યું હોય છે. વ્યક્તિનું ઊર્મિમય મનશ્ચિત્ર ઊર્મિકાવ્ય કે નવલિકામાં વ્યક્ત થતું હેય છે. આમ સાહિત્યમાં અનેક પ્રકાર છે. અનેક પ્રકારોમાં એક પ્રકાર તે નાટક, નાટક એક અનોખે જ પ્રકાર છે. અન્ય પ્રકારમાં તે સમાજ વણે દ્વારા વ્યક્ત થાય છે, તે નાટક પ્રકાર એક એવા પ્રકાર છે કે જેમાં સમાજ માત્રને તમે પ્રત્યક્ષ કરી શકે છે. સુખદ આશ્ચર્યની વાત એ છે કે આજે કવિતા પછી સૌથી જૂનામાં જૂના કેઈ પ્રકાર હોય તો એ નાટયપ્રકાર છે. ઈ. ૫. પાંચમી સદીની આસપાસ ભારતવર્ષમાં તેમ શ્રીસમાં આ પ્રકાર સફળતાપૂર્વક ભજવાતા હતા. સાહિત્ય અને સમાજમાં આ બંને પ્રકારોએ જેટલી લીલી સુકી ભાણી છે, અનુભવી છે તેટલી અન્ય કોઈ પ્રકારે નહિ માણી હેય.
ગુજરાતમાં નાટકની શરૂઆત ભવાઈના વેશમાંથી થઈ હોવાની સંભાવના છે. સમાજને મંચ પર લાવવાની દૃષ્ટિ ભવાઈવાળાઓએ કેળવી હતી. પછીથી એમાં નાટયુપ્રકારના ઘટક ઉમેરાયા હોય એવું સ્પષ્ટ જણાય છે, જે નાટયપ્રકાર ભવાઈથી પૂર્વના હોય એમ કહી શકાય. આજે ઘણાંખરાં ગુજરાતી નાટકોનાં પાત્રોના અવાજમાં, લહેકામાં ભવાઈશેલીને લહેકે સંભળાઈ જાય છે. એક મિત્ર દેતા હતા કે કેટલાંક ગુજરાતી નેટ નટીઓના અભિનય અને અવાજમાં ભવાઈસંસ્કારના પુરાવશેષને અણસાર સ્પષ્ટ રીતે મળી રહે છે. કારણ એ છે કે રંગભૂમિના નટોની મોટી સંખ્યા ઉત્તર ગુજરાતના ભવાઈ ભજવનારાઓનાં સંતાનોની રહી છે.
તે, નાટક એ સમાજ અને સાહિત્યને એક લાડક પ્રકાર છે. ગુજરાતમાં એક કાલે આ પ્રકારની જાહેજલાલી હતી એટલું સ્વીકાર્યા પછી વિચારીએ કે હાલ વર્તમાન સમયે ગુજરાતમાં નાટક પ્રકારની સ્થિતિ શી છે. ગુજરાતમાં નાટયપ્રવૃત્તિને લૂણે લાગે છે. છેલ્લા ત્રણેક દાયકાનો અભ્યાસ કરે. ગુજરાતમાંથી એક પણ એવું નાટક મળ્યું છે કે જે સંપૂર્ણ માલિક હોય કે નાટ્યસાહિત્યમાં સિમાચિહ બની રહ્યું હોય ? કર્ણાટકમાંથી ગિરીશ કનડનું હયવદન’, મહારાષ્ટ્રમાં વિજય તેંડૂલકરનું ધાસીરામ કેટવાલ, મુંબઈમાં સિદ્ધાર્થ સંદેરિયાનું “સરિતા દામોદર પરાંજપે' (ગુજરાતી) વગેરે. ગુજરાતમાં નાટયકારો છે. જશવંત ઠાકર, ચંદ્રવદનભાઈ, લાભશંકર, માકડ ભટ્ટ, સિતાશું એવા અનેક ગુજરાતમાં નાટને દુષ્કાળ નથી પડ્યો. નાટક તે છે, પરંતુ તેના પર એનું અવતરણ ખાસ નથી થતું. આપણે છતે પાર્ણએ નપાણિયા પુરવાર થઈએ છીએ. નાટકની એક કમનસીબી એ બની રહી છે કે એ સાહિત્યિક પ્રકાર તરીકે ઓળખાય છે. ગુજરાતમાં જે પ્રકાર વધારે વંચાય, વેચાય તે જ ટકે કે જીવે, બાકીને વેઠવું પડે એવી સ્થિતિ સર્જાઈ છે. નાટક પ્રકાર પણ અત્યારે વેઠી રહ્યો છે. ગુજરાતમાં કોઈ પણ સાહિત્યિક-પ્રકારની શ્રેષ્ઠતા સિદ્ધ કરવા માપદંડ પ્રકાશન’ પુરવાર થયેલ છે. વચ્ચે ગુજરાતી કવિતા પણ પાંગળી બનવા લાગી હતી, કારણ કે પરંપરિત કવિતાને છેદ ઉડાડવાની પ્રવૃત્તિ આરંભાઈ હતી. એ જ ગાળામાં ઉશનસ પાસેથી શ્રેષ્ઠ સેનેટ્સ આપણને મળ્યાં હતાં, પરંતુ કાવ્યસાહિત્યની દશા માડી હતી તેથી એ બધાં એમ ને એમ વહી ગયાં. તિરસ્કૃત ગુજરાતી

Page #34

પથિક-રજતજયંતી અંક] ઓકટોબર-નવેમ્બર૮૫
[૩૩ કવિતા ચાલાકીથી ગઝલને ચહેરા ઓઢીને આવી, એને મુશાયરાના ટેબલ પર સુવરાવાઈ, સામયિકાનું
ફસિજન મળ્યું ને એ ટકી ગઈ. નાટકને તે જન્મ જ તખ્તાના ઓપરેશન-ટેબલ પર થાય, કેણિ હાથમાં લે? નવલ નિબંધ નવલિકામાંથી પૈસો ને પ્રતિષ્ઠા રળી લેવાતાં હોય પછી કણ નાટકભજવણીની માથાફટ કરે ?
એક બાબત મને સમજતી નથી. માટે કાવ્યનાં છ પ્રયેાજન ગણાવ્યાં છે તેમાનાં બે, યશ અને અર્થ , વિશેનાં પ્રયોજન સર્જકપક્ષે સૈથી ઉપકારક પુરવાર થયાં છે. તમે નહિ માનો, પરંતુ આ બે પ્રજન નાટક પ્રકાર દ્વારા જેટલી હદે સિદ્ધ થઈ શકે છે તેટલી હદે અન્ય કોઈ પ્રકાર દ્વારા સિદ્ધ નથી થઈ શકતાં. બસ, એક ટીમ તૈયાર કરે, દુનિયામાં ગમે ત્યાં જાઓ, અભિનય દ્વારા પ્રત્યાયન શક્ય બનતાં સફળતા પૈસા ને યશ તો મળશે જ. નાટક ભજવાય એટલે હિસાબ રોકડે. કહેવાય છે કે પ્રકાશકે નવલના વેચાણ વિશેને ચોક્કસ આંકડો રજૂ કરતા નથી, આથી નવલકથા યશ આપી જાય છે, પણ પૂરત અને હફક જેટલે પણ પૈસે નથી આપતી. ગુજરાતના ઘણાખરાં નવલકથાકારો એટલે જ પિતાની પ્રકાશનસં થા રચવાની વેતરણમાં રચ્યા પડ્યા હોય છે. નાનાલાલ કવિએ ગ્રંથ પર હસ્તાક્ષરનો પ્રયોગ કરી છે, પરંતુ વેપારી માનસ ધરાવતા ગુજરાતી લેખકે એનું અનુકરણ કર્યું નથી તેથી એ કીમિયે પણ નિષ્ફળ ગયેલ જણાય છે. નાટકમાં છેતરાવાને ભય નહિવત. ટિકિટબારી પરથી જ રળેલ રકમને ક્યાસ મળી રહે. આટલો બધો આ પ્રકાર ફાયદાકારક છે છતાં ગુજરાતી નાટ્યકાર શા માટે એમાં ખાબકે નથી એ જ સમજાતું નથી ! મુંબઈમાં ગુજરાતી નાટક ટંકશાળ પાડે છે એ જાણી એક મિત્રે ટકેર કરી હતી કે ગુજરાતી નાટકનું વેપારી માનસ મુંબઈની રંગભૂમિમાં ગીરવી તે નથી મુકાઈ ગયું ને ? ગુજરાતી સર્જક સંતોષી જીવ બની ગયો છે. નાટક સિવાયના અન્ય પ્રકારો દ્વારા જ એ પૂરતી પ્રતિષ્ઠા રળી લેતા હોય, ગુજરાતમાં ગુજરાતી પ્રેક્ષકને એ રીઝવી કે આધી નહિ શકે એવી સુઝ એણે કેળવી લીધી હૈય, મુંબઈની હરીફાઈમાં પિતાનું સ્થાન
ક્યાં હશે-રહેશે એની ગંધ એને આવી ગઈ હય, નવલ કે નિબંધ જેવા જચી ગયેલા પ્રકાર છેડી નાટક્યાં ઝંપલાવવા જાય છે. બાવાનાં બેઉં બગડવાની ભીતિ હોય અને નાટક એટલે દોડધામ, આવા કંઈક ખ્યાલમાં એ બંધ રહી ગયે હેય ને તેથી નાટકની દુનિયાથી દૂર ભાગતે હેય એ પણ શક્ય હેય. દોઢ બે દાયકા પહેલાં પિતાને નાટકકારમાં ખપાવવાની વૃત્તિ કેટલાકમાં સળવળી ઊઠી હતી, આપણને અનેક એકકી-સંગ્રહે મળી રહે છે, પરંતુ એ બધા જાહેરાત અને પ્રશંસાથી મઢાયેલા સંગ્રહમાં નાટ્યક્ષમતા કેટલી હતી એ તો તરત જ પરખાઈ ગયું હતું. એ તે ભલું થજે ગુજરાત સરકાર તમ સાહિત્ય પરિષદનું કે પ્રતિવર્ષ ઈનામી પુસ્તકમાં નાટકપ્રકારને પણ સમાવેશ કર્યો છે. ઈનામ મળી રહે એટલાં એવાં !) એકાંકી તે તારવી કઢાય. રીઝવવાના તે પ્રકાશકને જ છે ને ? એટલે એકાંકીઓ ગ્રંથસ્થ કરવાની અને એ રીતે કદાચ અ-ક્ષર બની રહેવાની ઊછળેલી વૃતિને પંપાળવાની ઈચ્છાને લીધે સંગ્રહે ઝીંકાયા, પરંતુ એ કંઈ ખાસ ફાડે દર્શાવી શકયા નહિ ને આથી એ પ્રવૃત્તિ એ રીતે પણ નાટક-પ્રકારને કૃત્રિમ શ્વાચ્છવાસ આપી જિવાડવાની રીતે નાકામિયાબ નીવડી,
એક જમાનો ગુજરાતમાં હતો કે જ્યારે નાટક જેવી જ પ્રવૃત્તિ ઝાંખો ઝાંખો દીવાનાં રૂપમાં પણું પ્રકાશ રેલાવતી હતી. આપણે એ પ્રવૃત્તિને “ભવાઈ” તરીકે ઓળખીએ છીએ. ગુજરાતી રંગભૂમિની જનેતા કદાચ આ ભવાઈ છે. અસાઈત જાણે કે આપણે ભરત. અનુનર્મદ યુગમાં મેરખી ધોળકા અમદાવાદ સુરત વઢવાણ વગેરે સ્થળોએ “ખેલ-કમ્પનીઓએ નાટકને જિવાડયાં. આજે ગુજરાતમાં નાટકની સ્થિતિ તપાસીએ તો જણાશે કે આપણે હજુ એ જ યુગમાં જીવી રહ્યા છીએ,

Page #35

૩૪]
કોબર-નવેમ્બરુ૮૫ [પથિક-જતજયંતી અંક આજે ૧૯૮૫ માં અસાઈત સભા દ્વારા આપણને ત્રણ નાટયકૃતિ મળે છે. શ્રી ચીનુ મોદી-કૃત “જાલકા તે ભવાઈવેશ પર જ આધારિત છે. ગુજરાતની આ વર્ષની શ્રેષ્ઠ અને ધ્યાનપાત્ર ત્રણ (જ) નાટયકૃતિ તે જાલકા' “પીળું ગુલાબ' અને ધુમ્મસ ઓગળે છે મળી રહે છે એને યશ અસાઈતના નામ સાથે સંકળાયેલી સભાને જાય છે.
સરાષ્ટ્રનું ગુજરાતી નાટક કયાંસુધી રહે છે એ વિશે કશી નુકતેચીની કરવાની જરૂર રહી છે ? આજે ગુજરાતનાં મહાનગરે કરતાં નાનાં નગરનાં કે ગામડાંનાં લેક સુખી છે. વર્ષે એકાદ વાર પણ એમને નાટક જોવા મળે છે. અરે, રામલીલા તે અવારનવાર મળી રહે, પરંતુ શહેરમાં ગુજરાતી નાટક હવે ધીમે ધીમે ટી.વી.માં પુરાવા લાગ્યું છે. આવતી કાલનું ગુજરાતી નાટક ટી વી.ના પારણમાં જ ખૂલતું હૈય, સ્પોન્સર્ડની નીતિની બાટલીથી આવતું હોય તો નવાઈ નહિ, હમણાં યુ.ને એ સંશોધન કર્યું છે કે એકવીસમી સદીમાં આ પૃથ્વી પર એક પણ વૃક્ષ નહિ હેય. ગુજરાતમાં ગુજરાતી નાટક વિશેનું સંશોધન કરવાની જરૂર જ નથી રહેતી, કારણ કે એનું ભાવિ પણ સ્વયંસ્પષ્ટ જ છે. પદ્યવાર્તા પ્રબંધ આખ્યાન જેવા સમૃદ્ધ પ્રકાર પણ વૃદ્ધિ થાય તે મૃત્યુ પામે તે નાટક તે વળી શું છે? ગુજરાતમાં નાટકકાર તે ગરીબ કહેવાય. ગરીબીમાં સડેલા વૃદ્ધની પેઢીને ટકાવવા સમાજ કદી ઉત્સાહી બને છે?
એમ કહેવાય છે કે સંસ્કૃત સાહિત્ય અને ભાષાને તલાવાહિત અભ્યાસ કરવો હોય તે જર્મનીની લાઈબ્રેરી ઠીક ઠીક ઉપકારક ને મદદકર્તા બની રહે. રવિશંકરની સિતાર પરથા શ્રેષ્ઠ ત જો માણવી હેય તે અમેરિકા જવું પડે, ભવિષ્યમાં ગુજરાતી નાટક માણવું હશે કે એના તત્કાલીન રૂપને અભ્યાસ કરવો હશે તે મુંબઈ જવું પડશે. મુંબઈમાં એક ગુજરાતી નાટક પત્તાની જેડ' ત્રીસ ત્રીસ વર્ષથી એકધારું ચાલે છે. આટલા આંચકાથી નથી ધરાયા? તે સાંભળો, એમાં દાદાનું પાત્ર ભજવતા શ્રી જગદીશ શાહ ત્રણ ત્રણ દાયકાથી એ જ પાત્ર સફળતાથી ભજવી રહેલ છે. મુંબઈમાં ગુજરાતી નાટક ગિનીસ બુકમાં ઉમેદવારી નોંધાવવાની પાત્રતા સજજ કરી રહેલ છે તે ગુજરાતીમાં ગુજરાતી નાટક ? “ગુજરાતી નાટક રૂપાંતરિયાં હોય છે એવો આક્ષેપ છે. મુંબઈમાં હમણાં હમણાં સરિતા દ્વારા અભિનીત “સરિતા દામોદર પરાંજપે શહેરને ઘેલું કરી રહ્યું છે. કહેનારા કહે છે કે મૂળ મરાઠી કરતાં પણ આ રૂપાંતર વધારે સફળ છે.
- આપણે ગુજરાતી જરા વધારે સુગાળવાં બની ગયાં છીએ. નાટકમાં દ્વિઅર્થી સંવાદ ન ચલાવ્યા, પરંતુ સિનેમામાં દ્વિઅથી અભિનય કે સંવાદ આવ્યા તે કંઈ ન બેલ્યાં ! અશ્લીલ નાટક ન હોવાં જોઈએ, ન ચાલવાં જોઈએ, એ મંજુર, પરંતુ અનુદિત કૃતિઓની પણ ટીકા કર્યા કરવી એ કેવું? રંગ છે મુંબઈના રંગમંચને કે રૂપાંતર કે અનુવાદ ગમે તે ભોગે—રીતે એણે ગુજરાતી નાટકને ટકાવી રાખ્યું. બાળક ન હોય કે વિકલાંગ હોય તે દત્તક પણ લઈ શકાય, દત્તક બાળક કદાચ વિકલાંગને જિવાડી પણ જાય.
એવો અભિપ્રાય આપવામાં આવે તે એ સમુચિત લેખાશે કે ગુજરાતના ગુજરાતીએ નહિ, પરંતુ આજે મુંબઈના ગુજરાતીએ ગુજરાતી નાટકને ટકાવી રાખ્યું છે. ગુજરાત એ રીતે એનું ઋણી
રહેશે.
છે. આર્ટસ કોલેજ, સંખેડા-૩૯૧ ૧૪૫

Page #36

રંગભૂમિની ભાષા
(એક પત્ર)
છે, જનક દવે પ્રિય કૃષ્ણકાંત,
‘જયહિંદ'માં પથ્થર અને પીએ” એ વિભાગમાં રંગભૂમિની ભાષા” અંગેની તમારી લેખમાળા વાંચી હતી, પરંતુ “અભિનીત'ના કર્મા તમે મને મોકલ્યા ત્યારે એ આ લેખ સંશોધિત રૂપમાં ફરીથી તમે લખ્યો છે એ જોવાની તક સાંપડે, પ્રો. કે. કા. શાસ્ત્રીએ લખેલી અનુપૂર્તિ પણ હું જોઈ ગયે છું. રંગભૂમિની ભાષા' વિશે મારે એક નટ તથા દિગ્દર્શક તરીકે જે કહેવાનું છે તે આ પત્રમાં જ કહીશ.
શ્રી. જશવંતભાઈ—દિદાર્શત પરત્રાણ'માં સહદેવની ભૂમિકામાં તમે એ પાત્રને જે પ્રકારે ન્યાય આપ્યો હવે તે આજે પણ યાદ છે તેમ સી. યુ. શાહ હાયર સેકન્ડરીના વાર્ષિ કેસિવ પ્રસંગે નિર્ણાયક તરીકે તમે જે પ્રેતડાન્સ જોશે અને જે અનુભવ તમને થશે, તમારા આવા અનુભવોને પણ તમે આ ચર્ચામાં ખપમાં લીધા છે
, છેલ્લાં બાવીસેક વર્ષથી નયના વિદ્યાર્થીઓને તાલીમ આપવાના તથા નટ અને દિગ્દર્શક તરીકેના મારા અનુભવોને પણ મેં એ રીતે અહીં ખપમાં લીધા છે.
નિર્માણ અને અભિનયની દષ્ટિએ ભાષાની અનિવાર્યતા અને એની અનુપસ્થિતિમાં રંગભૂમિ પર એની શી અસર થાય અને ભૂતકાળમાં થઈ હતી એ તરફ તમારું ધ્યાન દોર્યું છે અને એ રીતે તમે રંગભૂમિની ભાષા' પર કરેલા સંશોધનના અનુસંધાનમાં એ લેખ અનુમાદિત કરતો બની રહેશે એવી મને આશા છે. - માનવ સભ્ય સંસ્કૃત અને શિક્ષિત બનવા પહેલાં આદિ માનવ તરીકેની એની “ભાષા' સંજ્ઞાની ભાષા હતી. એની ચેષ્ટા તેમ મુખ પર વ્યક્ત થતા ભાવો પરથી એના અકથ્ય કથનને ખ્યાલ આવી જ. સમડમાં આ પ્રકારે આદિમાન રહ્યા–જીવ્યા. માનવ માનવ વચ્ચેનાં વ્યવહાર વર્તનના ઈતિહાસનું પ્રથમ સોપાન એમના દ્વારા પ્રસ્થાપિત થયું અને ભાવસંક્રમણની પ્રક્રિયા પણ અહીંથી જ આરંભાઈ. અવાજ-વનિ સંકેતોએ પણ સામૂહિક જીવનમાં ભાષારૂપે વિનિયોગનું અને પ્રત્યાયનનું સ્વરૂપ ધારણ કર્યું. ભાષાના અદ્યતન વિકાસ પર્યત પણ આ મૂળભૂત માનવ-અભિવ્યક્તિનાં અંગભૂત તત્વ વરઓછે અંશે આજે પણ સચવાયાં છે. ખાસ કરીને પફોર્મિંગ આર્ટને સંબંધ છે ત્યાંસુધી આ બળે અભિવ્યક્તિનાં અગત્યનાં પાસાંઓ તરીકે સ્વીકાર્ય બન્યાં છે. સંસ્કૃત નાટક કે જેમાં ઇ-વૃત્ત અને અલંકાયુક્ત ભાષા સાથે પuપ્રચુર લેખનશૈલી હતી એમ છતાં એનાં ગદ્ય અને પદ્યમાં ક્રિયાનું તાવ સભર હતું, બલકે ક્રિયા જ મુખ્ય હતી. સમગ્ર નાટકને વાર્તાપ્રવાહ નટકાર્ય ાિ ચેષ્ટા અને એમાંથી ઊપસતાં દશ્યામક ચિત્રોના આધારે આગળ વધત, ક્રિયાને અનુરૂપ સંવાદ અને સંવાદને અનુસરતી આંતર-બાહ્ય ક્રિયાને લીધે નાટકે રસપ્રદ બનતાં. વળી સંસ્કૃત નાટકની પ્રસ્તુતિમાં મુદ્દાઓને પ્રાધાન્ય આપવામાં આવ્યું હતું. નૃત્ત નૃત્ય અને નાટય એમ ત્રણેના સમન્વયે નાટયાર્થી પ્રગટ થતું. આંતરિક ક્રિયાઓ દ્વારા સાવિક અભિનયની અભિવ્યક્તિની પળોમાં સંવાદ સ્થગિત થઈ જતા હોય છે, માત્ર ક્રિયાઓ જ અહીં અભિવ્યંજક બળ બની રહે છે અને એ રીતે જોતાં આંગિક ક્રિયા ચેષ્ટા અને મુદ્રાંકિત અભિવ્યક્તિ જ પ્રસ્તુતિનું આગવું અસરકારક માધ્યમ હતું સંસ્કૃત નાટકનું. ભાસનાં એકાંકીઓ અભિનયક્ષમ છે. સંવાદશૈલી જ એ પ્રકારની છે કે એ ક્રિયાને પાક ઉત્તેજક બળ બની રહે છે. ‘દૂતવાક્યમાં મંત્રસભાસ્થાનની રચના, સુદર્શન ચક્ર દ્વારા શ્રીકૃષ્ણને સહાયરૂપ થવા માટે લાવવામાં આવેલાં આકાશસ્થિત આયુધોનું આવવું, દુર્યોધન અને કૃષ્ણ વચ્ચેની વિષ્ટિ નિષ્ફળ જતાં દુર્યોધન

Page #37

ઓકટોબર-નવેમ્બર૮પ [પથિકરજતજયંતી અંક હતાશાથી અકળાઈ કૃષ્ણને બાંધી લેવાનો પ્રયત્ન કરે છે, એ વખતે તખ્તા પરના કૃષ્ણનાં જુદાં જુદાં સ્વરૂપનું દર્શન વગેરમાં આંગિક ક્રિયાઓ ગતિક્રિયા મુખભાવ ચેષ્ટા આદિ દશ્યાત્મક સ્વરૂપનાં સાત્વિક તત્વ બની રહે છે. નાટયકાર અને પ્રસ્તુતિકર્તાને અભિપ્રેત અર્થ એ દ્વારા સ્પષ્ટ થાય છે. નટ નટીઓ અને સૂત્રધાર સ્થળ કાલ સમયના બંધન વગર એના નાટકના) દશ્યાત્મક તાવને કેંદ્રમાં રાખી પ્રસ્તુત કરી શકાય તેવી સંભવિતતાથી સભર આપણું સંસ્કૃત નાટક કઈ પણ પરિ વર્તિત યુગમાં સામાજિકોને સંમોહિત કરનાર બની રહેશે,
ગ્રીક નાટકનાં લખાણ ભાષા અને સંવાદ કરતાં એની રજૂઆતની રીતિ પર દષ્ટિપાત કરીએ તે આપણે સ્પષ્ટપણે સમજી શકીએ કે હજારોની સંખ્યામાં બેઠેલો પ્રેક્ષક વર્ગ કોરસથી અલગ પડેલા મુખ્ય નટાને તેમજ કરસની ક્રિયા—-અભિનય સ્પષ્ટપણે જોઈ શકે એ માટે એમના મુખ પર પાત્રના વ્યક્તિત્વનુસાર મહારાં રાખવામાં આવતાં તેથી મુખભા કે સાત્વિક અભિનયની પ્રક્રિયા અને એની સુમિતાને અહીં કેઈ જ સ્થાન ન હતું. અહીં નાટકનું વસ્તુ તે લોકોને સુવિદિત હતું એટલે પ્રેક્ષ તે “એક્રોલિસ'માં નાટક રજૂ કરનારની સુઝ સમજ અને નિર્માણ પટુતા તેમજ રજૂઆતને કસબ જોવા આવતાં હતાં. ભાષાનું આગવું સ્થાન હતું એમ છતાં દૂર સુધી બેઠેલાં પ્રેક્ષ અગિક ક્રિયાઓ દ્વારા કે જેશપૂર્ણ ગતિક્રિયા મારફતે ઘટનાઓ અને પાત્રો, પાત્રો અને રસ વચ્ચેના લાગણીના આઘાત-પ્રત્યાઘાતોને દક્ષાત્મક સ્વરૂપે જોઈ શકતાં અને એ રીતે નાટયાર્થી સ્પષ્ટ થતે, પાત્રને વ્ય ક્તિત્વને વ્યક્ત કરવા માટે ચોક નાટકમાં વ્યક્તિભાષાને સ્થાન ન હતું, કારણ કે એ સામુહિક રજુઆતનું પુરસ્કર્તા છે. વેશભૂષા, પ્રોપટીઝ તેમજ પાશ્વભૂ, નાટયવેદી, ઑસ્ટ્રા અને તખ્તાન સાથે ભાગ સાથે જોડાતા જુદી જુદી દિશાના માર્ગ વગેરે પણ નાટયાર્થને વ્યક્ત કરવામાં ઘણું મેટું પ્રદાન હતું. આ પરિબળોને લીધે અમુક અંશે રજૂઆતમાં ભાષાનું ભારણ હળવું થતું. નાટકનું વસ્તુ ખાતા હેવાને કારણે ભાષાને પૂરક અને અભિનયને પ્રેરક દશ્ય તર જેવા પ્રેક્ષકે ઉસુક રહેતાં
શેપિયર કે લિયેરનાં નાટક વાણીપ્રધાન દેવા સાથે અભિનયક્ષમ પણ હતાં. ઇન્સને જગતની પ્રજાની સમસ્યાઓને ધબકાર નટિમાં ઝીલ્યો તેથી તે એ સવિશેષ અભિનયક્ષમતાવાળાં બની રહેલાં. આ ત્રણે વિભૂતિઓનાં નાટક ઘટનામલક હતાં તેથી એ ઘટનાઓને ઘડવા માટે અને એ લેકે માટે રસપ્રદ બની રહે તે પ્રકારે દશ્યાત્મસ્વરૂપે રજૂઆત પામે એ હેતુને લક્ષમાં રાખીને સંવાદરચના થયેલી જોવા મળે છે. વળી આ ત્રણે નાટયકારોના ના–વસ્તુમાં સર્વકાલીનતાનું તત્વ હતું તેથી આજે પણ એ નાટકે વિશ્વનાં રાષ્ટ્રની અલગ અલગ ભાષામાં અન દિત થયાં હેવા છતાં વર્તમાન કાલમાં પણ એની અસરકારકતા જેવી ને તેવી જ છે.
બે વિશ્વયુદ્ધ પછી માનવજીવનનું મૂલ્યાંકન બદલાયું, જીવનની નિરર્થકતા અને શૂન્યતા તરફના વલણમાંથી લલિતકલા સાહિત્ય નાટય અને અન્ય કલાઓનાં ક્ષેત્રોમાં સર્જકે ઠાર! અમૂર્ત સ્વરૂપસર્જનને ઝોક શરૂ થયે. ઍબ્સર્ડ નાટકે અને ઍટ્રેક પેઈન્ટિંગઝ આવા સર્જનની પેદાશ છે, જેમાં તાર્કિક બુદ્ધિગમ્યતાને સ્થાન ન હોય, નીતિ ધર્મ અને માનવીય વ્યવહારનાં સાધારણ સ્વીકાર્ય ન હોય તેમજ એ અંગેના નિશ્ચિત બાંદવાં કલ્પન જેમનાં તેમ વિભાવનારૂપે માન્ય ન કરનાર સર્જકે મારફતે નખેષ સાથે એક નવો પ્રવાહ શરૂ થયો. આ પ્રકારમાં અસંબંધકતા અતાર્કિકતા સાથે જેમાં ઘટનાઓની સુસંકલિતતાને અભાવ હોવાથી સુગતિ નાના સંવાદની સુગ્રથિત રીતિ નવાં નાટકમાં ખપ લાગે તેવી રહી નહિ. આ પ્રકારમાં ભાષા અને એના ઉોગથી લખાયેલા સંવાદના તુટતા લયમાં માનવની અંતિમ તરફની ગતિનાં ને કંઈક અસંભવિતની ઝંખનાનાં દર્શન થાય છે. આ નાટકે (એસઈ) ક્રિયામૂલક જ છે. અમૂર્તતાને અશાબ્દિક ક્રિયા દ્વારા વ્યક્ત કરનાર પ્રથમ નટ ચાલી ચૅપ્લિન

Page #38

પથિક રજતજયંતી અંક
ઓકટોબર-નવેમ્બર ૫ ન ગણ જોઈએ, અમર્તની અભિવ્યક્તિને એ બેતાજ બાદશાહ હતો. એણે માત્ર ક્રિયામલક અભિનયથી પુરવાર કરી બતાવ્યું કે ફિલ્મ કે નાટકમાં સંવાદના ઘોંધાટની અનિવાર્યતા નથી.
એક્સર્ડ નાટકમાં સંવેદનશીલતા અને ભાવુકતા સાથેની આંતર પ્રક્રિયાના આધારે વ્યક્ત થત અભિનય આપણને એનાં પાત્રો દ્વારા જેવા નથી મળતો. ભાયા કરતાં અહીં મીન ચિત્કાર અને આઘાતજનક શારીરિક ક્રિયાઓ જ પ્રેક્ષકો માટે અસરકારક બને છે. એકધારાપણું સાથે વિચિત્ર્યપૂર્ણ વાણી અને ક્રિયાઓ દ્વારા ઊભું થતું બેમ, પ્રેક્ષકેને જોતાં સાંભળતાં થતે માનસિક ત્રાસ એ જ તે આવા પ્રકારની રજૂઆતને હેતુ હોય છે. એસઈને જમ ઈશ્વરના મૃત્યુના સ્વીકાર સાથે થયેલે હોવાથી એને જાગતિક બંધનેથી પર ઈશ્વવિહીન દુનિયા તરફ પ્રયાણ કરવું છે. ત્યાં પહોંચી શકાય કે ન પહોંચાય એવો પૂર્વનિશ્ચિત કઈ અભિગમ પણ અહીં સ્વીકાર્ય નથી હોતું એટલે ભાષાનું પણ મૃત્યુ થયું ગણી એને અવશેષોનાં આભડછેટ વગરને નવા સ્વરૂપે ધડાયેલાં શબ્દસલાં અને અવ્યવસ્થિત વાક્યરચના પ્રેક્ષકો તરફ કક–કશું પહોંચાડવાનું પ્રત્યાયના બને છે. ઐસર્ડ નાટકમાં પણ ભાષાને “મૃત' કહીને પણ સ્વીકારી લે છે જ, પરંતુ એકચક્રી રાજ, બંધન તેમ આપખુદી એને મંજૂર નથી. અહીં માનવને માનવ સામે, એની રચાયેલી સૃષ્ટિ સામે વિદ્રોહ છે અને એ શબ્દ અને ક્રિયાનાં પ્રતીક મારફતે પ્રેક્ષકો સમક્ષ પ્રસ્તુતિ પામે છે.
આજ પર્યત અલગ અલગ શૈલીમાં લખાયેલાં નાટકની રજૂઆત પણ જુદી જુદી નિર્માણશૈલીમાં થઈ છે. નાટક પ્રેક્ષકે સમક્ષ દશ્યાત્મક સ્વરૂપે આવે તે પહેલાં એને અર્થઘટનકાર દિગ્દર્શક નિર્માણભાષાવાળી મિણુપેથી (Production Script) તૈયાર કરે છે અને એને આધારે તખ્તા પર
સ્થાન સ્થિતિરચના(Composition), ગતિક્રિયા (Movements), લયસંવાદિતા અને ગતિની માત્રા (Rhythm & Tempo) ને એ મારફતે ઊભા થયેલા તખ્તા પરનાં ચિત્રાંકનેવાળું, શિલ્પન સવિશેષ અગત્યના છે, એટલા માટે કે સમય નાટક રિહર્સલ-પ્રક્રિયામાંથી પસાર થઈ જે આખરી સ્વરૂપ ધારણ કરે છે તેમાં પેલાં ભાષા શબ્દ કે સંવાદે અગત્યનાં નથી. ઘડતર-તબક્કાના સંવાદોને નાટક સંપૂર્ણ રીતે ઘડાઈ જતાં ઉઠાવી લે તો જે સ્વરૂપ રહેશે. તે પેલું ક્રિયાત્મક ચિત્રનું માળખું રહેશે. આ જ તે પ્રેક્ષકોને મંત્રમુગ્ધ કરનાર તત્વ ક્રિયા છે, નહિ કે નટ દ્વારા બેલાયેલા સંવાદ. નટોને અભિનય અને એ દ્વારા સર્જાયેલી નાટયાત્મક પરિસ્થિતિઓ તેમ ઘટનાઓ પ્રેક્ષકોના સ્મૃતિપટ પર રહે છે, નહિ કે નરેએ રહેલા વ્યક્ત કરેલા સંવાદ.
પ્રેક્ષકોને પક્ષે જે સમયે કલ્પનાવિકાસ નહોતે થશે ત્યારે ધંધાદારી રંગભૂમિનાં નાટકમાં સંવાદ અને ક્રિયા બંનેને અતિરક હતા, નટ શબ્દ શબ્દ ક્રિયા કરતા એટલે નાટકે પૂર્ણ પણે વાસ્તવિક સ્વરૂપે રજૂ થતાં, પ્રેક્ષકની કલ્પનને અહીં સ્થાન ન હતું. વેશભૂષા કે સંનિવેશ કે રંગભૂષા એ પ્રત્યેક પૂરક કસબને પણ એટલે જ અતિરેક તખ્તા પર થતા. આમ લેખક અભિપ્રેત અર્થને (નાટ થઈને પ્રેક્ષકે સુધી પોંચાડવા તખ્તાને એટલું બધું ભારણ સહન કરવું પડતું, કારણ કે એ સમયે લેખક દિગ્દર્શક કે નર્ટ પ્રતીકેની અસરકારકતાથી તદ્દન અજાણ હતા.
સુગ્રથિત નાટકની રજૂઆતને સંબંધ છે ત્યાંસુધી ભાષાને આપણે ઉદ્દીપને વિભાવ તરીકે સ્વીકારવી જોઈએ, નાટકમાં સંવાદનું કામ અર્થને ઇગિત કરનાર, આંતર (ક્રિયાને અનુસરનાર, બાહ્ય ક્રિયાને પકવ સ્વરૂપે રજૂ કરનાર ઈધણ તરીકેનાં માધ્યમ બનાવવાનું છે, શબ્દ-સંવાદ તો એક આધાર માત્ર છે, દશ્યામક દષ્ટિમક અર્થમૂલક અને ભાવમલક સહેતુક ક્રિયાઓ જ નાટકનું હાર્દ છે. “નાટક જેવા માટે છે, સાંભળવા માટે નથી.” નાટક તે પ્રેક્ષકે ઘેર પણ વાંચી શકે, એમને તે લેખકની સહાયથી દિગ્દર્શક અને ન દ્વારા ક્રિયાની લિપિ તખ્તા પર અંકિત થાય છે એ જોવામાં રસ છે. .

Page #39

૩૮]
એકબર-નવેમ્બર/૮૫ [પથિકરજતજયંતી એક આપણે ત્યાં દાયકા-દોઢ દાયકાથી બેલકણાં સંવાદમલક અને એ પણ દ્વિઅર્થી સંવાદ સાથેનાં નાટકોની ભજવણીને ઘેર શરૂ થયો છે અને એ રીતે ભાષાને આપણે વેશ્યા બનાવી દીધી છે, એનાં ચીર ખેંચીને જાહેરમાં એનું લિલામ કર્યું છે. નાટયક્ષેત્રના ધંધાદારીઓને એને ગૌરવની ન પડી હેય, પરંતુ પેલા સારસ્વત ભાષાવિદ શાસ્ત્રકારે નાટચવિંદે કેમ બેઠા છે? કે પછી મહાભારત-રીતિને અનુસરી આપણે પણ ભાષાને દ્રૌપદી' તરીકે જ સ્વીકારવી છે? અને જો આ પ્રકારે જ સ્વીકારવાની હેય તે નારીવાચક ભાષાની સહાયે બહેનેએ આવવું પડરી અને કહેવું પડશે કે શું આ ભરતકુલના પુત્ર છે? અર્વાચીન યુગમાં દાઈ ભીમ કે અર્જુન વહારે નહિ આવે તમારી બહેને! એકલે હાથે જ તમારે એ કરવું પડશે, નાટકમાં ભાષા-સંવાદ જ એક માત્ર આધાર હેત તે પેલા નટ અને દિગ્દર્શક તેમજ રંગભૂમિ સાથે જોડાયેલાં પ્રકાશ નિયોજન રંગભૂષા વેશભૂષા શનિવેશ આદિ આનુષગિક કસબની આવશ્યકતા કે અનિવાર્યતા ન રહતા, પરંતુ નાટકના અભિપ્રેત અને પ્રેક્ષક સુધી પહોંચાડવા માટે ઉપકરણે જરૂરી બની રહે છે અને આ ઉપકરણ પણ અભિવ્યક્તિને એક અંશ બની રહે છે. કયારેક નાટકમાં વર્ણનથી જે થઈ શકે તેને બદલે માત્ર લાઈટ ઍન્ડ શેઈડ કે પ્રકાશમાં રંગોને ઉપયોગ કરી દસ્થની માંગ પ્રમાણે એ તખ્તા પર પ્રસરતાં સવિશેષ અસરકારક બની રહે છે. અહીં સંવાદની વાચાળતા સહેજે કારણ ન નીવડે એવું જ સંનિવેશની બાબતમાં છે. સ્થળ કે સ્થળા (Locations), '
જ્યાં નાટકના વાર્તાપ્રવાહની ઘટનાઓ ઘટતી હોય તે જગ્યાઓ તખ્તા પરનાં એ માધ્યમ અને પ્રતીકે દ્વારા રજૂ કરવામાં આવે ત્યારે પા પાસે લાંબા-લસ સંવાદ લાવવાની આવશ્યકતા નથી રહેતી. તખ્તા પરની સૂચક પ્રતીકાત્મક વસ્તુઓ જ બુલંદી સંવાદ કરતાં વધુ અર્થ સચક અને હેતુમૂલક બની જતી હોય છે. આવી પરિસ્થિતિમાં સંવાદે હાસ્યાસ્પદ બની રહે. એ જ રીતે નાટકનાં દશ્યમાં ઘટતી નાટ્યાત્મક પરિસ્થિતિઓ સાથે સંકળાયેલા પત્ર કે પાત્રોનું મન અથવા સંવાદ વગર એમને આપવામાં આવેલ કાર્યવ્યાપાર, પાત્રની ફેટ કે પ્રતીક તરફની દૃષ્ટિ, એનું વિચારમાં ડૂબી જવું અને તખ્તા પર ગતિ કરતાં ભૂતકાળમાં બનેલી બીનાને મરણના અનુસંધાનમાં ઘરની પુરાણી વસ્તુ કે પિતાના સ્વજનની વસ્તુને સ્પર્શવું વગેરે કાર્યવ્યાપારથી દશ્યની અસરકારક્તા વધે છે અને આવું નાટકમ જ પ્રેક્ષક માટે રસપ્રદ બને છે. નહિ કે ઘોંઘાટિયા સંવ
સ્વભાષા સિવાયનાં અન્ય પ્રદેશનાં નાટક માણી શકાતા નથી એવો એક ખ્યાલ આપણે ત્યાં પ્રવર્તે છે, પરંતુ આ પૂર્વગ્રહ ન રાખતાં જે, એક વખત અન્ય ભાષાનાં નાટક જોવાની દૃષ્ટિ કેળવવામાં આવે તે એ સહજ બની રહે.
નાટયના વિદ્યાર્થીઓને અન્ય પ્રદેશોમાં નાટ્યસંપર્ધા કે ઉત્સવમાં ભાગ લેવા માટે જવાનું થાય છે ત્યારે એ બંગાળી મરાઠી કનડ વગેરે ભાષાનાં નાટકોને સુપેરે માણી શકાય છે. કઈ પણ નાટક જોવા કે માણવા માટે ભાષાની મધ્યસ્થિતિગીરીની જરૂર નથી રહેતી નાટયના વિદ્યાર્થીઓને કલકત્તા ખાતે નૌબત, મિછીલ (સરઘસ), જગનાથ, ફૂટબેલ કે અન્ય બંગ ળ નાટકે સમજવામાં સહેજે મુશ્કેલી પડી ન હતી, કારણ કે નાટકમાં શારીરિક ક્રિયાઓ, મુખભા આદિ અભિનયનાં અંગ જ ભાષાનું કાર્ય કરે છે, અર્થાત અભિનય જ ભાષાનું સ્વરૂપ ધારણ કરી જેનાર માટે માધ્યમ બની રહે છે.
ટૂંકમાં, ભાષાની અનિવાર્યતા તે નાટકના સમગ્ર ઘડતરના એક ભાગ તરીકેની જ છે, એનાથી વિશેષ નહિ. આ પરથી આપણે તારણ કાઢી શકીએ કે નાટકમાં નટકાર્ય ક્રિયા — અભિનય જ મુખ્ય છે, નહિ કે પેલા બેલકણા સંવાદ, નાટયવિદ્યા વિભાગ, ગુજરાત કોલેજ, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૬ : તા. ૧૨-૯-૮૫ જનક વે

Page #40

પ્રીતનુ' પ્રતીક
[ લઘુવાર્તા ]
શ્રી. ચંદ્રકાંત ન. ભટ્ટ
અમી નીતરતી ચાંદનીમાં બળદેશની ડાકમાં શાખતી ઘમઘમતી ધૂધરમાળતા મીઠા રણકાથી માધવપુરને સીમાડા ગુગ્લેંજી ઊઠયો હતા. ર'ગખેર'ગી સ્ત્રીઓથી શેશભતાં ગાડાંએની હરાળની રાળ માધવપુરને મેળા માશુવા પૂરપાટ આગળ વધી રહી હતી. મેર અને આહીર દામની બહેનેાના ગળામાંથી નીકળતાં ગીતાના મીઠા લહેકાથી આખુંયે વાતાવરણ સંગીતમય બન્યું હતું.
શ્રીકૃષ્ણ-રુફમિણીના આ વિવાહ-ઉત્સવના મેળામાં ભાગ લેવા આવેલ મેર આહીર અને કાળી ભાઈઓની પડછંદ કાયામાં સારડી ખમીરનાં અનેરાં ન થતાં હતાં. ચૈત્રી અગિયારસ અને બારસની ચાંદની રાત એટલે સૌરાષ્ટ્રના લેાકસાહિત્યની મેધેરી રસલહાણુ, લોકગીત લેાકવા. હીંચ અને દુહાએની રમઝટ અને એમાં પણ ગ્રામીણ નારીએના ત્રણ તાળીના રાસડા એટલે સેારતીધરાનાં શો - ગીતાને ફક્ત ધમધમાટ નહિ, પરંતુ અનત પ્રેમ અને અનુપમ વીરતાની છેાળા ઉડાડતાં હૈયાંએકના થનગનાટ, એક ગવરાવે અને સાઠ સાઠે બહેના એ ગીતને ઝીલે
વ્હેતી નદીને સામે પાર રે, મારા વા'લમાની ઝૂંપડી; તરતાં લાગે ન મુને વાર હૈ, આભેથી ઊતરે ચાંદની. નદીના નીરમાં ઝીલ્યાં આનંદે રે, વ્હેતી નદી ગીત ગાતી'તી છે.
મંડેર ગામની મીઠી મેરાણીના ગળામાંથી જ્યારે ગીતના સૂર નીકળતા ત્યારે જુવાનિયાનાં ટાળટાળાં આ મીઠીને રાસડા સાંભળવા તીડનાં ટાળાંઓની જેમ ઊભરાવા મંડે, પણ માઠીની નજર આ ટાળામાં ઊભેલ પાતા ગામના રંગીલા જુવાન વીરમ મેરને ભાળી જાય તા એના મનના મેરલા નાચી ઊઠતા અને પછી રાસડાની અનેરી જમાવટથી માનવમેરામજી ડાલી ઊઠે.
મીઠી અને વીરમની મુલાકાત તા ગયે વર્ષે આ જ મેળામાં થઈ હતી. મર્ડર અને પાતા ગામ વચ્ચે ચાર ગાઉના પથ, પરંતુ મીઠીની મીઠી નજરના જાદુએ વીરમને ધણી વાર મંડેર સુધીના પગપાળા ફેરા કરાવ્યા હતા, પણ એની મીઠી એને એક પણ વાર ત્યાં જોવા મળી ન હતી. ગામની સીમમાં આવેલ વાડીનાં રખાપાં કરવા એનાં માબાપ સાથે મીઠી પણ ગામનું ઘર ખાલી રાખી ત્યાં જ રહેતી હતી.
આમ એક્બીજાતે મળવા તલસતાં આ પ્રેમીપખીડાં એક વરસનાં વહાણાં પછી આ મેળામાં ફરી મળ્યાં. આંખાનાં કામણુ હૃદયમાં ઊતર્યાં તે હૃદયનાં હેત જીભે વળગ્યાં, ને પછી તા હેત પ્રીતની વાર્તાના ડુઇંગરા ખડકી દીધા, જ્યાં જાય ત્યાં ભેળાં ને ભેળાં. જાણે જુગ જુગની પ્રીત.
અગિયારસની ચાંદનીની પેરી સજાવટમાં મીઠીએ રાસડા ઉપાડયો. મીઠીની કાયા આજ અજબ રંગતે ચડી હતી. એના હાથની પડતી તાળીમાં કઈ ટીખળી જુવાનિયાના ગાલ પર પડતી થપાટને પડઘા હતી, એના કંઠમાં કિલકિલાટ કરતી કાયલડીના ટહુકા હતા, એની આંખેદમાં મીઠપને અમીરસ છલકાતા હતા, એના પગમાં કાઇ નૃત્યાંગનાને થનગનાટ હતા અને એની કાયામાં જોનિયાને રંગ સાળે કળાએ ખીલી નીકળ્યા હતા.
રાસડા પૂરા થયા અને હવે જુવાનિયાઓના દુહાનેા લલકાર શરૂ થયા. વીરમ એટલે આપજોડિયા દુહાઓના રાજા. એ ભલભલા દુહાગીરાને પાણી ભરાવતા. વીરમે દુઠ્ઠા ફેંકયો : છે કાઈ વીરલ જુવાનિયા, જે પડમાં સામા થાય ? નિહ તા લેાયાં વ્હેરીને અહીથી હાલ્યું જાય,

Page #41

ro]
આકટોબર-નવેમ્બર/૮૫
અને ખીન્ન એક જુવાને એ પડકાર ઝીલી લીધા ને સામેા દુષો નાખ્યો : વારમ ! બળાપો મારય માં, શેરની માથે સવાશેર,
હે... દુહા એક બનાવ તું તે હું બનાવું તેર.'
અને ઘડીભર તા મેદની ડેાલી ઊઠી. “શાબાશ, જવાન! શાબાશ”ના પડકારાથી વાતાવરણુ ગુ’જી ઉઠયું. ચડાવવા જુવાનિયાએનાં બે તડાં પડયાં અને વીરમે ખીજો દુઢે નાખ્યો : “યે ખેલ,જુવાનિયા ! ખેલ, ધનાં રૂડાં ગીતડાં? અણુમાલ માજુ માણતાં કાનાં જીત્રન ભીઠડાં ?”
એકબીજાને પાનો
અને બીજા જુવાને જવાબ આપ્યા :
અને વીરમ તરત જ સામેથી ત્રાડૂક ચો:
ગાયુ ચારે ગોવાળિયા, એનાં રૂડાં ગીતડાં. બે ટ ક ાટલા ખાય ઍન જીવન મીઠડાં,”
[પશ્ચિક-રજતજય*તી અંક
“ચૂકયો ચૂકયો, જુવાનિયા ! ક્રાયલ મીઠાં ગીડાં, (પણ)જેની ઘરવાળી મીઠી એનાં જીવન મીઠડાં,’
તે તાળીઓના ગડગડાટથી મેદનીએ વીરમને વધાવી લીધા. પોતાને માટે જ વીરમે વાપર્યો છે એટલે દુહા સાંભળવા પોતાની આનંદની ધ્રુજારી છૂટી ગઈ. ઝાકળનાં બિંદુ જેમ વૃક્ષવેલ પર સ્થિર મીઠીના ગાલ પર રતુમડા રંગ જમાવી સ્થિર થઈ ગયા.
દ્વિઅર્થમાં વપરાયેલા “મીઠી” શબ્દ સહિયરા સાથે ઊભેલી મીઠીમાં થઈ જાય તેમ શરમના શેરડ
હરીકે દુહાગીરાને હંફાવતા વીરમે આવા તા અનેક દુહામેથી સાંભળનારાઓને ડાલાવી મુકયું. અડધી રાતે નીરણ-પાણી કરી ધરાયેલા બળદ જ્યારે નિરાંતે બેસીને વાગોળતા હતા અને મેળામાં હરીફરી થાકેલાં લેાક ગાડાંઓની માથે અને ગાડાંએની નીચે ઊંધતાં હતાં ત્યારે રામદેવજીના મૉંદિરના આટલા પર બેસી વીરમ અને મીઠી વાતાએ ચડયાં હતાં.
“વીરમ ! આણસાલ તેા મળ્યાં, પણ આવતી સાલ ઢાને ખબર છે મળશું કે નહિ !?' ‘‘એમાં ખબર કેવી ? એણુસાલ જુદે જુદે ગાડે બેસી આવ્યાં, આવતી સાલ એક જ ગાડે બેસીને
આવશું.’'
પણ મારા માટે તે કંઈનાં કે'ણુ આવે છે અને આ સાલ મારા હાથ પીળા કરી નાખવાનું બાપા મારી માને કૈ'તા'તા.” મીઠી ખેલી,
મીઠી ! મારે નથી મા કે બાપ. હું જ્યારે સાત વરસના હતા ત્યારે આઠ દિવસને અ ંતરે ટાઢિયા તાવમાં મારાં મા ને જાપ પાછાં યાં. અમારી પડેાશમાં રે'તાં લીરીઆઈએ મને મેટા કર્યા ને ગઈ સાલ મહા મહિને ઈ પણ સ્વધામ પાંચ્યાં’
“તા હવે ક્રાણુ છે તારું સગું ?'' મીઠીએ પૂછ્યું',
ઉપર આભ ને નીચે ધરતી. મીઠી ! આજ ઢાંકારના વિવાહની રાત છે. રુખમણીનું હરણ કરી ડાર્કાર અહી પરણ્યા'તા, તું પણ થઈ જા તૈયાર અને ખની જા મારી સગી.’
“પણુ અટાણે ?' “હા, આના જે ખીજો કયા રૂડા દિવસ હોય ? મારા દૂધમલિયા ગાડે વાટ જ જોતા હશે. ઘડીકમાં પાતે પુગાડી દેશે ને લાલજી મહારાજને જમાડી પરણી જાશું.”

Page #42

પથિક-રજતજયંતી અંક] કટોબર-નવેબર ૮૫
[૪૧ બંને જણાને બેમાંથી એક થવાના ઉમળકા જાગ્યા ને તરત ગાડે પહેયાં. દૂધમલિયા બળદ એના ધણીને ઓળખી ગયા ને ઝટ ઊભા થઈ ગયા.
વાહ, મારા બાપલિયા ! વાહ”ના મીઠા શબ્દોથી નવાજી, પીઠ પર હાથ ફેરવી ગાડું જોયું ને દેઢ માઉને પંથ કાપી પાતા ગામમાં પહોંચી આવ્યાં.
“લાલજી મહારાજ ! એ લાલજી મહારાજ ! ઊઠો ઊઠો.” વીરમ બેલ્યો. “કણિ, વિરમ? કાં, દીકરા ! અટાણે ” વૃદ્ધ ડોસીમાએ પીરમને અવાજ પારખી બારણું ખોલ્યું, મા ! લાલજી મહારાજનું કામ છે.” દીકરા ! એ તે માધુપુરને મેળે ગ્યા છે. સુઝાણું થાય ત્યાં લગણમાં આવી પૂગશે.”
“ભલે, મા ! તમે તમારે સુઈ જાવ.” કહેતે વરમ પાઇ ગાડા નજીક આવ્યા ને મીઠીને વાત કરી કે “મહારાજ તે મેળે ગયા છે ને સપરક થાશે ત્યાં લગણમાં આવી પૂગશે.”
“ઓહે હે હે ! છે. સવારે ?” મીઠીને અજપ વધી ગયે. “હાલ્ય મારી વાડીએ; ઘડીક વાતચીતુ કરશે ત્યાં દગણમાં આવી પૂગશે.”
વાર સાથે વાત કરતાં મીઠી વિચારે ચડી કે “મારા બાપા મારે વિશે શું ધારશે? માને બધી વાત કરી દીધી હતી તે સારું હતું.”
શા વિચારે ચડી ગઈ, મીઠી ?” વીરમે પૂછ્યું, કંઈ નઈ, છે તે બાપાને ને માને વાત કરી દીધી હેત તે સારું હતું.” બને છે લોકોએ ના પાડી દીધી છે. તે ” વીરમે શંકા દર્શાવી,
ઈ વાત પણ સાચી.” મીઠી બેલી. ‘ઇના કરતાં લગન કરીને પે'લાં ઇમને જ પગે પડશું.” “અલ્યા વિરમ ! અટાણે મારું શું કામ હતું ?” લાલજી મહારાજ વાડીએ આવી પહોંચ્યા. “મારે અને આ મીઠીને અટાણે પરણી જવું છે.”
“અલ્યા! ગાંડો થઈ એ લાગ છે આ કંઈ ઢીંગલા ઢીંગલીને બેલ ડે છે? આમાં તે બેતિયાં કંકુ ચોખા અને ફૂલપાન વગેરે ઘણી વસ્તુ જોવે.” “ બધું તમારે ઘેરથી લઈ લે.” *
, મારા દીકરા રહી જાત પરયા વિનાને! લગન તારાં થાય અને માલ મારે લઉં ?” “તમારા મેનતાણાના માલ સાથેના . ૨૦૦ પાકા, પછી કઈ ?” "તયે ઈમ બેલને, ભલા માણસ !”
બે રાશવા સૂરજ ઉપર ચડ્યો ત્યાં તો લાલજી મહારાજે લગ્નવિધિ પતાવી દીધો અને વીરમ મીડીએ પાછો માધવપુરને કેડો પકડ્યો.
મેળામાં મીઠીનાં માબાપ ચારે બાજુ તપાસ કરી વળ્યાં, પરંતુ મીઠીને કયાંય પતો ન મળવાથી ભાંગી પડયાં. ખાધા પીધા વગર ડોસા કે ડોસીમાં હવે ચાલવાની તાકાત પણ ન હતી. એઓની ઊંડી ઊતરેલી આંખોમાંથી આંસુનાં ટીપાં દડ દડ વહેતાં હતાં. આંખ ઉપર નેજવું માંડી ડેસે ચારે તરફ પિતાની વહાલી દીકરી મીડીને ભાળવા તલસી રહ્યો હતો ત્યારે મીઠીની મા ઢગલો થઈને ગાડામાં પડી હતી.
મીઠી તથા વીરમ બાપાને પગે લાગ્યો અને મીઠી માને ગળે બાળ પડી.

Page #43

કટોબર-નવેમ્બર/૮૫ [પશ્ચિક જાયેલી એક દીકરી! કયાં હતી અટાણુ લગણ?” કહેતાં બાપની આંખમાંથી હરખનાં આંસુડાં ટપકી પડ્યાં. '
“બાપા ! આશીર્વાદ આપે છે તે મીઠી આજથી એક વ્યાં.” કહેતાં વીરમ ફરી બાપાને પગે પડ્યો.
“એક વ્યાં ?” અચાનક સાંભળેલા આ શબ્દોથી ડેસાનાં રુવાડે રુવાડાં ફરકી ઊઠયાં, મીઠી તરફ નજર નાખતાં એની શરમ નીતરતી આબેએ પણ એ જ વાત કહી દીધી.
જમાને જોયેલ વૃદ્ધ બધું સમજી ગયા અને વરમને પૂછ્યું: “તું કીને દીકરે ?” પાતાવાળા દેવા સાંગણને.” વીરમે જવાબ આપ્યો. “ઓળખે, ઓળખે, ધીરી આઈએ માટે કર્યો તે ઈ વીરમ તે નઈ ?” “હા, બાપા! ઈ જ હું વીરમ.”
વીરમ ! આજ સાઠેક વરસથી હું માધુપુરને મેળે આવું , તારા દુહાગીર કેઈ જે. નથ, પણ તું આ નાગે છે ઈની મને ખબર નઈ.” સે મીઠું હાસ્ય કરી બેચ. બાપાની સંમતિ મળી જતાં મીઠી તથા વીરમ બેય હલકાંફૂલ જેવાં બની ગયાં. બધાંએ સાથે મળીને રોટલાપાણ કર્યા.
ડોસા ને ડોસી ગાડે આરામ કરવા પડયાં ત્યારે વિરમ અને મીઠી છત ફાકે ચડી વતિએ વળગ્યાં.
“મીઠી ! આપણે તે નાહકનાં તેરાત લગન કરી લીધાં.” “તમને હતી ઉતા મળતી મને લઈને હાલી નીકળ્યા'તા.” “યે તું કમને આવી'તી, ઈમ ને ?”
“હા, વળી, ગીત ગવાતાં હેય ઢેલ શરણાઈ વાગતાં હેય ને ઘૂમટો તાણી લગન થાતાં હેય ઈ લાવે તે ન મળે !”
પણ હજી કથા લાલજી ગેર સિવાય કોઈને ખબર છે કે આપણે લગન કરી લીધાં છે ! તે આવજે ઘોડે ચડીને લગન કરવા.' ને બેય પંખીડાં ખિલખિલાટ કરતાં હસી પડ્યાં.
મીઠીને એનાં માબાપને સોંપી મીઠીને જ ફરી પરણવાના ઉલ્લાસ સાથે પિતાને ગાડે જઈ દૂધમલિયાને ડચકારતે પાતા તરફ થઈ ગયે વહેતા અને પચીસ દિવસ પછી તે મીઠી તથા વીરમનાં લગ્ન લેવાયાં અને મંડેર તેમજ પાતાગામ લગ્નનાં ગીતથી ધમધમી ઉઠયાં. આમ બંને વચ્ચેની જગજુગની પ્રીત લગ્નબંધનમાં જકડાઈ ગઈ.
પાછી એ જ કૃષ્ણ-મિણીના લગ્ન ત્સવને માધવપુરને મેળે, એ જ આનંદ અને ઉલ્લાસ, એ જ દૂધમલિયા બળદની ઘૂઘરા ઘમકાવતી મદમસ્ત ચાલ અને ઊંચા સ્વરે ગવાતાં મધુર ગીતાના ધ્વનિથી માધવપુરને સીમાડે ફરી ઝણઝણી ઊઠડ્યો ત્યારે એક જ ગાડે બેસી મેળે આવવાના કોડ આજ પૂરા થયા છે, પણ આજે તે ખડ ખડ હસતો, હાથ ઉલાળતો એક ત્રીજો જીવ પણ મીઠીના મેળામાં કૂદી રહ્યો છે અને એણે પવિતર પાણીની શેળ મારી મીઠી તથા વરમનાં પહેરેલ લુગડાં ભીંજવી નાખ્યાં ત્યારે મીઠી તથા વીરમ જુગજુગની પ્રીતડીના પ્રતીક સમા ના વીર સામે જોઈ શરમના મુંગા હાસ્યમાં તરબોળ થઈ ગયાં.
3. “ગાયત્રી” માધક, માધવપુર (ઘેડ)-૩૬૨ ૨૩૦

Page #44

પતિ પત્ની [લવુવાર્તા
'
પ્રો. કવિન શાહ
“ઓફિસમાંથી પાછા આવ્યા પછી જનકે સ્કૂટરને ટર-રૂમની બાજુ પર મૂકવું. જ્યોતિએ સામેથી આવતા પતિને નેહભીને આવકાર આપે. આજે પતિના ચહેરાનો મુસ્કરાટ કંઈ ઓર જ હતે. જ્યતિ પણ ગુલાબી ગાલ ની લાલીથી સંસ્થાના રક્ત રંગ સમી ફોભી રહી હતી જનક બાથરૂમમાં ગયો, હાથ માં ધોઈને સ્વસ્થ બન્યા અને હીંચકે ઝૂલવા લાગ્યા. જ્યોતિએ આ સમય દરમ્યાન રાઉન્ડ ટેબલ પર ભોજનની સામ પીરસી દીધી, બટાકાવડાં અને ચટણી જોઈને જનક ખુબ ખુરા થઈ ગયો. જનક ટેબલ પર બેઠે. સાથે એમને પુત્ર બકુલ પણ છે. જનક મુંબઈની એક જાણીતી ટેબલેટ્સ કમ્પનીને સેલ્સમૅન હું અને ઘરે જ પ્રફકિલ હતા. એ માનતા કે ખાવામાં કોઈ પણ જાતની ઉતાવળ ન કરવી. વિદ થ– અવસ્થાનું એક સંસ્કૃત સુભાષિત એના હૃદય પર અંકાયેલું હતું :
शतं विहाय भोक्तव्यं सहस्रं स्नानमाचरेत् । लक्षं विहाय दातव्यं कोटिं त्यक्त्वा हरि भजेत् ॥
વિજ્ઞાનને નિયમ એ બતાવે છે કે ખાવાનું પીઓ અને પીવાનું ખાઓ, એટલે જનક ખાતી વખતે ખુબ જ ચાવીને શાંતિથી એકચિત્ત બનીને ખાતે. વળી બને ત્યાં સુધી જમતાં જમતાં ઘરથી દુનિયા સુધીની ડાહી ડાહી વાત પણ ન છેડત. ભોજન લીધા બાદ જનક આરામ કરવા પલંગ પર
તે; જોકે ઊંધવાની ઇરછા ન હતી, પણ જરા પડખાં બદલીને શરીરના અંગોને થોડે આરામ આપી રહ્યો હતો. અર્ધ મીંચાયેલી અ વડે એ પડી રહ્યો હતો. જ્યતિએ પણ પતિને જગ્યા પછી ખાઈ લીધું અને રસેડાના કામમાં લાગી ગઈ. એટલામાં જયદીપ આવ્યો અને ‘‘હલે મિત્ર જનક!” કહ્યું.
જ્યોતિએ વાસણ સાફ કરતાં કરતાં સ્વાગત કરી કહ્યું: “આવે, જયદીપભાઈ! બેસે. તમારા મિત્ર હમણાં જ જરી જમીને આરામ કરવા આડા પડયા છે. મને લાગે છે કે એકાએક મીઠી ની દમાં પડી ગયા હશે.” - જયદીપ “મુંબઈ સમાચાર'નાં પાનાં ફેરવવા મંડે કે તરત જ જનક જાગે અને મિત્રને બેઠેલે જોઈ ખુશ થયો અને સ્વાગત ન કરી શકવા બદલ દુઃખ વ્યક્ત કર્યું. જયદીપે કહ્યું: “મિત્ર જનક ! તમે આવું બોલ્યા ? ભાભી કંઈ વિવેકમાં પાછાં પડે એમ નથી. મારા આગમનની ખબર પડતાં જ દૂરથી સ્વાગત કરી દીધું છે, માટે કંઈ ચિંતા ન કરશે.”
“બસ, ભાઈ! રહેવા દે. તું પણ બહુ જ વિવેકી લાગે છે.” “ના, ના, એવું કંઈ નથી.”
જનક અને જયદીપ જુગલજોડી જિગરજાન દોસ્ત, મિત્રની પરીક્ષા તે વિકટ પરિસ્થિતિમાં થાય છે, કારણ કે આજકાલ ઘણુબધા એમ માને છે કે મારે તે અમુક મિત્ર છે, પણ બધા કંઈ મિત્ર હેતા નથી. ખરેખર આ બે મિત્ર મિત્રતાનાં લક્ષણ ધરાવતા હતા. સુખદુઃખમાં સાચા સાથીદાર હતા. પછી એક મિત્ર ફરવા ગયા અને રાતે પાછા આવીને સુઈ ગયા. જ્યોતિ પણ સવાર-સાંજ મંદિર જવાને કાર્યક્રમ નિયમિત સાચવતી. પતિના ફરવા ગયા પછી એ મંદિરે જઈ આવી અને ત્યારપછી ઘેર આવી મુન્નાની સાથે તેમજ પતિ સાથે વાત કરતી એ પણ સુઈ ગઈ. જયદીપ ઘેર પહોંચે ત્યારે જોયું તે જયનિકા સખત તાવથી પીડાતી હતી. એ ઘણી જ અસ્વસ્થ લાગતી હતી. આંખે પણ સ્થિર થઈ ગઈ હતી. જયદીપે તરત જ ડોકટરી સારવાર કરાવી, પણ રાત ખૂબ જ ભયાનક વીતી. ટેમ્પરેચર ખૂબ જ વધી ગયું હતું. જેથી ટેબ્લેસ તેમજ ઇજેકશને પણ નિષ્ફળ નીવડ્યાં.

Page #45

અકબર-નવેમ્બર૮૫
[પશ્ચિક-રજતજયંતી એક જ્યદીપને પરણ્ય હજી એક જ વર્ષ થયું હતું. લગ્નની શરૂઆતથી જ એની તબિયત સારી ન હતી. એને દરેક ઋતુના પલટાની અસર થતી હતી. એની કાયા પણ એવી નાજૂક હતી. જયદીપે પત્નીનો આવી બીમારી એક વર્ષમાં કોઈ દિવસ અનુભવી ન હતી. સામાન્ય રીતે કંઈક બીમારી આવતી તે આરામ થઈ જતા, પણ આ વખતને તાવ જીવલેણ નીકળે. આખી રાતમાં એકાદ કલાક જયદીપને ઊંધ આવી હશે, જનકને કેવી કે મળ સ્વભાવની સાત્વિક પ્રકૃતિની શિક્ષિત પત્નો મળી છે ! એ વિચારવી લાગેઃ લગ્ન એક સમસ્યા છે, પણ પૂર્વનાં પુણ્ય વગર કોઈ પણ વ્યક્તિને સત્વશીલ સ્ત્રી મળતી નથી, હજી તે સંસારી જીવનના પ્રથમ વર્ષમાં પ્રવેશતાં જ અકસ્માત નષ્ટ થઈ જશે, વિધિની વક્રતા પણ કેવી છે! સવારે ઊઠીને જયનિકા તરફ નજર કરતાં શરીર ઠંડું દેખાયું, અને ઊંડી ઊતરી ગયેલી જણાઈ. હાથ લઈને ના જોઈ તે ને! બંધ. જયનિકાનું મૃત્યુ જોયું. સંસારના જીવનરૂપી બાગમાં ખીલેલું વૃક્ષ વસંતઋતુમાં પાનખરની દશાને પામ્યું. જયદીપના જીવનમાં આ એક અણધારી આક્ત આવી પડી. આ વાતની જનકને ખબર પડી, જનકે મિત્રપત્નીના અકાળ અવસાન માટે જયદીપને આશ્વાસન આપ્યું. જયદીપની નીંદ હરામ થઈ ગઈ હતી. પત્નીની સ્મૃતિ હૃદય પર આવતી હતી. મનમંદિરમાં સ્થાન પામી ચૂકેલી નિકાને ભૂલવાના પ્રયત્ન નિષ્ફળ નીવડયા હતા. આ ફાની દુનિયાને છેડીને અમર લેકમાં સિધાવેલી જયનિકાની સાચા તેહથી પ્રેરાયેલો જયદીપ હવે વિધુર તરીકેનું ન જીતવા લાગે અને ફરીથી ન પરણવાની પ્રતિજ્ઞા કરી. તિને આ પ્રતિજ્ઞાની જાણ થતાં જયદીપને હાર્દિક અનુમોદને આપ્યું. જયદીપના જીવનનો સાચો આનંદ લુંટાઈ ગયું હતું, એના હાશ્યમાં બાહ્ય દષ્ટિએ કૃત્રિમતા હતી. હસવું પડે છે માટે હસતા હતા. જીવનમાં એકલતા સાલવા લાગી. અવારનવાર મિત્રને ત્યાં પણ જતો હતો, પણ જે અંતરના ઉમળકાથી ‘તિભાભી’ કે ‘જનકભાઈ કહીને જવાનું એને બદલે શરમને મા કે સમય પસાર કરવા કે એકલતાના અગાધ દુઃખને હળવું કરવા જતે; જોકે કે તે મિત્ર જયદીપને ગમે ત્યારે પણ આવવા જણાવ્યું હતું. ભાભીના અવસાનની બેટ તે આ જન્મમાં પુરાવાની નથી. પત્નીના હાથની સુંદર અને સ્વાદિઠ રસેઈને બદલે લેજની રસોઈથી ખાઈને દિવસે પસાર કરતે હતા, નેકરીમાં પણ કામને આનંદ ન હતે. અકાળે વૃદ્ધાવસ્થાથી કંટાળેલા જુવાન કે પ્રૌઢની જેમ દિવસ પસાર કરી રહ્યો હતો. હવે તો જયદીપના જીવનમાં શાંતિ કે દિલાસે, સુખ દુઃખની વાત કે અંતરને અવાજ સાંભળવાર કે માર્ગદર્શન આપનાર જનક અને જ્યોના સિવાય કોઈ જ ન હતું. જ્યારે જ્યારે એ નોકરી કે બીજા કામથી તે કે જનકને ત્યાં આવતા અને સમય પસાર કરતા ત્યારે પોતાનું જ ઘર હોય એમ માનીને વર્તતા, કઈ કઈ વાર તે ઘરકામમાં મદદ પણ કરતા. જનકને પણ મિત્રને દુઃખથી કારમે આઘાત લાગ્યો હતો અને એની પ્રતિજ્ઞા માટે માન ઉપજ્યું હતું. સાથે સાથે એ પણ વિચાર આવ્યું કે વૃત્તિઓ ઉપર કાબૂ મેળવીને શેષ જીવન વિતાવવું એ ખરેખર કટી જ છે. ધન્ય છે એની ઊંચી મનોવૃત્તિને. વસંતને મીઠા મધુર આલાદક પવન વાત હતા. જોતિ શાંતિથી ઊંઘતી હતી અને જનક પવનની લહેરમાં વિચારોને વેગે સ્પર્ધા કરતે પડી રહ્યો હતો, પિતાની પનીના ગુણેને હૃદયપૂર્વક સ્મરી રહ્યો હતો. એ મેકે મળતાં પત્નીના કાર્યની પ્રશંસા કરવાનું ચૂકતા નહિ, કારણ કે ગૃહજીવનના સુખને માટે પતિ પત્નીના સંબંધમાં આ એક ઓવશ્યક અંગ છે. સારી રસોઈ, અતિશ્રમનું કામ, સેવાચાકરી તથા બીજા કેટલાંક કામમાં નિસ્વાર્થ સેવાનું મૂલ્યાંકન અંતરા ભ.થી પ્રશંસા-આભારના બે બોલ નવચેતન અપે છે.
પતિના જમ્યા પછી જમવું, ઘરકામ પણ જાતે જ કરી લેવું, બકુલના અભ્યાસ તેમજ નાની ટવે ખાવું પીવું બેસવું ઊઠવું સ્વરછતા કપડાં વગેરેની ચોકસાઈ એ નોંધપાત્ર ગુણ છે. એનું સમિત વદન

Page #46

પથિક-રજતજયંતી અક
આકટોબર-નવેમ્બર/૫
[ ૪૫
ખીલતી કળાને યાદ આપતું હતું. ઢાંતિપ્રિયતાના ગુણને લીધે કદી પણ ઝગડા તા થયો જ નથી. ‘એક વફાદાર પત્ની તરીકેનું હું ગૌરવ અનુભવું છું. આહાહા! મારી જેવી પત્ની સોને મળે તા સ્વર્ગ તા હાથવેંત જ હોય ને?' આ પ્રમાણે જનકના મનની અંદર પત્નીના ગુણાની સ્મૃતિ યાલી રહી હતી અને કયારે ઊંઘી ગયા એની ખબર પશુ ન રહી. સવાર થયું. દૈનિક કાર્યક્રમ પતાવીને જનક ઍસે ગયે.. મૅનેજરે કહ્યું કે તમારે ૧૦ દિવસની ટૂર પર જવાનું છે એટલે ત્યાંથી બે જ કલાકમાં પાછા આવ્યા અને જનકે જ્યોતિને કહ્યું : હું આજે પૂના તથા મદ્રાસ તરફના ૧૦-૧૫ દિવસના પ્રવાસે જાઉં છું, તું ક્રાઈ જાતની ચિંતા ન કરીશ, લે આ રૂપિયા ૨૦૦-૦૦, જરૂર પડે તે મુળ વાપરજે.” પાડેશમાં રહેતા શેડના ઘરમાંથી ટેલિફોન કરીને જનકે પોતાના ચિત્ર જયદીપને પેાતાના પ્રવાસની ખશ્વર આપી, મિત્રે પણ પ્રવાસની સફળતા માટે શુભેચ્છ! પાડવી, રાતના મદ્રાસમેઈલમાં જનક પ્રવાસે ઊપડયો, યાતિ પણ બકુલને લઈને સ્ટેશન પર વિદાય આપવા આવી હતી, અત્યાર સુધી આમ તે નજીકના પરામાં પતિને જવું પડતું પણ અવારનવાર આવી રીતે લાંબા પ્રવાસે પણ જવું પડતું, રાતના ૧૦ વાગ્યે ઘેર આવી અને પતિના સાંનિધ્યથી દૂર એવી યાતિ કુલની સાથે બાળભાષામાં મીઠી વાતો કરતી સૂઈ ગઈ, જયતિ રાત દિવસ પોતાનાં ગૃહકામ તેમજ કુલની કામગીરીમાં દિવસ ગુજરતી હતી. જયદીપ પણ એકલા હાાથી જનકને ત્યા આવતા અને થોડા સમય ભેંસી જતા રહેતા, કારણ કે અત્યારે જ્યોતિ એકલી હતી, છતાં જ્યાં સ્નેહ છે ત્યાં કાઈ શકાને સ્થાન નથી, ખીજે દિવસે સવારે જ્યોતિનું માથું દુ:ખી આવ્યું અને શરીરમાં પીડા થવા લાગી, ખપેારનાં તાવ પણ આવ્યા. એ સહેજ ગભરાઈ ગઈ. દવા લાવનાર પણ કાઈ ન હતું. શરીરના સાંધા એટલા બધા દુખતા હતા કે પથારીમાં પડખાં ફેરવીને સમય પસાર કરવા લાગી. સાંજ પડી, જયદીપ આવ્યા, બકુલ સાથે વિનેદવાર્તા દ્વારા ગમ્મત કરતાં જ્યોતિભાભીને અવાજ ઘરમાં પ્રવેશતાં સંભાળાયે નહિ. ઘરમાં આવતાંની સાથે જ ભાભીને પથારીમાં સૂતેલાં જોઈ એકમ હૃદયમાં પેાતાની પત્નીની ખીમારીની હાલતની સ્મૃતિ થઈ આવી. મનને રેકી રાખી મગળ શ`કાએથી દૂર રહ્યો. ભાભીની ખયતના સમાચાર જાણ્યા, જયદીપે તરત જ ડૉકટરને ખેલાવ્યા અને સારવાર શરૂ કરી, ડૉક્ટર નિદાન કરી બતાવ્યું કે ટાઇફેડ તાવ છે માટે ધ્યાન રાખજો, ટેમ્પરેચર નોંધતા રહેજો, ડોન્ટ વરી, શી વિલ બી. ઍલરાઈટ.” ડૅ'કટર જતા રહ્યા. મિત્રતા ક્રુતે નહિં તેથી જયદીપ કરી સિવાયને! બધા જ સમય ભાભીની સારવાર તથા બકુલના ખાવા પીવા તેમજ ખીન કામમાં ગાળવા લાગ્યો. આ રીતે જયદીપભાઈની સેવાચાકરી તેમજ નિષ્ઠાથી જાતિ મનમાં બહુ જ ધન્યતા અનુભવવા લાગી. પોતાના ‘પતિની ગેરહાજરીમાં મારી કાળજી રાખીને કાણુ ધ્યાન આપે ? પુરુષને મન તા ત્રી એ રમકડું છે, દવા કરાવવા પૈસા આપી દૂર ય, પણુ આજકાલ આવી રીતે સેવા કરનાર પુરુષ તા જવલ્લે જ મળે, સાચે જ જયદીપ ભાઈ સુખદુઃખના સાથી વફાદાર મિત્ર છે.' આ પ્રમાણે વિચારતાં વિચારતાં ક્રાઈક વાર આંખમાં આંસુ પણ આવી જતાં. ચારપાંચ દિવસ થયા અને પત્ર આવ્યા કે ૧૦ દિવસ વધુ રોકાવાને છું, જેથી આવી શકું એમ નથી,' એવા સમાચાર મળ્યા. જયદીપે મિત્રને પત્ર લખી જણાવ્યું હતું કે ‘ભાભીને ટાઈફોડ થયા છે. સારવાર યાલે છે. તમે કાઈ પણ જાતની ચિંતા કરશા નહિ' આમ ૧૦-૧૫ દિવસ પસાર થઈ ગયા. જનકને મદ્રાસ આ સમાચાર જાણીને દુ:ખ થયું, પણ ઑફિસના કામને લીધે તરત જઈ શકાય એમ ન હતું છતાં કામ જલ્દી પતાવી ખીમાર પત્નીની પાસે પહેાંચવું એમ મનમાં નિશ્ચય કર્યા. જયદીપ યેતિભાભીની મિત્રની ગેરહાજરીમાં ખૂબ જ સારવાર કરતા રહ્યો, તાવ ચડગતર થતા હતા, જેથી અવારનવાર કાલન વેંટરના પાણીનાં પાતાં મૂકીને માવજત કરતા. આમ જાતિની યિત સુધરવા લાગી, હવે તે જ્યોતિ અને જયદીપ ખૂબ જ નિકટ આવ્યાં.

Page #47

એકબર-નવેમ્બર ૮૫
[પશ્ચિક-રજતજયંતી અંક એકબીજાના હૃદયમાં સેવા દ્વારા અનેરું આકર્ષણ પેદા થયું. બંને આત્મીયતા અનુભવવા લાગ્યાં. એક સાંજે જયદીપ પથારીમાં સૂતેલી જ્યોતિની પાસે બેસીને દવા આપી રહ્યો હતો. આ વખતે પતિના અનાગમન અને પિતાની બીમારીથી લાગણીવશ બનતાં આંખે અશ્રુભીની થઈ.
જયદીપનું હૈયું ભરાઈ આવ્યું અને કહ્યું : “ભાભી ! તમે મનમાં એવું ન અણિશે. હવે બહુ દિવસ થયા છે. જનકભાઈ આજે આવશે એમ લાગે છે, કારણ કે મારી જમણી આંખ ફરકે છે એટલે ચેકસ આજે આવવા જ જોઈએ.” એટલું બોલવાનું પૂરું થાય કે તરત જ ધીમેથી જનક આવ્યું અને જયદીપ તથા જતિને જે સ્થિતિમાં જોયાં તે જોઈને મનમાં અનિષ્ટ શંકા સેવવા લાગ્યો. જનક એવી રીતે આવ્યું કે બંનેમાંના કેઈને પણ ખબર ન પડી. પથારીની નજીક જયદીપને પોતાની સમક્ષ બેઠેલે જોઈને મનમાં દુઃખના ભાવ પેદા થયા, એ કૃત્રિમ રીતે હસ્યા અને પત્નીની માંદગી તથા ધરના સમાચાર વગેરે જ્યદીપ પાસેથી જાય. જયદીપે પણ મિત્રને ખૂબ જ સ્વસ્થતાથી બધી જ હકીકત કહી. પછી તે જયદીપ ઘેર ગયો અને ભજન કર્યા બાદ મીડું નીંદમાં ડૂબી ગયે. જનકના મનમાં આજથી એક ઝેરી બીજ રોપાયું. પત્નીની તબિયત દિવસે દિવસે સુધરવા લાગી અને દરરોજની જેમ પ્રભાતથી રાત્રિ સુધીનાં કાર્ય ઉત્સાહથી કરવા લાગી, પણ જ્યોતિને લાગ્યું કે પ્રવાસથી આવ્યા પછીથી પતિદેવના પ્રેમમાં અંતરને અવાજ નથી, પણ કૃત્રિમતા લાગે છે. એમના બોલવામાં ને હસવામાં સહૃદયતા નથી. આ બાબતનું કારણ એ સમજી શકી. મનમાં વિચારતી : કદાચ મારી તબિયત અંગે ચિંતા થતી હશે. પ્રવાસના થાકથી કંટાળ્યા હશે, જેથી સ્વસ્થ નથી લાગતા, પણ જ્યોતિને દૃષ્ટિ ન પહેરો. તેવી અમંગળ શંકાથી પણ ઉદાસ બન્યા છે એ જ્યતિને નિર્દોષ હૈયામાં આવી ન શકવું, કારણ કે દષ્ટિ તેવી સૃષ્ટિ, રાત્રે જનક સુઈ ગયે. પ્રવાસ પછીથી પ્રથમ રાત્રિથી જ મનમાં વિચારતો થઈ ગયો હતું કે “જે જ્યોતિને હું સતી સમી સાળી સ્ત્રી માન હતું અને જેને મેં મારું સર્વસ્વ સમર્પણ કર્યું છે તે સ્ત્રીને મારા મિત્ર સાથે સંબંધ કેવો? જે સ્ત્રી અંતે હૃદયદાન કર્યા પછી પણ આ રીતે બેવફા બની શકે તે પછી સાચા સ્નેહને અર્થ શો ? જયંદીપ સારો મિત્ર નથી, પણ એ દગાબાજ મિત્ર છે. મિત્રતાના ચંચળા હેઠળ છૂપી રીતે જ પતિની સાથે પ્રેમ કરે છે. વગેરે વિચારાના વહેણમાં ગોથાં ખાતાં સુઈ ગયો. હવે રાત એને ભય કર લાગવા મંડી. દષ્ટિ સમક્ષ જ્યોતિની પથારી,
જ્યદીપની અંતિનિકટ બેઠેલી આકૃતિ, તિનાં આંસુ, જ્યદીપનું અશ્વસન વગેરે દેખાતું અને પત્ની તરફ શંકાની નજરે જોવા લાગ્યા. - જયદીપ એ જ મિત્રને ત્યાં આવતા, પણ જયદીપ તરફનું વર્તન પણ જનકનું બદલાઈ ગયું હતું. હવે એઓ જ્યારે મળતા ત્યારે સામાન્ય વાતચીત થતી, એકબીજાના અંતરની વાતમાં રસ ન હતો, જીવનમાં કંટાળો જણાજયદીપને પણ મિત્રના વર્તનની અણધાર્યા પરિણામથી નવાઈ લાગી અને એણે પણ વિચાર્યું કે દિલ વગર જવું ને મળવું બેકાર છે. જે મારા રમાવવાથી જનકને કંઈ દુઃખ થતું હોય તે દૂરથી જ મળીને સંબંધ સારો રહે.' જનકે પોતાની શંકાની વાત
તિને કહી જ નહિ, પણ જ્યોતિને પતિની શંકાની ગંધ આવવા લાગી હતી. એક દિવસે રાત્રે જનકે જ્યોતિને પોતાના મનની વાત કહી દીધી : “તું અપવિત્ર છે.” તિએ પિતાની પવિત્રતાની સગંદપૂર્વક ખાતરી આપી, પણ પુરુષની શંકાને દૂર કરવી એ બ્રહ્માથી પણ શક્ય નથી, પુરુષ સ્ત્રીને શંકાની નજરે જોઈ શકે અને મનસ્વી વર્તન આચરી શકે, પણ પુરુષ પુરુષને શંકાની નજરે જોઈને સત્ય જાણવાની માગણી કરે તે અધિકારથી સ્ત્રીને દબાવવાની વાત કરશે. જ્યોતિના મનની શંકા પતિના કહેવાથી સાચી પડી અને પ્રવાસથી આવ્યા બાદ સ્વામિનાથના પરિવર્તિત સ્વભાવને કળી

Page #48

પથિક-રજાતી અંક] કબર-નવેમ્બર૮પ
| [૪૭ ગઈ. મનથી એ પીડાવા લાગી. હવે એ દિલ ખોલીને બેલતી, પણ પતિને રિપેન્સ સામાન્ય હતો. ફરીથી જ્યોતિને બીમારી આવી. આ બીમારીમાં માનસિક યાતનાએ પણ ભાગ ભજવ્યું. હવે ચિતાથી
જ્યોતિની જ્યોતિર્મય કાંતિ નિસ્તેજ બનવા લાગી. જનક વિલાયતી દવાઓ લાવીને તિની સારવાર કરતો હતો છતાં દિનપ્રતિદિન એ વધુ બીમાર થતી ગઈ. એની બીમારીનું ખરું કારણ તે માનસિક હતું. સ્ત્રી બધું જ સહન કરી શકે છે, પણ નિર્દોષ અને નિર્મળ ઝરણુ મી, જીવનમાં સ્વપ્ન કે જેની સાથે આત્મીયતા અનુભવીને જીવનસાગરની નૌકામાં બેસી સફર કરતાં ખોટું કલંક કે શંકાથી, સ્ત્રીના કમળ હૃદયને વજાઘાતની પીડા આવે તે સહન નથી કરી શકતી.
શનિવારની સંઘાએ જનક ઐફિસેથી આવ્યા. જતિને પોતાના શરીરનું ભાન ન હતું. એ બેલાવવા છતાં બેલી શકતી નથી. શરીર ફિફ પડી ગયું હતું. ચિંતાથી એ મૃતપ્રાય બની રહી હતી. મધ્યરાત્રિને સમય હતે. સાથેની જ શયામાં જનક દુઃખી મનથી ઉદાસ બનીને આંખ ચોળતે પડખાં બદલીને ઊી ધવાના નિરર્થક પ્રયત્ન કરી રહ્યો હતો. એકાએક જ્યોતિ બેલવા લાગી : “સ્વામિનાથ સ્વામિનાથ ! માફ કરજે. હું જાઉં છું, અહીંથી તમારા સુખને માટે, બકુલને સંભાળજે. હું પવિત્ર છું. સ્ત્રી પુરુષને સમજી શકે છે, પણ પુરુષ સ્ત્રીને શંકાની નજરે જ જોતું આવ્યું છે, સમજી શકતું નથી. સ્ત્રી તે સર્વસ્વનું દાન કરે છે, સહન કરે છે. જયદીપ સાથે મારે કંઈ ખરાબ સંબંધ નથી, માનવું હોય તે માનજો. બસ, હવે હું ચાલી. આ શરીર છૂટવું સમજે, હવે તમારા આત્માને શાંતિ થશે. આ ભગવાન ! ઓ પ્રભુ ! સન્માર્ગે લઈ જજે.” આ સાંભળીને જનક બેઠે થઈ ગયો, નાડીના ધબકારા વધી ગયા અને જ્યોતિ તરફ નજર કરતાં જોયું કે એ ચિર નિદ્રામાં પોઢી ગઈ હતી. જનક હવે શું બેલે? યોવનને ઉન્માદમાં શંકાશીલ બનીને આપમેળે જ જીવનવૃક્ષ પર શંકારૂપી કુહાડે મારીને નષ્ટ કર્યું. જ્યોતિ’ ‘તિ’ના ઉદ્દગારોથી એ હૈયાફાટ રુદન કરવા લાગે. ઠે. ૩૧ માણેકશા, અષ્ટમંગલ ફલેટ, આઈસ ફેકટરી પાસે, બીલીમોરા-૩૯૬૩૨૧ મોન રુદન
નિરાશ હતાશ ઉદાસ વૃક્ષ ઊભું કર્ણ શુષ્ક ચકું
ડૂસકાં ભરે.
આજે કથળી ગઈ જુવાન કાયા, નિરાશ હતાશ ઉદાસ
હતી ત્યારે દીધી સૌને શીતળ છાયા. ડૂસકાં ભરે.
ટાઢ તડકે વર્ષ સહ્યાં, અતીતની યાદમાં અશ્રુ સારે.
કટુવચન ના બે કહ્યાં. હતી અહીં શી મનહર ઘટા !
આજ ને સાથે કેઈ રહ્યા. વસંતત્સવે શી રંગીન છટા !
જેતા નથી પાછા વળી, ગયા તે ગયા. હસતાં હરિત પણ ઉગે,
કેણ છે કાનુ? સમજ ને કંઈ પડે, ઝૂલતાં સમીર સિંગ ઉમંગે,
હે દયાસિંધુ ! દયાબિંદુ ન કયાંય જડે. વેરાન રણમાં મૌન રુદન
- હવે તે સુકાઈ ગયાં છે અથુ, એ આજ કરે,
વૃક્ષ ઊભું કર્ણ શુષ્ક સર્ક, આછાં ફીકા પીળાં પર્ણ ખખડે,
વેરાન રણમાં એકલું, વાયુપ્રકેપે ખરંતા હાથ રઝળે !
મૌન રુદન કરે. કાળજું કમળ નિત ફફડે, વેરાન રેતીનું રણ રડે,
છે. ચંપકભાઈ ૨, મોદી વૃક્ષ ઊભું કર્ણ શુષ્ક સર્ક, સુરજબા મહિલા આર્ટસ કોલેજ, નડિયાદ-૩૮૭૦૦૧

Page #49

સરકતી સાઈકલ સાથે
[લધુવાર્તા]
શ્રી પીયષ પંડ્યા, “જ્યોતિ
એની સાઈકલ જેવી નહેરુ બ્રિજ ઉપર આવી કે તરત એણે જતનથી સેવેલા વિચારોનાં પંખીડાં પાંખો ફફડાવવા મંડ્યાં, કલરવ કરવા મંડ્યાં અને એ પંખીડાંની પાંખે એ વિહરવા લાગ્યો. “એ... હા, તું શું મારાથી આગળ નીકળવાનું છે ? હા, સ્કૂટર છે એટલે દેડાવ, પણ પાછળ બેરીને... બેરી ન પણ હેય.... છેકરીને બેસાડી છે એટલે વટ મારે છે? મારેય બેરી , તે બેસાડી છે તે છોકરી કરતાં ક્યાંય રૂપાળી છે... તું શું વટ મારે છે ? ઠીક છે, મારી પાસે સાઈકલ છે તેથી તું ટરવાળો મારાથી આગળ નીકળે છે, પણ મારી પાસે સ્કૂટર આવશે ત્યારે જે જે ને !... માળા લેકે કમાય છે ખૂબ, પણ મારા કરતાં ખરચે છેય વધારે ને ? એને “ખરચે છે એમ ઘેરું કહેવાય ? વેડફે છે એમ જ કહેવાય. હા, ખૂબ વેડફે છે. મારી પાસે પૈસા આવશે ને ત્યારે...? ત્યારે...? એ પેલી મોટરમાં આગળ બેઠેલી સ્ત્રીએ સિલ્કની સાડી પહેરી છે તેવી સાડી મારી પત્ની માટે ખરીદીશ, એવી ઘણી બધી સારી ખરીદીશ... મારા બાળક માટે સુંદર મઝાનાં કપડાં અને એક એકથી ચડે તેવાં રમકડાં ખરીદીશ. અત્યારે જે મકાનમાં રહીએ છીએ તે અમારા ત્રણ માટે પણ નાનું પડે. એક રૂમ અને એક રસોડું.... બસ, એવડું રહેવા માટે મકાન ? આટલું નાનું તે કાંઈ માણસને રહેવા માટે મકાન હતું હશે ? હું મોટું મકાન લઈશ, જેમાં એક ઐફિસ-રૂમ, જેને સિટિંગ-રૂમ કહે તે રૂમ, ડાઈનિંગ-રૂમ, ગેસ્ટ માટે રૂમ, મારા બાળકને રૂમ અને પછી મને ખૂબ ગમતે મારી પત્ની માટે મારે બેડરૂમ... આટલું હોય તેવું મકાન લઈશ. સોસાયટીમાં નથી પડવું. મારી પત્ની પણ એવું જ કહે છે. સંસાયટીમાં બધા એકસરખા માણસે હેય, એ લેકને પોતાના ઘરને ભવ્ય રીતે શણગારવાની ઇચ્છા જ ન હેય. પૈસા આવે તે ગણી ગણીને વાપરે, પછી બેન્કમાં જમા કરાવે અને મકાનના હપ્તા ચૂકવે.. આપણે તે જમીન ખરીદી ભવ્ય બંગલે બનાવીશું શહેરની પાશે લોકાલિટીમાં હોય તેવો બંગલે બનાવીશું... બંગલાને આંગણું હશે-ઈન્ડિયન કલાસિકલ આંગણું. મને આંગણાવાળું જ ઘર ગમે. ઘર એનાથી કેવું શોભી ઊઠે ! પછી સુંદર બગીચે બનાવીશ, શહેરના ઉત્તમ બગીચાને વખણાયેલ માળી મારા બગીચા માટે રોકી લઈશ... એ માગશે તેટલે પગાર આપીશ. પત્નીને બગીચામાં ફુવાર અને ખૂલે બહુ ગમે... એ પણ રાખીશ, રોજ સાંજે બગીચામાં ફુવારાની સામે રાખેલા ઝૂલા ઉપર અમે પતિ-પત્ની બેસીને ચા પીશું, આનંદની વાત કરીશું અને દિવસભરના થાકને પળમાત્રમાં દૂર કરી તાજા તાજા થઈ જઈશું... સાલું... હમણાં હમણાં ઘેર જતી વખતે થાક બહુ લાગે છે. હા, ફિસમાં આ તહેવારોને કારણે કામ વધી ગયું છે એટલે થાક લાગતા હશે. એ તે સારું છે કે હમણાં આ સાઈકલ ખરીદી તેથી બસની લાઈનમાં ઊભા રહેવું પડતું નથી... લાઈનમાં ઊભા મા થાકી જઈએ ત્યારે બસમાં ચડવાને વારે આવે અને બસમાં કોને ખબર, બેસવા મળે કે ન મળ ! ઊભા રહેવું પડે તે તે ત્રાસ ત્રાસ થઈ જાય... ઘર પણ કાંઈ ઓછું દૂર ? સારું છે કે સાઇકલ લેવાઈ ગઈ અને બંદાને જાણે મેટર મળી ગઈ !... હા, મારી પાસે પૈસા આવશે ત્યારે મેટર પણ લઈશ, પેલે શેઠ રાજ પસાર થાય છે મારે રસ્તે રસ્તે... 'કોક વાર તે સવાર સાંજ બેય વખત રસ્તે મળી જાય. 'એની ફૂલફટાકડી બૈરીને લઈને, હું મારી પત્નીને મેટરમાં ફેરવીશ. હું એને મારી આ સાઈકલ ઉપર ફરવા લઈ જાઉં છું ત્યારે એ કેવી રાજી રાજી થઈ જાય છે ! એવું લાગે કે જાણે એને સુખને સાગર મળી ગયું બહુ ભેળી છે એ મને બહુ જ ગમે છે... હું મોટર લઈશ ત્યારે રોજ સવાર-સાંજ એને આખા શહેરમાં ફરવા લઈ જઈશ.... લે ! સાઈડ બંધ થઈ ગઈ ! આ પોલીસ પણ અત્યારે સાઈડ

Page #50

રાષ્ટ્રવિકાસમાં અવરોધક તત્ત્વા
આચાર્યા શ્રીમતી અરવ`દાબહેન મ. મહેતા
ભારતીય જનતાનાં હંસક તથા હિંસક આંદલનાના અને અસ`ખ્ય શહીદોની શહાદતના પરિણામે ભારતભૂમિ ગુલામીની જ જીરામાંથી મુક્ત થઈ. ૧૫ મી ઑગસ્ટ, ૧૯૪૭ના રોજ આપણેા દેશ આઝાદ થયા, આપણે સ્વતંત્ર થયાં, ભારતીય જનતા મુક્તિના શ્વાસ લેવા લાગી, પશુ...
આ સ્વતંત્રતતા કેવી, કોની ? પ્રત્યેક દેશવાસી ઉન્નત મનુષ્ય તરીકે મુક્ત રૂપે જીવી શકે એવી અપેક્ષા આ સ્વતંત્રતા~~~આ!ઝાદી પાસેથી રાખવામાં આવે એ સાવ સ્વાભાવિક છે. જો કાઈ પણું દેશવાસી પેાતાના અંગત સ્વાર્થ માટે, હિત માટે વિચાર કરે ને એ મુજબ જ વતે તેમજ પાતાનાં અન્ય દેશવાસીઓના હિતની દરકાર ન કરે તે એ સ્વત ંત્રતાની મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરે છે એમ પણુ એક્કસ કહી શકાય, એટલે કે સમગ્ર દેશવાસીઓનું કલ્યાણ થાય, આખા દેશને—રાષ્ટ્રના સમુચિત વિકાસ થાય એવું વાતાવરણ તૈયાર કરવાનું કામ સ્વતંત્ર દેશમાં જ થઈ શકે ને ? એનું જ નામ આઝાદી સ્વતંત્રતા યા મુક્તિ. આવી તક આપણને ૧૯૪૭ માં સાંપડી.
સ્વતંત્રતાના અતી ચર્ચા કરતાં મને એક ઘટના યાદ આવે છે. સ્વતંત્ર દેશની એક મહિલાએ આઝાદીના અર્થ પોતાની વ્રુદ્ધિ-મતિ પ્રમાણે કર્યું : કોઈ પણ જાતની રાફટોક વિના મન ફાવે તેમ કરવાનું, એક દિવસ એ પાતાના ઘેરથી બહાર નીકળી, બજારમાં ખરીદી કરવા માટે શહેરના રાજમાની પગથી પર એ ચાલતી જતી હતી. ચાલતાં અચાનક એ અટકી ગઈ : પગથી પર ઊભી રહીને એ રાજમાગ પર પસાર થતાં ખટારા મોટર સાઇકલ રિકશાએ જેવાં અનેક ઝડપી ગતિશીલ વાહને ની વણથ ભી વણજાર જોતી જ રહી. અચાનક એના મનમાં વિચાર આવ્યો કે જો આ બધાંય વાહન અને એ ચલાવનાર, એમાં બેસનાર લેડા રસ્તા વચ્ચે જ પસાર થતાં હાય તા મારે જ શું કામ આ પગથી પર ચાલવું જોઈએ ? હું પણુ એક સ્વતંત્ર વ્યક્તિ છું, જ્યાં મન થાય ત્યાં ચાલી શકું, ખસ, મનમાં તરંગ આવવાની જ વાર હતી. તરત જ પગથી છેડીને સડકની વચ્ચે એ ચાલવા લાગી. ચારે બાજુથી વાહનેાની દોડધામમાં એ અટવાઈ ગઈ. પેાતાની જાતને બચાવવાની ઘણીયે મથામણુ પછી આખરે એ એક સાઇકલ-સવાર સાથે અથડાઈ પડી. બિયારા સાઇકલ-સવાર હાંફળા ફાંફળા થઈ ગયા. એ પેાતે પણ પડી ગયેલા, પણ એને બહુ વાગ્યું નહેતું, એણે પહેલાં પેલી મહિલાને બેઠી કરી, હાથ ઝાલી પગથી તરફ દારી ગયા. અચાનક ભટકાઈને પડી જવાથી એને થાડુ વાગેલું, પણ એ તેા ખૂમાબૂમ કરી ઊઠી, બિયારા સાઇકલ-સવારને કેટલીય ગાળા સંભળાવી દીધી : “જુએ તા ખરા ! જાણે એના બાપને રસ્તા હોય એમ સાઇકલ ચલાવે છે! આંખા પર ડાબલા જેવાં માટાં ચશ્માં ચડાવ્યાં છે, પશુ આંધળા જ લાગે છે! રસ્તા પર ચાલતું માસ એને દેખાતું જ નથી...” પેલા સાઇકલસવાર આ બધું સાંભળી રહ્યો હતા. આખરે એણે પૂછ્યું : પશુ, માજી ! તમે પગથી પર ચાલવાને બદલે સડકની વચ્ચે વચ્ચે શું કામ ચાલતાં હતાં? આટલાં બધાં વાહનોની ભીડમાં તમે અટવાઈ જાએ, એમાં શી નવાઈ ?' આટલું સાંભળતાં વેંત એ ફરી છંછેડાઈ ઊઠી: “કેમ ? હું શું કામ પગથી પર ચાલું ? તું કાણુ છે મને એવું કહેનારા ? હું સ્વતંત્ર દેશની નાગરિક છું. મન ફાવે ત્યાં ચાલું એમાં તારું શું જાય છે? ” “ભાજી ! તમારી વાત તે। સાચી કે તમે સ્વતંત્ર છે, નાગરિક છે, પશુ આપણી સ્વત ત્રતાનીયે એક મર્યાદા હાય ને ?”
આમ આ ધટના સ્વતંત્રતાના વાસ્તવિક અથ સમજાવી જાય છે. આઝાદીની આવી મનેાવૃત્તિના શિકાર આજે આપણા દેશમાં ઘણુાંય લાક થઈ પડેલાં છે તે? આપણા દેશના બધારણમાં અપાયેલ

Page #51

1
-નવેમ્બર૫ . [પથિક-રજતજયંતી એક સ્વતંત્ર નાગરિશ્ચના મૂળભૂત અધિકાર અને મનમાન્યા અર્થ તારવી રવાથી લોકે પિતાનું જ હિત સાધવાના કેવા અને કેટલા પ્રયાસ કરે છે એ આજકાલ કયાં અજાણ્યું છે ? રાષ્ટ્રવિકાસમાં સૌથી પહેલું અવરોધક તવ આ જ છે એમ કહેવાની જરૂર ખરી કે? . ખરેખર તે સ્વાધીનતા મળ્યા બાદ આપણે દેશનું નવ-નિર્માણ કરવાનું હતું, વિકાસની કેડી પર આગળ વધવાનું હતું, નવીન જીવનમૂલ્યની સ્થાપના કરવાની હતી, અખિલ વિશ્વમાં એક આદર્શ રાષ્ટના નમના-રૂપે આપણા દેશને રજૂ કરીને આપણી પ્રતિષ્ઠા વધારવાની હતી. વળી બીજી બાજ, દેશના કરોડ બાંધવોને સુખ શાંતિ સમૃદ્ધિ અને આઝાદી આપવાની હતી, દેશને ઔદ્યોગિક વિકાસ સાધવાને હતે. આવાં ભગીરથ કાર્યો માટે દેશની જનતાએ કઠોર પરિશ્રમ કરે જ રહ્યો, સુવ્યવસ્થિત આયોજન વિચારી સમગ્ર દેશનાં ઉપલબ્ધ સાધનને ઉપયોગ કરી રહ્યો જ, આ ધ્યેય પ્રાપ્ત કરવા માટે જ દેશના વડાપ્રધાન સ્વ. પંડિત જવાહરલાલ નહેરુજી આરામ હરામ હૈ'નું સૂત્ર આપી પોતે અવિરત કાર્ય કરતા રહ્યા ને દેશવાસીઓને એવી પ્રેરણા આપતા રહ્યા. આમ છતાય આજે એનાં પરિણામોને વિચાર કરતાં વિકાસની ગતિ અતિ મંદ અને નિરાશાજનક લાગે છે. આપણા સનિષ્ઠ પ્રયાસો અને અવિરત પરિશ્રમ છતાંયે આજે દેશની જનતા વિક્ષુબ્ધ વિચલિત ત્રસ્ત ક્ષધિત અને પીડિત છે. ૩૮ વર્ષોની આઝાદી પછીયે અસંખ્ય લકે બેકારીના ખપ્પરમાં હોમાઈ રહ્યાં છે. ક્યાં જવું અને શું કરવું એ સવાલ મુંઝવી રહ્યો છે. આમ કેમ? આટલાં વર્ષોની આઝાદી પણ આપણે
યસિદ્ધિની મંઝિલે કેમ પહેચી શકયાં નથી ? આવા પ્રશ્નોના ઉત્તર પણ ક્યાં અજાણ્યા છે? આપણે સૌ એ તથ્ય જાણીએ જ છીએ કે દેશને ત્રણ ચાર વિદેશી આક્રમણને સામને કરે પડ્યો છે, અરે, એટલું જ નહિ, પણ કેટલીયે કુદરતી આફ–દુષ્કાળ પૂર વાવાઝોડાં ધરતીકંપ વગેરે વગેરે પણ દેશના વિકાસમાં અવરોધરૂપ બની ચૂકેલ છે, પરંતુ આ ઉપરાંત વધુ દુઃખની વાત તે એ છે કે ઉપર્યુક્ત પ્રાકૃતિક પ્ર ઉપરાંત આપણને આપણુ દ્વારા જ સર્જાયેલી અનેક સમસ્યાઓને સામને પણ કરે પડે છે; જેમકે દેશવ્યાપી અનીતિ ભ્રષ્ટાચાર દાણચોરી, અનિયંત્રિત વસ્તીવધારે, સંકુચિત પ્રાદેશિક મનોવૃત્તિ, કામરી, કર્તવ્ય-ફરજપાલનમાં નિષ્ઠાને અભાવ અને અંગત સ્વાર્થ ખાતર દેશદ્રોહી બનવાની તત્પરતા, આવાં અનેક તત્વ રાષ્ટ્રના વિકાસમાં અવરોધક પરિબળરૂપે કામ કરતાં હોય ત્યારે દેશના સર્વાગી વિકાસ અને સમુન્નતિ ક્યાંથી થાય? - સંક્ષેપમાં, દરેક નાગરિક દ્વારા પિતાની ફરજનું નિષ્ઠાપૂર્વક પાલન ન થાય તે રાષ્ટ્રને વિકાસ પણ ન થાય એ હકીકત છે કે દેશમાં કેટલાંક એવાં સંકુચિત મનોવૃત્તિવાળાં તત્ત્વ પણ છે કે જે રાષ્ટ્રવિકાસમાં નડતરરૂપ બની રહ્યાં છે અને દેશવાસીઓમાં પરસ્પર દેવ ઈર્ષ્યા અને વેરઝેરની લાગણીઓ ઉશ્કેરી રહ્યાં છે. આવાં પરિબળેની સંકુચિત લેભી સ્વાથી દેશદ્રોહી મનોવૃત્તિ અને કાર્ય પદ્ધતિ દેશના રાષ્ટ્રવ્યાપી વિકાસમાં સૌથી મોટું અવરોધક તત્વ છે.
આવું જ એક બીજું મેટું અવરોધક પરિબળ છે દાણચોરી કાળાં–બજાર અને બેનામી નાણાનું. આજે દેશનું કઈ પણ શહેર આ રોગથી ભાગ્યેજ મુક્ત હશે. ખૂણે ખૂણે એને ચેપ પ્રસરી ગયો છે. બજારમાં મોંઘવારી વધારવામાં આ તન હિસ્સો નાસૂને નથી. દેશની જનતા મેઘવારીની નાગચૂડ તેમ ભાવવધારાના વિષચક્રમાં એવી તે ફક્સાઈ–અટવાઈ ગઈ છે કે એમાંથી છૂટવાને કેઈ આર. કે કેઈ ઉપાય દેખાતું જ નથી. સરકારે અનેક પ્રયાસ કરે છે, પણ એ ભાગ્યે જ સફળ થાય છે. ઘણી વાર તે એવા પ્રયાસોનું વળી ઊલટું જ પરિણામ આવે છે.
વધુ ધન કમાઈ લેવાની અને અનર્ગળ સંપત્તિ જમા કરવાની મનવૃત્તિ પણ માઝા મૂકી રહી છે, જેને કારણે બજારમાં સામાન્ય જરૂરિયાતની ચીજ-વસ્તુઓની અછત વરતાય છે; જોકે આ અછત
કે

Page #52

પથિક-રજતજય’તી અંક]
આમ્ટોબર-નવેમ્બર/૫
[ ૧૭
સાચી નથી, કૃત્રિમ બનાવટી અથવા વેપારી ચાલબાજી જ છે. વધારે નાણાં ખર્ચવાની તૈયારી જો બતાવાય તે। આવી અછત કાય નડે એમ નથી, પણ એનાથી દેશની સામાન્ય જનતાની હાડમારીએ તા વધતી જ જાય છે. આમ સંગ્રહખોરી, કાળાં બજાર, બેનામી નાયુ' એ સમાજનાં સમાનતા નીતિમત્તા ન્યાય શાંતિ વગેરેને ભાગ લે છે. દેશનાં સામાજિક છત્રન અને આર્થિક માળખા પર આને ભારે ખૂરેશ પ્રભાવ પડી રહ્યો છે. રાષ્ટ્રના વિકાસમાં અવરોધક આવાં તત્ત્વ કેમ કરીને દૂર થઈ શકે?
આ કાળાં નાણાંને જ પ્રભાવ સામાજિક પ્રથા પર પણ દેખાઈ આવે છે. દહેજની પ્રથા એનું એક ઉદાહરણ છે. કેટલીય નવવધૂનાં અરમાનેાની ઢાળી આ દહેજ-પ્રથાને લીધે અને કાળાં નાણાંના જોરે થઈ ચૂકી છે એ કયાં અજાણ્યું છે ? ધનસંપત્તિ એકત્ર કરવાની હોડમાં ડૂબેલા સમાજ દેશહિત રાષ્ટ્રવિકાસ ચારિત્ર્યભાવના નીતિમત્તા વગેરે વગેરે સદ્ભાના વિચાર શી રીતે કરી શકે ? કાળાં નાણાંના પ્રભાવે કરીને માનવીય મૂલ્યોનું અધઃપતન, ભૌતિક ભેગ-વિલાસની મનેત્તિ અને લાંચરુશવત તથા ભ્રષ્ટાચારના કીડા રાષ્ટ્રના વિકાસરૂપી વૃક્ષને કાતરી કાતરી એને સર્વનાશ કરી રહ્યાં છે. રાષ્ટ્ર-વિકાસમાં અવરોધક એવું આવું જ ખીજુ` આનુષ'ગિક તત્ત્વ છે દાણચારી ને કરચોરી, વિદેશી ચીજ વસ્તુના મેહને વશ થઈ લોક સ્વદેશીના માત્રહ ભૂલી રહ્યાં છે તે જાણ્યેઅજાણ્યે દાÀારીને પોષી રહ્યાં છે. સુત્ર પ્રત્યેના માહ પણ એનું એક મોટું પ્રેરક બળ છે. એ સિવાય વિદેશી કાપડ ઘડિયાળા ક્રમેરા રેડિયા ટી.વી, વી,સી,આર, સેાના ચાંદી જેવી અનેકાનેક વસ્તુએ ચેરી-છૂપીથી પરદેશમાંથી લાવી દેશમાં ઘુસાડી દેવામાં આવે છે. પરિણામે દેશના આર્થિક વિકાસને ભારે ફટકો પડે છે.
કાળુ નાણું અને દાણચોરી જેવાં અવરોધક તત્ત્વો ઉપરાંત ખેદ વસ્તી-વધારા અને એને પરિણામે વધતી બેકારી પણું દેશના વિકાસનાં અવરોધક તત્ત્વ છે. દેશનાં અનેક કારખાનાં, અસ’ખ્ય ખેતરા કેટલુંય ઉત્પાદન કરે છે, છતાં વધતી જતી વસ્તી માટે એ આછું જ પડે છે. આ બધાં તત્ત્વ માનવસર્જિત અવરોધક પરિખળા છે, આપણે જ એનું સર્જન કર્યું છે, જે આપણા જ વિકાસને અવધી રહ્યાં છે.
આવું જ એક ખીજુ` માનવસર્જિત અવરાધક તત્ત્વ છે કામી એકતાને અભાવ. આપણા દેશ અનેક ધર્મ સમાજો ક્રમેાના વૈવિધ્યથી ભરપૂર છે. આપણે! સમાજ બહુરૂપી જનસમાજ છે. આપણા દેશ દુનિયાના તમામ દેશ કતાં વધુ સારે છે.
સારે જહાંસે અચ્છા હિન્દાસ્તાં હમારા... હિન્દી હૈ હદુ વતન હૈ હિન્દુસ્તાં હમારા...”
એ આપણું રાષ્ટ્રગાન જાણે કે ભૂતકાલીન ગાણુ બની ગયું છે. આપણે માત્ર હિંદુ જૈન મુસ્લિમ પારસી શીખ કે ખ્રિસ્તી જ નથી, આપણે સૌ પહેલાં ભારતીય છીએ, પછી ભીજું કાંઈ છીએ, એ આપણા રાષ્ટ્રિય આદ" કેમ ભુલાઈ ગયા? સ્વાથૅપરકસ'કુચિત દૃષ્ટિક્રાણુ, સહનશીલતાનો અભાવ અને સત્તાલાલસાએ આપણા રાષ્ટ્રમાં પ્રાદેશિક ભાવનાને બહેકાવી દીધી છે. કાશ્મીરથી ઍડ કન્યાકુમારી અને દ્વારકાથી છેક આસામ સુધી ભારતના વિસ્તાર છે, માત્ર ગુજરાત મહારાષ્ટ્ર પજાબ ખ‘ગાળ કે કર્ણાટક જ નહિ. પોતપોતાના પ્રદેશના વિકાસની સ`કુચિત મનેાવૃત્તિમાં ઘણી વાર દીદિષ્ટ ને ઉદારતાના અભાવ વરતાઈ આવે છે. પ્રાદેશિક વિકાસના નામે રાષ્ટ્રિય વિકાસનું બલિદાન શા માટે દેવાય ? આ ન સમજાય તેવી વાત છે.

Page #53

www.kobatirth.org www.kobat
કટોબર-નવેમ્બર૮૫
પથિક-રજતજયંતી અંક ઉપર્યુક્ત તમામ અવરોધક તને મૂળમાં છે રાષ્ટ્રિય અનુશાસનને અભાવ, વિવિધતામાં એક્તા સમજવાની ખામી, દીર્ધદષ્ટિની અછત, સમગ્ર ભારતીય જીવનને ચિરંજીય બનાવનારી સંજીવની જેવો પ્રભાવ રાખનાર આત્મસંયમ કે જેની આવશ્યકતા કેવળ વ્યક્તિ માટે જ નહિ, સમાજ કે પ્રદેશ માટે જ નહિ, સમગ્ર રાષ્ટ્રની ઉન્નતિ અને વિકાસ માટે છે, જે અનિવાર્ય છે. પ્રત્યેક દેશવાસી રાષ્ટ્રને સાચે નાગરિક ત્યારે જ બની શકે કે જ્યારે એ રાષ્ટ્રિય અનુશાસનના કર્તવ્ય માટે કટિબદ્ધ બની રહે, અનુશાસનની અખૂટ શક્તિના બળે કરીને જ અવરોધક તર નાબૂદ થશે અને રાષ્ટ્ર વિકાસના સોપાન પર આગળ વધીને યેય સિદ્ધ કરી શકાશે. આપણે સૌ દેશબાંધવ એકત્ર થઈને આ ભગીરથ કાર્ય સનિષ્ઠ પ્રયાસોથી પાર પાડીશું તે રાષ્ટ્ર-વિકાસની સિદ્ધિના શિખર જરૂર સર કરી શકીશું એમાં કોઈ શંકા નથી. છે. ઓસવાલ નિવાસ', શિક્ષક કોલોની, જુનાગઢ રોડ, વેરાવળ-૩૬૨ ૨૬
[ અનુસંધાન પા, ૧૬ નું ચાલુ ]
મુલતાનખાંએ મહારાણાને પૂછયું કે મને ભાલો મારનાર વીર પુરુષ કેણ હતું? મહારાણાએ પિતાની પાસે ઊભેલા કોઈ સૈનિક તરફ ઈશારો કર્યો. મુલતાનખાંએ ઈન્કાર કર્યો; એટલી વારમાં કુંવર
અમરસિંહજી પિતાજીને ઘણુ સમયથી એક જ જગ્યાએ ઉભેલા જોઈને સ્થળ પર દોડી આવ્યા. એ વખતે મહારાણાએ મુલતાનખાને કહ્યું કે આ વીર પુરુષે તમને ભાલે માર્યો હતો અને એ વીર પુરુષ મારો પાટવી કુંવર છે. આટલું સાંભળ્યા પછી મુલતાનખાના ચહેરા ઉપરથી ઉદાસીનતા દૂર થઈ ગઈ અને કહેવા લાગ્યું કે હવે મને અફસોસ નથી, કારણ કે મારું મૃત્યુ વીર પુરુષના હાથે થયું છે. મહારાણ પ્રતાપ પાસે સર્વસલામતી જઈ અમરસિંહજી ફરી યુદ્ધમાં જોડાઈ ગયા.
મહારાણાએ મુલતાનખાને પૂછયું કે તમારી કોઈ ઇચ્છા છે? મુલતાનખએ ઈશારાથી પાણી પીવાની ઈચ્છા દર્શાવી. મહારાણાની પાસે ઊભેલા પાણીની જરીવાળા સૈનિકને મહારાણાએ આજ્ઞા કરી કે મુલતાનખને પાણી પાઓ, રીનિકે ઘોડા પરથી ઊતરીને સેનાની જારીમાંથી એને ગંગાજળ પાયું. પછી તરત જ એનું મૃત્યુ થયું.
પછી ધીમે ધીમે ચડાઈ દ્વારા કાશીથલ ચૌધ બાગડ ભીમગઢ કુંભલગઢ ઉદેપુર છપન વગેરે પરગણુઓ ઉપર એક પછી એક વિજય મેળવીને ચિત્તોડગઢ સિવાય આખું મેવાડ પાછું જીતી લીધું. હાલ ચાવંડ ગામમાં એમની અંત્યેષ્ટિ સ્થાન પર મહારાણાની આરસના પથ્થરની છત્રી મેજૂદ છે. વીંછિયા-૩૬૦ ૦૫૫
વસ્તીવિસ્ફોટને ઉપાય
(સવિયા) વસ્તીવધારો હલ કરવાને દર્શાવું હેલે ઉપાય ?
સ્વતંત્રતા રાજ્યને આપે, સર્વ તણી છે એવી માંગ; જુઓ પછી એ પહેલાં જેવાં લડશે એકબીજાની સાથ,
વસ્તી તણે નીકળશે ખોડે, નથી કોઈને આવ્યું જ્ઞાન, મણિનગર, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૮
નટવરલાલ જોશી

Page #54

રાષ્ટ્ર-એકતાનું નિર્માણ
(આંતરિક એકતાના આદશ : ભ્રાતૃભાવ)
શ્રી હર્ષદ જોશી
રાષ્ટ્ર–એકતાના વિકાસની બીજી અવસ્થા સામાજિક માળખાના જ પરિવ`નરૂપ રહેલી છે, જેનાથી રાજનૈતિક અને શાસનકર્તાની એકતાનું શક્તિશાળી મહત્ત્વ દરેક કેંદ્રને માટે આપી શકાય.
આ પરિસ્થિતિની સાથે એક શક્તિશાળી પ્રતિ-બળ પણ મહત્ત્વ રૂપે જડાયેલું છે જ કે જેનાથી સ્વતતંત્રતાની જડ સમાજના વર્ગોના ક્રમથી પ્રાપ્ત થાય છે તેને પણ્ નષ્ટ કરવું જ જોઈએ. સામાન્ય રીતે સત્તા એક એવી રાજ્યકર્તા સરકારના હાથેામાં સાંપી દેવામાં આવે કે જે હંમેશાં મનસ્વી
- આપખૂદ નહિ, પશુ ક'ઈક શક્તિશાળી અવશ્ય હાય, પરંતુ આધુનિક પ્રજાત ંત્રીય વિચારા મુજબ શાસકને લૉક એવી પરિસ્થિતિમાં—સ્વરૂપમાં સ્વીકારે છે કે જ્યાંથી જ્યાંસુધી એ રાજ્યન (રાષ્ટ્રજીવન)ના નકામા–નિષ્ક્રિય તેમજ નામના જ પ્રધાન, સેવક અથવા શાસનકા માટે અનુકૂળતાવાળા કેદ્રરૂપ હાય. વાસ્તવિક રીતે નિયંત્રણુ રાખવા માટે હવે એની કાઈ જરૂરત રહી નથી, પરંતુ એમાં કાઈ અત્યુક્તિ નથી રહી, કેમકે રાષ્ટ્ર-પ્રતિરૂપના વિકાસમાં એના વિકાસ મધ્યયુગમાં થઈ ચૂકયો હતા. એક શક્તિશાળી રાખનું ઐતિહાસિક મહત્ત્વ રહ્યું છે, ત્યાં સુધી કે સ્વતંત્રતા પ્રેમી, દ્વિપક્ષીયભાવયુક્ત અને વ્યક્તિવાદી ઇંગ્લૅન્ડમાં પણુ પ્લેટજેનેટ્સ અને ટટ્યુડ રાજા એવા વાસ્તવિક અને સક્રિય કે-બિંદુ હતા. એમને અનુસરીને અને વિકાસ પામીને રાષ્ટ્ર એક દૃઢ રૂપે પરિપકવ શક્તિને પ્રાપ્ત કરી ચૂકયુ'. આવું સ્પેન જર્મની અને ઇટલીમાં બન્યું,
પર'તુ જનીની બાબતમાં કહેવાય છેઈવાના અને પીટરા વગર રશિયાનું અસ્તિત્વ ત્યાં ન હેાત, આધુનિક સમયમાં પણ હાડૈનસોલન સે જર્મનીનાં એકીકરણુ અને વિકાસ માટે જ મધ્યયુગ જેવું કાર્ય કર્યું” તેનાથી પણ જનતંત્રવાદી પ્રજાએએ એ વ્યાકુળતા અને વિસ્મયના ભાવમાં જોયું છે, કેમકે એ લેકા માટે આ પ્રકારની ઘટનાને સમજવી એ કઠિન હતું જ, એના કરતાંય એની વાસ્તવિકતા ઉપર વિશ્વાસ કરવા એ તા પુષ્કળ કઠણ હતું.
પરંતુ આપણે ભાલ્કનનાં નવાં રાષ્ટ્રોના પ્રથમ નિર્માણુયુગમાં પણ આજ આ જ વાત જોઈ શકીએ છીએ, છતાં પણ આ આવશ્યકતા હવે એટલી વાસ્તવિક રહી નથી, પરંતુ આ જાતિઓ — જ્ઞાતિએ ના અચેતનમાં આના હજુ પણ અનુભવ કરી શકાય છે.
1
આધુનિક પદ્ધતિમાં રાષ્ટ્રસ્વરૂપમાં જાપાનનું નવનિર્માણ મિકાડાએ પણ આ જ પ્રકારના કાર્યથી કર્યું”. નવ–નિર્માતાની સહજ પ્રેરણા આ આંતરિક જરૂરિયાતને પૂરી કરવા માટે એને પેાતાના અસથ એકાંતવાસમાંથી બહાર ખેં'ચી લાવી હતી.
પરંતુ રાષ્ટ્રિય વિકાસની આ આંદાલનની વિશિષ્ટ ભૂમિકા ભલે ગમે તેટલી હિતકારી હેાય છતાં પશુ એની સાથે પાછા વિનાશક રૂપમાં જ જ્ઞાતિએની આંર્તારક સ્વત ંત્રતાને એક વિરાધ રહેલ જ છે, જે આધુનિક મનેવૃત્તિના પ્રાચીન રાજત ત્રીય આપખૂદ પદ્ધતિ અને પ્રવૃત્તિઓ માટે સ્વાભાવિક, પશુ અવૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિથી અત્યંત અઉદારણીય મહતવ્ય માટે બંધનકર્તા કરે છે, કેમકે એ 'મેશાં કેંદ્રીકરણ કઠારતા એકરૂપતા, મજબૂત નિય ંત્રણૢ એક જ નિર્દેશનું કાર્ય હૈાય છે. એક જ કાનૂન, એક જ સિદ્ધાંત, એક જ સત્તાને સાર્વભૌમત્વનું રૂપ આપવાની જરૂરિયાત પૂરી કરવાની છે,
આ જ વાતને ધ્યાનમાં રાખતાં આપણે ટટ્યુડર અને સ્ટુઅર્ટ રાજયશાના પ્રજા પર રાજ્યત ંત્રીય સત્તા અને ધાર્મિક એકતા લાદવાના પ્રયત્નેને સ્પષ્ટ રૂપમાં સમજી શકીએ છીએ. એનાથી ફ્રાન્સને ધર્મ

Page #55

અકબર-નવેમ્બર૮૫ [પથિક-રજતજયંતી અંક યુદ્ધોના, સ્પેનને કેથલિક રાજ્યતંત્રીય અને ન્યાયાલય અન્વેષણને અત્યંત ખરાબ પદ્વતિય અને રશિયાને નિરશ ઝારોની આપખૂદ પદ્ધતિના રાષ્ટ્રિય ધર્મ લાવાથી પીડાવું પડયું એ આપણી સમજમાં આવે છે. ઇંગ્લેન્ડમાં આ પ્રયત્નને સફળતા ન મળી.
આ કારણથી નિશ્ચયપૂર્વક મનુષ્યના આત્માને માટે આ પદ્ધતિ અત્યાચારરૂપ છે.
આ વિકાસમાં રાજતંત્રીય રાજ્ય માનવની ધાર્મિક સ્વતંત્રતાને કચડી નાખી હતી. ફરી પાછી એને અગ્રિમ બનાવી લીધી. મહદ અંશે મિત્રતાપૂર્વક ધાર્મિક સંઘને અને એમના દૈવી અધિકારના પુરોહિત તથા ધર્મને સાંસારિક રાજ્યપદના સેવક બનાવી લીધા. એણે ખરાબ તંત્રની સ્વતંત્રતા નષ્ટ કરી નાખી. ફક્ત એમના માટે કેટલાક... અધિકાર માત્ર રાખ્યા. એમણે મધ્યમવર્ગની અને જ્ઞાતિ- - વર્ગની સ્વતંત્રતાનો નાશ કર્યો, એમની વાસ્તવિક અને સજીવ નાગરિક સ્વતંત્રતાને નાશ કરી દીધો.
આપણે આ વિશાળ ક્રાંતિકારી આદેલનનું આંતરિક ઔચિત્ય જોઈ લીધું છે. ફક્ત આપણા જ અસ્તિત્વને માટે રાષ્ટ્ર-એકતાનું નિર્માણ નહિ થઈ શકે અને ન તે ટકી રહી શકે.
એને આશય એ હોય છે કે માનવ-સમુદાયના એવા બહસ્તરીય સંગઠનનું નિર્માણ કરવાનું છે કે જેમાં સમસ્ત જ્ઞાતિ–ફક્ત વર્ગ અને વ્યક્તિ નહિ– આપણા પૂર્ણ માનવ-વિકાસની તરફ વધી શકે,
જ્યાં સુધી નિર્માણ કાર્ય માટે શ્રમ કરવો પડે. એ બહસ્તરીય વિકાસ રોકાઈ શકે છે, પરંતુ જ્યારે સમુદાયને પિતાના અસ્તિત્વપણા વિશે દઢતા થઈ જાય અને એ આંતરિક વિસ્તાર જરૂરિયાતને અનુભવ કરવા લાગે તો એનું જ રહેશે નહિ. ત્યારે એ જૂનાં બંધન તેડવા પડશે. નિર્માણનાં સાધના વિકાસમાર્ગમાં અડચણ સમજીને ત્યાગવું પડશે. ત્યારે સ્વતંત્રતા જતિ-માનવજારિને પ્રેરક શબ્દ થઈ જશે. છે. વ્યાસવાસણા (તા. કપડવંજ-૩૮૭૬૨૦) (શ્રી અરવિંદના “રાષ્ટ્ર-એકતા લેખને ભાવાનુવાદ)
સમય ચાલ્યો ગયો અને ઠેબે ચડાવીને સમય ચાલ્યો ગયો, શબ્દને પિઠળ બનાવીને સમય ચાલ્યા ગયે. હાથ ઘસતી રહી ગઈ આબોહવા સંબંધની, કત અંગૂઠો બતાવીને સમય ચાલ્યો ગયો. કેદ રસ્તે જ્યાં થયો તે બારણું ખોલી અને આભ આખુયે ગજાવીને સમય ચાલ્યા ગયે. ફૂલ જેવા રંગ ને આ ઓરડામાં બંધ હું, મહેકની ભીંતે સજાવીને સમય ચાલ્યો ગયો. વાટ સૂની રહી ગઈ ને વાવટો ફરકષા કરે, સૌ દિશાએ હચમચાવીને સમય ચાલ્યા ગયા. ડૂબકી મારી સફળ સંવેદનાના સાગરે નાવ ભાષાની કુબાવીને સમય ચાલ્યો ગયો.
પથિક પરમાર છે. શિવકૃપા સોસાયટી, કુંભારવાડ, ભાવનગર-૩૬૪૦૦૧
ત્યતાના દુહા ! સીતાપરીના વહેણમાં સુરજ ઉગેળાય, કાંઠે ડૂબી જાય હેડી નમતી વેળની. કમળ મારા ટેરવે છે ઝલમલની મૂલ,
સ્પર્શે ઉદ્દે ફૂલ ખરતાં મનની ડાળથી, દરિયા જેવી જાત ને રેતી જેવી આંખ, ફીણ ભરેલી પાંખ ચારેપા ઊડ્યા કરે. આંગણ ઊભા છાંયડે, ચકરતું એકાંત, પગરવને વૃત્તાંત વેરાઈ જાતે ધૂળમાં, બનાવ નામે ચાડિયે ધુરમસમાં ભીંજાય, અફવા હિલોળાય આલાલીલા વાવરે. પીળા પમરખ પાંદડે લૂમેઝૂમે ઝાડ, દંતકથાના પહાડ પાડે પડઘા પાદરે..
અ૯પ ત્રિવેદી અમૃતવેલ-૩૬૪ ૨૯૦, વાયાઃ મહુવા (બંદર)
(જિ. ભાવનગર)

Page #56

જે પડકારોના ભારતીય સંસ્કૃતિ આજે સામના કરે છે
, પ્રિથમાળા શાહ
‘સ’સ્કૃતિ' શબ્દ માનવસમાજની સ્થિતિને ખ્યાલ આપે છે, જેને આપણે ‘સુધરેલા’ ‘ઊં’ચા’ ‘સભ્ય' વગેરે વિશેષણેાથી વિભૂષિત કરીએ છીએ, દેશદેશના આચાર ભિન્ન હૈાવાથી સુધારવાની ભાવના પશુ ભિન્ત રહે છે, તેથી પશુ આ ભિન્નતા સ`બ'ધી ઊંડાણથી જોવાય તે એમાં અંતર્યંત એકતા અવશ્ય હેાય છે. ભિન્નતા માત્ર બાહ્ય છે, આંતરિક નથી, સંસ્કૃતિનાં મૂળ તત્ત્વ બધા દેશેામાં એક જ હાય છે. દેશકાલ પ્રમાણે બાહ્ય સ્વરૂપમાં અંતર હાય એ સ્વાભાવિક છે.
પ્રાચીન ભારતવર્ષમાં શારીરિક માનસિક અને આત્મિક શક્તિના વિકાસને માનવજીવનનું ધ્યેય માનવા માં આવતું હતું, ધર્મ અર્થ કામ અને મેક્ષ વગેરેની પ્રાપ્તિ માટે મનુષ્યને જીવતા રહેવું જોઈએ, પરંતુ વીસમી સદીમાં કૃત્રિમતાએ માનવસમુદાય ઉપર પૂરી અધિકાર જમાવ્યા છે. દેવી સપત્તિને બદલે આસુરી સપત્તિનું સામ્રાજ્ય છવાઈ ગયું છે. સ્વાર્થનું પ્રભુત્વ જણાય છે. પ્રત્યેક વાત ધનના ત્રાજવે તાળાય છે. ધનવાન તા વિદ્રાન કુળવાન જ્ઞાનવાન મનાય છે. ધનથી વિશ્વવિદ્યાલયેાની મેાટી મેટી પદવી પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. ટૂં"કમાં, જેની પાસે ધન છે તે સુસ'સ્કૃત મનાય છે. પ્રકૃતિનાં રહસ્ય સમજીને એ જ્ઞાનને ઉપયાગ એકબીજાના નાશ કરવામાં થાય છે. પાશ્ચાત્ય જગત પણ પોતાને સુસંસ્કૃત અને પોતાની સસ્કૃતિને આદર્શ સસ્કૃતિ માનવામાં ખચકાતું નથી.
ઔદ્યોગિક ક્રાંતિને કારણે મનુષ્યની શક્તિની જગ્યાએ યત્રાની શક્તિએ સ્થાન લીધું. યંત્રયુગના પ્રાદુર્ભાવને કારણે ભારતીય સમાજની સંપૂર્ણ વ્યવસ્થા બદલાઈ ગઈ, સમાજમાં અનેક વિષમતા ઉત્પન્ન થઈ. એની સૌ-પ્રથમ અસર પેશાક ઉપર પડી: એના અને પુરુષના પોશાકા, એના પેશઢામાં સાડી ચણિયા એઢામાંથી ટૂંકાં કન્ફ્રોક અને ખેલમેટમ પહેરાવા લાગ્યાં. છોકરા જેવા પાશાક અને ટૂંકા વાળ થવા લાગ્યા. પુરુષાના પોશાકમાં ખેતીને ખલે પેન્ટ દાખલ થયાં.
વાડુંનામાં મેટર-સાઇકલ મેટર–ગાડી સ્કૂટર વગેરે દાખલ થયાં. એને જ કારણે શાકમાં પરિવર્તન આવ્યું, કારણુ કે સ્ત્રીઓ આવાં વાહનના ઉપયાગ કરતી થઈ. રમતગમત ક્ષેત્રે મર્દાનગીની રમતો ક્રિકેટ જેવામાં સ્ત્રીએના પ્રવેશે પુરુષ જેવાં કપડાં પહેરતી સ્ત્રીને કરી. ભારતીય સંસ્કૃતિ “એડજસ્ટમેન્ટ''—બાંધછેડની સંસ્કૃતિ છે. આપણી જીવનરીતિ એ પ્રકારની થઈ ગઈ છે કે માજીસ હમેશાં બાંધછોડ કરવા તૈયાર હાય છે અને પેાતાના રૂઢિગત વિચારા સાથે સમાધાન કરી લે છે. બંગાળી કવિ ચંદ્રસેન હિંદુની વ્યાખ્યા આપતાં કહે છે કે ‘હિંદુ એ કે જે ભારતમાં અને બંને પક્ષે ભારતીય માબાપથી જન્મ્યા હોય અને જેણે પોતાની જ્ઞાતિના રિવાજોને માન આપીને સ્વીકાર્યા હાય.' પ્રાચીન સમયના મુખ્ય ચાર વર્ણોને બદલે અનેક જ્ઞાતિઓ આજે આપણે જોઈએ છીએ. ઊતરતી જ્ઞાતિના ક્રાઈ સભ્ય પાણી કે ખારાક આપે તા ઉચ્ચ જ્ઞાતિને એને સ્વીકાર કરવાની મનાઈ હૈાય છે. એવી જ રીતે પોતાની જ્ઞાતિ બહાર લગ્ન પણ અશકય બને છે, આજે આ લગ્નવ્યવસ્થા બારતીય સ`સ્કૃતિને માટે પડકારરૂપ છે. અત્યારે ભારતીય સંસ્કૃતિમાં જ્ઞાતિપ્રથા અભૂતપૂર્વ છે કે જેનાં કેટલાંક બંધનોને કારણે ધાર્મિક અને બીજા હક્કોથી લેાકાના સમુદાયને વ`ચિત રાખવામાં આવે છે. આવી સ’સ્થામાં દરેક વ્યક્તિનું સ્થાન તેમ માત્મા નિશ્રિત હેાય છે. દરેક પેાતાની સેવા સમાજને આપતું હેાય છે. એ જુદાં જુદાં જૂથા સાથે મૈત્રીસંબધ ધરાવે છતાં પણ ખારાક-પાણી અને લગ્નનાં સંબધ (રાટી-મેટા-વહેવાર) એવાં લાક એકબીજા' સાથે બાંધતાં નથી. પોતાની શ્રદ્ધા-માન્યતાને જાળવવાનું એમને માટે મહત્ત્વનું છે તેથી એ જૂથા વચ્ચેના અંતરની ખાઈ વધતી જાય છે; જેમકે હરિનાં, અસ્પૃશ્યતા એવી ઘર કરી ગઈ

Page #57

૭૨]
ઍકટોબર-નવેમ્બર ૨૫ [પથિક-રજતજયંતી એક છે કે એને કાઢવાનો પ્રયત્ન પણ સરકારી કાયદા દ્વારા પાર પાડી શકતું નથી. દરેક વર્ગ સમાજને એક ભાગ છે તેનાથી વિવિધતામાં એકતા જણાય છે. દરેકનું સ્થાન ભારતીય ફિલસૂફી પ્રમાણે કર્મથી નક્કી થયેલું છે. એમની મેક્ષની માન્યતા ધર્મના સિદ્ધાંતને આભારી છે. સમગ્ર ધર્મ નિયમ ફરજ ગુણ વ્યવથા કાયદા અને જીવનના આદર્શોમાં સમાયેલ છે.
ખોરાક માટેના નિયમ વધુ કડક હતા. ખોરાક માણસના ગુણ-સારા કે બેટા ઉપર આધાર રાખે છે, ઉપરાંત માણસનાં સ્વાસધ્ધ ચારિત્ર્ય સ્વભાવ વગેરે ઉપર પણ અસર કરે છે. “અન્ન તેવો ઓડકાર' તેથી ખેરાકને મુખ્ય ત્રણ વિભાગમાં વહેંચી દેવામાં આવે છે. સાત્ત્વિક ખોરાક બુદ્ધિને વિકસાવે છે, રાજસ ધી અને “રેસ્ટલેસ' કરે છે, તામસ માણસને આળસુ અને મંદ કરે છે, ' લગ્ન પિતાની જ્ઞાતિમાં હોય તે જ ધાર્મિક-પવિત્ર, એને જ કાયદાને લાભ મળે. શ્રીમંત હોય કે ગમે તે પ્રકારની આર્થિક સ્થિતિ હોય કે ગમે તે ધર્મ પાળનાર હૈય, પણ એને માટે લગ્નના બંધન તે ખરાં જ, રૂઢિચુસ્ત એ પણ પિતાની જ્ઞાતિ બહાર લગ્ન કરવાની મનાઈ કરવા છતાં પણ નિષેધ ગણકાર્યા વગર આંતરજ્ઞાતીય લગ્ન થતાં જાય છે.
આપણી સંસ્કૃતિ બાંધછોડમાં માનનારી છે તેથી પોતાના વ્યવસાય માટે પરદેશ ગયાં હોય કે ભણવા ગયાં હોય અને ત્યાં સ્થિર થયાં હોય તે પણ, બંને સંસ્કૃતિમાં ખેંચાણ માનસિક રીતે થતું હેય તે પણ પોતાની ભારતીય સંસ્કૃતિને ભૂલતાં નથી કે મૂકતાં નથી. ભારતીય જ્યાં જાય ત્યાં પિતાનાં ભાષા ખોરાક ધમ લગ્ન પિશાક વગેરેને ભૂલતાં નથી. કામ પર જાય ત્યારે કામને અનુકુળ વસ્ત્ર પહેરે, પરંતુ ઘેર આવે ત્યારે એ વસ્ત્રોને તિલાંજલિ આપીને પિતાને (સ્વદેશી) પિશાક પહેરે ત્યારે એને મનથી હા થા. ક્યારેક એવું બનતું હૈય છે કે પિતાને ભારતીય પોશાક ઘરમાં ના પહેર, પણ લગ્ન પ્રસંગે, કેટલીક મિજમાનીએ કે સમારંભમાં હાજરી આપતી વખતે અચૂક પિતાના અલંકાર અને પિતાને દેશી પોશાક પહેરવાનો આગ્રહ રાખે. ઘરમાં પિતાની ભાષાને ઉપયોગ વાતચીતમાં કરતાં હોય છે. પોતાનાં બાળકને દેશની લિપિ ન આવડી હેય તે એમને માટે હવે ભજન કીર્તન વગેરે રોમન લિપિમાં છપાય છે. પિતે નવા મકાનમાં કે ફ્લેટમાં રહેવા જાય, નવી નોકરી કે નો વ્યવસાય શરૂ કરવાનું હોય કે જન્મદિવસ ઊજવવાને હોય તે પણ પિતાની સંસ્કૃતિની રૂઢિગત-પરંપરાગત પ્રણાલીને જ અનુસરે છે. એ વખતે જરૂરી ધાર્મિક વિધિ કરવામાં આવે છે. ઘરના એક ખૂણામાં આરસ સુખડ કે હાથીદાંતની દેવની મૂર્તિઓ-કૃષ્ણ શિવ સરસ્વતી ગણેશ વગેરેની મતિઓ મૂકવામાં આવે છે. રોજ સવારે ત્યાં ધૂપસળી કરવામાં આવે છે. જ્યાં હિંદુઓની સંખ્યા વધારે હોય ત્યાં મંદિર પણ બંધાવે છે. એ રીતે પોતાના ધર્મનું સ્મરણ કરે છે. આ ઉપરાંત રોજિંદા જીવનનું મહત્ત્વ એ રઈ. ભારતીય રસોઈ ઘણે સમય માગી લે છે તે પણ પોતાના રોજિંદા વ્યવસાય સાથે ભારતીય સ્ત્રીઓ પિતાના સ્વાદ અને શાખ પ્રમાણે ભારતીય વાનગીઓને સ્વાદ માણે છે. જુદા જુદા પ્રસંગની મિજબાનીઓ, લગ્નપ્રસંગ, રાષ્ટ્રિય તહેવાર કે માત્ર સંમેલનમાં તે ભારતીય વાનગીઓ ખાસ પીરસવામાં આવે છે.
લગ્ન-સંસ્કારનું મહત્વ જીવનમાં ઘણું છે. પરદેશમાં રહેવા છતાં પણ પિતાની પુત્રવધૂ અમુક સંસ્કારવાળી અથત ભારતીય સંસ્કારવાળી હવાને આગ્રહ રખાય છે. પિતાની પુત્રીને પાશ્ચાત્ય ઢબે કેળવી હોય તોપણ પુત્રવધૂ તે ભારતીય સંસ્કારવાળી જ જોઈએ, અર્થાત્ સંયુક્ત કુટુંબને અપનાવે તેવી, ઘર અને રસોડું સંભાળે તેવી હેવી જોઈએ.

Page #58

પથિક રજતજયંતી અકે
આ
બર-નવેમ્બર-૫
[૫૭
છે તેથી કામ ન કરી શકે તે પણ શું ? સાસુ-સસરાની સેવા કરવી એ શું વહુની ફરજ નથી? સાવિત્રીએ સત્યવાનનાં આંધળાં મા-બાપની સેવા કરી હતી. માતાની સેવા કરે, નાના ભાઈને ભણાવવાની ફરજ બજાવે અને નેકરીમાં પ્રામાણિક રહીને સાદાઈથી સંતોષી જીવન ગુજારવા ઈચ્છે તેવા પતિને માટે તારે ગર્વ લેવો જોઈએ, બેટા ! બીજાની દેખાદેખી કરવાને કંઈ અર્થ નથી. તારે તે તારા પતિને એની ફરજ બજાવે એમાં પૂર સાથ-સહકાર આપવો જોઈએ, એને બદલે તું એનાથી ઝઘડીને અહીં ચાલી આવી એ બહુ ખોટું થયું છે. ચાલ, હું અત્યારે જ તારી સાથે તમારે ઘેર આવું છું, સાસુ-સસરાની સેવા કરે અને મા-બાપ તથા શ્વશુર બંને કુળની આબરૂ વધારે તેને જ કુળ-વધૂ કહી શકાય. પિતાના ગુણોથી એ ગૃહલક્ષ્મી બની બંને કુળને ઉદ્ધાર કરે છે. શ્વશુરગૃહે ગુરવર્ગની સેવા કરવાની મહારાજ જનકે પુત્રી સીતાને તથા મહર્ષિ ક પિતાની પાલિતા પુત્રી શકુંતલાને સાસરે વિદાય આપતી વખતે અમૂલ્ય શિખામણ આપી હતી એ આપણે આર્યધર્મ છે, આપણે સંસ્કાર વારસે છે. પતિનું શ્રેય ઈ છે તથા એ ગરીબ બેકાર કે બીમાર હોય તો પણ એને હિંમત આપે તથા જરૂર પડયે પરિશ્રમ કરીને, પિતે કમાઈને પણ પતિ તથા સાસુ-સસરા વગેરે આશ્રિતોને પોષે તે સાચી ગૃહ-લક્ષમી કહેવાય. ભૂતકલમાં આપણી ઘણી બહેનેએ એ પ્રમાણે કર્યું છે.”
લક્ષમીદાસ માલતીને લઈને એને સાસરે પહોંચ્યા અને ત્યાં સંતોકબાની માફી માગીને તથા દીકરીને પતિની સાચી અધગના તથા સહધર્મચારિણી બની રહેવાની શિખામણ આપીને, સમજવીને પછી ત્યાંથી વિદાય થયા.
ઠે. ગંગાબજાર, અંજાર-૩૭૦ ૧૧૦ (કચ્છ) કયાંથી પડે? વહેમનું આકાશ પણ તૂટી પડે, મારે વિરહના દવમાં સળગવાનું હોય છે સાવ હળવી યાદ પણ ભારી પડે. ને દિલને મીણ જેમ પીગળવાનું હોય છે! પત્ર પડછાયો બનીને ઘૂઘવે, હું રણની વચ્ચે ફૂલ ઉગાડી શકું છું, પણ આ ગઝલમાં અર્થ થઈ આવી પડે. વાદળને કહી દે એને વરસવાનું હોય છે ! લાગણીની એટ પણ આવી જશે, તારે નહીં તે વાયુ તણા આગમન વડે આ વરસતાં આંસુ ક્યાંથી પડે?
મારા તે બારણાને ખખડવાનું હોય છે ! કોણ સમજે વિરહને આ સમય, એ હે ભલેને પ્રેમનું, પણ જો અપૂર્ણ છે વેદનાના જામ જે ફૂટી પડે? . તે એવા પાત્રને તે છલકવાનું હોય છે ! યાદની છે આ સતરંગી વાદળી, લેકે જુએ ને એવી રીતે મળવું છે તને, આ સમયની જાળથી છૂટી પડે. રસ્તો બતાવ, ક્યાંથી નીકળવાનું હોય છે. કુસુમ બી. ભગત
દિલીપ સી. પરીખ સરદાર પટેલ રોડ, ટેલિસ્ટારની બાજુમાં, ૨૧, શ્યામસદન, એફ રોડ, ૮૫ મરીન ડ્રાઈવ, બીલીમોરા-૩૯૬૩૨૧
મુંબઈ-૪૦૦ ૨૦ આપણું અર્થતંત્ર
(સયા) વસ્તુઓ મળતી'તી પહેલાં, અત્યારે પણ એય મળે, છતાં મોંઘવારીને લીધે ભાવ આપવા ચા પડે; આથી સિકકા ને કેરું છાપવા તણું ખર્ચ વધ્યું,
અર્થતંત્ર વિકસાવ્યું એવું મૂઠી ભરી ? લે થે. મણિનગર-અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૮
નટવરલાલ જોશી

Page #59

દંપતી પાસે કરાવેલી સામાસામી શિક્ષા હાસ્યવાર્તા]
શ્રી. નટવરલાલ શંકરલાલ જોશી
અમદાવાદમાં અનામત-વિરોધી આંદેલન લાંબું ચાલ્યું. આમાં અસામાજિક તત્તએ કોમી રમખાણ શરૂ કર્યું. તેમણે ભયંકર રૂપ લીધું, સેંકડો દુકાને લૂંટી ને બાળી. સેંડે મકાને લુટ્યાં ને બાળ્યાં ને કેટલાંયની હૃદયદ્રાવક હિંસા કરી. સરકારે કયુ નાખે, પણ પોલીસ તેફાનને પહોંચી શકી નહિ આથી એને લકર બેલાવવું પડયું. હવે કયુ(સંચારબંધી)નું નિયંત્રણ લશ્કરના હાથમાં આવ્યું અને આપણે જાણીએ છીએ કે લશ્કરી રોનિકે જડ હોય છે. એ સહેજ પણ એમાં ચમપેશી ચલાવી ન લે.
શહેરમાં આવી સ્થિતિ હતી. બજારે બે ધ હતાં. ઓફિસ બંધ હતી. રસ્તા સુમસામ હતા. કેક પાસવાળા જ જ દેખાય. એને પણ ભય લાગતે એવામાં એક દંપતીને સહેલ કરવાની ઇચ્છા થઈ, કયુ વખતે શહેરની શી સ્થિતિ હોય છે એ જાણવાની ઈચ્છા થઈ. એ ખરેખર સંશોધનશીલ હેવાં જોઈએ. રોજ ફરવા જનારાને કર્યું યુને લીધે ઘરમાં ભરાઈ રહેવું ગમે ? આથી એમણે સ્કૂટર ઉપર બહાર જવાનું વિચાર્યું.
હવે પુરુષ પાસે પાસ હતો, સ્ત્રી પાસે નહેતો, પણ સ્ત્રી બુદ્ધિશાળી હતી. એણે એના પતિને કહ્યું કે “તમારી પાસે પાસ છે એટલે ચાલશે. પત્ની પતિની અર્ધાગિની ગણાય છે ને શાસ્ત્રમાં પતિ પત્નીને એક ગયાં છે માટે તમારા પાસેથી આપણે બેઉ જઈ શકીશું, કઈ રોકશે નહિ. આપણે તે ઘેડું ફરવા જઈએ છીએ, ઓછા કઈ ગુને કરવા જઈએ છીએ ? ક યુવાળા કંઈ એટલું ન સમજે કે પુરુષ સ્ત્રીને સાથે લઈ ગુને કરવા નીકળતું હશે? માટે ગભરાશો નહિં, કશો વાંધો નહિ આવે. ખરે કહું તે તમારી પાસ જોયા પછી મને સ્ત્રી જોઈ મારે પાસ માગશે જ નહિ.” પુરુષને પત્નીની દલીલ ગળે ઊતરી ને તાનમાં આવી જઈ એને પાછળ બેસાડી બહાર જવા નીકળે.
રસ્તે એઓ થોડા ળ્યાં હશે ત્યાં લશ્કરી સૈનિકે એમને પડકાર્યો ને રોકયાં. પુરુષે પાસ બતાવ્યા. પત્ની શાંત રહી. સાનકે પત્ની પાસે પાસ માગ્યો, પણ હેય તે બતાવે ને ? સૈનિકે કહ્યું : “એ ના ચાલે. શિક્ષા થશે.' સ્ત્રી ઢીલી પડી છતાં કહ્યું : “અમે પતિ પત્ની છીએ અને એક સમું માંદું છે તેને જોવા જઈએ છીએ; ગુ કરવાની કોઈ ઇરછા નથી. સૌનિકે કહ્યું : “એ ન ચાલે. શિક્ષા સહન કરવી પડશે.’ પુરુષે સૈનિકને સમજાવ્યા, પણ એણે માન્યું નહિ પાછાં પણ જવા ન દીધાં. સ્ત્રીએ સૈનિક પલળે તેમ ધીમી અને મીઠી વાણીથી આજીજી કરી : “ભાઈ, હું કંઈ ગુને કરવાની છું? સ્ત્રીને કઈ શિક્ષા કરતા નથી, જવા દે છે. મારા કહેવાથી એ તૈયાર થવા માટે મને બહેન ગણી જવા દે. હું તમારો આભાર ભૂલીશ નહિ.' પણ સૈનિક એક બે ન થયો, થાય તો સૈનિક શાને ?
સ્ત્રીએ ઘણું કાલાવાલા કર્યા, પણ એણે માન્યું નહિ ને શિક્ષા જાહેર કરી કે “બેઉએ એકબીજને જોરથી ધેલ મારવી.” દંપતી તે શિક્ષા સાંભળીને આભો બની ગયાં. એમને થયું કે આ જડ માણસ માનવાને નથી. છતાં મારે કહેવું જોઈએ કે એમના સદ્દભાગે આ લશ્કરી સિપાઈ શિક્ષામાં બીજાઓ જે કર નહિ, પણ રંગીલે નીકળે. ઘણા સૈનિકે એ પાસ વગરનાંને ત્યારે શિક્ષા કરી છે. અરે ! પાસવાળાને પણ ઝૂડી નાખ્યા છે. આ સૈનિકે પણ ધાર્યું હેત તે બેઉને સખત શિક્ષા કરી હેત, પણ એ રમૂજી નીકળે ને કેઈની કલ્પનામાં પણ ન આવે તેવી આ દંપતીને શિક્ષા કરી. એને આવી શિક્ષા જોવાને લહાવો લે હશે. એ સૈનિક ભલે હોય, એણે જીવનની રસિકતા ગુમાવી નહતી. અંદરથી એ કૌતુકપ્રિય રંગીલે જીવ હતો, એણે દંપતીને વિલંબ કર્યા વિના શિક્ષાને અમલ કરવાનું કહ્યું,

Page #60

પથિક રજતજયંતી અંક] કોબર-નવેમ્બર ૮૫
[ ૫૯ દંપતીએ જોયું કે આ માણસ જ છે ને માનવાને નથી, અથી શિક્ષાને અમલ કરવાનો વિચાર કર્યો. પુરુષે વહાલ બતાવતે હેય એમ ધીમેથી પત્નીને ગાલ ઉપર ટપલી મારી, સૈનિકે એ માન્ય ન રાખી. એણે કહ્યું : “જોરથી લગાવે, નહિ તે અહીંથી જવાશે નહિ.” આથી પુરુષને નછૂટકે જોરથી ધેલ લગાવવી પડી. ઘેલથી સ્ત્રીનું મોટું ફરી ગયું ને ગાલ લાલ થઈ ગયો, આવી છે વખત છે એણે પહેલાં ગુસ્સે થઈને એને મારીય હાય, પણ સહેલ કરવા નીકળ્યાં હોય ત્યારે જાહેર રસ્તા ઉપર તે આ પહેલા જ પ્રસંગ હશે. પત્નીને કહેલ ભારે પડી ગઈ. હવે એ તે પુરુષને ધેલ મારવાની હતી. એણે પણ વહાલ કરતી હોય એમ પુરુષને ટપલી મારી બે ધાર્યું કે સૈનિક માની જશે, પણ સેનિક રંગમાં આવ્યું હતું, એ જોરથી ધેલ મારવાનું કહ્યું કે પત્નીએ ન-છૂટકે પુરુષને તમારો મારો પડયો. પત્નીના તમાચાને પુરપ માટે આ પ્રથમ પ્રસંગ હશે. આપણા સમાજમાં આવું ખાસ બનતું નથી, પણ કઈ ભાયડાછાપ સ્ત્રી પુરુષને સાચે તમાએ મારી પણ લે, આવી સામાસામાં શિક્ષા કરાવ્યા પછી સૈનિકે બેઉને જવા દીધાં. એને જોવાની ખરી મજા પડી હશે. દંપતીએ પણ સૈનિક સિવાય સૂમસામ રસ્તા ઉપર બીજા કેઈએ આ સજા જોઈ નથી એથી મન વાળી ત્યાંથી લાલ ગાલે ચાલતી પકડી ને ઘેર આવતાં રહ્યાં ને એકબીજાની સામું જોઈ રહ્યાં.
બિચારા પુરુષને પત્નીની ધલ ખાવી પડી એ એના જીવનને એક કડ અનુભવ ગણાય. એને થતું કે હશે કે સ્ત્રીનું કહ્યું માની હું શું કરવા બહાર જવા તૈયાર થયો? ને થશે તે બીજી કઈ નહિ ને પત્નીની
લની શિક્ષા સહન કરવાની આવી ? સૈનિકને આ સૂઝયું ?' એણે એને મનમાં કેટલીય ગાળે ભાંડી હશે, પણ એણે આવો વિષાદ કરવાની જરૂર નથી. ખરા પ્રેમી તે પ્રેયસીને સ્પર્શ ઈચ્છતા હોય છે, અવુિં થતાં ખુશ થતો હોય છે, અહેભાગ્ય ગણતા હોય છે, એ સ્પર્શ પછી શરીર અડવાથી થાય કે રેલ વાગવાથી થાય. ઘેલમાંય પ્રિયાને કેમલ કરાંબુજને સ્પર્શ તે છે ને? અલબત્ત, એમાં ગુસ્સે હેલે છે, પણ ગુસ્સાથીય પ્રેમ પ્રદર્શિત થઈ શકે છે. સંસ્કૃતમાં નાયક નાયિકાની ધેલ તો શું, tતાપાદતલાહતિ–એવી ભાતની પણ ઝંખના કરતે હેય છે. એય કયાં છે? એનાથી પણ એ ખુશ
તે હોય છે માટે હે જવાન ! તું પત્નીની છેલથી ખેદ પામીશ નહિ. આ ઘેલમાં ગુરૂને અભાવ પણ છે. એણે એમ સ્વેચ્છાથી નહિ, પણ રૌનિકના દબાણથી મારી છે. આવી ધલ તારે કમને ખાવી ડી એને પ્રિયાને કોમલ સ્પર્શ ગણી મનમાં લાવીશ નહિ. એમ છતાં જ્યારે જ્યારે આ પ્રસંગ તને દિ આવે ને ખેદ થાય ત્યારે ત્યારે ઉપર્યુક્ત સંસ્કૃતના નાયકની પ્રિયાની વતની ઝંખના યાદ કરીશ
એ દૂર થઈ જશે, ૧૪, અંબિકાકુંજ સોસાયટી, મણિનગર, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૮
ઊલટસૂલટી જમાને
( સવૈયા) કાપડ કરતાં સિલાઈ મોંઘી, ઘડાઈ માંથી ચાંદીથી, નારગીથી લખું છું, ધાતુ મેંઘી સિક્કાથી; દાકતર કરતાં દવા જ મેંઘી, અનાજ કરતાં મોંઘુ કઠોળ,
ઊલટાસલટી થયે જમાને ? માણસ કરતાં મે વેટ, ણનગર, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૮
નટવરલાલ જોશી

Page #61

રાવણદહન [માર્મિક પ્રહસન]
શ્રી રમેશ જોશી
નગરના કહેવાતા લેકનેતાઓ ભેગા થયા. દરેકની વાતમાં બસ એક જ બળા હતા....
“અરર...આ દેશનું શું થવા બેઠું છે ? જ્યાં જુઓ ત્યાં ભ્રષ્ટાચાર, અપહરણ-ખૂન-લૂંટ, લાંચ રુશવત દેશમાં અનિષ્ટ તોએ માઝા મૂકી છે. સીધી રીતે જીવનાર માનવી માટે છતર દિવસે દિવસે દેહ્યલું બનતું જાય છે.
આને કોઈ ઉપાય . કિપાય તે બીજે છે હેઈ શકે ? દેશમાંથી અનિષ્ટને નાશ થાય એ જ એક માત્ર ઉપાય દેખાય છે.....
આજે તે દેશભરમાં અનિષ્ટ તત્તના નાશના પ્રતીકરૂપે વિજયાદશમીને દિવસે રાવણરૂપી અનિષ્ટને બાળવાને કાર્યક્રમ જોરશોરથી થઈ રહ્યો છે. આપણે પણ આપણા નગરમાં રાવણદહનને કાર્યક્રમ જો જ જોઈએ.
ચર્ચાવિચારણાને અંતે નકકી થયું કે નગરના ચોકમાં રાવણનું જંગી પૂતળું ઉભું કરીને એને બાળવું અને દેશનાં-નગરનાં દુષ્ટ તત્તવોને ચેતવણી આપવી કે જે અનીતિ નહિ છોડો તે તમારી પણ પ્રજા આવી દશા કરશે.
નિર્ણય લેવાઈ ગયે નગરના ચોકમાં પચીસ ફૂટ ઊંચે રાવણ ઊભો કરે એને માટે ફંડ ફાળ પણ એ જ સમયે તેંધાઈ ગયા.
સવાલ એ ઊભું થયું કે રાવણદહન કેના હાથે કરાવવું “આપણું પેલા પ્રધાન પાસે જ આ વિધિ કરાવીએ.” કોકે આંગળી ચીંધી.
“એ પ્રધાન ! દિહીની ફાઈવસ્ટાર હોટેલમાં કોકની બૈરી સાથે ઝડપાયા હતા તે !! વિશેષ એના હાથે રાવણદહન ?” વિરોધપક્ષને એક નેતા બરાડી ઊઠશે.
રાવણદહનને કાર્યકમ પ્રધાનના હાથે જ થાય એ આગ્રહ શા માટે ?” કઈક ઉદ્દામે સવાલ કર્યો
“શાંતિ શાંતિ...શાંતિ.... ભાઈઓ ! શાંતિ રાખો.” ટોળે વળેલા લોકનેતાઓમાંથી કેક મવાળ મોવડી બેલવા ઉભે થયે.
“સત્તા આગળ શણુપણ ખેડું...આ બધું, આપણે આજે સત્તા પરના પક્ષને વિરોધ કરીએ છીએ પણ આપણે પણ સત્તા માટે જ બાડિયાં ભરીએ છીએ ને ? ભાઈનું કહેવું સાચું છે...સત્તા વિના પ્રજાની સેવા થાય જ નહિ. આજે એ લેકે સત્તા પર છે, કાલે કદાચ આપણે પણ ખુરશીમાં બેસીએ. એટલે આવા કાર્યક્રમ તે ખુરશી ઉપર બેઠેલાના હાથે જ શોભે અને એમાં જ સમારંભનું ગૌરવ છે જળવાય.” કેક મધ્યમમાગી એ વાતને તેડ કાઢો.
ઉગ્ર વિરોધ અને લાંબી જીભાજોડી પછી નક્કી થયું કે રાવણદહનને કાર્યક્રમ એ પ્રધાન સાહેબ શુભ (!) હસ્તે જ જવે.
વિજયાદશમી આવી પહોંચી, કાર્યકરોમાંય ચેથા વર્ગના કાર્યકરોએ નગરના વિશાળ મેદાન પચીસ ફૂટ ઊંચે રાવણ ખડે પણ કરી દીધું. આખાય નગરના કહેવાતા સંભાવિતો અને નેતાઓ નિમંત્રણ તેમ વિનંતીઓ પહેચી ચૂકી હતી.
રાવણદહનને કાર્યક્રમ રાતના બરાબર નવ વાગ્યે નક્કી થયું હતું. પ્રધાન સાહેબે ડીક આ

Page #62

પથિક-રજતજય'તી અ*ક ]
આકટોબર-નવેઆર/૮૫
[ ૬૧
કાની સાથે રાવણદહન કરવાનું સ્વીકાર્યું હતું. દહન કર્યાં પછી પાત થાડુંક પ્રજાજોગ પ્રવચન કરશે એમ પણું સૂચન કર્યું" હતું.
વણદહનના કાર્યક્રમનું ટાણું આવી પહેાંચ્યું, મેદાનમાં ટાળે વળેલા લોક-આગેવાના તેમ નગરની પ્રજા માટી સંખ્યામાં ભેગી થઈ હતી અને ભેગા થયેલા લાકા અને સમાર બના આયેાજકા પેલા પ્રધાનસાહેબનો કાગને ડાળે રાહ જોઈ રહ્યા હતા.
પ્રધાનસાહેબને લાખ કામ ને હાર ઉપાધિએક હાય. દરેક વાતમાં સમયસર આવે તા તા પછી એ પ્રધાન શેના? પ્રધાનસાહેબ એમની મેટરમાં સ્થળ ઉપર નિર્ધારિત સમય કરતાં અર્ધો કલાક મેડા પધાર્યા. યાજા એમને સત્કારવા સામે દોડયા, ગૌભીર મેઢું રાખીને પ્રધાનસાહેબ એક મહિલા સમાજસેવિકા સાથે મેાટરમાંથી બહાર નીકળ્યા. ટાળે વળેલા લેાકેા પ્રધાનસાહેબના આ લફરાથી અજાણ્યા નહોતા.
નગરનું મેદાન નિમત્રિતા અને વણાતાં પ્રજાજનેાથી ખીચેખીય ભરાઈ ગયું હતું, કાર્યક્રમની શરૂઆત રાવણુહનથી થવાની હતી. આયોજકોએ પ્રધાનશ્રીના શુભ હસ્ત(!)માં તેલમાં ઝખોળેલા કાકડા પકડાવ્યા, પ્રધાનશ્રી રાવણના પૂતળા તરફ આગળ વધ્યા. ત્યાં તા વાતાવરણને ખળભળાવી મૂકે તેવા અવાજ આવ્યા,
“થાભા.”
2ળે વળેલા લેકા એકાએક આવેલા અવાજથી ચમકથા...આવા પવિત્ર કાને કાણુ અટકાવી રહ્યું છે એ જોવા આજુબાજુ અધારામાં ધ્યાનથી જોવા માંડયા.
ત્યાં તા ફરીથી અવાજ આવ્યો :
“તમારે રાવણને ભાળવા છે ને? હુ રાવણ પોતે ખેલી રહ્યો છું... મને બાળતાં પહેલાં હું થોડાક ” પ્રશ્ન પૂછવા માગુ` છું...પહેલાં એના જવાબ આપે, પછી ખુશીથી તમે મારા પ્રતીકને બાળા” આશ્ચર્યથી અવાકૂ બનેલા લેાક રાવણના પૂતળા સામે તાકી રહ્યાં.
મેટલ, ભાઈ રાવણુ ! તારે જે પૂછ્યું હેાય તે પૂછી નાખ, ફ્રાંસીએ ચડાવતાં પહેલાં અમે ગુનેગારની પણુ અ ંતિમ ઇચ્છા પૂછતા આવ્યા છીએ...ખાલ, તારી ઈચ્છા શી છે ?” ટાળામાં ઊભેલા આયોજકામાંથી કાર્ક હિંમત કરીને સવાલ કર્યો.
“તમારે આ દેશમાંથી દુષ્ટ તત્ત્વાના નાશ કરવેા છે ને ?' રાવણે સહજ પ્રશ્ન કર્યો. એકવે! સવાલ ! !'
“તમે રામાયણુના ખરાખર અભ્યાસ કર્યો છે ?'' રાવણે હવે લેાકટાળાને પૂછવા માંડયું “લે, કર વાત; અહીં બળ આપ્યુ. રામાયણ વાંચવાનો નવરાશ જ તે છે ? ઠીક છે, સતા કથાકાર કયારેક રામપારાયણ કરે ત્યારે એ ઘડી બેઠાં હાઈએ એટલે થેકડીધણી વાતા કાને પડી જાય, વળા’” લા–આગેવાને ગણગણાટ કરી ઊઠયા.
“રામ જેવા રામે મને દુષ્ટ માન્ય નથી અને તમે મને મહાદુષ્ટ ગણાવી રહ્યા છે! એનું મને આશ્ચય થાય છે...ઠીક છે. મારા પહેલા સવાલ છે: મારી લંકા સેનાની હતી અને મારી પ્રજા ડાઈ વાતે દુઃખી નોતી.' એ વાત સ્વીકારી છે! ને ??’
રામાયણમાં લખ્યું છે એટલે ખાટું તે ડાય જ નહિ ને? સેાનામાં આાટની પ્રશ્નને વારુ કઈ વાત દુઃખ હૈાય ?'
હું જ્ઞાતી અને વિદ્વાન હતા એ જણીને રામે રામેશ્વરની પ્રતિષ્ઠા મારે હાથે કરાવી મારા આશીર્વાદ યાચ્યા હતા એ તા તમે જાણા છે ને ?” રાવણે ખીજો સવાલ કર્યાં.

Page #63

૧૨]
આકટોબર-નવેમ્બર/૮૫
[પશ્ચિક-રજતજય′તી અફ
અલ્યા! તું બ્રાહ્મણકુળમાં જન્મેલા એટલે રામે તને ખાલાવેલી એમાં વળી તે નવું શું કર્યું ? આ બધુંયે અમે રામાયણમાં સાંભળ્યું છે, વાંચ્યું છે, હવે એ વાતનું પીંજણ અત્યારે શા માટે કરે છે ?" પ્રધાનસાહેબ હવે આકળા ને ઉતાવળા બન્યા હતા.
બસ, હવે ત્રીજો ને છેલ્લા એક સવાલ છે.” રાવણે જરા પણ ધીરજ ગુમાવ્યા વિના સવાલ કયેર્યાં. “રામના બાણે હું વીંધાયા...મારા અંતિમ શ્વાસ ચાલતા હતા ત્યારે રામે રાજનીતિ શીખવા માટે લક્ષ્મણને મારી પાસે માકલ્યા હતા એ તમે જાણે છે! ”
“જો, ભાઈ રાવણ ! તારી લંકા સેાનાની હતી...પ્રજા દુ:ખી નહોતી...તું જ્ઞાની અને વિદ્વાન હતા.. રાજનીતિને અચ્છા જાણુાકાર હતા. આ બધીયે વાત રામાયણમાં અમે વાંચી છે...અને રામાયણમાં લખાઇ છે એટલે સાચી હશે જ એ પણ અમને કબૂલ છે...”
“તા પછી તમે મને દુષ્ટ કઈ રીતે ગણા છે ?” લેક-આગેવાનેાના ખેલને વચ્ચે જ અટકાવતાં રાવણુ બૂમ પાડી ગયો.
“તારા જેવા ખીજો દુષ્ટ અને ગણવેશ ? સીતામાતાનું તેં હરણ કર્યું ... અલ્યા | ખીજી ઈ સ્ત્રીને ઉપાડી ગયા હૈાત તા આં રામાયણ ઊભી ન થાત ને ?”
“એટલે કે સીતાને સ્થાને અન્ય કાઈ સ્ત્રીનું હરણ કર્યું હેત તા વાંધા નહાતા, એમ જ ને ?” રાવણની આ પડપૂથી લેક-આગેવાનો અને પ્રધાનશ્રી અકળાયા હતા એટલે હાથવગે ઝટ જવાબ આપી દીધું! :
“અહી* તા દર ત્રીજે દિવસે કઈકનાં ખૈરાંને લેકા ઉપાડી જાય છે અને બળાત્કાર પણ થતા જ જ રહે છે, કેટલાંનું ધ્યાન રાખીએ? અમારે બીજું કાંઈ કામ હશે કે નહિ ?”
“ઠીક...મને મહાદુષ્ટ ગણીને તમે બધાં મને ખાળવા ભેગાં મળ્યાં છે! તા ભલે, પણુ...' “શું પશુ...પણ કર્યાં કરે છે? હજુ શું ખાકી રહ્યું છે ?’
યાદ રાખેા, રાવણને મારવા માટે રામે અવતાર લીધા હતા, એક વચન, એક બાણુ અને એક પત્નીવ્રતની મર્યાદા સ્વીકારનાર મર્યાદાપુરુષાત્તમ રામ જ રાવણને હણી શકે છે...તમારામાંથી જેણે એ વ્રત પાળ્યું હોય તે જ મને આગ ચાંપે...'’
રાવણની વાત સાંભળીને અકળાયેલા પ્રધાનશ્રીએ હાથમાંથી કાકડા ફેંકી દીધા અને ટાળે વળેલાં લેકા તરફ ગુસ્સાથી ખેલી ઊઠયા :
“તમે બધા છાસવારે બૂમા પાડા છે. તે કે સત્તા ઉપર લાલચુ...ભ્રષ્ટાચારી ને અનીતિમાન માણસા ખેસી ગયા છે...તાલ્યા, હવે તમે સતવાદીના દીકરા હૈ! તે ચાંપે! આ રાવણને આગ” ખેાલતા મેાલતા પ્રધાનશ્રી સાથે આવેલાં મહિલા કાયકરના હાથ ઝાલીને પોતાની મેટરમાં ગાઠવાઈ ગયા.
મેટર ઊપડી ગઈ...અને ટાળે વળેલા પેલા કહેવાતા આગેવાને પણ અંધારાનું આયુ' શોધીને પાછે પગે રવાના થઈ ગયા.
અને ત્યાં ! રાવણુ ખડખડાટ હસી પડચોઃ “માળા ! રામનું મહેરું પહેરીને રાવણુ દહન કરવા નીકળ્યા છે !! રાવણુ એમને કાંઈ મરતા હશે ?!!''
અને ત્યારે વગર નિમ ંત્રણે રાવણુદહનના તમાસે જોવા ટાળે વળેલી પેલી અબૂધ પ્રશ્ન અંધારામાં શ્રદ્ધાથી અંતર માંડીતે બેસી રહી હતી... કયાંકથી રામ આવશે અને રાવણના નાશ થશે જ થશે.” ૩. ૫/૩, હિમાલયા પાર્ક, ઉસ્માનપુરા, અમદાવાદ-૩૮૦૦૧૪

Page #64

સમ્યક વિકાસ
છે. પ્રવીણચંદ્ર પરીખ
માણસ માત્ર આગળ ધપવા, પ્રગતિ કરવા વિકાસ સાધવા ઝંખે છે. ઘણી વાર સાંભળીએ છીએ કે “આગળ ધપ’ ‘સ્થિર ન રહો” “કદમ ઉઠાવો', ત્યારે ઘડીભર આપણને જેશ ચડે છે, પણ પછી મુંઝવણ થાય છે કે કઈ દિશામાં આ બધું કરવું !
એક બાબત સ્પષ્ટ છે કે પ્રકૃતિનાં બળ આ વિશ્વમાં કશું સ્થિર રહેવા દેતા નથી. જે ન વધે તે પાછળ હઠે કે બાજુએ ખસે, પણ ગતિ કર્યા વગર તે રહી શકે જ નહિ. આથી જ જગતભરના વિચારકે સૈકાઓથી આગળ ધપવા, પ્રગતિ કરવા, વિકાસ સાધવા પ્રેરતા રહ્યા છે. જર્મન વિદ્વાન ગથેનું વિધાન છે કે પ્રકૃતિ પિતાનાં ઉન્નતિ અને વિકાસમાં થોભવાનું જાગુતી નથી, પોતાનો અભિશાપ પ્રત્યેક અકર્મયતા ઉપર ઉતારે છે. ડિકન્સે લખ્યું છે કે સમયને પિકાર માણસને આગળ વધવા લલકારે છે. વિવેકાનંદે તે વિકાસને જીવન અને સંકેચને મૃત્યુ કહેલ છે.
અહીં પ્રશ્ન એ થાય છે કે વિકાસ કઈ દિશામાં કરો. અલબત્ત, આપણે ક્યાંક તે આગળ ધપી રહ્યાં છીએ, પણ શું એ જ દિશામાં આગળ ધપવાનું છે ? પૈસા મેળવવાની પાછળ પડયાં હાઈએ તે શું ત્યાં જ પ્રગતિ કરવી? વિલાસમાં રાચતાં હોઈએ તે શું ત્યાં જ વિકાસ સાધવો? સમજ વિનાની કાળી મજૂરી કરતાં હોઈએ તે શું એમાં જ મંડયા રહેવું ? કઈ પણ સમજદાર મનુષ્ય કહેશે કે આગળ વધવાને અર્થ તે આ નથી જ, આમ છતાં ચારે બાજુ જેવા તે આમ જ મળે છે.
આ સ્થિતિમાં બહાર નીકળવા અને વિકાસના સાચા રસ્તે પ્રયાણ કરવા માટે પ્રત્યેક મનુષ્ય સહુ પ્રથમ વિકાસ માટે પિતાની શક્તિ અને મર્યાદાઓને અનુલક્ષીને પિતાનું નિશાન નક્કી કરી લેવું જોઈએ. એક વાર એ નકકી થઈ જતાં એને મેળવવાની ઝંખના જાગશે. બહુ દૂરનું નિશાન નક્કી કરવાની જરૂર નથી, જે વસ્તુ બીજાની નજરે જોઈ શકાય તે વસ્તુ પર લક્ષ કેન્દ્રિત કરવામાં ડહાપણ નથી. જેવી હોય તેવી, આપણી આંખે જ આપણને રસ્તો બતાવવાની છે, એટલે મનની નજર પહેરો તેટલું જ નિશાન નકકી કરવું જોઈએ.
નિશાન રાખવું વધુ ને વધુ સારા થવાનું, સજજન બનવાનું, બીજાને કંઈ ઉપયોગી થઈ છૂટવાનું. આને જ ભગવાન ગૌતમ બુદ્ધે “સમ્યફ પ્રયત્ન કહ્યો છે. સમ્યફ પ્રયત્ન એટલે આપણામાં જે બૂરાઈઓ ન આવી હોય તે ન આવે એ પ્રયત્ન, જે બૂરાઈઓ આવી હોય તેને દૂર કરવા પ્રયત્ન, જે સદગુણે ન આવ્યા હોય તેઓને લાવવા પ્રયત્ન અને જે સદૂર આવ્યા હોય તેઓને વધારીને પૂર્ણતાએ લઈ જવાનો પ્રયત્ન, “આગળ ધપે “પ્રગતિ કરો’ ‘વિકાસ સાધો' એવું કહેવાને અર્થ આ જ છે કે સને વિકસાવવાને સમ્યફ પ્રયત્ન કરવામાં આવે.
આપણા પોતાના અને બીજાના જીવનનું નિરીક્ષણ કરીશું તો જણાશે કે મૂળમાં સદ્દગુણો હતા, પરંતુ બેદરકારી અને પ્રલેભનેમાં ખેંચાવાને લઈને જ આપણે સમ્યફ દિશામાં વિકાસ કરી શક્યાં નથી અને જીવન જહાજ ગમે તે દિશામાં ઘસડાઈ ગયું છે. વસ્તુતઃ આત્મનિરીક્ષણ કરવાની આપણી સાચી સ્થિતિને આપણે જાણી શકીએ. કામ કરવાની આપણી શક્તિ પ્રતિદિન અને પ્રતિવર્ષ વધી છે કે ઘટી છે? આરોગ્યની શી સ્થિતિ છે ? જ્ઞાન અને માહિતીની મૂડીમાં કેટલી વૃદ્ધિ થઈ છે? સમાજ અને દેશ માટે કંઈક કરી છૂટવાની ભાવના જાગેલી તે વિકસી છે કે સુઈ ગઈ છે? નિર્દોષ આનંદ પામવા તરફનું વલણ વધ્યું છે કે ઘટયું છે ? આવા સવાલ આપણી જાતને પૂછીને આપણી સ્થિતિ જાણી શકીએ.

Page #65

$૪]
આકટોબર-નવેમ્બર/૮૫
[પશ્ચિક-રજતજય′તી 'કે
આટલું થતાં આગળ વધવાને માર્ગ નક્કી કરી શકાય. કેાઈ સંત મહાત્મા મહાકવિ કે રાજપુરુષ અગર મહાન કલાકાર બનવા જેવાં ઊંચાં નિશાન સર કરવામાં કદાચ સફળ ન થવાય અને માર્ગમાં મૂંઝાઈ જવાય, પણ સારું માણસ બનવામાં અને જે ક્ષેત્રમાં આપણી શક્તિ ખીલી શકે તેવા ક્ષેત્રમાં થોડાંક પત્રલાં પણ આગળ ધપવાના આદર્શીને સિદ્ધ કરવામાં કાઈ વાંધો ન આવે. આપણી દિષ્ટ અને શક્તિની મર્યાદામાં રહીને જ વિકાસને પંથે આગળ ધપવાથી પછીનાં લક્ષ્ય તા આપે।આપ પ્રાપ્ત થશે. પહેલું કામ પથ નક્કી કરવાનું છે અને બીજુ કામ એ દિશામાં સમ્યક્ પ્રયત્ન કરવાનું છે.
અલબત્ત, આત્મસથમ વિના સમ્યક્ પ્રયત્ન સિદ્ધ થવાના નથી. ગુરુદેવ ટાગરે યથાર્થ જ કહ્યું છે કે સ*વમથી જ વિકાસ થાય છે. ઝાડને મૂળાએ જમીન સાથે જકડી રાખ્યું છે એટલે જ ઝાડ ઊંચે જાય છે અને ફળફૂલથી શાભાયમાન બને છે, ઝાડ જો કહેશે કે આ મૂળનાં બંધન શા માટે ? મને ઊંચે ઊડવા છે,” તા શું ઝાડ ઘેઘૂર ગંભીર કે ભરાવદાર થશે ખરું? એ સુકાઈ જશે. એ બાંધેલું છે એટલે જ ઊંચે વધે છે. નદીતે બંને બાજુ કિનારાનું બંધન છે એટલે જ એને ગતિ છે, ઊંડાઈ છે.. સિતારને તાર ખાંધેલા છે. એટલે જ એ તાર દિવ્ય સંગીત સભળાવે છે. સયમ વિના વિકાસ નથી, સયમ વિના સુસ'સ્કૃતિ નથી.
ઠે. એ/પ, શીલ ઍપાર્ટમેન્ટ્સ, મીરાંબિકા માર્ગ, નારણપુરા, અમદાવાદ-૩૮૦૦૧૩
સ્વજન-પ્રેમ
સ્વજનપ્રેમના ખેલ હુયને સાતા આપે, સ્વજનપ્રેમના બેલ સર્વ સ ંતાપે કાપે. સ્વજનપ્રેમના ખાલ પત્રમાંયે કે પ્યારા, શબ્દાશમાં એ જ બધા સૌથી છે ન્યારા ભલે કાઈ દર્દી શબ્દ દેશના વ્યક્ત ન થાયે, મૌન મહીં નીતરતા મીઠા નેહ જણાયે; અરે ! શબ્દ ટાંચા, હૈયાના ભાવ શું કરું? હેઠે આવી છલકે, ઊડતા તેય એ રહે...
પ્રા વાસુદેવ વિ. પાઠક ‘વાઘ’
૬૬/૩૫૪, સરસ્વતી નગર
અમદાવાદ-૩૮૦૦૧૫
દિવાળી
[સ્ત્રગ્ધરા]
આવી આજે ાિળી,
ગૃહ ગૃહ પ્રગટી દીપમાલા નિરાળી, આછેરા જ્યાત તેજે
તિમિર નીતરતું આભ દીધું. ઉનળી;
અસીધા હાય
હું જ મારાથી મને જુદો જણાતા, ના વાતા ક્યાંય એ રસ્તા જણાતા, ભીડ લાગી છે. અજમ વાતાવરણની, ક!' અનાગત હેરમાં વસતા જણાતા. દોડમાં હું પશુ મને આંબી શકું ના, હાઉ' પાસે તે છતાં આધે! જણાતા. રામામે જિં દગી-ભડકે ઊઠે છે, કાળમૂકે એ ચલમ-ગાંજો જણાતા. એક ચર્ચા છે. હજી મારા વિશેની, અર્થ સીધા હાય ને ઊલટો જણાતા. અહમદ મકરાણી
ઠે. બગસરાવાળા પ્લેટ, ઉપલેટા-૩૬૦૪૯૦
જ્યાં જ્યાં દાસે વસેલાં
છલ મદ અસૂયા-દીપ, એને પ્રજાળી, રંગોળી વૃત્તિ સી
કિરણ-કુમકુમે પૂરો ત્યાં રૂપાળી,
ચુભાઈ દેવાણી
ઠે. બજારમાં, માધવપુર (ઘેડ)-૩૬૨૨૩૦

Page #66

રાષ્ટ્રવિકાસમાં અવરોધક તત્ત્વ
આચાર્યા શ્રીમતી અવિદ્યાબહેન મ. મહેતા
ભારતીય જનતાનાં અહિંસક તથા હિંસક આંદોલનૈના અને અસખ્ય શહીદોની શહાદતના પરિણામે ભારતભૂમિ ગુલામીની જ જીરામાંથી મુક્ત થઈ. ૧૫ મી ઑગસ્ટ, ૧૯૪૭ના રાજ આપણા દેશ આઝાદ થયા, આપણે સ્વતંત્ર થયાં, ભારતીય જનતા મુક્તિનેા શ્વાસ લેવા લાગી, પણ...
',
આ સ્વતંત્રતતા ધ્રુવી, 1ની ? પ્રત્યેક દેશવાસી ઉન્નત મનુષ્ય તરીકે મુક્ત રૂપે છઠ્ઠી શકે એવી અપેક્ષા આ સ્વતંત્રતા—આઝાદી પાસેથી રાખવામાં આવે એ સાવ સ્વાભાવિક છે. જે કાઈ પ્રશુ દેશવાસી પેાતાના અંગત સ્વાર્થ માટે, હિત માટે વિચાર કરે ને એ મુજબ જ વર્તે તેમજ પેાતાનાં અન્ય દેશવાસીઓના હિતની દરકાર ન કરે તા એ સ્વતંત્રતાની મર્યાદાનું ઉલ્લંધન કરે છે એમ પશુ ચાક્કસ કહી શકાય, એટલે કે સમગ્ર દેશવાશીઓનું કલ્યાણ થાય, ભાખા દેશને—રાષ્ટ્રના સમુચિત વિકાસ થાય એવું વાતાવરણુ તૈયાર કરવાનું કામ સ્વત ંત્ર દેશમાં જ થઇ શકે ને ? એનું જ નામ આઝાદી સ્વતંત્રતા યા મુક્તિ, આવી તક આપણુને ૧૯૪૭ માં સાંપડી.
સ્વતંત્રતાના અતી ચર્ચા કરતાં મને એક ઘટના યાદ આવે છે, સ્વત ંત્ર દેશની એક મહિલાએ આઝાદીના અર્થ પાતાની બુદ્ધિમતિ પ્રમાણે કર્યું : કાઈ પશુ જાતની રાકટોક વિના મન ફાર્મે તેમ કરવાનું. એક દિવસ એ પેાતાના ઘેરથી બહાર નીકળા, ખજારમાં ખરીદી કરવા માટે શહેરના રાજમાની પગથી પર એ ચાલતી જતી હતી, ચાલતાં અચાનક એ અટકી ગઈ : પગથી પર ઊભી રહીને એ રાજમાગ પર પસાર થતાં ખટારા મેટ) સાઇકલ રિકશાએ જેવાં અનેક ઝડપી ગતિશીલ વાહનાની વણથંભી વણાર જોતી જ રહી, અચાનક એના મનમાં વિચાર આવ્યો કે જો આ બધાંય વાહન અને એ ચલાવનાર, એમાં બેસનાર લેાકા રસ્તા વચ્ચે જ પસાર થતાં હાય ! મારે જ શું કામ આ પગથી પર ચાલવું જોઈએ ? હું પણ એક સ્ત્રતંત્ર વ્યક્તિ છું, જ્યાં મન થાય ત્યાં ચાલી શકું. ખસ, મનમાં તરંગ આવવાની જ વાર હતી. તરત જ પગથી છેડીને સડકની વચ્ચે એ ચાલવા લાગી. ચારે બાજુથી વાહનાનો દોડધામમાં એ અટવાઈ ગઈ. પેાતાની જાતને બચાવવાની ધણીયે મથામણુ પછી આખરે એ એક સાઈકલ-સવાર સાથે અથડાઈ પડી, બિયારા સાઇકલ-સવાર હાંફળા ફાંફળા થઈ ગયે.. એ પેાતે પણ પડી ગયેલા, પણ એને હુ વાગ્યું નહેતું. એણે પહેલાં પેલી મહિલાને ભેઠી કરી, હાથ ઝાલી પગથી તરફ દારી ગયેા. અચાનક ભટકાઈને પડી જવાથી એને થાડું વાગેલું, પશુ એ તે ખૂમાબૂમ કરી ઊઠી, બિચારા સાઇલ-સવારને કેટલીય ગાળા સ ંભળાવી દીધી : ‘‘જુએ તા ખરા ! જાણે એના બાપના રસ્તા હોય એમ સાઇકલ ચલાવે છે! આંખા પર ડાબલા જેવાં મેટાં ચશ્માં ચડાવ્યાં છે, પણ આંધળા જ લાગે છે! રસ્તા પર ચાલતું માશુસ એને દેખાતું જ નથી...” પેલા સાઇકલ-સવાર આ બધું સાંભળી રહ્યો હતા. આખરે એણે પૂછ્યું: “પણુ, માજી ! તમે પગથી પર ચાલવાને બદલે સડકની વચ્ચે વચ્ચે શું કામ ચાલતાં હતાં ? આટલાં બધાં વાહને)ની ભીડમાં તમે અટવાઈ જુએ એમાં શી નવાઈ ?' આટલું સાંભળતાં વેંત એ ફરી છ ંછેડાઈ શકી “કેમ? હું શું કામ પગથી પર ચાલું ! તું કાણુ છે મને એવું કહેનારા? હું સ્વતંત્ર દેશની નાગરિક છું. મન કવિ ત્યાં ચાલું એમાં તારું શું · જાય છે? ” ભાજી ! તમારી વાત તે! સાચી કે તમે સ્વતંત્ર છે, નાગરિક છે, પણ આપણી સ્વતંત્રતાનીચે એક મર્યાદા હામ ને ?”
આમ આ ધટના સ્વતંત્રતાને વાસ્તવિક અથ સમજાવી જાય છે. આઝાદીની આવી મનેવૃત્તિના શિકાર જે આપણા દેશમાં ઘણાંય લાક થઈ પડેલાં છે ને? આપણા દેશના ખેંધારણમાં અપાયેલ

Page #67

ક્ટોબર-નવેમ્બર-૫
રજતજયંતી અ'
સ્વતંત્ર નાગરિના મૂળભૂત અધિકાર અંગે મનમાન્યા અર્થ તારવી સ્વાથી કે પોતાનું જ હિત સાધવાના કેવા અને કેટલા પ્રયાસ કરે છે એ આજકાલ કયાં અજાણ્યું છે? રાષ્ટ્રવિકાસમાં સૌથી પહેલું અવરોધક તત્તવ આ જ છે એમ કહેવાની જરૂર ખરી કે?
ખરેખર તે સ્વાધીનતા મળ્યા બાદ આપણે દેશનું નવનિર્માણ કરવાનું હતું, વિકાસની કેડીએ પર આગળ વધવાનું હતું, નવીન જીવનમૂલ્યની સ્થાપના કરવાની હતી, અખિલ વિશ્વમાં એક આદર્શ રાષ્ટ્રના નમૂના-રૂપે આપણું દેશને રજૂ કરીને આપણી પ્રતિષ્ઠા વધારવાની હતી, વળી બીજી બાજુ, દેશના કરોડે બાંધને સુખ શાંતિ સમૃદ્ધિ અને આઝાદી આપવાની હતી, દેશને ઔદ્યોગિક વિકાસ સાધવાનો હતે. આવાં ભગીરથ કાર્યો માટે દેશની જનતાએ કઠોર પરિશ્રમ કર જ રહ્યો, સુવ્યવસ્થિત આયોજન વિચારી સમગ્ર દેશનાં ઉપલબ્ધ સાધનને ઉપગ કરી રહ્યો જ, આ ધ્યેય પ્રાપ્ત કરવા માટે જ દેશના વડાપ્રધાન સ્વ. પંડિત જવાહરલાલ નહેરુજી “આરામ હરામ હૈ'નું સૂત્ર આપી પોતે અવિરત કાર્ય કરતા રહ્યા ને દેશવાસીઓને એવી પ્રેરણા આપતા રહ્યા. આમ છતાંય આજે એનાં પરિણામોને વિચાર કરતાં વિકાસની ગતિ અતિ મંદ અને નિરાશાજનક લાગે છે. આપણા સનિષ્ઠ પ્રયાસ અને અવિરત પરિશ્રમ છતાંયે આજે દેશની જનતા વિક્ષુબ્ધ વિચલિત ત્રસ્ત ક્ષધિત અને પીડિત છે. ૩૮ વર્ષની આઝાદી પછીયે અસંખ્ય લેકે બેકારીના ખપ્પરમાં હોમાઈ રહ્યાં છે. કથા જવું અને શું કરવું એ સવાલ મંઝવી રહ્યો છે. આમ કેમ? આટલાં વર્ષોની આઝાદી પણ આપણે ધ્યેયસિદ્ધિની ભઝિલે કેમ પહેચી શક્યાં નથી ? આવા પ્રશ્નોના ઉત્તર પણ કયાં અજાણ્યા છે? આપણે સૌ એ તથ્ય જાણીએ જ છીએ કે દેશને ત્રણ ચાર વિદેશી આક્રમણને સામને કરે પડ્યો છે, અરે ! એટલું જ નહિ, પણ કેટલીયે કુદરતી આફત–દુષ્કાળ પૂર વાવાઝેડાં ધરતીકંપ વગેરે વગેરે પણ દેશના વિકાસમાં અવરોધરૂપ બની ચુકેલ છે, પરંતુ આ ઉપરાંત વધુ દુઃખની વાત તે એ છે કે ઉપર્યુક્ત પ્રાકૃતિક પ્રકેપે ઉપરાંત આપણને આપણા દ્વારા જ સર્જાયેલ અનેક સમસ્યાઓને સામને પણ કરે પડે છે; જેમકે દેશવ્યાપી અનીતિ ભ્રષ્ટાચાર દાણચેરી, અનિયંત્રિત વસ્તીવધારે, સંકુચિત પ્રાદેશિક મનોવૃત્તિ, કામચોરી, કર્તવ્ય-ફરજપાલનમાં નિષ્ઠાને અભાવ અને અંગત સ્વાર્થ ખાતર દેશદ્રોહી બનવાની તત્પરતા, આવાં અનેક તર્વ રાષ્ટ્રના વિકાસમાં અવરોધક પરિબળરૂપે કામ કરતાં હોય ત્યારે દેશના સર્વાગી વિકાસ અને સમુન્નતિ ક્યાંથી થાય?
સંક્ષેપમાં, દરેક નાગરિક દ્વારા પોતાની ફરજનું નિષ્ઠાપૂર્વક પાલન ન થાય તે રાષ્ટ્રને વિકાસ પણ ન થાય એ હકીકત છે ને? દેશમાં કેટલાંક એવાં સંકુચિત મને કૃતિવાળાં તત્વ પણ છે કે જે રાષ્ટ્રવિકાસમાં નડતરરૂપ બની રહ્યાં છે અને દેશવાસીઓમાં પરસ્પર હેલ ઈર્ષ્યા અને વેરઝેરની લાગણીઓ ઉશ્કરી રહ્યાં છે. આવાં પરિબળની સંકુચિત ભી સ્વાથી દેશદ્રોહી મનવૃત્તિ અને કાર્યપદ્ધતિ દેશના રાષ્ટ્રવ્યાપી વિકાસમાં સૌથી મોટું અવરોધક તવ છે.
આવું જ એક બીજું મોટું અવરોધક પરિબળ છે દાણચોરી કાળાં–બજાર અને બેનામી નાણાનું. આજે દેશનું કઈ પણ શહેર આ રોગથી ભાગ્યેજ મુક્ત હશે, ખૂણે ખૂણે એને ચેપ પ્રસરી ગયો છે. બજારોમાં મેધવારી વધારવામાં આ તને હિસ્સો નાનોસૂને નથી. દેશની જનતા મોંઘવારીની નાગચૂડ તેમ ભાવવધારાના વિષચક્રમાં એવી તે ફસાઈ–અટવાઈ ગઈ છે કે એમાંથી છૂટવાને કેઈ આરો કે કેઈ ઉપાય દેખાતું જ નથી. સરકારે અનેક પ્રયાસ કરે છે, પણ એ ભાગ્યે જ સફળ થાય છે. ઘણી વાર તે એવા પ્રયાસનું વળી ઊલટું જ પરિણામ આવે છે.
વધુ ધન કમાઈ લેવાની અને અનર્ગળ સંપત્તિ જમા કરવાની મનવૃત્તિ પણ માઝા મૂકી રહી છે, જેને કારણે બજારમાં સામાન્ય જરૂરિયાતની ચીજ-વસ્તુઓની અછત વરતાય છે, જોકે આ અછત

Page #68

અધિક રજતજયંતી અકી
એબર-નવેમ્બર-૫ કાચી નથી, કૃત્રિમ બનાવટી અથવા વેપારી ચાલબાજી જ છે. વધારે નાણાં ખર્ચવાની તૈયારી જો બતાવાય તે આવી અછત ક્યાંય નડે એમ નથી, પણ એનાથી દેશની સામાન્ય જનતાની હાડમારીઓ
વધતી જ જાય છે. આમ સંગ્રહખોરી, કાળાં બજાર, બેનામી નાણું એ સમાજનાં સમાનતા નીતિમત્તા, યાય શાંતિ વગેરેને ભાગ લે છે. દેશનાં સામાજિક જીવન અને આર્થિક માળખા પર આને ભારે સૂર પ્રભાવ પડી રહ્યો છે. રાષ્ટ્રના વિકાસમાં અવરોધક આવાં તત્વ કેમ કરીને દૂર થઈ શકે?
આ કાળાં નાણાંને જ પ્રભાવ સામાજિક પ્રથાઓ પર પણ દેખાઈ આવે છે. દહેજની પ્રથા મેનું એક ઉદાહરણ છે. કેટલીય નવવધૂઓનાં અરમાનેની હેળા આ દહેજ-પ્રથાને લીધે અને કાળાં HIણના જોરે થઈ ચૂકી છે એ કથા અજાણ્યું છે? ધનસંપતિ એકત્ર કરવાની હોડમાં ડૂબેલ સમાજ
શહિત રાષ્ટ્રવિકાસ યારિભાવના નીતિમત્તા વગેરે વગેરે સગુણેને વિચાર શી રીતે કરી શકે? કાળાં 1ણુના પ્રભાવે કરીને માનવીય મૂલ્યોનું અધઃપતન, ભૌતિક ભોગ-વિલાસની મનવૃત્તિ અને લાંચરુશવત થા ભ્રષ્ટાચારના કીડા રાષ્ટ્રના વિકાસરૂપી વૃક્ષને કોતરી કેતરી એને સર્વનાશ કરી રહ્યાં છે.
રાષ્ટ્ર-વિકાસમાં અવરોધક એવું આવું જ બીજુ આનુષંગિક તત્વ છે દાણચોરી ને કરચોરી. વદેશી ચીજ વસ્તુઓના મેહને વશ થઈ લે રવદેશીને આગ્રહ ભૂલી રહ્યાં છે ને જાયેઅજાણે રણચારીને પેલી રહ્યાં છે. સુવર્ણ પ્રત્યેને મેહ પણ એનું એક મોટું પ્રેરક બળ છે. એ સિવાય વિદેશી
પડ ઘડિયાળ કેમેરા રેડિયો ટી.વી, વી.સી.આર, સોના ચાંદી જેવી અનેકાનેક વસ્તુઓ ચોરી-છૂપીથી રિદેશમાંથી લાવી દેશમાં ઘુસાડી દેવામાં આવે છે. પરિણામે દેશના આર્થિક વિકાસને ભારે ટકો પડે છે,
કાળુ નાણું અને દાણચોરી જેવાં અવરોધક તો ઉપરાંત બેહદ વસ્તી વધારો અને એને પરિણામે વધતી બેકારી પણ દેશના વિકાસનાં અવરોધક તત્વ છે. દેશનાં અનેક કારખાનાં, અસંખ્ય ખેતર કેટલુંય ઉપાદન કરે છે, છતાં વધતી જતી વસ્તી માટે એ ઓછું જ પડે છે. આ બધાં તત્વ માનવમર્જિત અવરોધક પરિબળે છે. આપણે જ એનું સર્જન કર્યું છે, જે આપણા જ વિકાસને વિરોધી રહ્યાં છે.
આવું જ એક બીજું માનવસર્જિત અવરોધક તત્વ છે કેમી એકતાને અભાવઆપણો દેશ અનેક ધર્મો સમાજે કમેના વિધ્યથી ભરપૂર છે. આપણે સમાજ બહુરૂપી જનસમાજ છે. આપણે શ દુનિયાના તમામ દેશ કરતાં વધુ સારે છે.
“સારે જહાં સે અચ્છા હિન્દોસ્તાં હમારા,
હિન્દી હૈ હમ, વતન હૈ હિન્દોસ્તાં હમારા...” કે આપણું રાષ્ટ્રગાન જાણે કે ભૂતકાલીન ગાણું બની ગયું છે. આપણે માત્ર હિંદુ જૈન મુસ્લિમ પારસી શીખ કે ખ્રિસ્તી જ નથી, આપણે સૌ પહેલાં ભારતીય છીએ, પછી બીજું કાંઈ છીએ, એ આપણે ષ્ટ્રિય આદર્શ કેમ ભુલાઈ ગયે ? સ્વાર્થ પરક સંકુચિત દષ્ટિકેણ, સહનશીલતાને અભાવ અને તાલાલસાએ આપણા રાષ્ટ્રમાં પ્રાદેશિક ભાવનાને બહેકાવી દીધી છે. કાશ્મીરથી છેઠ કન્યાકુમારી અને રિકાથી છેક આસામ સુધી ભારતને વિસ્તાર છે, માત્ર ગુજરાત મહારાષ્ટ્ર પંજાબ બંગાળ કે કર્ણાટક ? નહિ. પિતાપિતાના પ્રદેશને વિકાસની સંકુચિત મનોવૃત્તિમાં ઘણી વાર દીર્ધદષ્ટિ ને ઉદારતાનો અભાવ વરતાઈ આવે છે. પ્રાદેશિક વિકાસના નામે રાષ્ટ્રિય વિકાસનું બલિદાન શા માટે દેવાય? આ ના મજાય તેવી વાત છે.

Page #69

૬]
આકટોબર-નવેમ્બ૨/૮૫
પથિક-રજતજય‘તી અફ
ઉપર્યુંક્ત તમામ અવરાધક તત્ત્વોના મૂળમાં છે રાષ્ટ્રિય અનુશાસનના અભાવ, વિવિધતામાં એકતા સમજવાની ખામી, દીર્ઘદષ્ટિની અછત. સમગ્ર ભારતીય જીવનને ચિરય અનાવનારી સજીવની જે પ્રભાવ રાખનાર આત્મસયમ કે જેની આવશ્યકતા કેવળ વ્યક્તિ માટે જ નહિ, સમાજ કે પ્રદેશ માટે જ નહિં, સમગ્ર રાષ્ટ્રની ઉન્નતિ અને વિકાસ માટે છે, જે અનિવાય છે, પ્રત્યેક દેશવાસી રાષ્ટ્રનો સાચો નાગરિક ત્યારે જ છની શકે કે જ્યારે એ રાષ્ટ્રિય અનુશાસનના કર્તવ્ય માટે કટિંદ્ર બની રહે, અનુશાસનની અખૂટ શક્તિના બળે કરીને જ અવરાધક તવા નાબૂદ થશે અને રાષ્ટ્ર વિકાસના સેાપાન પર આગળ વધીને ધ્યેય સિદ્ધ કરી શકાશે. આપણે સૌ દેશબાંધવ એકત્ર થઈને આ ભગીરથ કા" સન્નિષ્ઠ પ્રયાસોથી પાર પાડીશું તેા રાષ્ટ્ર-વિકાસની સિદ્ધિનાં શિખર જરૂર સર કરી શકીશું એમાં કાઈ શંકા નથી.
૩.‘ સવાલ નિત્રાસ', શિક્ષક કોલોની, જુનાગઢ સડ, વેરાવળ-૩૬૨ ૨૬૬
[ અનુસ’ધાન પા, ૧૬નું ચાલુ ]
એ
મુલતાનખાંએ મહારાણાને પૂછ્યું કે મને ભાલે મારનાર વીર પુરુષ ક્રાણુ હતા ? મહારાણાએ પેાતાની પાસે ઊભેલા કાઈ સૈનિક તરફ ઇશારા કર્યા. મુલતાનખાંએ ઇન્કાર કર્યા; એટલી વારમાં કુંવર અમરસિંહજી પિતાજીને ઘણા સમયથી એક જ જગ્યાએ ઊભેલા જોઈને સ્થળ પર દોડી આવ્યા. વખતે મહારાણાએ મુલતાનખાંતે કહ્યું કે આ વીર પુરુષે તમને ભાલા માર્યા હતા અને એ વીર પુરુષ મારા પાટવી કુંવર છે. આટલું સાંભળ્યા પછી મુલતાનખાંના ચહેરા ઉપરથી ઉદાસીનતા દૂર થઈ ગઈ અને કહેવા લાગ્યા કે હવે મને અફ્સોસ નથી, કારણ કે મારું મૃત્યુ વીર પુરુષના હાથે થયું છે. મહારાષ્ટ્ર પ્રતાપ પાસે સસલામતી જોઈ અમરસિંહજી ફરી યુદ્ધમાં જોડાઈ ગયા.
મહારાણાએ મુલતાનખાંને પૂછ્યું` કે તમારી કાંઈ ઇચ્છા છે? મુલતાનખાંએ ઇશારાથી પાણી પીવાની ઈચ્છા દર્શાવી. મહારાણાની પાસે ઊભેલા પાણીની જારીવાળા સૈનિકને મહારાણાએ આજ્ઞા કરી કે મુલતાનખાને પાણી પાએ, સૈનિકે ઘેાડા પરથી ઊતરીને સાનાની જારીમાંથી એને ગગાજળ પાયું, પછી તરત જ એનું મૃત્યુ થયું,
પછી ધીમે ધીમે ચડાઈ દ્વારા કાશીથલ ચૌધ બાગડ ભીમગઢ કુંભલગઢ Èપુર છપ્પન વગેરે પરગણાંઓ ઉપર એક પછી એક વિજય મેળવીને ચિત્તોડગઢ સિવાય આખું મેવાડ પાડ્યું છતી લીધું, હાલ ચાવડ ગામમાં એમના અંત્યેષ્ટિસ્થાન પર મહારાણાની આરસના પથ્થરની છત્રો મેજુદ છે. વીંછિયા-૩૬૦૦૫૫
વસ્તીવિસ્ફોટના ઉપાય
( સવૈયા )
વસ્તીવધારા હુલ કરવાના દર્શાવું સ્હેલા ઉપાય : સ્વતંત્રતા રાજ્યોને આપે, સવ તણી છે એવી માંગ; જુએ પછી એ પહેલાં જેવાં લડશે એકબીનની સાથ, વસ્તી તળેા નીકળશે ખાડા, નથી કાઈને આવ્યું જ્ઞાન, મણિનગર, અમદાવાદ-૩૮૨ ૦૦૮
નટવરલાલ જોશી

Page #70

રાષ્ટ્ર-એકતાનું નિર્માણ
(આંતરિક એકતાને આશ: ભ્રાતૃભાવ)
.
શ્રી હર્ષદ જોશી
રાષ્ટ્ર-એકતાના વિકાસની બીજી અવસ્થા સામાજિક માળખાના જ પરિવર્તન૫ રહેલી છે, જેનાથી રાજનૈતિક અને શાસનકર્તાની એકતાનું શક્તિશાળી મહાવ દરેક કેંદ્રને માટે આપી શકાય.
આ પરિસ્થિતિની સાથે એક શક્તિશાળી પ્રતિ-બળ પણ મહત્ત્વ રૂપે જડાયેલું છે જ કે જે નાથી સ્વતંત્રતાની જે સમાજના વર્ગોના કમથી પ્રાપ્ત થાય છે તેને પણ નષ્ટ કરવું જ જોઈએ. સામાન્ય રીતે સત્તા એક એવી રાજ્યકર્તા સરકારના હાથમાં સોંપી દેવામાં આવે કે જે હંમેશાં મનસ્વી – આપખૂદ નહિ, પણ કંઈક શક્તિશાળી અવશ્ય હેય, પરંતુ આધુનિક પ્રજાતંત્રીય વિચાર મુજબ શાસકને લેકે એવી પરિસ્થિતિમાં-સ્વરૂપમાં સ્વીકારે છે કે જ્યાંથી-જ્યાં સુધી એ રાજ્યજીવન (રાષ્ટ્રજીવન)ને નકામે-નિષ્ક્રિય તેમજ નામને જ પ્રધાન, સેવક અથવા શાસનકાર્ય માટે અનુકૂળતાવાળા દરૂપ હોય. વાસ્તવિક રીતે નિયંત્રણ રાખવા માટે હવે એની કોઈ જરૂરત રહી નથી, પરંતુ એમાં કઈ અયુક્તિ નથી રહી, કેમકે રાષ્ટ્ર-પ્રતિરૂપને વિકાસમાં અને વિકાસ મધ્યયુગમાં થઈ ચૂક્યો હતું. એક શક્તિશાળી રાજાનું અતિહાસિક મહત્વ રહ્યું છે, ત્યાં સુધી કે સ્વતંત્રતા પ્રેમી, દ્વિપક્ષીયભાવયુક્ત અને વ્યકિતવાદી ઇગ્લેન્ડમાં પણ લેટેજે ટ્રસ અને ટયુડર્સ રાજા એવા વાસ્તવિક અને સક્રિય કંદ-બિંદુ હતા. એમને અનુસરીને અને વિકાસ પામીને રાષ્ટ્ર એક દઢ રૂપે પરિપકવ શક્તિને પ્રાપ્ત કરી ચૂકયું. આવું પેન જર્મની અને ઇટલીમાં બન્યું,
પરંતુ જર્મનીની બાબતમાં કહેવાય છે ઈવાન અને પીટર વગર રશિયાનું અસ્તિત્વ ત્યાં ન હેત. આધુનિક સમયમાં પણ હેહેન સૌકસે જર્મનીનાં એકીકરણ અને વિકાસ માટે જ મધ્યયુગ જેવું કાર્ય કર્યું તેનાથી પણ જનતંત્રવાદી પ્રજાઓએ એ વ્યાકુળતા અને વિસ્મયના ભાવમાં જોયું છે, કેમકે એ લે છે માટે આ પ્રકારની ઘટનાને સમજવી એ કઠિન હતું જ, એના કરતાંય એની વાસ્તવિકતા ઉપર વિશ્વાસ કરવો એ તે પુષ્કળ કઠણ હતું.
પરંતુ આપણે બાકિનાં નવાં રાષ્ટ્રના પ્રથમ નિર્માણયુગમાં પણ આજ આ જ વાત જોઈ શકીએ છીએ, છતાં પણ આ આવશ્યકતા હવે એટલી વાસ્તવિક રહી નથી, પરંતુ આ જાતિઓ – જ્ઞાતિઓના અચેતનમાં આને હજુ પણ અનુભવ કરી શકાય છે.
આધુનિક પદ્ધતિમાં રાષ્ટ્રસ્વરૂપમાં જાપાનનું નવનિર્માણ મિકાડોએ પણ આ જ પ્રકારના કાર્યથી કર્યું. નવ-નિર્માતાઓની સહજ પ્રેરણા આ આંતરિક જરૂરિયાતને પૂરી કરવા માટે એને પોતાના અસહ્ય એકાંતવાસમાંથી બહાર ખેંચી લાવી હતી, " પરંતુ રાષ્ટ્રિય વિકાસની આ આંદોલનની વિશિષ્ટ ભૂમિકા ભલે ગમે તેટલી હિતકારી હેય છતાં પણ એની સાથે પાછો વિનાશક રૂપમાં જ જ્ઞાતિઓની આંતરિક સ્વતંત્રતાઓને એક વિરોધ રહેલો જ છે, જે આધુનિક મનોવૃત્તિને પ્રાચીન રાજતંત્રીય આપખૂદ પદ્ધતિ અને પ્રવૃત્તિઓ માટે સ્વાભાવિક, પણ અવનિક પદ્ધતિથી અત્યંત અઉદારણીય મંતવ્ય માટે બંધનકર્તા કરે છે, કેમકે એ હંમેશાં કેંદ્રીકરણ કરતા એકરૂપતા, મજબૂત નિયંત્રણ એક જ નિદેશનું કાર્ય હોય છે. એક જ કાનન, એક જ સિદ્ધાંત, એક જ સત્તાને સાર્વભૌમત્વનું રૂપ આપવાની જરૂરિયાત પૂરી કરવાની છે,
આ જ વાતને ધ્યાનમાં રાખતાં આપણે ટયુડર અને ટુઅર્ટ રાજવંશોના પ્રજા પર રાજ્યતંત્રીય સત્તા અને ધાર્મિક એકતા લાદવાના પ્રયત્નોને સ્પષ્ટ રૂપમાં સમજી શકીએ છીએ. એનાથી ફાન્સને ધર્મ

Page #71

૭૦]
કબર-બિર/૯૫ [પથિક-રજતજયંતી એક યુદ્ધોના, સ્પેનને કેથલિક રાજ્યતંત્રીય અને ન્યાયાલયી અન્વેષણને અત્યંત ખરાબ પદ્ધતિમય અને રશિયાને નિરાશ ઝારાની આપખૂદ પદ્ધતિના ષ્ટ્રિય ધર્મ લાદવાથી પીડાવું પડયું એ આપણી સમજમાં આવે છે. ઇંગ્લેન્ડમાં આ પ્રયત્નને સફળતા ન મળી.
આ કારણથી નિશ્ચયપૂર્વક મનુષ્યના આત્માને માટે આ પદ્ધતિ અત્યાચારરૂપ છે.
આ વિકાસમાં રાજતંત્રીય રાજયે માનવોની ધાર્મિક સ્વતંત્રતાને કચડી નાખી હતી. ફરી પછી એને અગ્રિમ બનાવી લીધી, મહદ અંશે મિત્રતાપૂર્વક ધાર્મિક સંધને અને એમના દેવી અધિકારના પુરોહિત તથા ધર્મને સાંસારિક રાજ્યપદના સેવક બનાવી લીધા. એણે ખરાબ તંત્રની સ્વતંત્રતા નષ્ટ કરી નાખી. ફક્ત એમના માટે કેટલાક... અધિકાર માત્ર રાખ્યા. એમણે મધ્યમવર્ગની અને જ્ઞાતિવર્ગની સ્વતંત્રતાને નાશ કર્યો, એમની વાસ્તવિક અને સજીવ નાગરિક સ્વતંત્રતાને નાશ કરી દીધું.
આપણે આ વિશાળ ક્રાંતિકારી આદેલનનું આંતરિક ઔચિત્ય જોઈ લીધું છે. ફક્ત આપણું જ અસ્તિત્વને માટે રાષ્ટ્ર-એકતાનું નિમણિ નહિ થઈ શકે અને ન તે ટકી રહી શકે,
એને આશય એ હોય છે કે માનવ-સમુદાયના એવા બહસ્તરીય સંગઠનનું નિર્માણ કરવાનું છે કે જેમાં સમસ્ત જ્ઞાતિ–ફક્ત વર્ગ અને વ્યક્તિ નહિ—આપણા પૂર્ણ માનવ-વિકાસની તરફ વધી શકે,
જ્યાં સુધી નિર્માણ કાર્ય માટે શ્રમ કરે પડે. એ બહસ્તરીય વિકાસ રોકાઈ શકે છે, પરંતુ જ્યારે સમુદાયને પિતાના અસ્તિત્વપણા વિશે દઢતા થઈ જાય અને એ આંતરિક વિસ્તાર જરૂરિયાતને અનુભવ કરવા લાગે તે એનું પ્રયોજન રહેશે નહિ, ત્યારે એ જૂનાં બંધન તેડવાં પડશે. નિર્માણનાં સાધના વિકાસમાર્ગમાં અડચણ સમજીને ત્યાગવું પડશે. ત્યારે સ્વતંત્રતા જાતિ-માનવજાતિને પ્રેરક શબ્દ થઈ જશે, કે. વ્યાસવાસણા (તા. કપડવંજ-૩૮૭૬૨૦) (શ્રી અરવિંદના “રાષ્ટ્ર-એકતા લેખને ભાવાનુવાદ) સમય ચાલ્યા ગયે
ત્યક્તાના દુહા ! અર્થને ઠેબે ચડાવીને સમય ચાલ્યા ગયે,
સીતાપરીના વહેણમાં સુરજ ફંગોળાય, શબ્દને પિઠળ બનાવીને સમ્ય ચાલ્યું ગયો.
કાંઠે ડૂબી જાય હેડી નમતી વેળની. હાથ ઘસતી રહી ગઈ આહવા સંબંધની, કેમળ મારા ટેરવે છે ઝલમલની પૂલ, શ્વેત અંગૂઠે બતાવીને સમય ચાલ્યો ગયો.
સ્પર્શે ઉદ્દે ફૂલ ખરતાં મનની ડાળથી. કેદ રસ્તે જ્યાં થયો તે બારણું ખેલી અને
દરિયા જેવી જાત ને રેતી જેવી આંખ, આભ આખુંયે ગજાવીને સમય ચાલ્યો ગયો,
ફિણ ભરેલી પાંખ ચારેપ ક્યા કરે. ફૂલ જેવા રંગ ને આ ઓરડામાં બંધ હું,
આંગણ ઊભા છાંયડે, ચકરાતું એકાંત, મહેકની ભીતિ સજાવીને સમય ચાલ્યો ગયો.
પગરવને વૃત્તાંત વેરાઈ જાતે ધૂળમાં.. વાટ સુની રહી ગઈ ને વાવટા ફરકષા કરે,
બનાવ નામે ચાડિયે ધુમ્મસમાં ભીંજાય, સૌ દિશાઓ હચમચાવીને સમય ચાલ્યા ગયે.
અફવા હિલેનાથ આલાલીલા વાયરે. ડૂબકી મારી સફળ સંવેદનાના સાગરે
પીળા પમરખ પાંદડે લૂમેઝૂમે ઝાડ, નાવ ભાષાની કુબાવીને સમય ચાલ્યા ગયે. દંતકથાના પહાડ પાડે પડધા પાદરે પથિક પરમાર
અ૯પ ત્રિવેદી છે. શિવકૃપા સોસાયટી,
અમૃતવેલ-૩૬૪ ૨૯૦, વાયા : મહુવા (બંધ) કુંભારવાડા, ભાવનગર-૩૬૪૦૦૬
(જિ. ભાવનગર)

Page #72

જે પડકારોના ભારતીય સ'સ્કૃતિ આજે સામના કરે છે
ડા, પ્રિયખાળા શાહુ
‘સરકૃતિ' શબ્દ માનવસમાજની સ્થિતિના ખ્યાલ આપે છે, જેને આપણે ‘સુધરેલા' ‘ઊં‘ચા’ ‘સભ્ય' વગેરે વિશેષણેાથી વિભૂષિત કરીએ છીએ, દેશદેશના આચાર ભિન્ન હાવાથી સુધારવાની ભાવના પણ ભિન્ન રહે છે, તેથી પડ્યું આ ભિન્નતા સંબધી ઊંડાણથી જોવાય તા એમાં અતર્ગત એકતા અવશ્ય હાય છે. ભિન્નતા માત્ર બાહ્ય છે, આંતરિક નથી, સંસ્કૃતિનાં મૂળ તત્ત્વ બધા દેશામાં એક જ હેાય છે. દેશકાલ પ્રમાણે બાલ સ્વરૂપમાં અંતર હેય એ સ્વાભાવિક છે.
પ્રાચીન ભારતવર્ષમાં શારીરિક માનસિક અને આત્મિક શક્તિના વિકાસને માનવજીવનનું ધ્યેય માનવા માં આવતું હતું. ધર્મ અર્થ કામ અને મેક્ષ વગેરેની પ્રાપ્તિ માટે મનુષ્યને જીવતા રહેવું જોઈએ, પરંતુ વીસમી સદીમાં કૃત્રિમતાએ માનવસમુદાય ઉપર પૂરા અધિકાર જમાવ્યો છે. દૈવી સપત્તિને બદલે આસુરી સંપત્તિનું સામ્રાજ્ય છવાઈ ગયું છે. સ્વાનું પ્રભુત્વ જણાય છે. પ્રત્યેક વાત ધનના ત્રાજવે તાળાય છે. ધનવાન તા વિદ્વાન કુળવાન જ્ઞાનવાન મનાય છે. ધનથી વિશ્વવિદ્યાલયાની મેડટી મેાટી પછી પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. ટૂંકમાં, જેની પાસે ધન છે તે સુસ`સ્કૃત મનાય છે. પ્રકૃતિનાં રહસ્ય સમજીને એ જ્ઞાનને ઉપયાગ એકબીજાને નાશ કરવામાં થાય છે. પાશ્ચાત્ય જગત પણ પોતાને સુસ`સ્કૃત અને પાતાની સ'સ્કૃતિને આદર્શ સંસ્કૃતિ માનવામાં ખચકાતું નથી.
ઔદ્યોગિક ક્રાંતિને કારણે મનુષ્યની શક્તિની જગ્યાએ યંત્રાની શક્તિએ સ્થાન લીધું. યંત્રયુગના પ્રાદુર્ભાવને કારણે ભારતીય સમાજની સૌંપૂર્ણ વ્યવસ્થા બદલાઈ ગઈ, સમાજમાં અનેક વિષમતા ઉત્પન્ન થઈ. એની સૌ-પ્રથમ અસર પોશાક ઉપર પડી: સ્રીએના અને પુરુષના પોશાકા, સ્ત્રીઓના પાશામાં સાડી ચણિયા એઢણામાંથી ચૂંકાં સ્ક-ફૌક અને ખેલમેટમ પહેરાવા લાગ્યાં. છોકરા જેવા પેશાક અને ટૂંકા વાળ થવા લાગ્યા. પુરુષાના પોશાકમાં ધોતીને બદલે પેન્ટ દાખલ થયાં.
વાહનામાં મોટર-સાઇકલ મેટર-ગાડી સ્કૂટર વગેરે દાખલ થયાં. એને જ કારણે પેાશાકમાં પરિવČન આવ્યું, કારણ કે સ્ત્રીએ આવાં વાહનાના ઉપયોગ કરતી થઈ. રમતગમત-ક્ષેત્ર મર્દાનગીની રમતા ક્રિક્રેટ જેવામાં સ્ત્રીએના પ્રવેશે પુરુષ જેવાં કપડાં પહેરતી સ્ત્રીઓને કરી. ભારતીય સ`સ્કૃતિ એડજસ્ટમેન્ટ’-બાંધકોડની સસ્કૃતિ છે. આપણી જીવનરીતિ એ પ્રકારની થઈ ગઈ છે કે માશુસ હમેશાં બાંધછાડ કરવા તૈયાર હૈાય છે અને પેાતાના રૂઢિગત વિચારા સાથે સમાધાન કરી લે છે. બંગાળી કવિ ચદ્રસેન હિંદુની વ્યાખ્યા આપતાં કહે છે કે હિંદુ એ કે જે ભારતમાં અને ખંને પક્ષે ભારતીય માબાપથી જન્મ્યો હોય અને જેણે પોતાની જ્ઞાતિના રિવાજોને માન આપીને સ્વીકાર્યા હાય.' પ્રાચીન સમયના મુખ્ય ચાર વર્ણાને બદલે અતૅક જ્ઞાતિઓ આજે આપણે જોઈએ છીએ. ઊતરતી જ્ઞાતિના ક્રાઈ સભ્ય પાણી કે ખારાક આપે તેા ઉચ્ચ જ્ઞાતિને એને સ્વીકાર કરવાની મનાઈ હૈાય છે. એવી જ રીતે પાતાની જ્ઞાતિ બહાર લગ્ન પણ શકય બને છે. આજે આ લગ્નવ્યવસ્થા ભારતીય સંસ્કૃતિને માટે પડકાર–રૂપ છે. અત્યારે ભારતીય સંસ્કૃતિમાં જ્ઞાતિપ્રથા અભૂતપૂર્વ છે કે જેનાં કેટલાંક બુધનાને કારણે ધાર્મિક અને ખીન્ન હક્કોથી લેાકેાના સમુદાયને વરચિત રાખવામાં આવે છે. આવી સંસ્થામાં દરેક વ્યક્તિનું સ્થાન તેમ મેભા નિશ્ચિત હેાય છે. દરેક પેાતાની સેવા સમાજને આપતું હૈાય છે. એ જુદાં જુદાં જુથ સાથે મૈત્રીસંબંધ ધરાવે છતાં પણ ખોરાક-પાણી અને લગ્નના સબંધ (ટી-મેટા-વહેવાર) એવાં લૈક એકબીજા સાથે બાંધતાં નથી. પોતાની શ્રદ્ધા-માન્યતાને જાળવવાનું એમને માટે મહત્ત્વનું છે તેથી બે જૂથા વચ્ચેના અંતરની ખાઈ વધતી જાય છે; જેમકે હરિજન. અસ્પૃશ્યતા એવી ઘર કરી ગઈ

Page #73

૭૨]
આકટોબર નવેમ્બર/૮૫
[પ્રથિક-રજતજય`તી અ*ક
છે કે એને કાઢવાના પ્રયત્ન પણુ સરકારી કાયદા દ્વારા પાર પડી શકતા નથી. દરેક વર્ગ સમાજને એક ભાગ છે તેનાથી વિવિધતામાં એકતા જણાય છે. દરેકનું સ્થાન ભારતીય ફિલસૂફી પ્રમાણે કાંથી નક્કી થયેલું છે. એમની મેાક્ષની માન્યતા ધર્મના સિદ્ધાંતાને આભારી છે. સમગ્ર ધર્માં નિયમો ક્રૂરજ ગુણુ વ્યવસ્થા કાયદા અને જીવનના આદર્શમાં સમાયેલા છે.
ખેરાક માટેના નિયસ વધુ ઠંડક હતા. ખારાક માણસના ગુણુ-સારા કે ખાટા ઉપર આધાર રાખે છે, ઉપરાંત માણુસનાં સ્વાસ્થ્ય ચારિત્ર્ય સ્વભાવ વગેરે ઉપર પશુ અસર કરે છે. ‘અન્ન તેવા ઓડકાર’ તેથી ખારાકને મુખ્ય ત્રણ વિભાગેામાં વહેંચી દેવામાં આવે છેઃ સાત્ત્વિક ખારાક અદ્ધિને વિકસાવે છે, રાજસ ક્રાધી અને રેસ્ટલેસ' કરે છે, તામસ માણુસને આળસ અને મંદ કરે છે,
લગ્ન પેાતાની જ્ઞાતિમાં ઢાય તે જ ધાર્મિક-પવિત્ર, એને જ કાયદાના લાભ મળે. શ્રીમંત હાય ૐ ગમે તે પ્રકારની આર્થિક સ્થિતિ હોય કે ગમે તે ધર્માં પાળનાર હેાય, પણ એને માટે લગ્નનાં ખંધન તા ખરાં જ. રૂઢિચુસ્તોએ પણ પોતાની જ્ઞાતિ બહાર લગ્ન કરવાની મનાઈ કરવા છતાં પણ નિષેધને ગણકાર્યા વગર આંતરજ્ઞાતીય લગ્નો થતાં ય છે.
આપણી સંસ્કૃતિ બાંધછેાડમાં માનનારી છે તેથી પોતાના વ્યવસાય માટે પરદેશ ગયાં હાય કે ભજીવા ગયાં હાય અને ત્યાં સ્થિર થયાં હોય તેપણુ, બંને સંસ્કૃતિમાં ખેંચાણુ માનસિક રીતે થતું ઢાય તાપણુ પાતાની ભારતીય સંસ્કૃતિને ભૂલતાં નથી કે મૂકતાં નથી, ભારતીયા જ્યાં જાય ત્યાં તાનાં ભાષા ખારાક ધર્માં લગ્ન પોશાક વગેરેને ભૂલતાં નથી. કામ પર જાય ત્યારે કામને અનુકૂળ વસ્ત્ર પહેરે, પર ંતુ ઘેર આવે ત્યારે એ વસ્રોને તિલાંજલિ આપીને પેાતાનેા (સ્વદેશી) શાક પહેર ત્યારે એએને મનથી હાસ થાય. ચારેક એવું બનતું હૈાય છે કે પેાતાના ભારતીય પાશાક ઘરમાં ન પહેરું, પણ લગ્ન પ્રસંગે, કેટલીક મિજમાનીએ કે સમાર ભામાં હાજરી આપતી વખતે અચૂક પેાતાના અલકાર અને પોતાના દેશી શાક પહેરવાના આગ્રહ રાખે. ઘરમાં પેતાની ભાષાને ઉપયેણ વાતગીતમાં કરતાં હાય છે. પાતાનાં બાળકાને દેશની લિપિ ન આવડી ઢાય તે! એમને માટે હવે ભજન કીતન વગેરે રામન લિપિમાં છપાય છે. પોતે નવા મકાનમાં કે ફ્લૅટમાં રહેવા જાય, નવી નોકરી કે નવા વ્યવસાય શરૂ કરવાના ઢાય કે જન્મદિવસ ઊજવવાને હાય તાપણુ પોતાની સંસ્કૃતિની રૂઢિગત–પર પરાગત પ્રણાલીને જ અનુસરે છે. એ વખતે જરૂરી ધાર્મિક વિધિ કરવામાં આવે છે. ઘરના એક ખૂણામાં આરસ સુખડ કે હાથીદાંતની દેવની મૂર્તિ-કૃષ્ણુ શિવ સરસ્વતી ગગ્નેશ વગેરેની મૂર્તિઓ મૂકવામાં આવે છે, રાજ સવારે ત્યાં ધૂપસળી કરવામાં આવે છે. જ્યાં હિંદુઓની સંખ્યા વધારે ઢાય ત્યાં મંદિર પણ બધાવે છે. એ રીતે પેાતાના ધર્મનું સ્મરણ કરે છે. આ ઉપરાંત રાજિંદા જીવનનું મહત્ત્વ એ રસેઈ. ભારતીય રસેાઈ ધણ સમય માગી લે છે તાપણ પેાતાના રાજિદા વ્યવસાય સાથે ભારતીય સ્ત્રીએ પાતાના સ્વાદ અને શાખ પ્રમાણે ભારતીય વાનગીએને સ્વાદ માણે છે. જુદા જુદા પ્રસંગની મિજમાનીએ, લગ્નપ્રસંગ, રાષ્ટ્રિય તહેવાર કે માત્ર સંમેલનમાં તે ભારતીય વાનગીઓ
ખાસ પીરસવામાં આવે છે.
લગ્ન–સસ્કારનું મહત્ત્વ જીવનમાં ઘણું છે. પરદેશમાં રહેવા છતાં પણ પેતાની પુત્રવધૂ અમુક સ'સ્કારવાળી અર્થાત્ ભારતીય સસ્કારવાળી હવાને આગ્રહ રખાય છે. પોતાની પુત્રીને પાશ્ચાત્ય ઢબે કેળવી હાય તાપણુ પુત્રવધૂ તા ભારતીય સંસ્કારવાળી જ જોઈએ, અર્થાત્ સંયુક્ત કુટુ બને અપનાવે તેવી, ધર અને રસેાડુ સભાળે તેવી ઢાવી જોઈએ,

Page #74

પથિક રજતજયંતી અ
ઓકટોબર-નવેબર ૮૫ પરદેશમાં વસતા ભારતી પણ મનરંજન ભારતીય પસંદ કરે છે. એમાં સિનેમાં નૃત્ય સંગીત વગેરે ભારતીય હેય તેને પસંદ કરીને ફૂરસદના સમયે જોવાનું પસંદ કરે છે. એને માટે ગમે તે ખર્ચ થાય તો પણ એ કરવા-ભેગવવા તૈયાર હોય છે. ભારતીય કુટુંબે અવારનવાર સત્યનારાયણની કથા, ભજને, નવરાત્રીમાં ગરબા વગેરે ગોઠવતાં હોય છે અને સો કઈ એમાં આનંદથી ભાગ લે છે.
પહેલાં લગ્ન એક સંસકાર હતા, સ્ત્રીઓને લગ્નનું બંધન હતું, હવે લગ્ન સંસ્કાર ન રહેતાં કરાર થતા ગયા છે. પહેલાં જે બંધ હતાં તેમાંથી સ્ત્રીપુરુષ બંને મુક્ત થયાં, પણ કરારનાં બંધનજે હોય તે- બંનેને લાગુ પડે છે. સ્ત્રી પહેલાં અનુગામિની હતી, હવે એ સહેગામિની બની છે, છતાં પણ પરંપરાગત નીતિનિયમ બદલાયાં નથી. કાયદાથી સ્ત્રીને ઘણું હકક મળ્યા, જેમકે એકપરનીત્વ. શ્રી જન્મ જન્મ એ જ પતિને વાંછતી એને બદલે છૂટાછેડાના હક્ક મળ્યા, એ પુનર્લગ્ન તેમ વિધવા-વિવાહ કરી શકે, દત્તક પણ લઈ શકે. અધિકારથી સ્ત્રીએ પાછું મેળવ્યું છતાં પણ આપણી રૂઢિ એટલી જડ છે કે આપણું સમાજનું માળખું એમાંથી બહાર નીકળી શ. નથી, તેથી વાસ્તવમાં મળેલા હકક પણ સ્ત્રી મેળવી શકતી નથી, તેથી જ એમ કહી શકાય કે આજે ભારતીય સંસ્કૃતિને જે પડકાર છે તે પડકાર આપણી સંસ્કૃતિ બાંધછોડની હેઈને એમાંથી ક્ષેમકુશળ બહાર નીકળી શકશે. - જેમ કપડાં ખોરાક જ્ઞાતિવ્યવસ્થા રીતરિવાજ લગ્નવિધિ બધામાં જરૂરી ફેરફાર થવા લાગ્યા તેમ લલિત કલાઓમાં પણ ફરક પડવા લાગે. સ્થાપત્યમાં રહેઠાણનાં મકાન ધર્મ પ્રમાણે-ખેતપેતાની જરૂરિયાત પ્રમાણે થતાં, પણ ઔદ્યોગિક વસાહત ઉભી થતાં ઝૂંપડપટ્ટી વિસ્તાર વધવા લાગ્ય, સારાં મકાનની આગળ આવી ઝુંપડપટ્ટી થતાં મકાનનું સૌંદર્ય હસવા લાગ્યું, તેથી સૌંદર્યની પરખ ઓછી થતી ગઈ. આજે શહેરોને સુંદર બનાવે, સ્વરમ રાખે, વગેરે ઝુંબેશ થાય છે, પણ એ કાયમ ટકી શકતી નથી. વસ્તીના વિસ્ફોટને લીધે સ્વતંત્ર મકાન, ફરતે બગીચે શકય નહિ હેવાને કારણે બહુમાળી મકાને થવા લાગ્યાં. ચિત્રકલામાં મંડળને નામે નવી શૈલી શરૂ થઈ. આ ચિત્રોમાં વિષયને અભાવ કહી શકાય. બીજી રીતે કહીએ તો એને ઍકઍબ્સર્ડ નામે ઓળખવામાં આવે છે. ધર્મ પ્રત્યે બેદરકારી થતાં મૂર્તિઓ ઘડવાની પ્રવૃત્તિ કાંઈક મંદ પડી. સસ્તાં મનોરંજને તરફ લેકે વળ્યાં તેથી સિનેમા જુગાર દારૂ વગેરેને ઉપયોગ વધવા લાગ્યો, તેથી એમ લાગવા માંડયું કે આજની સંસ્કૃતિને કરવો પડતો સામને એક પડકારરૂપ છે, છતાં પણ ભારતીય સંસ્કૃતિનું મહત્વ આપણે જોઈ શકીએ છીએ, ઐતિહાસિક દષ્ટિએ ભારતીય સંસ્કૃતિ ઘણું પ્રાચીન છે, એ નિત નવીન છે. સર્વેદમાં ઉષાના વર્ણનમાં એને યુવતિ પુરાણ” છતાં નિતનવીન કહેલી છે. આ જ વિશેષણ આપણે ભારતીય સંસ્કૃતિને એના આધારભૂત સિદ્ધાંતને કારણે આપી શકીએ.
ઝીણવટથી જોતાં માલૂમ પડશે કે આ સરકૃતિના મૂળમાં જે સિદ્ધાંત છે તે કઈ દેશ-વિદેશ કે જાતિ-વિશેષને નથી, પણ સમસ્ત માનવજાતિના કલ્યાણ માટેના છે. ભારતના ઋષિમુનિઓની સામે સાંસ્કૃતિક વિકાસને એક વિશાળ દૃષ્ટિકોણ નજર આગળ હતું કે કઈ રીતે માનવસમાજનું કલ્યાણ થાય અને એ અધિક સુખી થાય. ભારતને આર્થિક સામાજિક ધાર્મિક દાર્શનિક વગેરે સિદ્ધાંતને આ કસોટી ઉપર કસવામાં આવે તે એ જરૂર એમાંથી પાર ઉતરે.
ભારતીય સંસ્કૃતિ આટલી પ્રાચીન હેવા છતાં એ આજે હયાત છે. સમયના પરિવર્તન સાથે એનું સ્વરૂપ ડુંક બદલાયું છે. એમાં જે પ્રકાશ છે તે આજે પણ દેદીપ્યમાન છે. એ જ પ્રકાશથી, સમસ્ત વિશ્વ ઝગમગી ઊઠશે. કેટલાયે આઘાત પોતાની જીવનશક્તિના રક્ષણ માટે સહન કર્યા છતાં એ આજે સુરક્ષિત છે. સૌપ્રથમ આ સંસ્કૃતિનો ફેલા સમસ્ત વિશ્વમાં થયે એમાં માનવ કલ્યાણની

Page #75

૭૪ ]
આકટોબર-નવેમ્બર ૮૫
[પથિક-રજતજયંતી અફ
ભાવના હતી, બારમી સદી સુધી કેટકેટલાં આક્રમણુ ભારતવર્ષ પર થયાં! એ આક્રમણુકારા ભારતીય સ'સ્કૃતિના રંગે રંગાયા હતા. ખારમી સદી પછીનાં આક્રમણુ ભારતની સસ્કૃતિની દૃષ્ટિએ હાનિકારક જણાયાં. ત્યારપછી સમયના પરિવર્તન સાથે નવા સ્વરૂપની આવશ્યકતા જણાઈ. ખીર નરસિંહ વલ્લભ ભીરાં ચૈતન્ય તુલસી તુકારામ વગેરે મધ્યકાલીન સ ંતા આચાર્ય અને ભક્તોએ આ ન્યૂનતાને પૂરી કરી, બ્રહ્મા વિષ્ણુ મહેશની ભક્તિની ત્રિવેણી નવા સ્વરૂપે વહેવા લાગી. ભારતવર્ષનું સાંસ્કૃતિક જીવન જે મૂરઝાતું હતું તેને ત્રિવેણીના નવા જળથી બચાવી લેવાયું.
ઓગણીસમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં જ રત ભારતીય સંસ્કૃતિ પર જબરજસ્ત કુઠારાઘાત પડયો તે અંગ્રેજી સામ્રાજ્યની સ્થાપનાથી. એના પરિણામે પાશ્ચાત્ય સંસ્કૃતિ સાથે સ ંઘર્ષ થયા. આ સંધ - માંથી જણાતું હતું કે ભારતીય સંસ્કૃતિ કાયમને માટે વિદાય લેશે. સનાતન સિદ્ધાંતા પર અવલખિત સ'સ્કૃતિ ક્ષીણુ ન થઈ, જોકે ચેડા વખત એને મૂર્છાવસ્થા આવી ગઈ, પણ નવી ચેતનાથી એ ફરી બેઠી થઈ. રાજા રામમેહનરાયે બ્રહ્મસમાજની સ્થાપના કરીને એમાં ચેતનાશક્તિ ભરવાના પ્રયત્ન કર્યો. દયાનંદ સરસ્વતીએ ભારતીય 'સ્કૃતિનું શુદ્ધ સ્વરૂપ વિશ્વની સામે ધર્યું એના ફલસ્વરૂપે ભારતીયોએ પોતાનાં રત્ન ફરી પ્રાપ્ત કર્યો.
આજના ભારતની આકાંક્ષાએ ~ મહવાકાંક્ષાએ મહાત્મા ગાંધીના સ્વરૂપે પ્રગટ થઈ. મહાત્મા ગાંધી એ શરીરધારી ભારત. ગાંધીજીએ પોતાના જીવનમાં ભારતીય સંસ્કૃતિને ઐતઐાત કરી અને માનવજીવતના સ`ચાલનમાં એની ઉપયોગિતા બતાવી, સમરત ભારતમાં ભારતીય સંસ્કૃતિનાં પ્રતીક સત્ય અહિંસા–તપની ત્રિવેણી વહેવડાવી. એમણે બતાવ્યું કે માનવતાના સિદ્ધાંતા ઉપર અવલંબિત ભારતીય સ'સ્કૃતિ અપનાવવાથી સાચી શાંતિ મળશે. તેથી સમાય છે કે ભારતીય સંસ્કૃતિ સામે ગમે તેટલા પડકાર ફેકાશે તાણ એ ટકી રહેશે. આ કૃત્રિમતાપૂવીસમી સદીમાં ભારતીય સંસ્કૃતિનું મહત્ત્વ ઘણું વધી જશે. એક વ્યક્તિ ખીજનું ગળું કાપવા તૈયાર થાય છે, એક સમાજ ખીન્ન સમાજનું લેહી પીવા તૈયાર થાય છે. એક રાષ્ટ્ર બીજા રાષ્ટ્રને ગુલામ બનાવીને એને ખેડીએ પહેરાવવા તૈયાર થાય છે. ચારે ખાજુ સ્વાર્થ અને દ્વેષતા વાતાવરણમાં હિંસાનું સમ્રાજ્ય છવાઈ ગયું છે. આવા સમયમાં માનવૃતિની રક્ષા સનાતન સિદ્ધાંતા પર આધારિત ભારતીય સસ્કૃતિ જ કરી શકશે. જે સંસ્કૃતિમાં અહિંસા સત્ય અને તપની ત્રિવેણી આદિ કાલથી વહી રહી છે તે ગાંધીસ્વરૂપે આપણે જોઇ શકયાં છીએ. જ્યારે હિંસાથી વિશ્વ વાઈ જશે ત્યારે અહિંસા સત્ય તપથી શાશ્વત શાંતિ મળશે, પાશ્ચાત્ય સમાજ પણ હવે જાણી ગયા છે કે ભારતમાં જે શેાધ થાય છે તે માનવકલ્યાણનો, જ્યારે પોતાના દેશની શોધ માનવ–સંહારની છે, ભારતના આધ્યાત્મિક અને ધાર્મિક શ્વમમાંય શાંતિ મેળવવા ભારત તરફ નજર રાખી રહ્યા છે; જેમકે હરેકૃષ્ણ-ઢાલન, સથે તંત્ર મુત્તિન: સસ્તુ’ એવી ભાવના આપણી સંસ્કૃતિની છે. કાઈ મનુષ્યના ધર્મ જુદો હાય તા એનું પણ સુખ માણ્યું છે, એક જ ધર્મના માણુસા સુખી રહે એમ નથી ઈચ્છવું. આ રીતે આપણી સંસ્કૃતિ જગતના ધર્માંની જનેતા જેવી છે. આ એક પ્રકારનું જનરેટર' છે, એ ‘જનરેટર' ખેાટકાશે તા ખીજા ધર્મની પ્રર્માત અટકશે, એએને પણ નુકસાન પહાંચરો, ધર્મની ઉન્નતિ સાધવા બધા ધર્મો વચ્ચે મૈત્રી જોઈએ. હિં...દુમાં પડાશીધમ પરાપૂર્વથી છે. અન્યની સેવા કરવી એ તા આપણી સંસ્કૃતિના હાડમાં જ છે, માટે તા જીવે અને જીવવા દ્યા' નીતિ એકસરખી
રહી છે.
કે, ૧૨, સદ્મ સેાસાયટી, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૯

Page #76

પ્રાચીન ભારતીય વૈજ્ઞાનિકનાં સૂર્યચંદ્ર તથા અન્ય ગ્રહોનાં ભ્રમણ અંગેનાં અવલોકન
- શ્રી દેવેશ ૨ આ લેખમાં માર્યભટ્ટ બ્રહ્મગુપ્ત તથા ભાસ્કર(બીજાનાં સુ—ચંદ્ર તથા બીજા ગ્રહનાં જમણે અંગેનાં અવકનો અભ્યાસ છે. આજને સર્વમાન્ય જે સિદ્ધાંત કે પૃથ્વી સૂર્યની આજુબાજુ ફરે છે તેનાથી તદ્દન વિરુદ્ધ કે સૂર્ય અને બધા ગ્રહ પૃથ્વીની પ્રદક્ષિણા કરે છે એવું આ વૈજ્ઞાનિકોએ માન્યું હતું અને આ ધારણાને આધારે અલેકને બાંધી આ ગ્રહની અવકાશમાં કઈ સ્થિતિ હોય એટલે કે ભવિષ્યના અમુક સમયે આ ચા અવકાશમાં કયાં હોઈ શકે એ પામવા એઓએ પ્રયાસ કર્યો છે. અલબત્ત, મહદ્ અંશે હાલના સંશોધના-પરિણામેએ એને પેટ સાબિત કર્યા છે, પરંતુ એ યુગમાં એ પણ પ્રદિપાદિત કરી જ્ઞાનને એક નો વિષય ખેલવાનું શ્રેય એમને ફાળે જાય છે, એમની મહત્તા માનીએ તેટલી ઓછી છે.
એક ચેખવટ કરી લઈએ. આ વાનિંદ્રના અભ્યાસને સિદ્ધાંત નહિં, પણ ફક્ત અવલોકન તરીકે ગણવાનું નીચેનાં કારણે થાય?
૧. લગભગ દરેક સ્વીકાર્ય સિદ્ધાંત પહેલાં અવલેકરૂપે જ પ્રગટે છે, પરંતુ જ્યારે એનું તથ મપાય છે ત્યારે એ સર્વમાન્ય સિદ્ધાંત બને છે. આ રીતે આ વાનિકે જે પ્રતિપાદિત કર્યું તે સૈકાઓ સુધી અહીં કે પાશ્ચાત્ય દેશમાંય ખરું કે ખાટું સાબિત થયું નહિ..
૨. આ વૈજ્ઞાનિકોએ પણ અટકળ જેવું ગયું હતું, આજની વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિમાં સંશોધન જેવો ગણાય તે આ વસાનિકને પ્રયાસ ન હતે.
પણ જે હોય તે, ટાંચા સાધનની ઉપલબ્ધિ અને કલા અને સાહિત્યના ઝોકવાળા સમાજમાં વિજ્ઞાનિક પદ્ધતિનું અવલોકન કરવું એ અતિમહત્વની વાત છે. બીજું એ કે અવલોકન તે અવકના કે પરંપરા, જેમાંની ઘણી આજે અભુત રીતે સાચી પડી છે, તે ઘણી બધી ફક્ત બે-ત્રણ દાયકા પહેલાં જ બેટી પડી છે.
મૂળ વાત કરીએ. જ્યોતિષશાસ્ત્ર કે ખગોળશાસ્ત્રને પહેલે ઉપલબ્ધ ગ્રંથ વેદાંગ જ્યોતિષ' (ઈ. સ. પૂર્વે ૧૪૦૦ કે પહેલાંન) સુર્ય-ચંદ્રની ભ્રમણકક્ષા વિશે મન સેવે છે, આર્યભટે જ એને પ્રથમ વિચાર કર્યો જણાય છે અને બ્રહ્મગુપ્ત તથા ભાસ્કરે એ જે વિસ્તાર કે સુધારે કર્યો છે. આ ત્રણેએ આ અંગે શું વિચાર્યું હતું એ જાણીએ તે પહેલાં એમનાં અવેલેકને કેવી રીતે થયાં હશે એ જાણવું જરૂરી છે.
કોઈ પણ ગ્રહની ભ્રમણકક્ષા અને ગતિ જાણવા કેટલાક દાયકા લાગે છે, કારણ કે દરેક ગ્રહ વર્તુળાકાર કે લંબગોળાકાર માગે, પણ બિલકુલ ચોક્કસ માર્ગ, ભ્રમણ કરતું નથી. વૈજ્ઞાનિકે ગ્રહના ભ્રમણમનાં વલયોને ધ્યાનમાં રાખી એને ભ્રમણમાર્ગ નક્કી કરે છે. દા. ત. નીચે આપેલ આકૃતિ ૧ માં ઈ ગ્રહ ગળાકાર ભ્રમણમાગમાં ફરતો દર્શાવ્યો છે, પણ એ દર વર્ષે અને સંપૂર્ણ

Page #77

એકબર-નવેમ્બર ૮૫ [પથિક-રજતજયંતી એક ગળાકારમાં ફરતું નથી, એને માર્ગ છેડે અનિશ્ચિત હોય છે. વળી એ એના કેંદ્રથી ચલિ પણ થતા હોય છે, જેને પથ eccentreic હોય છે. આકૃતિ માં બતાવ્યા પ્રમાણે જે આ વર્ષ દઈ પ્રહ અને કેંદ્ર બનાવી ૩ વર્તુળમાં ફરે છે, તે બીજા વર્ષે ને કેંદ્ર બનાવી વાવમાં ફરે છે, જ્યારે ત્રીજા વર્ષે ને કેંદ્ર બનાવી વર્ઝનમાં ફરે છે, ગ્રહના લાંબા ભ્રમણમાર્ગને ધ્યાનમાં લઈએ તે આ ફેરફાર બહુ મોટા ન ગણાય, છતાં આ પ્રક્રિયા આપણું વૈજ્ઞાનિકોના ધ્યાનમાં હતી અને લગભગ ૧૭ મા સૈકા સુધી (જાન કેલર સુધી) આ માન્યતા સાચી ગણાતી હતી.
આ પૂર્વભૂમિકામાં પણ વિજ્ઞાનિકોએ તારવું કે પૃથવાને કેદમાં રાખી બધા હે સૂર્ય-ચંદ્ર સહિત, નીચેના નિયમને ધોરણે ભ્રમણ કરે છે. આ નિયમ દ્વારા એમનું માનવું હતું કે ભવિષ્યના કઈ પણ ચોક્કસ કઈ સમયે સૂર્ય ચંદ્ર કે કોઈ ગ્રહનું અવકાશમાં ચકકસ સ્થાન જ શકાય (જો કે હાલ આ તદ્દન ખેટું સાબિત થયું છે). બોટ સાબિત થયું છે..
. બધા ગ્રહ અસમાન કંવાળી વર્તુળાકાર બ્રમણકક્ષામાં, કોઈ એક નિશ્ચિત વક સરેરાશ ગતિએ, રાશિઓની ગતિની જ દિશામાં, પિતાને ભ્રમમાર્ગમાંના પૃથ્વીથી એકદમ દૂરના બિંદુએથી નજીકના બિંદુ તરફ ઘૂમે છે.”
આ ઉપરના ઉપનિયમ આ પ્રમાણે છે: , આ અસમ કે દ્રવાળા ભ્રમણમાગ મૂળ માર્ગ એટલે જ હેય છે.
૨. જ્યારે ગ્રડ મૂળ માર્ગથી અસમ કંદવાળા વર્તુળાકાર માર્ગમાં જાય છે ત્યારે મૂળ માર્ગ કે જેના કૅમાં પૃથ્વી આવેલી છે તેનાથી એનાં કેંદ્ર અને વર્તુળ ચલિત થાય છે.
૩. પૃથ્વીથી નવા માર્ગના કેંદ્રનું અંતર નવા ઉપવર્તુળની ત્રિજ્યાના ફેરફર જેટલું હોય છે,
સીધા શબ્દોમાં કહીએ તે આ ગ્રહ પૃથ્વીથી સમકક્ષ અંતરે પૃથ્વીની પ્રદક્ષિણા કરે છે અને જે એના ભ્રમણમાર્ગમાં ફેરફાર નજરે પડે છે એનું કારણ નવા ભ્રમણમાર્ગનું કેંદ્ર પૃથ્વીથી ખસેલું છે તે છે.
આ અવકનને બે રીતે સમજાવી શકાય. એક તો ચલિત કેંદ્રની દષ્ટિએ અને બીજું જમણકક્ષાના પરિઘના અંતરમાં થયેલા ફેરફારની દૃષ્ટિએ
પહેલી રીત સમજવા નીચેની આકૃતિ , ૩ સમજીએ :
s
નY
/
આકૃતિ 3
? પૃથ્વીનું સ્થાન એટલે ભ્રમણ કરતા ગ્રહનું કે ગણવું. ગામને સુર્યને ભ્રમણમાર્ગ ગણુ. અને ઘને અનુક્રમે સૂર્યની પૃથિવીથી ગુરુતમ તથા લધુતમ સ્થિતિઓ ગણવી (ફક્ત સાધારણ તફાવત સાથે, જે આકૃતિમાં ધ્યાનમાં સીધો નથી.) સૂર્ય એના મૂળ માર્ગથી જેટલો ચલિત થાય તે ફેરફારને ધ્યાનમાં લઈ, નવી સુધારેલી ત્રિજ્યા રૂમ લઈ અને બીજો માર્ગ બનાવો, જેનું નામ અશ્વસ

Page #78

પથિક-રજતજયંતી એક ]
ઓકટોબર-નવેમ્બર/૮૫
[૭૭
આપવું. નિયમ પ્રમાણે વલય પમ અને વ'સનું અ'તર અનુક્રમે પ અને વથી માપતાં સરખાં થશે. આમ ખાતરી થયે નવા માત્ર સમ નક્કી થશે, તેથી આવા વર્ષ દરમ્યાન સૂર્યનું સ્થાન આ ભ્રમણમામાં કર્યાં હશે એ સહેલાઈથી જાણી શકાશે. આમ સૂર્યની ભ્રમણકક્ષા સહેલાઈથી જાણી શકાશે. આમ ચંદ્રની ભ્રમણુકક્ષા પણ નણી શકાશે.
અહીં. આ વૈજ્ઞાનિકાની માન્યતા એ હતી કે સ (કે કાઈ પણ અન્ય ત્રહ) એ વ અને ૫૧ બિંદુએથી ઘડિયાળના કાંટાની વિરુદ્ધ દિશામાં લગભગ સરખા અંતરે સરખી ઝડપે પૃથ્વીનું ભ્રમણ કરે છે તેથી એએ જુદાં જુદાં વર્તુળાએ એકસાથે સરખા અંતરે આવી શકે છે, તેથી જો કાઈ એક ગ્રહનું સ્થાન એક સમયે નક્કી થાય તે બીજાનું સ્થાન તરત જ નક્કી થઈ શકે છે. ( આપણે જાણીએ છીએ. ૩ આ માન્યતા તદ્દન ખોટી પુરવાર થઈ છે.)
प
ઉપરના નિયમને બીજી રીતે એટલે કે ભ્રમણકક્ષાના પરિધમાં થયેલા ફેરફારની દૃષ્ટિએ પણ નીચેની રીતે સમજી શકાય :
&
स
.
स
અકૃતિ
ધારો ૐ આકૃતિ ૪ માં બતાવ્યા પ્રમાણે સ મવભ્રમણુક્ષામાં પૃથ્વી ની આજુબાજુ ઘૂમે છે, મેં એ એના મૂળ માળના પરિધનું એક સ્થાન છે. હવે માની લે કે સુર્યની ભ્રમણુકક્ષમાં જ્યારે ફેરફાર થાય છે ત્યારે એ કાઈ સ બિંદુએ કાઈ સમયે સ્થાન ધરાવે છે. મને ૐ ગણી સ પરિધ ઉપર આવે એટલે કે મસ ત્રિજ્યા લઈ એક વર્તુળ દારા હવે ધારી લે કે સુર્યના નવા ભ્રમણમાંનું ચલિત થયેલું કેંદ્ર હ્ર છે. સમરૂ તથા ત અને જીસ રેખાએ દારા.
જો L૩મસ = Lમત્ર, મસ/બ અને ફ =મસ રહેતા સહુંમેશાં રૂમ જેટલી રહે, તે નવા ભ્રમણુમાગ કે જેના ઉપર સ બિંદુ ધારેલું હતું તે માર્ગ નક્કી થઈ જશે અને એમ વર્ષ દરમ્યાન ગમે તે સમયનું સુનું સ્થાન એની ઉપર ધારી શકાશે.
હાલ તો આ બધું નિરર્થક સાબિત થયું છે, પરંતુ હાલ પણ આ અવલેાકનના અભ્યાસ પછી આ વૈજ્ઞાનિકા "કેટલા ઊંડાણમાં ગયા હતા એ અનુભવતાં એમના માટે અનહદ માન થયા વિના રહેતું નથી. *
*બહારનુતના ત્રીસ્ફુટસિદ્ધાન્તના આધારે
૩. ૪૯૫, જેઠાભાઈની પોળ, ખાડિયા, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૧

Page #79

વાલ્મીકીય રામાયણમાં પ્રતિબિંબિત લાવન
અલ્યા, સુભાષ બ્રહ્મભટ્ટ
જગતનાં મહાકાવ્યામાં વાલ્મીકીય રામાયણનું સ્થાન વિશિષ્ટ છે. કવિચેતનાના સૌથી ઊંડા સ્તરેથી સર્જન પામેલી આ કૃતિ માનવભાવામાં ટેલી સુંદરતાનું દર્શન કરાવે છે. મહાકાવ્યના આ ચિરજીવ ગ્રંથમાં સદાચારનું મહાસંગીત અને સ ંતજનાના સદ્બોધ ગુજે છે, રામાયણમાં પાત્રાએ જે જીવનઘડતર કર્યું છે, પ્રશ્નને શાંતિ અને શ્રદ્દા આપ્યાં છે, તે જગતનાં ભીજા' મહાકાવ્યોએ કર્યું નથી. આ કારણથી જ આ કથામાં મનુષ્યજાતિનું આકર્ષણ રહેલું છે. હજારો વર્ષોથી ભારતીય સ`સ્કૃતિનું તર કરનાર આ મહાકાવ્ય એપિક ઍફ આર્ટ” તરોકે એળખાયું છે. તેથી જ આ મહાક-વ્ય “માનવસંસ્કૃતિનું મહાકાવ્ય” કહેવાયું છે,
રામાયણુમાં મુખ્ય આધાર અયોધ્યાના રાજકુમાર રામની કથાનો છે. આ થા કાઈ પણુ એક કાલના ભારતવર્ષની રાજકીય સ્થિતિનું ચિત્ર સ્પષ્ટ કરે છે છતાં આ કથા અતિહાસિક કે રાજકીય દૃષ્ટિએ નિરૂપાયેલ નથી, એ માનવીય મૂલ્યો અને માનવધની કથા છે. ભારતીય સંસ્કૃતિનાં અનેક પાસાં એમાં પ્રતિષિ‘બિત થયાં છે. સત્યધર્માંનું પાલન કેવું અનિવાર્ય અને કેટલું છે એ અહીં પાને પાને જેવા મળે છે, સત્ય અને સ્નેહ પર નિર્ભર આત્મધર્મના વિજયની પતાકા લહેરાવતું આ
મહાકાવ્ય છે.
ભારતવર્ષના કાઈ એક કાલના પૂર્વ ભાગની રાજકીય સ્થિતિનું ચિત્ર એમાં સ્પષ્ટ થાય છે. રાજાશાહી લેાકશાહીના રંગે રંગાયેલી હતી. રાજા અમુક ચોક્કસ પ્રદેશ ઉપર કુલપતિની જેમ પ્રવર્તતા હતા. રાજગાદીની પર’પરા રાજાના વશમાં જ રહેતી, આમ છતાં રાજ્યના વારસાના પ્રશ્ન પ્રજા દ્વારા જ ઉકેલાતા, રાજ્યને વારસા પ્રજાની અનુમતિ લઇને રાજકુમારને સાંપાતા. જુદા જુદા પ્રદેશમાં જુદા જુદા રાજા રાજ્ય કરતા હતા. રાજા પોતાના જીવનને મેટા ભાગ પ્રજાકલ્યાણનાં કામેા માટે ગાળતા અને એના બધા વ્યવહાર ધર્મ દ્વારા ચાલતા, પ્રજાના સુખ માટે એ તત્પર રહેતા. ન્યાય અને ધર્મનું રક્ષણ કરવું તેમજ પ્રજાના અભિપ્રાયાને વશ રહેવુ એ રાજાની પ્રથમ ફરજ ગણાતી. પ્રજાની ઇચ્છા વિરુદ્ધ એ વી` શકતા ન હતા.
આચારવિચાર :
સામાજિક શિષ્ટાચાર તેમજ જનસમાજમાં પ્રચલિત આચારવિચાર સંસ્કૃતિના દર્શક હાય છે. રામાયણની પ્રશ્નના આચારવિચારમાં ધર્મ એ જ સર્વીસ્વ હતા. અતિથિસત્કાર એ મનુષ્યની પહેલી ક્રૂજ ગણાતી. આંગણે આવેલા અતિથિને વિનયપૂર્વક સત્કાર કરવા એ રામાયણના સમાજની પરપરા હતી. રાજાએ વનમાં રહેતા મુનિએ તેમજ મર્ષિઓના આતિથ્યસત્કાર કરતા. વનમાં રહેતી શખરીએ કરેલ રામના આતિથ્યસત્કાર જગપ્રસિદ્ધ છે.
માતાપિતાની આજ્ઞા પાળવી એ પુત્રોની ફરજ ગણાતી. રામ પિતૃવચન નિભાવે એ સહુજ હતું. વડીલેાની આજ્ઞા શિરામાન્ય લેખાતી. ભરત રામની પાદુકા લઇ રામના કહેવાથી ન ધ્યામે પાછા ફરે છે. વિશ્વામિત્રની આજ્ઞાતે માન આપીને ક્શરથ રાજા રામ-લક્ષમણુને વનમાં લઈ જવાની રજા આપે છે. લક્ષ્મણની વાત સ્વીકારી ઊર્મિલા માતાએની સેવા કરવા ૧૪ વર્ષને પતિવિરહ સહી લે છે,
પતિન! સુખે સુખી અને દુઃખે દુઃખી એ પત્નીને પતિવ્રતાધર્મ ગણાતા, ગૃહસ્થ માટે રાજના આચારમાં પચમહાયજ્ઞાની ક્રિયા આવશ્યક ગણાતી.

Page #80

[૩૯
પથિક રજતજયંતી અક] એકબર-નવેમ્બર/૮૫
સમાજમાં પડેલી પરંપરાઓ તેમજ રૂઢિઓ કોઈ તોડી શકતું નહિ, એમાં ઈ પણ પ્રકારનો ભંગ થતા તે એવા મનુષ્ય સમાજમાં નિંદાને પાત્ર બનતા. અપકીર્તિ થાય એવું કોઈ પણ કાર્ય પ્રજા ચલાવી લેતી નહિ. રાવણ દ્વારા અપહરણ પામેલી સીતાને રામ અળ્યા લાવ્યા એ પહેલાં એ અગ્નિપરીક્ષામાંથી પસાર થઈ હોવા છતાં એનું ચારિત્ર્ય ચર્ચાને વિષય બન્યું હતું. આ લેકચર્ચાના ફલાવરૂપે રામે સીતાને ત્યાગ કર્યો હતો. માન્યતાઓ :
રામાયણમાં નિરૂપિત પ્રજા અત્યંત ધાર્મિક અને શ્રદ્ધાળુ હતી. સમાજમાં જ્યોતિષ અને મુદતનું સ્થાન હતું. કોઈ પણ શુભ કાર્ય માટે મંગળ દિવસ, મંગળ ઘડી જોવામાં આવતાં. શુભ કાર્ય કરવામાં જે કઈ સંકટ આવતું તે એનું કારણ અશુભ મુહૂર્ત. ઘરમાંથી બહાર નીકળતાં પિતાના વાહનને જમણી બાજુ રાખવું અશુભ મનાતું, પ્રજા ભાગ્ય અને ઈશ્વરના કત્વમાં માનતી. ખુદ રામ પોતે પણ નસીબમાં માનતા હતા. શુકન અપશુકન રામાયણમાં નિરૂપિત પ્રજાના જીવન સાથે વણાઈ ગયાં હતાં. સ્વપ્નમાં પ્રકાશહીન સૂર્ય, પૂંછડિયે તારે, માથા વિનાનું શરીર, ચંદ્રને પ્રકાશરહિત જો તેમજ પૃથ્વીને કાંપતી જેવી, પર્વતોને હાલતા જેવા વગેરે અપશુકને ગણાતાં હતાં. રથના ઘેડાઓની ચાલ ધીમી પડવી, ઘડાઓની આંખોમાંથી આંસુ પડવાં, હાથીઓનું મદરહિત થવું, ઊંટ ગધેડાં અને ખચરનાં રુવાડા ઊભાં થવાં વગેરેને અપશુકન માનવામાં આવતાં, વળી પક્ષીઓના ભયંકર અવાજ સાંભળવા, ગીધ અને કાગડાઓનું રેવું, મકાનના છાપરા ઉપર ગીધનું બેસવું વગેરેને અપશુકન લેખવામાં આવતાં. આ ઉપરાંત પુરુષોની ડાબી આંખ ફરકવી, સ્ત્રીઓની જમણી આંખ ફરકવી, માથામાં પીડા થવી, સારથિના હાથમાંથી લગામ પડી જવી, દિશાઓનું ભાન ન રહેવું, બુદ્ધિને નાશ થવો અને સ્મૃતિભ્રંશ વગેરેને અપશુકનમાં સમાવેશ થતો. અપશુકનની સાથે સારા શુકનની પણ માન્યતા હતી. સૂર્યને નિર્મળ પ્રકાશ, શીતળ અને સુગંધિત પવન, સ્વચ્છ અને મધુર પાણી, પશુપક્ષીઓનું મધુર બેલવું, જમણી આંખની ઉપરની પાંપણ ફરકવી, મનમાં આનંદ થવે, રસ્મૃતિ તાજી રહેવી વગેરે સારાં શુકન મનાતાં, લોકમાન્યતા પ્રમાણે વાસનાવાળે જીવ ભૂતનિમાં જમતા. સમાજમાં ભૂતપ્રેતની માન્યતા પ્રચલિત હતી. પુણ્યવાન જીવ મરીને આકાશને તારો બનતો. વેશભૂષા-પહેરવેશ: - રામાયણમાં નિરૂપિત થયેલા સમાજમાં સુતરાઉ અને રેશમી કાપડને ઉપયોગ પ્રચારમાં હતા. વિશેષ કરીને સ્ત્રીઓ રેશમના કાપડને ઉપયોગ કરતી. સુતરાઉ અને રેશમી કાપડ ઉપરાંત મૃગચર્મ અને વલ્કલ વસ્ત્ર પણ પહેરાતાં. આ સમયમાં મૃગચર્મને અજિન” ઝાડની છાલનાં વસ્ત્રોને “વકલ” અને ઘાસમાંથી બનાવેલાં વસ્ત્રોને “કુશચીર” તરીકે ઓળખવામાં આવતાં. સામાન્યતઃ વનવાસીઓ અને ઉપયોગ કરતા, વસ્ત્રોના વિવિધ પ્રકાર પ્રચારમાં હતા. પોતાની પુત્રીના વિવાહ વખતે જનક રાજાએ મોટી સંખ્યામાં વસ્ત્રો વહેચ્યાં હતાં એ ઉલ્લેખ મળે છે. રાવણની સ્ત્રીઓ અનેક પ્રકારનાં વસ્ત્ર પરિધાન કરતી. કવિએ પણ વસ્ત્રો અને આભૂષામાં સજજ એવી સ્ત્રીઓનું વખતોવખત વર્ણન કર્યું છે. સ્ત્રીઓ અને પુરુષ બે વસ્ત્ર પહેરતાં ઉત્તરીય અને અધોવસ્ત્ર, બ્રહ્મચારી એક જ વસ્ત્ર ધારણ કરત. માથા ઉપર મુકુટ ધારણ કરવાની પ્રથા હતી. રાજ્યાભિષેક વખતે રાજાને રનજડિત મુકુટ ધારણ કરવો પડે. પુરુષે તેમજ સ્ત્રીઓ શરીરને સેનાના અલંકારોથી શણગારતાં હતાં. કાનમાં કુંડળ અને બાવડે બાજુબંધ સામાન્યતઃ દરેક સ્ત્રી પુરુષ ધારણ કરતાં સ્ત્રી કાનનાં વિશિષ્ટ ઘરેણાં ને કાંડે કંકણુ તથા પગમાં પુર ધારણ કરતી. કુમાર રામ ૧૪ વર્ષ વનમાં

Page #81

કોબર-નવેમ્બર ૮૫ [ પથિક-રજતજયંતી અંક ગયા ત્યારે એમને કુટુંબીજને તરફથી ખૂબ આભૂષણે આપવામાં આવેલાં. યુદ્ધક્ષેત્રમાં જતી વખતે સૈનિકે અલંકારો ધારણ કરતા. શસ્ત્રોની શોભા અથે પણ અલંકારોને ઉપયોગ થતો. રાવણનું ધનુષ મુક્તામણિથી અને રામની તલવાર હેમપરિવૃત હતી. છત્રો ઉપર પણ અલંકાર લગાડવામાં આવતા હતા. લેકે પિતાનાં પશુઓને પણ અલંકાર પહેરાવતાં અને યુદ્ધમાં વપરાતા રથ પણ અલંકૃત કરાતા. ખાનપાન:
રામાયણમાં નિરૂપિત સમાજમાં શાકાહાર અને માંસાહાર બંને પ્રકારનું ભોજન પ્રચલિત હતું. ઘેર આવેલા અતિથિને ઉત્તમ પ્રકારનું ભોજન જમાડવું એ સમાજને એક મહત્વને શિષ્ટાચાર ગણતે. શાકાહારી ભોજનમાં ઘઉં, બાજરી જવ અને ચેખા એ મુખ્ય ખોરાક હતો. કઠોળમાં ચણા મગ અને અડદ પ્રચલિત હતા. સમાજમાં માંસાહાર પણ પ્રચલિત હતે. ખાદ્ય પદાર્થોમાં ચાર પ્રકાર પ્રચલિત હતાઃ (૧) ભઠ્ય, (૨) ભજ્ય, (૩) ચેષ્ય, (૪) લેહ્ય, - દૂધ ઘી અને દહીંને ખેરાકમાં છૂટથી ઉપયોગ થતો હતો. વિવિધ ફળને સુપ પણ બનાવવામાં આવતે, મદિરાપાન પણ સમાજમાં પ્રચલિત હતું. વિવિધ પ્રકારની સુરાઓ બનાવવામાં આવતી અને સ્ત્રીઓ પણ સુરાપાન કરતી. આનંદપ્રમેક;
રામાયણમાં નિરૂપિત પ્રજા સુખી અને સમૃદ્ધ હૈઈ આનંદપ્રમોદ માટે અનેક પ્રકારના ઉસમાં ભાગ લેતી. રથયાત્રા, હાથીઘોડાની સવારી તેમજ પશુઓની સાઠમારી એ આનંદપ્રમેહનાં સાધન હતાં, સંગીત અને નાટક પણ મહત્વનાં સાધન ગણાતાં. લેકે સામાજિક અને રાજકીય ઉત્સવમાં ભાગ લેતાં. સ્ત્રીઓને આ ઉત્સવમાં ઘણી મોકળાશ હતી. એઓ વિવિધ પ્રકારની માળા, રંગબેરંગી વસ્ત્ર, આભૂષણોથી સજજ થઈ ગીત વાદ્ય અને અન્યમાં સ્વતંત્રપણે ભાગ લઈ શકતી. રાજ્યપ્રેરિત ઉત્સવમાં ગણિકાઓ નટ નર્ત કે પુરોહિતે વેપારીઓ નાગરિકે તેમજ ગ્રામજનતા છૂટથી ભાગ લેતી, “ઇદ્રધ્વજ નામને સામાજિક મહત્સવ લેકે ઊજવતાં. શિકાર મદિરાપાન કરવા તેમજ જુગાર ખેલ એ આનંદનાં સાધન ગણતાં. શેતરંજની રમત રામાયણવણિત પ્રજામાં પ્રચલિત હતી. મલ્લવિધા પણ આનંદપ્રમાદનું સાધન હતી. મૃગયા માંટ રાજા વનમાં જતા અને હરણને સંગીતથી ભાવી જાળમાં Sાવતા.
સંગીતની સાથે તાલ માટે કેટલાંક વાઘ પણ પ્રચલિત બન્યાં. આ વાદ્યોના ચાર પ્રકાર કહ્યા છે: (૧) તંતુવાદ્ય, (૨) ચર્મવાદ્યો, (૩) ઘનવાદ્યો, (૪) સુષિરવાઘો, દુદુભિ મૃદંગ પખવાજ ઢેલ વાંસળી અને શંખને વિશેષ ઉપગ થતો, ભિન્ન ભિન્ન નૃત્યેનું આયોજન થતું.
આ સમયમાં નાટક મનોરંજનનું મહત્વનું સાધન મનાતું. રામાયણમાં ઉલ્લેખ છે કે ભારતનું ખિન્ન મને રાજી કરવા માટે નાટકને ઉપયોગ કરવામાં આવ્યું હતું. અમેધ્યાના વર્ણનમાં નાટયશાળાઓનું વર્ણન આવે છે. નાટકમાં સ્ત્રીઓ પણ ભાગ લેતી. રામાયણમાં નટ માટે શપ શબ્દ જોવા મળે છે.
ગીત વાદ્ય અને નાટય ઉપરાંત નગરમાં બાગ બગીચા અને ઉદ્યાને હતાં. ઉદાને માં નરનારી ક્રીડા-વિદ માટે આવતાં. સંધ્યા સમયે કુમારી કન્યાઓ પણ અલંકાર અને આભૂષણોથી સજજ થઈ ઉદ્યાનનાં ફરયા આવતી હતી.
રામાયણની પ્રજાની આનંદપ્રમોદની પ્રવૃત્તિઓ આ રીતે ઘણું શિષ્ટ હતી. સંગીત નૃત્ય નાથ વાઘ અને ચિત્ર એ લેકના આનંદને વિષય હતાં. મદ્ય અને જુગાર સમાજમાં પ્રચલિત હતાં. વિવિધ પ્રકારના પેય પદાર્થ તેમજ ખાદ્ય પદાર્થ જીવનને આનંદનું સાધન ગણાતા હતા,

Page #82

પથિક-રજતજયંતી અંક] કબર- ૨૮૫
[૮૦ કેળવણી:
આ સમયે ક્ષત્રિય રાજકુમારે માટે અનેક પ્રકારની કેળવણી આપવામાં આવતી હતી. કેળવણી સંસ્થાઓ મોટે ભાગે દાન ઉપર કે રાજ્ય સંસ્થાના આશયથી ચાલતી હતી. વિદ્યારંભે યજ્ઞોપવીત ધારણ પવિત્ર સંસ્કાર માટે અને ય પવીત બાદ વિદ્યાથી ગુરુને ઘેર વિદ્યા પ્રાપ્ત કરવા જતા. ગુરુ-આશ્રમે વિદ્યાર્થી જીવનલક્ષી કેળવણી પામતાએને માધુકરી ઉપરાંત બીજે ઘરે શ્રમ કરવું પડતા હતા. ગુરુની સેવા એ શિષ્યને મન આનંદને વિષય હતી. સાદુ જીવન અને ઉચ્ચ વિચાર એ શિષ્યનો. જીવનમંત્ર હતાં. આ આશ્રમમાં સંયમ અને તપ પર ભાર મૂકવામાં આવતા. બ્રહ્મચર્યનું ઉગ્ર પાલન આવશ્યક હતું. પ્રાતઃકાલે કરવાં પડતાં સ્નાન-સંધ્યા ફરજિયાત હતાં. જુદા જુદા આશ્રમમાં જદી જુદી વિદ્યાઓ ભણાવવામાં આવતી. અધ્યાત્મવિદ્યાને અભ્યાસ મુખ્ય હતા. રાજનીતિ અને ટેકનિકલ વિલા પણ શીખવાતી. રામાયણમાં નિરૂપિત કેળવણીપ્રથામાં વિદ્યાર્થીને શારીરિક તાલીમ પણ અપાતી. વિવાથી ઉત્તમ નાગરિક અને સાચે માનવ બને એ માટે પ્રયત્ન પણ કરવામાં આવતા.
રામાયણમાં નિરૂપિત સંસ્કૃતિ એક એવી વ્યવસ્થિત સમાજરચના પર નિર્ભર હતી કે એમાં મનુષ્યની દરેક પ્રકારની પ્રગતિને અવકાશ હતે. સ્ત્રીને મે સમાજમાં ઘણે ઊંચે હતે. બ્રાહ્મણે અને ગુરુ પ્રત્યે આદર રાખવામાં આવતું. નિમ્ન વર્ષો પ્રત્યે પણ સદ્વર્તન રાખવામાં આવતું, અમે માનવસમાજ કલા અને સંસ્કૃતિને ઉપાસક હતા. ધર્મ અને કર્તવ્યના પાલનમાં પ્રજા તત્પર રહેતી. રામાયણની પ્રજાએ એવી જીવનપદ્ધતિઓ ઊભો કરી હતી કે જે આજે પણ સમગ્ર ભારતની પરંપરામાં અગત્યનું સ્થાન ધરાવે છે, ઠે. રાવપુરા સોસાયટી, સેન્ટ ઝેવિયર્સ હાઈસ્કૂલ પાસે, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૯ એક કાવ્ય
મૌન વચાળે શ્વાસોચ્છવાસથી
આ તન તાજ જ ખીલેલા કમળ-પાંદડી જેવા
બીડેલા હોઠથી હઠને સ્પર્શ ત્વચાનું છવાતી લાગણી પરસ્પર
મુલાયમ સ્પર્શ ત્વચા એકમેકને ઢાંકતી નગ્નતા પર, મખમલ ભીનાં અંગ અંગ ઊઘડતાં ભીને વાને મશરૂ-વાંટીમાં લપસતે
પુટ બાહુઓ તસતસ્યા સ્પર્શ ભીને હાથ સંપર્શમૃદુ બનીને
આનંદકંદથી સોળ વરસના સતત..સરકત કેમળ કમળ
દરિયા તરફડ્યા ત્વચાની રજરજમાં ધબકતું શ્વેત સ્વરૂપ
ઝાંખપ જેવી દશે દિશાઓ શોધ
તમારી આંખોમાં જળભીની માછલીના આકાર જેવી બીડાતી આંખમાં ખોવાઉં હું
ભીતરમાં લાગણી જેવું
છવાતું વાદળ કુંવારા હાથભીનું અજવાળું,
શ્વાસ છુવાસથી સ્પર્શ ભીની ભીની લીપાતી
આપણી વચ્ચે. કળીઓમાં સળવળે છે
શશિકાંત સનાવા
દૂફમાં
આ.
આ
તે
d

Page #83

મૌર્યકાલીન સમાજવ્યવસ્થા
છે, મગનભાઈ આર. પટેલ
પ્રાચીન ભારતવર્ષના ઇતિહાસમાં પર્યયુગ € ના વિશાળ સમૃદ્ધ અને શક્તિશાળી સામ્રાજ્યની સ્થાપન નાને કારણે સવિશેષ મહત્ત્વ ધરાવે છે. આ યુગ દરમ્યાન ભારતમાં પ્રથમ વાર વિસ્તૃત સાગ્ન.જ્ય સ્થપાયું હતું. એની વિશિષ્ટતા એ હતી કે કેન્દ્ર સરકાર ખૂબ જ શક્તિશાળી હતી. રાજ્યને સઘળે વહીવટ કેંદ્ર દ્વારા વ્યવસ્થિત રીતે ચાલતે, જનકલ્યાણની ભાવનાથી બધે વહીવટ થતું. અનેક વિદ્વાનોએ એ અને નોંધપાત્ર બાબતે રજૂ કરી છે. " રાધાકમલ મુકરજીના મત મુજબ “જગતનું સર્વપ્રથમ ધર્મનિરપેક્ષ જનકલ્યાણકારી રાજ્ય મૌનું હતું. વી. ડી. મહાજન રાધાકુમુદ મુકરજીના કથનને નેધતાં કહે છે કે “મૌર્ય સામ્રાજ્યનું આગમન ભારતીય ઈતિહાસની એક અપૂર્વ ઘટના હતું.” *
ભટનાગર અને બી. ડી. શુકલના વિવરણ અનુસાર ભારતના સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસમાં મૌર્ય યુગ (ઈ.સ. પૂ. ૩૨૦ થી ઈ.સ. પૂ. ૧૮૭) ગંભીર પરિવર્તનને યુગ રહ્યો છે. સમાજ અને ધર્મ તેમજ રાજનીતિ એ બધાં ક્ષેત્રોમાં આ યુગમાં અનેક નવીન પરિવર્તન આવ્યાં હતાં.
આ યુગની વહીવટી અસર સમાજ પર પણ પડી હતી.
કૌટિલ્ય મેગેસ્થિનિસ જેવા ખ્યાતનામ વિદ્વાનના આધારભૂત ગ્રંથમાં મીયુગનાં સમાજ રાજકારણ ધર્મ વગેરે પર ધપાત્ર માહિતી રજૂ થયેલી છે. મેગેસ્થિનિસ ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના દરબારમાં પ્રીસના રાજદૂત તરીકે કેટલાક સમય રહ્યો હતો. એણે પાટલિપુત્રનાં સુંદરતા અને વહીવટ વિશે તથા ભારતવર્ષની સામાજિક સ્થિતિ અંગે વર્ણન કર્યું છે કે એનું પુસ્તક ઇન્દિકા તિહાસકારોને આજે પ્રાપ્ય નથી છતાં ગ્રીસના ઈતિહાસકારોના ગ્રંથમાં એના સંદર્ભ મળે છે,
કૌટિલ્ય અર્થશાસ્ત્રમાં નોંધ્યું છે કે “રાજાએ સામાજિક કરજેનું બળ દ્વારા વ્યવસ્થિત રીતે પાલન કરાવવું જોઈએ અને બાળ વૃદ્ધ રાગિઢ અનાથ અને સ્ત્રીઓ તથા એમનાં બાળકોના રક્ષણની જવાબદારી રાજાની હેવી જોઈએ.”
આ લેખકેનાં લખાણ પરથી ખ્યાલમાં આવે છે કે મર્યયુગમાં વર્ણવ્યવસ્થા તથા આશ્રમવ્યવસ્થા વિશિષ્ટ પ્રકારની હતી; જેકે એનું સ્વરૂપ રૂઢિચુસ્તતાવાળું હતું. આ અંગે ગ્રીક લેખકોએ પણ કેટલીક માહિતી આપી છે. એરિયન નામના ગ્રીક લેખકે કરેલ તષિયક વર્ણન પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે પ્રજાને bઈ પણ માણસને તત્વજ્ઞાની બનવાની છૂટ હતી.
મેગેસ્વિનિસ ખેંધે છે કે સમાજમાં બ્રાહ્મણની સંખ્યા ઓછી હોવાં છતાં એમનું સ્થાન પ્રથમ હતું. બ્રાહ્મણે તત્વજ્ઞાની હતા. આ તત્વજ્ઞાનીઓના પણ બે વિભાગ હતાઃ બ્રાહ્મણે અને શ્રમ–અને બંનેનાં કાર્ય ભિન્ન ભિન્ન છતાં, બ્રાહ્મણે ગૃહસ્થજીવન વ્યતીત કરતા. એમનું જીવન મેળવ્યું હતું. એએ માંસ પણ ખાતા, એમનું મુખ્ય કામ પુરોહિતનું હતું. બ્રાહ્મણે કરતાં શ્રમોનું સમાજમાં વિશેષ માન છે, પરંતુ જે લેકે જંગલમાં રહે છે તથા લગ્ન કરતા નથી તેમનું ખૂબ જ માન છે, પરંતુ એક બાબત સ્પષ્ટ છે કે મેગેસ્થિનિસે કહેલા આ પ્રમાણે બૌદ્ધ ધર્મના સાધુઓ કરતાં બ્રાહ્મણ ધર્મના વિવિધ પંથના સાધુએ હેવાન સંભવ વધારે છે. આ મુખ્ય ભાગવતધર્મના અનુયાયીઓ હતા. તત્રી
રાધાકુમુદ મુકરજીના મતાનુસાર ગ્રીક લેખકને બદ્ધિધર્મને સાધુઓને પરિચય હેય એમ જણાતું નથી, કારણ કે એ વખતે કદાચ પંજાબ સુધી બૌદ્ધ ધર્મ ફેલા નહિ હોય.

Page #84

હતું.
પથિક-રજતજયંતી અંક] ઓકટોબર-નવેમ્બર ૮૫
કૌટિલ્ય ને ખેતી તથા વેપાર કરતા વર્ણવ્યા છે, પરંતુ જમીન પરનો હક રાજાને હતો અને ખેડૂતને મજૂરીના રૂપે ફસલને એક અંશ મળતો. એક નોંધપાત્ર બાબત એ છે કે કૌટિલ્ય બધા નાગરિકેને “આ” ગયા છે, તેથી એમ જરૂર કહી શકાય કે શક પણ જન્મથી આર્ય હતા, દાસ ના
| [આર્ય” વંશ(race)વા યક નહિ, “સંસ્કારી અર્થ આપનાર શબ્દ હતો. તંત્રી કૌટિલ તથા મેગેસ્થિનિસનાં લખાણોમાંથી મૌર્ય યુગના સમાજની આધારભૂત માહિતી મળે છે એમ છતાં બંનેનાં વર્ણને માં કેટલીક વિલનના પણ જોવા મળે છે. અકના શિલાલેખ તથા મીક વિદ્વાનોનાં લખાણેમાંથી પણ ઈ.પૂ. બે સદી પહેલાંના ભારતીય સમાજ વિશેની અનેક બાબતોને ખ્યાલ આવે છે.
અર્થશાસ્ત્રમાં દર્શાવ્યું છે કે વર્ણ અને આશ્રમ સામાજિક એકતાનું મૂળ હતા. નીલકંઠ શાસ્ત્રી કહે છે તે મુજબ મેગેસ્થિનિસ વર્ગ વ્યવસ્થાનું વર્ણન ભિન્ન રીતે કર્યું છે. એમણે દાર્શનિક ખેડુત ગોપાલક કારીગર રૌનિક ગુપ્તચર અને અમાન્ય અથવા રાજાના ઉરચ પદાધિકારી જેવા સાત વર્ગને ખ્યાલ આપ્યો છે. ૧૦ એમણે સમાજના રીતરિવાજે વિશે પણ માહિતી આપી છે. એમને વર્ણન મુજબ પ્રત્યેક વર્ગના લેક અ પસઅપસમાં જ લગ્ન કરતા, સમાજમાં બ્રાહ્મણ અને શ્રમણાનું સ્થાન સર્વશ્રેષ્ઠ હતું. બૌદ્ધ શ્રમણ પ્રત્યેક વર્ષના હતા, પણ પાછળથી વર્ગભેદ માનવામાં આવતું ન હતું. ૧
શીક લેખકો કહે છે : હિંદનાં લક કરકસરથી રહેતાં. ખેડૂતે નમ્ર અને ભેળા સ્વભાવના હતા ચોરી ભાગ્યેજ થતી. ખેટું બોલવાને આરોપ કોઈ પણ ભારતીય પર મુકાતે નહિ, કાયદા સાદા હતા. ચેરીનું પ્રમાણ ખૂબ ઓછું હતું. વયનભંગ કે થાપણ ઓળવી જવા માટે કઈ દિવસ મુકદ્દમા દાખલા થતા નહિ. યજ્ઞ સિવાય લેકે કદી મધ પાતા ન હતા.૧૨ ' મેગેસ્થિનિસ નોંધે છે કે ભારતવર્ષનાં લેક સીધા સાદાં અને ભોળાં હતાં. એમને લખતાં વાંચતાં આવતું નહિ અને બધે વ્યવહાર મૌખિક જ હતું, પરંતુ આ બાબતે ભૂલભરેલી લાગે છે, કારણ કે મીક લેખક ચૂંબે નેધે છે કે લડવૈયા જ્યારે રણમેદાનમાં ન જવાનું હોય ત્યારે પિતાને સમય આળસમાં અને મદિરાપાનમાં વ્યતીત કરતા. દર વર્ષે તત્વજ્ઞાનીઓની સભા ભરાતી. એ સુચન લખીને આપતા. વળી એ ઉમેરે છે કે ભારતીયો લીનનના ટુકડાઓ પર પત્રો લખતા. કટિસ પણ કહે છે કે લખવા માટે ઝાડની છાલને ઉપયોગ કરવામાં આવતા.
ભારતીય સમાજમાં નારીની સ્થિતિ કેવી હતી એ બાબત પણ ગ્રીક લેખકોના વિવરણ પરથી જાણવા મળે છે. એ સમય દરમ્યાન સમાજમાં નારીનું સ્થાન નીચું જતું હતું. એ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી તત્વજ્ઞાની' બની શકતી, પરંતુ લગ્ન કર્યા પછી એને ધર્મશાસ્ત્રોને અભ્યાસ કરવાને હક્ક મળતું ન હત, અતિકર નેધે છે કે સ્ત્રી-શિક્ષણ હાસ તરફ જઈ રહ્યું હતું. સ્ત્રીઓ માટે લગ્ન અનિવાર્ય બંધન હતું. રાજપરિવાર તથા ઉમરાવકુટુંબમાં બહુપત્નીત્વને રિવાજ પ્રચલિત હતેા.૧૩ મૌર્ય યુગમાં સંયુક્ત પરિવારની વ્યવસ્થા હેવાનું માનવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે છોકરા છોકરીનાં લગ્ન સોળ અને બાર વર્ષની ઉંમરે થતાં.૧૪ અર્થશાસ્ત્રમાં ૧૫ આઠ પ્રકારના વિવાહ વર્ણવાયા છે. બ્રહ્મ પ્રાજાપત્ય આર્ષ દેવ આસુર ગાંધર્વ રક્ષિસ અને પિશાચ. આમાં પહેલા ચાર આવકારદાયક ગણાતા, જ્યારે પાછળના ચારને નિંદાજનક ગણવામાં આવતા. કેટલીક શરતે સાથે સ્ત્રીને છૂટાછેડાની સગવડ હતી.૧૬ વિધવાવિવાહને રિવાજ હતું. વિધવા પિતાના ઘરની સંમતિ લઈને પુનર્વિવાહ કરી શકતી.૧૮ દાંપત્યજીવન સુખી હતું. બહુવિવાહપ્રથા પ્રચલિત હતી.
મૌર્યકાલીન સમાજવ્યવસ્થા એવી હતી કે વિશિષ્ટ સંજોગોમાં પતિને પત્નીને ત્યાગ કરવાને હક હતા. ૧૮ રાજગલિ પાંડેય નોંધે છે કે વેશ્યાવૃતિ સમાજમાં પ્રચલિત હતી, જે સરકાર દ્વારા નિયં.

Page #85

આ
બર-નવેમ્બર ૮૫
પથિક-રજતજયંતી અંક
ત્રિત હતી, પરંતુ એમાં સંદેહ નથી કે કન્યા સ્ત્રી અને માતાના સીમિત ક્ષેત્રમાં સ્ત્રીઓને સમાજ દ્વારા આદર થતા. ૨૦ મેગેસ્થિનિસના મત મુજબ આ યુગને વિવાહનું ધયેય જીવનસાથી મેળવવા માટે ભેગ અને સંતાનોત્પત્તિનું હતું. સ્ત્રીપુરુષ બંને વિશિષ્ટ સંજોગોમાં પુનર્વિવાહ કરી શકતાં, 1 એવો સંકેત પણ મળે છે કે સતી પ્રથા પ્રચલિત હતી. ૨૨
અશોકના શિલાલેખે પરથી પણ માલૂમ પડે છે કે સ્ત્રીઓને માત્ર નાના ધાર્મિક વિધિઓમાં સ્થાન મળતું. શિલાલેમાં “ધ” શબ્દ વપરાયેલ છે તેના પરથી એ ખ્યાલ આવે છે કે સ્ત્રીઓમાં પરદા-પ્રથા હશે અથવા અમુક સમયે સ્ત્રીઓને જાહેર નજરથી દૂર રાખવામાં આવતી હશે, સ્ત્રીઓની ગતિવિધિની દેખરેખ રાખવા માટે અધિકારીઓ પણ નિમાતા. ધર્મ કાર્યોમાં એમને તદ્દન અલિપ્ત રખાતી નહિ હેય, કારણ કે અશકની બીજી પત્ની કાવાકીએ દાન કર્યું હતું
મૌર્યયુગીન સમાજમાં મહદ્ અંશે પોતાની જ્ઞાતિમાં જ વિવાહ કરવાનું ઉચિત ગણાતું, પરંતુ સમાજમાં આંતરજ્ઞાતીય વિવાહ પ્રચલિત હશે અને એ સમયના કાયદા અને સ્વીકાર પણ કરતા, સત્ર અને સપ્રવર કન્યાની સાથે લગ્ન કરવાની મનાઈ હતી. આ રીતે સપિંડ વિવાહ પણ ઉચિત ગણાતે ન હતા, એમ છતાં કેટલીક જતિએ, જેવી કે શાક અને મોર્યોમાં સગોત્ર લગ્નનું પ્રચલન હતું. દક્ષિણમાં માતુલ-કન્યા (મામાની યા માસીની પુત્રી સાથે લગ્ન કરવાને રિવાજ હતા, પરંતુ ઉત્તરમાં એવી પ્રથા પ્રચલિત ન હતી. અલબત્ત, મ તથા અન્ય શાસ્ત્રકારોએ એને સ્વીકાર કર્યો નથી.
મૌર્યયુગ દરમ્યાન સમાજમાં વેશ્યાવૃત્તિ પણ પ્રલિત હતી. વેશ્યાઓ લલિત કલાઓમાં પ્રવીણ હતી, એએ રાજ્યની આવકનું સાધન ગણાતી, ગુપ્તચર અને નિરીક્ષિકાઓનું કામ પણ રાજ્ય એન. હાર લેતું. એ સૈનિક અને અંગરક્ષિકાઓ પણ બની શકતી. ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યને અનેક સશસ્ત્ર અંગરક્ષિકાઓ હતી.૨૪ એરિયન મેગેસ્વિનિસને આધારે એમ કહે છે કે “બધા જ ભારતીય મુક્ત છે અને ત્યાં એક પણ ગુલામ નથી.” પણ આ વિધાનનું સમર્થન કરે છે, પરંતુ ગ્રીક લેખકેનું આ નિરીક્ષણ બરાબર લાગતું નથી, કારણ કે ભારતવર્ષમાં એ વખતે ગુલામીપ્રથા હતી, અશોક શિલાલેખમાં મજૂર અને ગુલામ વચ્ચે સ્પષ્ટ ભેદરેખા દેરી છે. એમના પ્રત્યે માયાળુ થવાનું ત્યાં કહેવાયું છે. ૨૫ પંડિત નહેરના ૨૬ મતે “અહીં ગુલામીની પ્રથા મેટા પાયા પર ન હતી તથા એ વખતે બીજા દેશમાં હતાં તેવાં મજૂરી કરાવવા માટેના ગુલામેનાં મોટાં જૂથ નહેતાં
મેગેરિયનિસ કહે છે કે સામાજિક જીવન સાદું સરળ અને સુવ્યવસ્થિત હતું. લે કે મિતવ્યથી ચારિત્ર્યવાન સાહસિક વીર અને સ્વમાની હતાં. ચોરી કરવી અને જવું બોલવું એ પાપ ગણાતાં, અતિથિસકાર ઉદારતા સહિષ્ણુતા દયાળુતા અહિંસા દાન દર્શન વગેરે પર ભાર મુકાતે.
અર્થશાસ્ત્રમાં વર્ણન છે તે મુજબ રાજ્યમાં યાત્રાળુઓ માટે ધર્મશાળાઓ, સાર્વજનિક નિવાસ, ભજનગૃહે, ઘતગૃહે હતાં. વ્યવસાયીઓ અને ઉદ્યોગપતિઓ માટે પણ સાર્વજનિક ભોજન તથા હરવાફરવાની વ્યવસ્થા હતી. વળી દર્શાવ્યું છે કે આમેદપ્રમોદ દ્વારા સાકાર કરવાને એક એવે વ્યવસાય બની ગયેલ છે જેના દ્વારા અનેક પ્રકારનાં નૃત્યારે તથા નૃત્યાંગનાઓ, ગાય અને ગાયિકાએ તેમ અભિનેતા તથા અભિનેત્રીઓનું પાલન પોષણ થતું. ૮
અશોકના શિલાલેખોમાં ઉત્સ” અને “સમાને ઉલલેખ વારંવાર જોવા મળે છે. એવા પ્રસંગે રાજાએ થી ધન વાપરતા. સંગીત નૃત્ય ગાયન વગેરે થતાં, બ્રહ્મા પશુપતિ-શિવ કે સરસ્વતીના માનમાં સમાજે_ક ગોઠવાતા ત્યારે અંગબળનું પ્રદર્શન થતું. દૂર દૂરથી મલે આવતા. એરિયન આવાં મલ્લયુદ્ધો તથા માણસ અને હાથી વચ્ચેનાં યુદ્ધો તેમ રથહરીફાઈનું વર્ણન કરે છે. કેટલીક વાર ઉત્સવ

Page #86

પથિકરજતજય'તી અંક ]
આકટોબર-નવેમ્બર/૮૫
[૫
માં નાટક્રા પણ ભજવાતાં અને પાસાની રમતા પણુ રમાતી, બૌદ્ધ લેખકા શતરજની રમતને મળતી આવતી રમતને ઉલ્લેખ કરે છે, જ્યારે જૈન સૂત્રકૃતાંત્ર' ત। શતરંજ(અષ્ટપ)ને સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ
કરે છે.
મેગેસ્થિનિસ ભારતીયોની સૌંદર્યપ્રિયતાનાં વખાણ કરે છે. એએ ઊંચાઈ વધારવા માટે છૂટની ઉપયેગ કરતા હેાવાનું એ નોંધે છે. પડિત નહેરુ પણ કહે છે કે “એએ ખુશમિજજ લેાક હતા, આત્મવિશ્વાસ ભરેલા હતા અને પેાતાની પરપરાને માટે અભિમાન રાખતા.” વળી તેાંધે છે કે ભારતવર્ષની સિકદરની ચડાઈન! ગ્રીક ઈતિઽાસકાર એરિયન પર ભારતીયોની આ ખુર્થામાજ પ્રકૃતિની ભારે છાપ પડી હતી. એ લખે છે કે ભારતીયેાના જેટલી સંગીત તથા નૃત્યની શોખીન પ્રા બીજી ક્રાઈ પણ નથી. ”
રાજ્યલિ પાંડેયના મત મુજબ મેગેસ્થિનિસે રથઠ્ઠોડ ધોડદોડ સાંઢયુદ્ધ હાથીયુદ્ધ વગેરેને પણ અનેાવિનાદમાં ગણાવ્યાં છે. શિકાર પણ વિનેનું સાધન ગણાતા. મનેવિનેાદ માટે ‘સમાજ’વિહારયાત્રા ઉત્સવમેળા વગેરે પણ સૈાજ્યાં હતાં, પરંતુ સરકાર એવાં કશાં મનેાર્જન થવા દેતી નહિ કે જેને કારણે પ્રજાનાં રાજખરાજનાં કામો પર અસર થાય.
આ બધી માહિતી પરથી ફલિત થાય છે કે મૌર્ય યુગની સમાજવ્યવસ્થા વિશિષ્ટ પ્રકારની હતી. વિશાળ સામ્રાજ્ય હૈ।વા છતાં શાસન જનકલ્યાણુલક્ષી હતું. સમાજમાં વિવિધ વર્ગો એમની ફરજો વ્યવસ્થિત રીતે બજાવતા. ત્રીફ લેખક્રાનાં લખાણા તથા અશેકના શિલાલેખા દ્વારા તત્કાલીન સમાજનાં લેાનાં જીવન રહેણીકરણી આમદપ્રમોદ વગેરે-વિષયક ઠીક ઠીક જાણકારી મળી રહે છે. ડે. ઈતિહાસ વિભાગ–સરદાર પટેલ યુનિવર્સિટી, વલ્લભવદ્યાનગર-૩૮૮ ૧૨૦
પાદટીપા
૧. રાધાકમલ મુકરજી : ભારતકી સસ્કૃતિ ઔર કલા, પૃ. ૮૨
ર. વી. ડી. મહારાજ : પ્રાચીન ભારતકા ઈતિહાસ, પૃ. ૨૦૫
૩. કાલીચરણ ભટનાગર તથા બી. ડી. શુકલ : ભારતીય સંસ્કૃતિકા ઇતિહાસ ઃ તૃતીય સંસ્કરણ,
ભારતકાર સાંસ્કૃતિક વ રાજ
૧૯૭૧-૭૨, ૨ ૧૪૮
૫. આર. સી. અગ્રવાલ, આર. આર. શેઠી : પ્રાચીન વ મધ્યકાલીન
નીતિક ઇતિહાસ, અધ્યા. ૧૦, પૃ. ૨૩૬
૫. અર્થશાસ્ત્ર ઃ ૧. ૨. ૩૦-૩૩, પૃ. ૭૮
૬. રાધાકુમુદ્ર મુકરજી :- એશિયન્ટ ઈન્ડિયા, પૃ. ૧૫૭
૭. એન્શિયન્ટ ઈન્ડિયા એઈજ ડિસ્ક્રાઈબ્ડ ઈન કલાસિકલ લિટરેચર, પૃ. ૪૮
૮. અર્થશાસ્ત્ર : ૧. ૩, પૃ. ૧; ૧. પ, પૃ. ૧૪; ૩, ૧, પૃ. ૨૩૨-૨૩૮
૯. એઇજ ઑક્ ધિ નઝ ઍન્ડ મૌઝ, પૃ. ૧૧૩, ૧૧૪
૧૦. રાજેન્દ્ર પાંડેય : ભારતકા સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસ, પૃ. ૯૪
૧૧. ડાડારસ, ૨, ૪-૪૧; એરિયન, ૧૧-૧૨; સ્ટ્રો, ૧૫, ૧, ૪૬-૪૯, ૫૮-૬૦: પ્લિની, ૬, ૨૨ ૧૨. (i) ઈન્ડિયા એઈજ ડિસ્ક્રાઈબ્ડ ઈન કલાસિકલ લિટરેચર, પૃ. ૫૫ અને ૨૬૯; એન્થિયન્ટ
ઈન્ડિયા, પૃ. ૭૦
૧૨. (ii) અતેકર : ધ પોઝિશન ઍફ વિમેન ઈન હિંદુ સિવિલેઝેશન, પૃ. ૧૯૧ ૧૩, રમાશંકર ત્રિપાઠી પ્રાચીન ભારતકા ઇતિહાસ, પૃ. ૧૩૨

Page #87

એકબર-નવેમ્બર ૮૫
[ પથિક-રજતજયંતી અંક
છે
૧૪. મનુસ્મૃતિ ૯૯૪
- ૧૫, અર્થશાસ્ત્ર: ૨-૩, પૃ. ૨૩૮, ૨૩૯ ૧૬. ઈન્ડિયા એઈજ ડિસ્કાઈડ ઈન કલાસિકલ લિટરેચર, પૃ. ૩૮,૨૦૨ ૧૭, અર્થશાસ્ત્ર: ૩.૨, ૨૫-૩૩, ૫, ૨૪૦ ૧૮. મેકિન્ડલ-કૃત એન્સિયન્ટ ઈન્ડિયા, પૃ. ૨૨૨ ૧૯. અર્થશાસ્ત્રઃ ૩૨, ૪૭, પૃ. ૨૪ ૨૦. રાજ બલિ પાંડેયઃ પ્રાચીન ભારત, પૃ. ૧૮૮ ૨૫. એશિયન્ટ ઇન્ડિયા એઈજ ડિક્રાઈડ ઈન કલાસિકલ લિટરેચર, પૃ. ૩૮ ૨૨. રાજેન્દ્ર પાંડેયઃ ભારતકા સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસ, પૃ. ૯૫ ૨૩, અર્થશાસ્ત્ર: ૧,૨૦, પૃ. ૬૭
૨૪ એજનઃ ,૨૦, પૃ. ૮ ૨૫. દેવેંદ્ર ભટ્ટઃ ભારત ઇતિહાસદર્શન, ખંડ-૧, પૃ. ૨૩૧ ૨૬. પંડિત જવાહરલાલ નહેરુઃ મારું હિંદનું દર્શન, પૃ. ૧૫૧ ૨૭. અર્થશાસ્ત્ર: ૧:૧૯, પૃ. ૬૩
૨૮. એજત: ૨૨૭, ૫, ૧૯૬,૧૯૭ ૨૯. પંડિત જવાહરલાલ નહેરુઃ મારું હિંદનું દર્શન, પૃ ૧પર ૩૦, રાજબલ પાંડેય: પ્રાચીન ભારત, પૃ. ૧૮૪
પતંગિયું તૃપ્તિના તીણ તંતુનું ઊગીને આડે ધડ વીંટવું. બનીને હું પરવાનો બસ ભટક્યા કરું વરુના હિસક દતામાં રક્ત બનીને ફેલાવું. ને વેદનાની વાતે મહીં અટક્યા કરું, સહરાની સૂની ભાગોળે મૃગજળ બનીને તરસાવું, હું સંબંધોથી બીઉં છું એટલે, પ્રિયે ! આંસુઓના તેરણું તોરણ, તુષામાં તૃતિને ગળતાં! રોજ લેલક માફક બસ લટક્યા કરું. શિયાળવાંની લારીની લાળે લથબથતાં તે લટકતાં. આમ વસંત આવીને જતી રહેશે, ખબર ના, તૂટયા તૃપ્તિના તાતાર, છિન્નભિન્ન ને ખિન્નભિન્ન, એટલે જ હું સંબંધે ચીતર્યા કરે. શોધ બનીને ગોકળગાય,ધૂળની કણકણમાં પાડી લાળ. દિલીપને વસવસે છે મજનૂ હેવાન, તરણે તરણે તૃપ્તિ વૃપ્તિ, કરડું દૂતે ફરતી ફરતી, માટે જ પરવાને થઈને ભટકયા કરું. સળગતા સહરાના પાસે, મૂકીને મૃગજળના નિશ્વાસ! – દિલીપકુમાર મનજીભાઈ વાણી
દક્ષા પંડ્યા માધવપુર (ઘેડ)-૩૬૨૨૩૦ ૨૩, ગાયત્રી સોસાયટી, ધનસુરા-૩૮૩૩૧૦
જવું ક્યાં? વિધી નાખ્યું
સમયના શ્વાસમાં વ્યાપી જવું ક્યાં ? ખી'ટી પર ટીંગાતી
તરંગ વાદના માપી જવું કયાં ? પિતાની બંદૂક ઉડાવીને
ગુલાબી આંખમાં દરિયે વહે છે, વિચધારક
ભીતરથી નાવ આલાપી જવું કયાં? એક નિવૃત્ત અફસરે
સતત દયે રહે લેહીમાં વહેતાં...
સ્મરણના સ્તંભને સ્થાપી જવું કયાં? ઘૂઘૂ...કરતા
મલકતા હેઠ વચ્ચે ક્ષણ ટહુંક, કબૂતરને વીંધી નાખ્યું,
હુંફાળી લાગણી આપી જવું ક્યાં?
મેરા આસીફ -શાંતિની શોધમાં. નિલય અંજારિયા મને રમા પાર્ક, સહયોગ બિલ્ડિંગ, વટવા કસિંગ, છે. નવાપુરા, માંડવી-૩૭૦૪૫
ઈશનપુર, અમદાવાદ-૩૮૨૪૮૩

Page #88

તારાદેવી
છે. હસમુખ ધીરજલાલ સાંકળિયા
હમણુ જેમ ગણેશ-ગણપતિની પૂજા-અર્ચા આખા ભારતમાં પ્રચલિત છે તેમ આજથી ૧૦૦ વર્ષ પર તારાદેવીની પૂજા મુખ્યત્વે બિહાર બંગાળ તેમજ મહારાષ્ટ્ર અને કર્ણાટકમાં પ્રયલિત હતી; એમાં પશ્ચિમ કિનારા પર તે ખાસ. હમણાં એક અભ્યાસમાં માલૂમ પડયું છે કે તારાદેવીની પૂજા હજુ હિમાચલ પ્રદેશમાં પ્રચલિત છે.
તારાદેવીના નામ પરથી તરત ખાવમાં આવે કે આ દેવી એના ભક્તોને સર્વ દુઃખમાંથી તારતી હશે તેથી એ “તારક” કહેવાતી અને ટૂંકમાં “તારા.”
તારાદેવીની પૂજા-અર્ચા ઈ. સ. ૪૦૦-૫૦૦ માં શરૂ થઈ કે વધારે પ્રલિત થઈ. એને બૌદ્ધ ધર્મના મહાયાન પંથની સાથે નિકટને સંબંધ હતો. આ પંથનો ઉદ્દભવ જ આવાં કારણોથી થયો હતો. અસલ બૌદ્ધ ધર્મ માં બુદ્ધ પિતાની મૂર્તિરૂપે પૂજા-અર્યા કરવાની મનાઈ કરી હતી. આવા પ્રતિબંધથી એમના સાધારણ ભક્તા, જે એમનાં વિવિધ પ્રકારનાં દુકામાંથી છૂટવા માગતા, તેમને સંતોષ થતો નહિ, આથી પ્રથમ બુદ્ધની પ્રતિ ગાંધાર-હમણાંના અફઘાનિસ્તાનમાં રહેતા ગ્રીક લેકિએ બનાવી. આમાં ગ્રીક અને રોમન દેવોનું અનુકરણ કર્યું હતું. ત્યાર પછી કુષાણ રાજા કનિ બુદ્ધની મૂર્તિ એના સોનાના સિકકા પર છાપી. આમ બદ્ધ ધર્મમાં મૂર્તિપૂજા પ્રવેશી. બીજાં ૩૦૦ ખાસ અને અન્ય દેવદેવીઓની પૂજા નાલંદા વિદ્યાપીઠમાં શરૂ થઈ. નાલંદાના ઉખનનમાં પથ્થરની અને ધાતુ(કાંસા)ની કેટલીયે મૂર્તિઓ મળી છે. આમાં એક અતિ સુંદર છે. એ વજાસનમાં કમલ પર બેઠેલી છે. એને ૧૮ હાથ છે. બે મુખ્ય હાથ ધર્મચક્રમુદ્રામાં છાતી સામે કે અડકીને રાખ્યા છે. એણે વિવિધ પ્રકારના દાગીના-મુકટ હાર વગેરે પહેર્યા છે
હવે આવી જ તારા, પરંતુ બે હાથ વાળી કાછની મૂર્તિ કાન્હીની ગુફામાંથી સગત ડે. મોરેશ્વર દીક્ષિતને મળી હતી. અને ફોટો એમણે મને આપ્યો હતો તે અહીં પ્રકાશિત કર્યો છે. (જુઓ આ ખાસ અંકનું ઉપરના પૂઠાનું પાનું.) આ મૂર્તિને અભ્યાસ કરતાં મને માલુમ પડયું કે તારાની આ મતિ બિહાર બંગાળમાંથી લાવ્યા હશે, કારણ કે એની બનાવટમાં પાલકળાની છાપ છે. આ પ્રદેશની કેટલી તાંબા જસત અને પથ્થરની મૂર્તિઓને અભ્યાસ આથી ૪૦ વર્ષ પહેલાં જ્યારે હું નાલંદા વિદ્યાપીઠ પર મહાનિબંધ લખતા હતા ત્યારે કર્યો હતો. આ અનુમાન સત્ય હતું. અને પુરા હમણું જ ચેડાંક વર્ષો પર જ્યારે કાન્હેરી ગુફાના શિલાહાર વંશનો શિલાલેખ મહામહોપાધ્યાય મિરાશીએ પ્રગટ કર્યો ત્યારે મળે, આ શિલાલેખ પરથી જાણવા મળે છે કે જ્યારે રાષ્ટ્રકુટ વંશને અમેઘવર્ષ ગુજરાત કેકણ અને કર્ણાટક પ્રદેશ પર મહારાજાધિરાજ તરીકે રાજ્ય કરતા હતા ત્યારે શિલાહાર વંશનો કપર્દી (બીજ) એના ખંડિયા તરીકે કાંકણમાં રાજ્ય કરતા હતા. આ સમયે (શક ૭૭૫-ઈ.સ. ૮૫૪) ગૌડ દેશ (બંગાળ) ગમી અવિષ્માકરે, જે બુદ્ધને ભક્ત હતો તેણે, કૃષ્ણગિરિના મહાવિહારમાં રહેતા બૌદ્ધ ભિક્ષુઓનાં કપડાં ભેજન ઈત્યાદિને માટે કાહેરમાં એક વિહાર કરાવ્યો હતો, કેકણમાં અને કર્ણાટકમાં બૌદ્ધ ધર્મ ઈ.સ. ૧૨-૧૩ મા રોકા સુધી અસ્તિત્વમાં હતા તેમજ કર્ણાટકમાં ૧૨મા સૈકામાં તારાનું મંદિર પણ બાંધવામાં આવ્યું હતું, કંકણમાં તારાની પૂજા ચાલુ રહેવાનું બીજું પણ એક કારણ હતું. દરિયાઈ મુસાફરી કરતાં યાત્રીઓ અને નાવિકની તારી બહુ માનીતી દેવી હતી, એલેરાની ગુફામાં તારા યાત્રીઓને આવા દરિયાઈ તોફાનમાંથી બચાવતી દર્શાવી છે.

Page #89

મંતને
એકટોબર-નવેમ્બર/૮૫ [પથિક-રજતજયંતી એક ગુજરાતમાં પણ તારંગામાં તારાનું મંદિર શોધાયું છે, જોકે ત્યાંનું જૈન મંદિર જ વધારે પ્રખ્યાત છે.
, કિરીટ એકેડીનાપ અભ્યાસ પરથી એમ લાગે છે કે તારાદેવીની પુજા હિમાચલ પ્રદેશમાં પ્રચલિત હતી. એમણે ઇમાદી ગામ થી શક્તિદેવીની એક કાંસાની ઉભી મૂર્તિનું ચિત્ર આપ્યું છે. આ ઈ.સ. ૯મા શતકની લાગે છે અને એમ સૂવે છે કે ચબામાં રાવી નદીને દક્ષિણ તીરે તારાનું મંદિર હતું.
જે ભયાનક અને દુર્દેવી પ્રસંગોમાંથી આપણે પસાર થઈ રહ્યાં છીએ તેમાંથી તારા આપણને બચાવે એ જ પ્રાર્થના, છે. સચ્ચિદાનંદ, ડક્કન કોલેજ સામે, પુણે-૪૧૧૦૦ સંદર્ભગ્રંથ: ૧. હ. ધી. સાંકળિયા. ‘ધ નાલન્દા યુનિવર્સિટી, રિયન્ટલ પબ્લિશર્સ, દિલ્હી, ૧૯૭ર ૨. બી. ભટ્ટાચાર્ય, ધી ઇન્ડિયન બુદ્ધિરટ આઈકોનોગ્રાફી, કે. એલ. મુખપાધ્યાય, કલકત્તા, ૧૯૫૬ ૩. વી. વી. મિરાશી, “ઈસ્ક્રિપ્શન્સ ઑફ ધ શિલાહાસ,' ઈસ્ક્રિપ્શન ઇન્ડિકેરમ એ. એ. આઈ.
વિ. ક. ૧૯૭૭ પૃ. ૪. ૪. એ. એસ. ગઢે, “આર્કિયોલોજી ઈન બડોદા' (૧૯૩૪-૩૫), લેટ ૨૫ ૫. એમ. પટેલ, એ. નેવેન અને કેમ કેડી, “એટિવિટીઝ ઑફ હિમાયલ, પ્રોજેકટ ઑર ઇન્ડિયન કલ્ચર સ્ટડીઝ, વકીલ ઍન્ડ કું. બલ્બ, ૧૯૮૫
એક પપેટે કુટી જાશે અને
કંપવશ જળને નવું કળતર થશે. આંખમાં તરણુંય ઉશ્કેરાટ જેવું હોય છે,
આમ તે પડતર પડી છે આંખ, પણ લેડીમાં વન કેઈ મુશ્કેરાટ જેવું હોય છે
કેાઈ સપનું આવશે તે ઘર થશે. ગેરહાજર હોય છે જળ આમ તે મળવા વિશે,
ભરત યાજ્ઞિક ક્યાંક માણસમાંય ખારાપાટ જેવું હોય છે.
જી-૨૪૭, ભાવના ટેનામેન્ટસ, વાસણાબેરેજ પાસે, ટેરવા પર એક ભરતીની ક્ષણે રોકાઈ ગઈ,
અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૭ જળ મળે જે સહેજ ફાંટે ફાંટ જેવું હોય છે,
પેથડજીની કથા ચાલ, તે ઘડિયાળનું ઘર બંધ કરીએ આપણે મોતને પણ એક વાટાઘાટ જેવું હોય છે.
(ગીત) * અડધો મારગ ઈ દિયે ને અડધો છે. આ આઈ,
હર્ષદેવ માધવ ક્યાં જવું?-પેથાના મનમાં ઘડ પડતી ના કાંઈ ! સી.ર૪૭, ભાવના ટેનામેન્ટ્સ, વાસણા બેરેજ ઓણ સાલ બહુ વરસ્ય બાવળ એ..યને રાતા હેર! પાસે, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૭
પેશે કહે : એણે આંબાના લાલપીળા કેર ! નીડને ભણતર થશે
સગી ફાટ છાતીની મેડી તૂટી કડક ઘેર, શ્વાસમાં સુરભિ મળી અત્તર થશે, સોથ વળે પગ-હરણુઓને, આત પેથા કેર! હાથમાં ભાષા ઊગી અક્ષર થશે, ભર્યો હતો દરબાર કાલ્ય, અવ આવે કાળી યાદ, અહીથી ડેરા ઊઠીને ત્યાં જશે, લૂમઝૂમ શેકી ડોલે પેથડને સાદ ! એમ જાવું-આવવું, અવસર થશે, રડતાં પેથી-પેથડાની આંખ્યું તે થઈ અંધ, એક ટહુકે ફૂટશે ઈડા થકી, છેલ્લે પેથડ બોલ્યા : રાબ-ચલમ-સંબંધ ! ગીતનું આ નીડને ભણતર થશે,
મનહર ચરાડવા

Page #90

ગુજરાતમાં શીતળાપૂજા
અથા. જૈમસ પરમાર
ભારતમાં સામાન્ય વર્ગથી માંડીને ભદ્રવર્ગનાં લેશેમાં શીતળા દેવી વિવિધ નામે પૂજાય છે. બંગાળમાં એ વસંતબુદી કે વાસંતી ચંડી, બિહારમાં કંકરમાતા કૂલમાતા પુંસાહીમાતા બડીમાતા કે ગુલશૈલા માતા, ઉત્તરપ્રદેશના મિરઝાપુર જિલ્લામાં એ શીતલા ભવાની, આસામમાં આઈ, ઓરિસ્સામાં ઠકુરાની, તામિલનાડુમાં મરિઅમ્મા કે મારી તરીકે પૂજાય છે. દક્ષિણ ભારતમાં પૂજાતી શીતલામાં પાણી સાથે સંકળાયેલી દેવી છે. આ શીતલામ અને શીતળાદેવી એ બંને એક જ છે એમ એકસપણે કહી શકાય નહિ. કર્ણાટકમાં શીતળા દેવી સુખ જમા તરીકે પૂજાય છે. મધ્યપ્રદેશના અમારી જાતિના મુસ્લિમો એને “માતા” તરીકે પૂજે છે. ગુજરાતીમાં એ “શીતળા મા’ તરીકે પૂજાય છે. ગુજરાતમાં શીતળાજાને પ્રસાર વ્યાપક છે. શીતળાપૂજાનું મૂળ લોકધર્મમાં છે. આથી શીતળા એ લેકદેવી છે. શીતળાના રોગમાંથી બચવા માટે એની પૂજા થતી હેય છે. આમ એ આરોગ્ય સાથે સંકળાયેલી દેવી છે,
શ્રાવણ માસની વદ અને સુદની સાતમ શીતળા સાતમ” તરીકે ઉજવાય છે. ગુજરાતમાં ખાસ કરીને સુદની સાતમ શીતળા સાતમ તરીકે ઉજવાય છે, જ્યારે શ્રાવણ વદની સાતમ ઊજવવાને ચાલી વિશેષ કરીને સૌરાષ્ટ્રમાં અને કડવા કણબીઓમાં જોવા મળે છે. કચ્છના કેટલાક ભાગોમાં ચૈત્ર સુદ તેરસ “શીતળા તેરસ” તરીકે ઉજવાય છે. ગુજરાત સિવાય બીજે ફાગણ સુદ આઠમના રોજ શીતળાની પૂજા થાથ છે. - સ્ત્રીઓ જ શીતળાની પૂજા કરતી હોય છે. આ દિવસે સ્ત્રીઓ પિતાનાં સંતાનના સુખ અને પતિના દીર્ધાયુ માટે શીતળાની પૂજા કરે છે. શીતળાદેવીનું મંદિર હોય તે ત્યાં જઈને એની પૂજા કરવામાં આવે એ સ્વાભાવિક છે, પરંતુ જે મંદિર ન હોય તે શીતળાની માટીની પ્રતિમા બનાવીને કે એની ધાતુપ્રતિમા મૂકીને પૂજા કરવામાં આવે છે. એની પૂજામાં દૂધ દહીં સોપારી કોપરું બાજરી કુલેર ફૂલ અને લીબડાનાં પાન વગેરે ચડાવવામાં આવે છે. શીતળાની પૂજામાં લીબડાનાં પાનનું વિશેષ મહત્વ છે. લીંબડામાં જતુનાશકને ગુણ હેવાથી શીતળાપૂજા સાથે એને સંબંધ જોડવામાં આવ્યો હશે, આથી જ શીતળાના રોગ દરમ્યાને દર્દીની પથારી લીબડાનાં પાન વડે આ છ દિત કરવામાં આવે છે અથવા ઘરના બારણે લીબડાનાં પાનનું તારણ કે એની એકાદ ડાળી લટકાવવાનો રિવાજ જોવા મળે છે. મહારાષ્ટ્રમાં આ રિવાજ જુદી રીતે જોવા મળે છે. ત્યાં લીંબડાનાં પાન સાથેના પાણીમાં શીતળાની પ્રતિમાને સ્નાન કરાવવામાં આવે છે અને પછી એ પાણી દર્દી પર છાંટવામાં આવે છે, પૂજા દરમ્યાન શીતળાની પ્રતિમાને ઘાટડી (રેશમી વસ્ત્ર) કે સુતરની નાડાછડી વીંટવામાં આવે છે. જો વર્ષ દરમ્યાન ઘરમાં કોઈને શીતળાને રોગ થયો હોય તે શીતળા સાતમને દિવસે અડોશપડોશની સાત અથવા તેર છોકરીઓ કે છોકરાઓને જમાડવાને રિવાજ છે. જે સ્ત્રીનાં સંતાન જન્મતાંની સાથે જ મરી જતાં હોય કે વધુ લાંબા સમય છતાં ન રહેતાં હોય તેવી સ્ત્રીઓ સગાંવહાલાંઓનાં સાત ઘેરથી ભીખ માગીને ખાવાની પ્રતિજ્ઞા લે છે. આ તહેવારની ઉજવણીમાં ખાસ મહત્વનું એ છે કે એના આગલા દિવસે એટલે કે રાંધણછઠના દિવસે રાંધી મૂકેલું ઠંડું ખાવાનું હોય છે. આ દિવસે સગડી કે ચૂલે પેટાવવાને હે તે નથી, અર્થાત સોઈ કરવાની હતી નથી. આનું કારણ એ હેઈ શકે કે શીતળાના રોગમાં ગરમી અવળી અસર કરતી હોવાથી જેમ બને તેમ કૃત્રિમ ગરમી ટાળવી જોઈએ એને સંકેત આ રિવાજ કરે છે. આગલે દિવસે સાંજે સગડી કે ચૂલે સ્વચ્છ કરી, લીપી, રંગી એની પર કંકુ અને ચોખાને સ્વસ્તિક કરી, પાન સેપારી પૈસો

Page #91

ઑક્ટોબર-નવેમ્બ૨/૮૫ [પશ્ચિક-રજતજયંતી એક નાંગલે મૂકી પૂજા કરવામાં આવે છે. એવી માન્યતા છે કે આ દિવસે શીતળામાતા રસેડામાં આવીને સગડી કે ચૂલામાં આળોટે છે તેથી આ દિવસે સગડી કે ચૂલે ઠડ રાખવા. જો આમ ન થાય તે માતાજી કોધે ભરાય છે અને એ કુટુંબને શીતળાના રોગને શાપ આપે છે. આ દિવસે સ્ત્રીઓ સ્નાન પણ ઠંડા પાણીથી કરે છે. માતાજીની કૃપા મેળવવા માટે સ્ત્રીઓ શુભકાની કથા સાંભળ છે. શુભકારી હસ્તિનાપુરના રાજા ઇઘુખ અને રાણી ધર્મશીલાની પુત્રી હતી. એને પતિ જ્યારે સદ શથી મૃત્યુ પામે ત્યારે એણે પેતાની ભક્તિથી શીતળા માતાને રીઝવ્યાં હતાં અને મૃત પતિને જીવિતદાન અપાવ્યું હતું. જે સ્ત્રીએ શીતળામાતાની આ કથા સાંભળે છે અથવા તે એનું વ્રત કરે છે તેમને વિધવ્ય આવતું નથી એવી શ્રદ્ધા છે.
પ્રાપ્ત પુરાવ-ખાસ કરીને શીતળાનાં મંદિરો અને એની પ્રતિમાઓના આધારે ગુજરાતમાં શીતળાપૂજાના પ્રચાર વિશે જાણી શકાય છે.
ગુજરાતમાંથી શીતળાની કેટલીક પ્રતિમાઓ પ્રાપ્ત થઈ છે. આ પ્રતિમાઓ સ્વતંત્ર પ્રતિમાઓ નહિ હેતાં મંદિરના મંડેવરના ભાગમાં કે કુંડના પડથારની દીવાલ પર જોવા મળે છે. શીતળાનું મૂર્તિવિધાન આ પ્રમાણે હેય છે: શ્વેત વર્ણ, નગ્ન, માથે સુપડું, એક હાથમાં સાવરણી તથા બીજા હાથમાં કળશ હેાય છે. એનું વાહન ગધેડું હેય છે.
नमामि शीतला देवी रासभास्यां दिगम्वरीम् । माजनीकलशोपेतां शूर्पालंकृतमस्तकाम् ||
શીતળાને આ મંત્રમાં એનું મતિવિધાન પણ ઈગિત છે. અષ્ટમાતૃકાઓના સમૂહમાંની જયેષ્ઠાદેવીનું વર્ણન શીતળાને મળતું આવે છે. જ્યેષ્ઠાદેવીનાં આયુધ માં પણ સાવરણ અને મૂડું કે છાબડાને ઉલ્લેખ આવે છે. બૌધાયનગૃહ્યસૂત્રમાં જયેષ્ઠાદેવીની પૂજાનું વર્ણન આવે છે, જે ઘણું જ પ્રાચીન છે.” “કંદપુરાણના કાશિક ખંડમાં એનું વિધાન આ પ્રમાણે આપ્યું છે : નગ્ન, ત્રિ, ખર (ગધેડા) પર બેઠેલ, બે હાથ પૈકી એકમાં માની (સાવરણી), બીજામાં કળશ, માથે સૂપડું મોડેલું હોય છે. રૂપમંડન’ અને ‘રૂપાવતાર'માં એના વિધાન વિશે તદન મૌન સેવવામાં આવ્યું છે. ડે. જે. એન. બેનરજીનું માનવું છે કે “બૌધાયગૃહ્યસૂત્ર'માં નિર્દિષ્ટ જ્યેષ્ઠાદર માંથી શીતળાના સ્વરૂપને વિકાસ થયે હય, જ્યારે બી. સી. સ્ટ્રાચાર્ય આનાથી વિપરીત મત આપતાં જણાવે છે કે શીતળા-પ્રતિમાને વિકાસ કાલરાત્રિની પ્રતિમામાંથી થયે હેય. હેમાદ્રિએ વિષ્ણુધર્મોત્તરમાંથી કાલરાત્રિનું વર્ણન આ પ્રમાણે આપ્યું છેઃ એ એક ચેટલાવાળી, નગ્ન, મધેડા પર આરૂઢ, બંને કાનમાં કુંડલ અને કર્ણ પર પુષ્પ ધારણ કરેલ હોય છે. નગ્નતા અને ગધેડાનું વાહન એ બને શીતળા સાથે કાલરાત્રિમાં એકસમાન હોવાથી આ મત બંધાયે હેવાનું જણાય છે. શીતલાને બૌદ્ધદેવી હારિતી સાથે સરખાવવાને પણ પ્રયત્ન થયો છે. એની સરખામણી અન્ય દેવી પર્ણ શબરી સાથે પણ કરવા માં આવે છે. પર્ણ શબરી પિશાચી અને સર્વ મારી પ્રશમની એટલે કે સર્વ રોગને દૂર કરનાર દેવી તરીકે ઓળખાય છે. શીતળા અને પર્ણ શબરી રોગકારક હેવાથી બંને વચ્ચે સામ્ય ઊભું થયું હશે; જે કે બંનેનું રૂપવિધાન જુદું જ છે. તે | ગુજરાતમાંથી મે સેજકપુર સૂણુક વગેરે સ્થળોએથી શીતળાદેવીની પ્રતિમાઓ મળી આવી છે. આ પ્રતિમાઓ શીતળાનાં ઉક્ત વિધાને સાથે મળતી આવતી નથી. મોઢેરાના સૂર્યકુંડના પડથારની દક્ષિણની દીવાલ પર શીતળાની એક પ્રતિમા કંડારેલી છે. આ પ્રતિમામાં નગ્ન શીતળાદેવી પથ (ગર્દભ કે ભેંસ) પર આરૂઢ છે. એને દસ હાથ છે. સૌથી નીચેના બે હાથમાં અક્ષમાલા છે અને કમંડલુ ધારણ કરેલ છે, જ્યારે બીજા બે હાથ વડે મસ્તક ઉપર સૂપડું ધારણ કર્યું છે.

Page #92

[
પથિક-રજતજયંતી અંક] ટેબર-નવેમ્બર ૮૫
સેજકપુરના મંદિરના મંડપની ઉત્તર બાજુએ શીતળાની એક પ્રતિમાનું આલેખન જોવા મળે છે. આમાં શીતળાદેવીએ બે હાથ વડે મસ્તક પર સૂપ ધારણ કર્યું છે અને એ ગધેડા પર બેઠેલ છે.
સબુકના મંદિરની દીવાલ પર પણ શીતળાની એક પ્રતિમા કંડારેલી છે.
શીતળાનાં આયુધમાં સૂપડું અને સાવરણી ઘણું જ સૂચક છે. ગુજરાતમાં કોઈ વ્યક્તિના માથે સખ્ત મૂકવાને નિષેધ છે. જો આમ કરવામાં આવે તે એ વ્યક્તિને શીતળાને રોગ થાય એવી માન્યતા આજે પણ ગુજરાતમાં પ્રવર્તે છે. આ માન્યતાનું પ્રતિબિંબ પડા દ્વારા થયું હોવાનું અનુમાન કરી શકાય, ત્યારે સાવરણી એ સ્વચ્છતાનું પ્રતીક છે. સમાજમાં હાસ્યાસ્પદ એવા પશુ-ગધેડાને શીતળાના વાહન તરીકે સ્થાપીને હિંદુધર્મ દરેક પશુનું મહુર્વ સ્વીકાર્યું છે, | ગુજરાતના ગામડે ગામડે શીતળાનાં મંદિર આવેલાં છે. મોટે ભાગે આ મંદિરો નાની દહેરીઓના સ્વરૂપનાં છે, જો કે શીતળાનાં કેટલાંક સ્વતંત્ર મંદિર પણ પ્રાપ્ત થયાં છે. ગુજરાતમાં આવું પ્રાચીન મંદિર પીલુાનું છે. સ્થાપત્યની દૃષ્ટિએ આ મંદિર કસરાના મંદિરને મળતું આવે છે. ઈ. સ.ની ૧૨ મી સદી દરમ્યાન એનું નિર્માણ થયેલું છે. મુખ્ય શિખર અને ગૌણ શિખરોનું આયોજન આકર્ષક છે. પીઠ મંડોવર અને અંધાનું શારકામ સુંદર છે."
રાજકેટથી ૩૨ કિમી દૂર આવેલા કાલાવડમાં શીતળાનું એક મંદિર આવેલું છે, અલાઉદ્દીનના આક્રમણ દરમ્યાન ઘણાંખરાં મંદિરોને નાશ કર્યો ત્યારે આ મંદિર બચી જવા પામ્યું હતું ૧૦
આમિલેખિક પુરાવાઓના આધારે શીતળાના એક મુઘલકાલીન મંદિર વિશે જાણવા મળે છે. ડભેઈન હીરા ભાગળમાં જડેલી વિસલદેવની પ્રસિદ્ધ પ્રશસ્તિની પાસે, એ દરવાજાની ઉત્તર બાજુ પરના ગોખલામાં, જડેલી સફેદ આરસની તકતી પર મહારાજ દામાજીરાવ ગાયકવાડના રાજ્યકાલ વિ. સં. ૧૭૯૦)ને લેખ છે. આ લેખમાં કેટલાંક સ્મારકોની યાદી આપી છે તેમાં જણાવ્યા પ્રમાણે દક્ષિણમાં શીતળા માતાનું મંદિર હતું. આ મંદિર હાલ અસ્તિત્વમાં નથી, પરંતુ એની સ્મૃતિ ત્યાં આવેલા શીતળા તળાવમાં જોવા મળે છે. આ મંદિર આ તળાવની નજીક બંધાયું દેવું જોઈએ.'
- શીતળાની ગુજરાતમાંથી પ્રાપ્ત આ પ્રતિમાઓ અને મંદિરોને આધારે શીતળાજને પ્રસાર જાણી શકાય છે. આ પુરાવશેષો પરથી અનુમાન કરી શકાય કે ગુજરાતમાં શીતળાપૂજાને પ્રચાર ઈ. સ.ની ૧૨ મી સદીથી વધુ પ્રાચીન નથી.૧ર
પાદટીપ ૧. પૌરાણિક કથાકેલ, પૃ. ૨૨ ૨. બેનરજી, જે. એન, ધ ડેવલપમેન્ટ ઑફ હિન્દુ આઈ ને માફી', પૃ. ૩૮૩ ૩, ભટ્ટાચાર્ય, બી, સ, ઈન્ડિયન ઈમેઈજીસ, પૃ. ૪૦ ૪. ભટ્ટાચાર્ય, એન. એન. ધી ઈથન, મધર ગેડેસ', પૃ. ૫૩. ૫. એજન, ૫, ૫૩ ૬. સાંકળિયા એચ. ડી., ‘આર્કિયોલેજ ઑફિ ગુજરાત', પૃ. ૧૪૬; મજૂમદાર, એ. કે, “ચૌલુક્યઝ
ઍફ ગુજરાત' પૃ. ૩૦૧ છે. કઝિન્સ, સેમિનાથ ઍન્ડ અધર સિડાઈવલ ટેમ્પસ ઇન કાઠિયાવાર', પૃ. ૫૮; સાંકળિયા, એચ. ડ, ઉર્યુંત, પૃ. ૧૪૭
૮. “કઝિન્સ', ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૫૮ ૯. સોમપુરા, કે. ઍ. ધ સ્ટ્રકચરલ ટેમ્પસ ઓફ ગુજરાત, પૃ. ૧૭૧ ૧૦, “ભગવદ્ગોમંડલ, ભા. ૯, પૃ. ૮૩૫૬ ૧૧. શાસ્ત્રી, હરિપ્રસાદ ગં, “ગુજરાતના ઐતિહાસિક લેખ' –ભા. ૫ (મુઘલકાલ), લેખ નં૧૫૭ ૧૨. સાંકળિયા એચ. ડી., ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૧૪૬

Page #93

નવરાત્ર: દુર્ગાપૂજા–મહત્સવ
શ્રી હસમુખ વ્યાસ
સમગ્ર સૌરાષ્ટ્ર-ગુજરાતમાં આસો સુદ (આશ્વિન શુલ) એકમથી નવમી સુધી આનંદ અને ઉસાહ તેમજ શ્રદ્ધા-ભક્તિથી જવાતું નવરાત્રિ પર્વ એક અનોખો અને વિશિષ્ટ ઉતસવ છે. એ શક્તિ-ઉત્સવ હેવા છતાં સર્વે હિંદુ નાત-જાત કે સંપ્રદાયના ભેદભાવ વગર એક થઈ એ મનાવે છે, ઉજવે છે. એ જેમ લેક-ઉત્સવ છે તેમ તંત્ર-ઉતસવ પણ છે.
સામાન્ય રીતે આ પની આરાધ્ય દેવી દુર્ગા છે અને એ Íએ અસૂરને હરયા એના વિજયોલાસરૂપે પ્રસ્તુત પર્વ ઊજવવામાં આવતું હોવાની સર્વ માન્ય માન્યતા છે. માર્ક ડેયપુરાણમાં આવતી સપ્તશતી( ચંડીપાઠ)ની કથા પ્રમાણે દેવેને ત્રાસ આપી રહેલા વિભિન્ન અસુરને આદ્ય શક્તિએ પિતાનાં વિભિન્ન સ્વરૂપ પ્રગટી, વિનાશ કરી પુનઃ શાંતિ સ્થાપી. કુલ ૧૩ અધ્યાયમાં (અધ્યાય ૭૮ થી ૯૦) આવતી દેવાસુર સંગ્રામની આ કથામાં ઓદ્ય શક્તિ દુર્ગાસ્વરૂપ ધારણ કરી નવ દિવસમાં અસુરોને હણતી હાઈ પ્રસ્તુત પર્વ નવ રાત્રિ સુધી મનાવવાની લોકમાન્યતા છે, તેથી જ એ પર્વ નવરાત્ર’ (ગુ, નવરાત) કહેવાય છે. અહીંથી જ સર્વ પ્રથમ પ્રશ્ન એ ઉપસ્થિત થાય છે કે આ માન્યતામાં તથ્ય કેટલું ! આને આધાર સહ ઉત્તર તપાસીએ.
આગળ નેપ્યું તેમ માર્ક ડેયપુરાણમાં (અષા. ૭૮ થી ૯૦) આવતી સપ્તશતીની કથામાં દુર્ગાએ વિભિન્ન અસુરને હણ્યા છે. આમાં ક્યાંય આ યુદ્ધ નવ દિવસો સુધી ચાલ્યાને ઉલ્લેખ નથી, એટલું જ નહિ, જે અસુરોને હયા છે તે પણ જુદા જુદા સમયે. પ્રસ્તુત સંદર્ભ પ્રમાણે અધ્યાય અનુસાર દેવી સાથે થયેલ અસુર-યુદ્ધ નીચે પ્રમાણે છે :
અધ્યાય ૭૮ : મધુ-કૈટભ દેયને વધુ અધ્યાય ૩૯ : મહિષાસૂરના સૈન્યને વધુ અતાય ૮૦ : મહિષાસુરને વધ
આમ, આ ત્રણ અધ્યાયમાં મહિષાસુરવધની કથા આવ્યા પછી લાંબે સમય પસાર થયા બાદ પુનઃ ઉત્પન્ન થયેલ અસુરોના ત્રાસને મિટાવવા દુર્ગા પ્રગટે છે. મૂળ તે શુંભ-નિશુંભ નામના દૈત્યને હણવાની આ કથા અધ્યાયવાર આ પ્રમાણે છે : અધ્યાય ૮૨ : દેવી-દૂત (શુંભ-નિશુંભને દૂતસંવાદ આ અધ્યાયમાં છે. આ બંને અસુરોએ દેવીને
પિતાની સેવામાં આવવા દૂત દ્વારા જણાવ્યું છે. અધ્યાય ૮૩ : ધૂમલેચન અસુરને વધા અધ્યાય ૮૪ : ચંડ-મુંડાસુરને વધ અધ્યાય ૮૫ : રક્તબીજને વધ અધ્યાય ૮૬ : નિશુંભવધ અધ્યાય ૮૭ : શુંભાસુરને વધ
આમ, આ અધ્યાયમાં દુર્ગાએ વિભિન્ન અસુરોને હણ્યાની કથા છે. ટૂંકમાં, આ અધ્યાયમાં દેવીએ વિભિન્ન સમયે વિભિન્ન અસુરને હણ્યાની કથા મળે છે. મૂળ મુદ્દો એ કે આમાં ક્યાંય પણ આ યુદ્ધ નવ દિવસ ચાલ્યાને કઈ ઉલેખ (સંકેતસ્વરૂપેય) આવતું નથી, સાંપડતા નથી. ,
બીજી એક માન્યતા પ્રમાણે, ઉપર્યુક્ત અસરોને હણવા સારુ દુર્માએ જે વિભિન્ન સ્વરૂપ ધારણ કરેલાં તેની સંખ્યા નવ ગણાવવામાં આવે છે, જે આ પ્રમાણે છે : સુચંડા પ્રચંડા ચંડીગ્રા ચંડનાયિક

Page #94

પથિક-રજતજયંતી અંક]. આંકટોબર-નવેમ્બર૮૫
[૯૩ ચંડા ચડાવતી ચંડરૂપ અતિચંડિકા અને ઉરચ ડિ. દુગ શક્તિ ઉત્તરોત્તર વિકરાળ સ્વરૂપ ધારણ કરતી ગઈ એવું આ ક્રમવિધાન-સ્વરૂપ ગણી શકાય,
આમ, દુર્ગા નવ દુર્ગા બની હેઈ એને ઉત્સવ નવ રાત્રિઓ પર્યત માનવામાં આવતા હોવાનું માનવામાં આવે છે, પણ આ સ્પષ્ટતા સંતોષપ્રદ નથી લાગતી, કેમકે નવ રાત્રિએ દરમ્યાન માત્ર દુર્માને જ પૂજવામાં આવે છે, દર રાત્રિ એ એનાં વિભિન્ન સ્વરૂપને પૂજન માટે બદલવામાં આવતાં નથી.
આમ, નવ રાત્રિઓ' જ શા માટે એની યથાર્થ સ્પષ્ટતા થઈ શકતી ન હોવા છતાં, એ દુર્ગા . શક્તિને ઉત્સવ હેઈ મનાવવામાં આવે છે એ હકીકત છે.
સામાન્ય રીતે આસો મહિનામાં નવરાત્ર આપણે ઊજવીએ છીએ, પણ શાક્ત સંપ્રદાય પ્રમાણે વર્ષ દરમ્યાન ચાર ‘નવરાત્ર” ગણવામાં આવેલ છે?
(૧) આશ્વન, (૨) ચવ, (2) પોષ, અને (૪) અષાઢમાં
આગળ નેવું તે પ્રમાણે આસો સુદ ૧ થી ૯ મી પર્વત આ ઉત્સવ ઊજવવામાં આવે છે, સ્વયં સંતશતીમાં દેવીએ એને ઉત્સવ ક્યારે જવ એ વિશે કહ્યું છે :
शरत्काले महापूजा क्रियते या च वार्षिके । -શરદ ઋતુમાં મારી વાર્ષિક મહાપૂજા કરવી. (માર્ક ડેયપુરાણ, અષા, ૮૯, લે. ૧૧)
અર્થાત્ આસો મહિના દરમ્યાન ઉજવાતા “નવરાત્રી પર્વનું મૂળ સપ્તશતી પ્રમાણે શરદ ઋતુમાં મળી આવે છે, એક અન્ય પરંપરા પ્રમાણે દુર્ગાપૂજા શારદીય (આધિન શુક્લ) અને વસંતકાલીન (ચત્ર શુક્લો છે : શરતોનુcq gવ સુરણવ ા ા (નિયામૃત', પૃ. ૨૪)
આમાં પ્રથમનું સવિશેષ મહત્ત્વ છે. પરંપરાનુસાર ભગવાન શ્રીરામે આ સમયે દુર્ગાપૂજા કરેલી. શરદ અને વસંતઋતુ દરમ્યાન દુર્ગ-ઉત્સવ ઊજવવા પાછળનું કારણ એ સમય દરમ્યાન નવું ધાન્ય તૈયાર થતું હોઈ લે શક્તિનું પર્વ મનાવતા હોવાનું અને સમાજને ધાન્ય ઉત્પન કરતે વગ આખો દિવસ કામમાં હઈ રાત્રિ દરમ્યાન નવરાશ મળતી હાઈ ઊજવતા હોય એમ લાગે છે.
મૂળ તે, ‘નવરાત્ર’ એ શકિત-દુર્ગાને ઉત્સવ છે એ હકીકત હવે એ પ્રાચીન કાળ દરમ્યાન કઈ રીતે ઊજવાત એ તપાસીએ :
આગળ નેધ્યું તે પ્રમાણે શરદ ઋતુમાં આવતી દુર્ગાપૂજા-નવરાત્રનું સવિશેષ મહત્વ મનાય છે. આ પૂજાવિધિને અવધિ વિભિન્ન રીતે માનવામાં આવેલ છે?
આસો સુદ ૧ થી ૮ સુધી , , ૭ થી ૯ સુધી છે , મહાષ્ટમીથી નેમ સુધી છે એ ફક્ત મહાષ્ટમી
છે કે ફક્ત મહાનવમી અર્થાત મળ પૂજાવિધિ નવ દિવસોને હેવા છતાં સમાજની દરેક વ્યક્તિ નવ દિવસ પર્યત એ કરી કે પાળી ન શકે એ ધ્યાનમાં લઈ ઉપર પ્રમાણેના પૂજા-વિધિના વિકલ્પ સૂચવવામાં આવેલ છે, આથી જેમણે જયારથી આરંભ કરે છે ત્યારથી-તે દિવસથી દેવીપ્રતિમાનું વિધિપૂર્વકનું સ્થાપન કરવું રહે, દેવીની આ પ્રતિમા સિંહવાહિની મહિષાસુરમર્દિનીની મૂકવામાં આવે છે. સોનું-ચાંદી માટી પથ્થર કે અન્ય કઈ ધાતુની દેવીપ્રતિમા બનાવવામાં આવે છે. પ્રતિમા સ્થાપન સાથે ઘટસ્થાપન તેમજ માટીની

Page #95

એકબર-નવેમ્બર/૮૫ [ પથિક જતજયંતી અંક વેદિકામાં જુવાસ (ઘઉં-જવ) વાવવામાં આવે. આમ દેવીપૂજા કરવા ઇચ્છતી દરેક વ્યક્તિએ પોતાને ઘેર સ્થાપનાવિધિ કર્યા બાદ એની પ્રાતઃ મધ્યાહૂન અને રાત્રિ એમ ત્રણ વખત પૂજા કરવાની રહે, દુર્ગ-પર્વના સમાપનવિધિ બાદ ૧૦ મીના રોજ સ્થાપિત શ્રીમતિ ઘડા જુવારા વગેરેનું વિસર્જન વહેતા ઊંડા જળમાં કરાતું, વર્તમાન સમય દરમ્યાન જે રીતે નવરાત્ર-ઉતસવ ઉજવાય છે તેમાં આનાથી છેડે સ્વરૂપ-ફેર થતા હોય એમ લાગે છે. અહીં એક અન્ય માન્યતાને ઉલ્લેખ કરી લઈએ કે દૂર્ગપૂજા પ્રારંભમાં સૈન્ય-અભિપાને વખતે કરવામાં આવે તે શક્તિવિધિ હે વાને અને આગળ જતાં ધાર્મિક વિધિ બની ગયાને શ્રી એન. છે, બેનરજીને મત છે. અલબત્ત, આ માન્યતા સર્વસ્વીકૃત બની નથી,
શક્તિપૂજા પાછળની એક સૂમ સ્પષ્ટતા-તાત્વિક અર્થઘટન તપાસીએ.
‘સપ્તશતી’ અનુસાર અસુરે સામેના યુદ્ધ દરમ્યાન દુર્ગા વિવિધ સ્વરૂપ ધારણ કરે છે : તામસ રાજસ અને સાત્વિક, આ ત્રણ સ્વરૂપની તાત્વિક પૂછતા આ પ્રમાણે કરાયેલ છે ?
મહાકાલી – તામસ-ગુણમક મહાલકમી – રાજસ-ગુણાત્મક
સરસ્વતી – સારિક-ગુણાત્મક ‘સપ્તશતી'નાં ઉપર્યુક્ત ત્રણ સ્વરૂપની ટીકા આ રીતે કરાયેલ છે ?
દુર્ગા-શક્તિનું ત્રણ પ્રકારનું ચરિત : (1) સપ્તશતી પ્રથમ ચરિત-દેવી : મહાકાલી, ઋષિ : બ્રહ્મા; છંદ : ગાયત્રી (૨) સપ્તશતી મધ્યમ ચરિત-દેવી ઃ મહાલકમી; કષિ વિષ્ણુ, છંદ : ઉચ્છિક (૩) સપ્તશતી ઉત્તમ ચરિત-દેવી : મહાસ સ્વતી; કષિ ; છંદ : અનુષ્ણુભ
હવે આપણે વર્તમાન નવરાત્રિ સિવના સ્વરૂપ વિશે વિચારીએ. અત્યારે ગુજરાતના દરેક ગામ-નગરમાં નવરાત્રી દરમ્યાન રાત્રિના સમયે માતાજીની ગરબી(માંડણું)ની મંડપમાં સ્થાપના કરી, આરતી ઉતારી એની ફરતે ગરબા-ગરબી લેવામાં આવે છે. દુર્ગાપૂજન વિધિ પૂર્વ દર્શાવ્યા છે તેમાં ગરબા-ગરબી લેવાની વાત નથી, એટલું જ નહિ, શક્તિપૂજાની પ્રબળ અસરવાળાં ભારતનાં અન્ય રાજ્યો જેવાં કે, બંગાળ આસામ રાજસ્થાન)માં પણ આ રીતને વિધિ થતું નથી, અર્થાત્ માતાજીના મંડપમાં “ગરબી' પધરાવી ફરતે ગરબા-ગરબી લેવાની પ્રથા એક માત્ર ગુજરાતમાં જ જોવા મળે છે, તે આ પ્રથાનું ઉદ્દભવસ્થાને ગુજરાતને જ ગણવું કે કેમ એ પ્રશ્ન સહેજે થાય, પ્રાથમિક તપાસમાં એમ લાગે પણ ખરું. પણ આ પ્રથાનાં મૂળ ગુજરાતમાં ન હોવાને એક પુરા સાંપડે છે. પ્રસિદ્ધ વિદ્વાન શ્રી કે. કા. શાસ્ત્રીજીએ વર્ષો પૂર્વે “સ્ત્રીજીવનના એક “ગરબા અક' માં આ અંગે માહિતી આપતાં લખેલ કે વર્તમાન ભારતના કર્ણાટક રાજ્યમાં માંગલિક પ્રસંગોએ આવી પ્રથા છે, અર્થાત્ ત્યાં લગ્નાદિ પ્રસંગોએ લાકડાની માંગણી કરી ફરતાં સમૂહગાન ગાવામાં આવે છે. સંભવ છે કે ત્યાંથી આ પ્રથા આપણે ત્યાં પ્રવેશી હોય. સોલંકી વંશના રાજા કર્ણદેવની રાણી ને સિદ્ધરાજની માતા મીનળદેવી કર્ણાટકની હેવાનું તે સુનિશ્ચિત છે. શક્ય છે, મીનળદેવીની સાથે આ પ્રથા અહીં પ્રવેશી હોય. આ સિવાય ગુજરાતનો ગરબા-ગરબીને રિવાજ શાક્ત સંપ્રદાયના કેંદ્ર ગણાતા બંગાળ કે મારવામાં પણ નથી.
માર્કડેયપુરાણ'(રચનાકાલ : લગભગ ઈસુની પ-૬ સદી)માં આવતી સપ્તશતીની આરાધ્ય શક્તિ દુર્ગાના પ્રાચીન ઉલ્લેખ પણ પ્રાપ્ત હેઈ દુર્ગાપૂજા પ્રાચીન હેવાનું માની શકાય. મહાભારત(વન. અધ્યા. ૬-૨૩૫)માં શિવપત્ની ઉમા તરીકે એને ઉલ્લેખ છે, તે કૃષ્ણના સૂચન પ્રમાણે અને ભીષ્મ-૩) દુર્ગાસ્તત્રને પાઠ કરેલ. આમાં દુર્ગાનાં કુમારી કાલી કાલી ભદ્રકાલી મહાકાલી ચંડી કાત્યાયની ઉંમાં

Page #96

પથિકરજતજયંતી અક.
એકબર-નવેબર ૮૫ વગેરે નામો ઉલ્લેખ થયેલ છે. આમ, દુર્ગા મહાભારતકાલીન લેવાનું સિદ્ધ થાય છે. શક(સમયે ૫ મી સદી)ના મૃચ્છકરિક'(ઉ.૨૭)માં દુર્ગાએ શુંભ-નિશુંભને હયાને ઉલેખ છે. પ્રાચીન રાજાઓના સિક્કા - એ પર પણ સિંહસ્થ દુર્ગાનાં પ્રમાણ સાંપડે છે, જેમકે ગુપ્ત સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત ૧લાના સિક્કાઓ પર સિંહારૂઢ દેવીની આકૃતિ મળે છે, તે કુષાણ રાજા કનિષ્કના સિક્કાઓ પર પણ સિહારૂઢ દુર્ગાદેવીનું અંકન મળતું હે ઈ દુર્ગાપૂજા ૧-૨ સદીથી થતી રહ્યાનું માની શકાય, એટલું જ નહિ, ભારતવર્ષનાં છેલ્લાં બે હજાર વર્ષોના ઇતિહાસ દરમ્યાન દરેક સમયે કઈ ને કઈ સ્વરૂપે દુર્ગા શક્તિપૂજા થતી રહી છે એમ કડીએ તે અયોગ્ય નહિ ગણાય.
આસો સુદ એકમથી આરંભાતા ને નવમીએ સમાપ્ત થતી દેવીના આ પર્વની સાથે ૧૦ મીના રોજ વિજયાદશમીનું પર્વ પણ એટલા જ શ્રદ્ધા-ભક્તિ ને આન-પિયે દિલાસથી મનાવવામાં આવે છે. આમ જોવા જઈએ તે આ બંને પર્વ અલગ અલગ છે: ૧ થી ૯ દેવીનું પર્વ છે, તે ૧૦ શ્રીરામનું પર્વ છે. દશમીએ શ્રીરામે રાવણને વચ્ચે એને ઉલ્લાસસ્વરૂપે મનાતું હોવાની પર પરાગત સામાન્ય માન્યતા છે, જે ખરી નથી. ખરેખર હકીકત એ છે કે આ (દશમીના) દિવસે ભગવાન રામને ચંદ્ર રાવણને હણવા-જીતવા માટે પ્રસ્થાન કરેલ, “વામીકિ રામાયણમાં આ અંગેને ઉલેખ આ પ્રમાણે છે :
રામ: “હે સુગ્રીવ ! હવે આપણે લંકા તરફ જવું ઘટે, માટે આ સમયે જ તમે પ્રયાણ કરવા તપર થાઓ, અત્યારે સૂર્ય આકાશના મધ્ય ભાગે આવેલ હોવાથી વિજય આપનારું અભિજિત મુહૂર્ત ચાલે છે.”
('યુદ્ધકાંડ', સર્ગ ૪, શ્વે ૩) આસો સુદ ૧૦મીએ નક્ષત્રોદય વખતે વિજય નામને કાલ કહેવાય છે, જે સર્વ મને રથ સિદ્ધ કરનાર છે. શ્રવણ નક્ષત્રના યોગવાળી ૧૦ મીએ રામચંદ્ર લંકાભિયાન કરેલ. આમ આસો સુદ ૧૦ મીએ લંકાવિજય માટે રામચંદ્ર જે દિવસે લંકાભિયાન સારું પ્રયાણ કરેલ તે દિવસે જ રાવણનું મૃત્યુ નકકી થઈ ગયેલ હોઈ એમ માની એ દિવસે વિલાસ તરીકે ઊજવવ માં કઈ ખોટું નહિ ! સંદર્ભ: ૧. એ. ડો. રાજબલિ પાંડેય, હિંદુ ધર્મકોષ', પૃ. ૩૨૩ ૨. ડો. પી. વી. કણે, “ધર્મશાસ્ત્ર કા ઈતિહાસ' ભા. ૪. પૃ.૬૩ ૩. એન. જી. બેનરજી, ઈન્ડિયન હિસ્ટોરિકલ કવાર્ટલી,' . ૨૧, પૃ. ૨૨૯ ૪. અનુ. શાસ્ત્રી વેણીરામ બહેચર, ‘તરા” ખંડ-૧, પૃ. ૧૯૫-૯૬. છે. હાઈસ્કૂલ, મેટા દડવા-૩૬૦૦૪૫ (તા. ગંડળ)
જીવન આ વાસના વિનાનું જીવન ને લાલસા વિનાનું જીવન. બીટિયે લટક્યાં ઝ ટોપી તેમ ઈ િવિનાનું જીવન. ભૂલ હોય ને નીચે કાંટા હૈય, વાહ ! હસતાં ઉદાસી વિનાનું જીવન.
ધર્મ ધુપસળીને જલવું ઝૂરવું તેમ સવિતુ મહીં સત્યવાન જીવન. ચેહ પર સતા પછી પડી છે સોડની, ભરખતી આગમાં બળતું જીવન.
હર્ષદ જોશી, ઉપહાર' વ્યાસવાસણ (તા. કપડવંજ-૩૮૭૬૨૦)

Page #97

વીંછણમાતા
શ્રી, મનસુખ સ્વામી.
વીંછણમાતાનાં મંદિર અલગ રીતે કેઈ સમયે, એમાંય સોલંકીકાલમાં, હશે એમ માનવામાં આવે છે. મૂર્તિવિધાન મુજબ વી માતાની મૂર્તિ સ્થાપત્યકલાની દષ્ટિએ બેનમન છે. નીચે આપેલી તસ્વીરમાં શ્રી વીંછણમાતાના શિર ઉપર સુર્યાણીની જેમ લાંબે મુગટ અને એ ત્રિભંગી અદામાં ઊભેલાં લાગે છે એટલે આ દેવી સ્વરૂપમાં ક્રોધાયમાન લાગે છે.
:
માં
જ
ડિર
વીંછણમાતાના ચરણે નાની બાળસ્વરૂપની મૂર્તિઓ પગે લાગીને પોતાને વિછી જેવાં જ એને ત્રાસથી મુક્તિ અપાવે એમ વિનંતી-પ્રાર્થના કરતી જોવા મળે છે. માતાના જમણા હાથમાં ત્રિશળ છે, જે માનવીની આધિ વ્યાધિ અને ઉપાધિને દૂર કરવાનું પ્રતીક છે, જ્યારે ડાબા હાથમાં મુંડમાળાનું નિશાન છે, જે મૃત્યુ દર્શાવે છે. આજે પણ કારિયા ઠાકરિયા વીંછી જેમને કરડે છે તે પાણી પીવા પણ માગતાં નથી અને મરણને શરણ થાય છે, એટલે આવા ઝેરી વીંછીથી બચવા માટે પણ માનવી વીંછણમાતાની પ્રાર્થના કરતા હોય. જે તત્ત્વ મનુષ્ય ઉપર આધિપત્ય જમાવે છે તેને માનવી પૂજતે આવ્યું છે.
આ વીંછણમાતાની મૂર્તિમાં ટચલી આંગળીએ વીંછી કરડ્યો છે એટલે એક આંગળી માતાએ પિતાના મોઢા માં નાખી છે અને જ્યારે કોઈને પણ વીંછી કરડે છે ત્યારે એનું રૂપ બદલાઈ જાય છે એ મુજબ આ દેવીનું રૂપ નેખું લાગે છે. હાથ ઉપર સુંદર અલંકાર અને ગળામાં મૂર્તિ ફરતે સ્થાન પત્યની દષ્ટિએ પ્રમાણભૂત વળાંક લેતી હારમાળા દેખાય છે.
મતિ સ્થાપત્યની દૃષ્ટિએ ઉત્કૃષ્ટ છે અને આવી ઘણી મૂર્તિ સેલંકી-સ્થાપત્યની નિશાની ગણાવે છે. આજે મૂર્તિ છે તે પાટણમાં સહસ્ત્રલિંગ તળાવની નજીક આવેલી “રાણકી વાવમાં જોવા મળે છે.

Page #98

•
છે,
DIથwarતી શકે ક, ગર-નામિ રાણી ઉદયમતિની આ વાવને પદકામ શરૂ થતાં અલ્પ સ્થાપત્યાલા અને એ સમયની લા&ાતી સાયા હદયની ભાવના આ સ્થપાયેલા જોવા મળે છે. ઠ નહિ, પણ પ્રેમથી એક એક હેડીન્ટાકા યથાયોગ્ય રીતે કલાકારે વાપી હેય એમ જણાય છે.
મૂર્તિઓની ખાસ પથ્થોની પેનલે અને સ્થાપત્યના ઉત્તમ નમૂના આ વાવમાં જોવા મળે છે, હજુ પણ આ વાવનું ઉખનન (ખેદકામ) કામ ચાલુ છે. કહેવાય છે કે આ વાવ સાત માળની હોવી જોઈ છે, જેના ચારેક માળે અત્યારે પ્રગટ થયા છે અને બ્રહ્મા, વિષ્ણુ ગણપતિ વિષ્ણુમાતા અસરાઓ. ગંધ તેમજ અનેક પ્રકારનાં પશુ-પક્ષીઓ, દશાવતારો, કલામય જાળીઓ, ખંભ-કુંભીઓને પ્રજાને
";
"i.
સેલંકીકાલમાં ભીમદેવ ૧ લાની રાણી ઉદયમતિની યાદમાં આ વાવ વિ. સં. ૧૦૦ ની આસપાસ બનાવવી શરૂ કરી. ભીમદેવ સારો બાણાવળી અને પાટણને બહાદુર જવી હતી, અને એને સમયમાં માળવાના ભેજ પરમારને સખ્ત હાર મળેલી.
. ભીમદેવના પુત્ર કણે આ અધૂરી રહેલી વાવ વિ. સં. ૧૧૨૦ થી ૧૧૫૦ ના સમય દરમ્યાન પૂર્ણ કરાવી હોય એવો ઉલ્લેખ “સરસ્વતીપુરાણમાં છે. . સેલકીવંશને ૬ હો રાજવી સિદ્ધરાજ બાહોશ અને કલાકૃતિને પિષક દાંતા હતા. એણે ધણા બેનમૂન કલા સ્થાપત્યવાળા મંદિરની રચના કરેલી, જેમાં મલરાજ સોલંકીએ અધૂરી કે હું મહાલય અને પિતાના પ્રપિતામહ દુર્લભરાજે બંધાવેલ “દુર્લભસરને વિસ્તાર પેટા પાયા પર કર્યો
સરસ્વતી નદીના વહેણને અપ્રહાર (અઘાર) ગામેથી ૬ કિ.મી. દૂર શહસ્ત્રલિંગ તળાવ સુધી મહેરરૂપે લાવીને સુંદર સિંચાઈની યોજના કરેલી. સહસ્ત્રલિંગ તળાવમાંથી નહેરો કાઢવામાં આવેલી, જેમાં નહેરોની પાળ ઉપર શિવાલય, દશાવતારનાં મંદિર વિરાતિ એકસો ને આઠ જુદી જુદી દેવીપીઠ સ્થાપેલી કે જેમાં વીંછણમાતા ભતમાતા રુકેશ્વરમાતા વગેરેનાં વિશાળ મંદિર હતાં. હાલ સહસ્ત્રલિંગ તળાવની મધ્યમાં જે ટેકર બકસ્થળ તરીકે ઓળખાય છે ત્યાં વિએશ્વરી માતાનું મંદિર હતું,
પ્રસિદ્ધ ઈતિહાસકાર બજે સે નેવું છે કે ત્યાં શ્રીઅર મહાદેવનું મંદિર હશે. જનસમાજ હાલ એને જાણીને મહેલ' કહે છે. “સરસ્વતીપુરાણ” માં સહસ્ત્રલિંગ તળાવ અને શક્તિપીને નિર્દેશ સંદ કર્યો છે, જેમાં “શ્રીવૃશ્ચિકેશ્વરી માતાને ઉલેખ છે. વૃશ્ચિકને વીંછી અર્થ થાય છે અને આમ સમાજ દેવીને વીંછણુમાતા તરીકે નમન કરે છે. કે આ મતિમાં વીંછીનું પ્રતીક માતાજીના મધ્ય ભાગમાં દર્શાવવામાં અવ્યુિં છે. પાટણમાં કાઠાઈ, દરવાજા બહાર શ્રી સિદ્ધેશ્વર મહાદેવના પટાંગણમાં પી'ષ્ણમાતાની મતિ દર્શનીય છે અને આજે ત્યાં એને વીંછી કરડ હેય તે માનતા માને છે એટલે તરત જ શાંતિ થાય છે એમ કહેવાય છે. આ મતિ પાઈ જગાએથી લાવીને અહીં મુકવામાં આવી હેય એમ સ્પષ્ટ વરતાય છે.
છે પાટણમાં ગણપતિની પળે પ્રવેશતાં જ વીંછણમાતાની એક મૂર્તિ દર્શનીય છે. અહીં પણ જોઈ જાએથી મુક્તિ મળી આવતાં મૂકવામાં આવી છે. આ મતિ સ્થાપત્યકલાની દષ્ટિએ બેનમન છે, પણ NIણ ગે રંગી નાખવાથી એની આગવી કલા નાશ પામી છે. કરવી છણાનાની એક મતિ પાટણ બદરીદાસ મહારાજની વાડીમાંથી પણ મળી આવેલી હતી,
પાટણની રાણકીવાવ તેમજ સીંધવાઈવાવમાં વીછમાતાની મતિઓ દર્શનીય છે. દક્ષિણ, વીણ માતા એ સેલ'પીકાલમાં જોવા ઉલટ ચાપત્યને નમને જણાય છે. પણ આમ તે આપણી જાતિ માટે મહોદ અને કપાના સમયથી તો તને પજતી ગાવી,
isk
'
= A
A

Page #99

એકબર-નવેર/૮૫ ' [પથિક-જતજયંતી એ છે. આયે-અનાયેલ વૈદિક અને વૈદિક્તર લે છે)ના સંમિશ્રણથી દેવી દેવો પૂજનીય બન્યાં છે. શિવજીએ વિંડો(? કવિદેશવાસીઓ)ના દેવ તરીકે અને સુર્ય એ આ વિદિક કે)ના દેવ તરીકે એ સમયે પૂજનીય હતા. - પશુ પંખી ઝેરી–૪તુઓ સાપ વીંછી વગેરે મૂળ તે ભગવાન પશુપતિનાથ શંકરના સાંનિધ્યમાં જોવા મળે છે. વિશિષ્ટ સિદ્ધિ પામવા અને ઝેરી જીવજંતુઓથી બચવા તેમ ઝેર ઉતારવા માટે વિધિવિધાનસર શક્તિયંત્રની પૂજા ઘણું પ્રાચીન કાલથી માનવી કરતા આવ્યા છે. આ અગ્નિ ચેર સાપ વીંછી આદિથી ભયમુક્તિ અર્થે અને યશ વિજય અને સંપત્તિની પ્રાપ્તિ માટે વિંધ્યવાસિની દુર્ગા, તે કઈ જગ્યાએ વૃશ્ચિકેશ્વરી દેવી (વીંછણમાતા, પ્રચંડા ચંડગ્રા તેમજ એવી દૈવી શક્તિની ઉપાસના કરવામાં આવે છે. - આદ્યશકિત (એ. ઓરિજિનલ પાવર) તે જ મૂળ શક્તિ ગણાય છે, જેનાં શ્યામ રકત અને શ્વેત ત્રણ તવ ગણાવ્યાં છે. વેદ અને અવેસ્તામાં આ તત્વોને ઉલ્લેખ છે. મૈત્રકકાલમાં ઈ. સ. પ-૨ માં મહારાજ સિંહે “વીસ” ગ્રંથમાં શક્તિને નિર્દેશ કર્યો કહેવાય છે.
શ્યામ (તમે ગુણ એ મહેશ સ્વરૂપ અને શક્તિમાં મહાકાળી મેલડી તેમજ વૃશ્ચિકાદેવીને ઉલ્લેખ મુખ્ય છે, જેને વાન કાળે અને પરિધાન લાલ વસ્ત્ર છે. આને એક શાસ્ત્રોક્ત પરાણિક માતા માનીને દેશભક્તો દેવીને ઉપાસના કરે છે, જેનાથી ભૂત-પિચાશ કે ઝેરી જંતુઓથી ભયમુક્ત થવાય છે, એટલે શ્રી વીછણમાતા તમે ગુણ પ્રકૃતિને દેવી-અંશ છે.
જગતની તમામ પ્રજાઓમાં પ્રાચીન કાલથી માતૃપૂજા-શક્તિપૂજા પ્રચલિત છે, જેમાં દ્રવિડે માપૂજક તરીકે હતા. વેદમાં શક્તિપૂજાને સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. “ચંડીપાઠઅને તંત્રચૂડામણિમાં કુલ ૧૫૩ શક્તિપીઠેનું વર્ણન બતાવ્યું છે, જેમાં શ્રી વૃશ્ચિકાદેવી ૧૦૮ શક્તિપીઠની ગણનામાં છે. 1 શક્તિપીઠની ઉત્પત્તિ સાથે જે તે દેવીની આરાધના માટે બીજક મંત્રની ઉત્પત્તિ તીર્થ મંદિરે માં થઈ હતી. સનાતન સંસ્કૃતિ અને કલાની કાયમી જીવનગાથાઓ એ બીજક મંત્રો છે. દરેક શક્તિના અલગ અલગ મંત્ર છે, જેના રટણથી શક્તિઉપાસક ધન ધાન્ય અને સમૃદ્ધિ પામતા અને ભયમુક્ત બને શક્તિબીજમંત્રોમાં દેવતા ગાંધી અને રવો ઉલ્લેખ છે. - તંત્રચૂડામણિપુરાણોક્ત શક્તિપીઠ)માં નીચેના મંત્ર શ્રી વછણમાતાના વિશે પ્રકાશ પાડે છે :
ભૈરવ: સિદ્ધિદઃ સાક્ષાદ્દ દેવી મંગલચંહિકા ચપલે દશ બાજી, ભૌરવ ચંદ્રશેખર છે ગોદાવરીત, કાલે, વૃશ્ચિકેશ્વરી, દડપાણિ
અટહાસ્ય, અધરેણા ફૂલરાવી તેમજ વિસરા) મંગલચંડિકાને (વૃશ્ચિકેશ્વરી) વીંછણમાતા તરીકે પણ ઘણું ભાવિકે માને છે. જેના હાથમાં દંડ સુકાણું મુંડાની તેમ ઝેરી સર્પની કંઠમાળા અને વૃશ્ચિકનું પ્રતીક છે તે વીંછણમાતાને અષ્ટોત્તર શત શક્તિક્ષેત્રોમાં દેવી ભાગવતના /૩૦/૫૫/૭૪ માં તેમજ મપુરાણ ૧૩૬/૧૬ ની સાતમી પતિ નીચે મુજબ છે:
એકાગ્ર કીતિમતી, વિશ્વસ્પિન વૃશ્ચિકેથરી જ્યોતિષશાસ્ત્રમાં વૃશ્ચિક રાશિવાળા છેડા ઉગ્ર સ્વભાવવાળા, બુદ્ધિના તેજસ્વી અને સારાં કાર્ય કરનાર મનાય છે. સ્થિર રાશિઓમાં વૃષભ સિંહ વૃશ્ચિક અને કુંભ મુખ્ય મનાય છે. - ઉપરાંત જ્યોતિષદષ્ટિએ સારાં સ્વપ્નાંઓમાં જીવજંતુઓ સર્ષ વીંછી માખી વગેરેને કરડવું એ

Page #100

પથિક-રજતજયંતી અંક] એકબર-નવેમ્બર ૮૫ તંદુરસ્તી અને ધન પ્રાપ્ત થવાના માર્ગ બતાવ્યા છે, એટલે વૃશ્ચિકને વીંછણમાતાના સ્વરૂપે પણ શક્તિના અંશમાં ભાવિકે માનતાં હોય
ભગવાન શિવજી આગળ પણ વીંછી નાગ વગેરે દર્શાવ્યા છે, એટલે જે શિવજીના સાંનિધ્યમાં છે તે સઘળાં તવ પૂજનીય મનાય છે. આમ વીછી અને નારી જાતિ વીંછણ માનવીને કરડે નહિ એ માટે એની પૂજા કરાય છે એમ આપણે માનવું જોઈએ.
આ રીતે વિષ્ણુમાતા (વૃશ્ચિકેશ્વરી) શક્તિના અંશરૂપે પૂજનીય બની છે અને સેલંકીકાલનાં સ્થાપત્યમાં આ મૂર્તિનું ચેકસ હોવું જરૂરી હશે એમ કેટલાંક સ્થાપત્ય જોવાથી જાણવા મળે છે. બારી આણંદપરનાં સ્થાપત્યમાં પણ વીંછણમાતા છે.
શક્તિપીઠેમાં એનું સ્વતંત્ર મંદિર આજે તે જોવા મળતું નથી, વળી સૌરાષ્ટ્રમાં જસદણ તાલુકાના “વીંછિયા” ગામમાં પણ વીંછણમાતાનું સ્થાન નથી. જાણવા મુજબ વીછિયા શાખાના રબારી અને વીંછિયા શાખાના કાઠી દરબારો જુજ સંખ્યામાં ત્યાં છે, ભવિષ્યમાં આ ગામને ટી વીછિથાઓએ બાંધે હોય.
આમ વીંછામાતા આઘક્તિને તેજ (ઓરિજનલ પાવર) તમોગુણગ્રાહી સ્વરૂપ હશે, જેમાં ત્રિભંગી અને વાંછીની આકૃતિ, માનવમુંડ ત્રિશળ અને મોઢામાં આંગળી દર્શાવતી આ કલાકૃતિ દર્શનીય બની છે. સંદર્ભ:
સરસ્વતીપુરાણ બચૂડામણિ ચંડીપાઠ શ્રીભુવનેશ્વરી-પંચાત્ર દેવીભાગવત પુરાણ દિવ્યશક્તિપીઠરહસ્ય છે. મંગલભવન, વીરનગર-૩૬ ૦૦ (જિ. રાજકેટ),
*
અમને કોઈ રેતું
(ગઝલ) સવાલે તમારા જવાબે અમારા, દિવાની દુનિયાનાં સ્વપ્ન અમારાં. હશે કાંઈ થાતું તને ઊડવાનું, મને કાઈ થાતું તને ચૂમવાનું. ઘટા કાંઈ રંગીન દર્દ છે સંગીન, અમને થાતું તેમાં ઓગળવાનું આંખમાં આંખે હું પરાવી રહું છું, ઊડે ઊંડે, પ્રિયે! મને કાંઈ થાતું. બદન આ ખીલ્યું ને કફને રાહ જોતું, ઘડી સંગ તારા ચમન કાંઈ રીનું
હર્ષદ જોશી, ઉપહાર વ્યાસવાસણ, (તા. કપડવંજ-૩૮૭૬૨૦)
વસંતમાં માદક દુવાનાં ફૂલ તે છે કે વસંતમાં, સોળે કળાએ મેર પણ ગહેકે વસંતમાં, સરજ પણ આજ તે અહીં પ્રેમાળ છે ગયે.
ખીલી ઊઠયી છે બાગ આ તડકે વસંતમાં. અખેના આભમાં હવે ઝરણું વહી ગયાં. યાદેનાં સરેવર બધાં ચમકે વસંતમાં. રાખ્યા છે શબ્દ પ્રેમને ધુમ્મસ મહીં તે આજ
ઝાંખા અરીસે રહેરાઓ ઝમકે વસંતમાં, આ બિંદુઓ પરોઢમાં જે પાન પર હતાં, લાગણી બનીને તે ચળકે વસંતમાં,
-નલિન પંડયા ૬, નિત્યાનંદિની સોસાયટી, સે. ૨, ચાણકયપુરી રોડ, ઘાટલોડિયા, અમદાવાદ-૩૮૦૬

Page #101

કેટકરની વિરલ શક્તિગણેશપ્રતિમા
શ્રી, રવિ હજારની ગણેશપૂજન ઉત્પત્તિ અને વિકાસ અંગે ઘણું સાહિત્ય ઉપલબ્ધ છે, જેથી પુનરાવર્તન કરવું ઉચિત માન્યું નથી. ગુજરાતની અદ્યાપિ જ્ઞાત પ્રતિમાઓમાં સૌથી પ્રાચીન એવી શામળાજીની ભુિજ ગણેશપ્રતિમા બાબત આ લેખકે અગાઉ 'પથિક'માં પ્રસિદ્ધ થયેલ લેખમાં શાસ્ત્રીય ચર્ચા કરેલી હતી.૧ વધુ વિગત માટે એ લેખ વાંચવા ભલામણ છે.
ગણેશના પ્રતિમાવિધાન અગેનાં વિવિધ સ્વરૂપે માં શક્તિ સાથેની દેવની સંયુક્ત યુગલપ્રતિમાને સામાન્ય રીતે “શક્તિ-ગણેશ” તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. લક્ષમી-ગણપતિ, ઉચ્છિષ્ટ ગણપતિ, મહાગણપતિ, ઊંત્ર ગણપતિ અને પિંગલ ગણપતિ વગેરે શત-ગણેશનાં સ્વરૂપ હોઈ એ તંત્રની અસર સુચવે છે. ક્રિયાક્રમેઘો મંત્ર મહેદધિ મંડાવ ઉત્તરકામિકાગમ અને વિનેશ્વરપ્રતિષ્ઠાવિધિ વગેરે સગોમાં આ સ્વરૂપ અંગેની માહિતી મળે છે. પ્રસિદ્ધ યાત્રાધામ અંબાજીથી આશરે પાંચ કિ. મી. દુર દેટેશ્વર તીર્થના સ્થળે અવેવણ દરમ્યાન આ લેખકને શક્તિ–ગણેશતી એક વિરલ પ્રતિમા જોવા મળી હતી. દાટેશ્વરના મુખ્ય દેવાલયના ઊંચા ઓટલાવાળા પ્રાંગણમાં કેટલીક નવી નાની દહેરીઓ.

Page #102

પથિક-રજતજય`તી અક
આકટેમ્બર-નવેમ્બર/૮૫
t
બાંધેલી છે તેમાં પૂર્વ તરફની એક દહેરીમાં અંદર ભીંતમાં જડેલી પારેવા પથ્થરની આ મૂર્તિનું માપ આશરે ૩૫૪ર૬×૧૦ સે. મી. છે. અદ્યાપિ અપ્રસિદ્ધ આ મનેાહર શિલ્પના પરિચય અહી પ્રસ્તુત છે.
દીવાલમાં જડેલી હવાથી દેત્રના મસ્તક પાછળની પ્રભાવલી સ્પષ્ટ જોઈ શકાતી નથી તેમજ આ પ્રતિમા પૂજામાં હેવાને કારણે ઘી-સિંદૂરનો લેપ કરેલ છે, જેના કારણે પ્રતિમાનાં પ્રાચીનતા અને સોદ”ને હાનિ પહેાંચી છે, ચતુર્ભુજ ગણેશ કિા પર લલિતાસનમાં બિરાજમાન છે. મસ્તકે નાની ઘટિકાઓની ફીતનું આવરણ છે. મુખ વાસ્તવિક હાથી જેવું છે. લાંબા કાન, કર્ણાભરણુ, ત્રિનેત્ર તથા પશુમુખ પરના ભયપ્રદ ભાવ વગેરે નોંધપાત્ર છે. સામાન્યપણે સુંઢ ડાબી તરફ જતી હાય છે એને બદલે અસામાન્યપણે અહીં. એ જમણી તરફ બતાવી છે. સ`ઢની શરૂઆતના મુખભાગ આગળ ચામડી પર પડેલી ત્રણ કરચલી અને દાંતળ વગેરે પણ ચહેરાના ભયપ્રેરક ભાવામાં વધારા કરે છે. કાડીયુક્ત નવીન નેત્રો જડેલાં હાવાથી મૂળ આંખા અંગે જણાવવું અત્યારે અશકય છે. કઠે ઘટિકામાલા ધારણ કરેલી છે, જે ઈસુના ચેથા સૈકાના અંતભાગની શામળાજીની ભુિજ ગણેશપ્રતિમાના આવા હારની યાદ આપે છે.૪ ચતુર્ભુજ દેત્રના જમણા એક હાથમાં અંકુશ (?) કે દંત (!) ધારણ કરેલ છે, ચોથા હાથથી દેવ-દેવીને સ્તનાચે સ્પર્શે આલિંગતતા દર્શાવેલ છે. ગણેશે અન્ય આગળ બતાવેલાં બાજુબ'ધ કડુ અને છાતીબંધ ધારણ કરેલાં છે. મેટા ઉદર પર સ–ઉદરખ ́વ શોભે છે, જ્યારે નાગયાપછીત અહી દેખાતું નથી. ઉત્તરીય તરીકે પેતી પરિધાન કરેલી છે.
શક્તિ દેવના ડાબા ઉત્સગમાં બેઠાં છે. એમના ચેારસ ભરેલા ગાલવાળી ચહેરી, નીચેને જાડા ઓષ્ઠ, ચિભૂકી, કાનનાં ગોળ મેટાં કુંડળ, આકર્ષીક મોટા અભેાડાવાળી કેશરચના તથા મુખમંડળ પરના અજબ માવવાળા કામાક્ષેપક ભાવ વગેરે નોંધપાત્ર છે. કંઠે ધારણ કરેલા પ્રાચીન લઢણુનેા સ્તના વચ્ચેથી સરકતા પદયુક્ત હારના છેડા નાભિ સુધી બતાવેલ છે. દેવીને ડાખા હાથ કટચત્રલ ખિત છે, જમણા હાથથી ગણેશનું તૂશળ પકડેલું હેાઈ કામેત્સુકતા દર્શાવે છે. દેવીએ બાજુબંધ અને કાંકણુ જેવાં આભૂષણ ધારણ કરેલાં છે. ઉત્તરીય વસ્ત્રમાં ચુસ્ત સાડી પરિધાન કરેલી છે. દેવીની નીચે ગદ્દિકા પાસે એક ગણુઆકૃતિ દેખાય છે. જમણી તરફ્ પણ બે ગણુ ખતાવ્યા છે. આ આખાય શિલ્પમાં ત`ત્રની અસર વરતાર છે, પરંતુ આયુધો અસ્પષ્ટ હાઈ શક્તિ-ગણેશનું ચોક્કસ સ્વરૂપ જણાવવું મુશ્કેલ છે. સમગ્ર શિપમાં ગુપ્તકલાનાં લક્ષણ દેખાય છે. આ પ્રતિમાને એની સમકાલીન કુંભારિયાની શક્તિ-ગણેશપ્રતિમા સાથે સરખાવી શકાય એમ છે.પ કુંભારિયા અને ક્રેાટેશ્વર એકબીજાની સીપમાં àાવાનું પશુ સૂચક છે. કુંભારિયાના શક્તિ- ગણેશનું સ્વરૂપ ઉચ્છિષ્ટ-ગણુપતિનું છે. આ પ્રતિમા પણ બધી રીતે એને મળતી છે, જેથી કેટેશ્વરના શકિત-ગણેશનું સ્વરૂપ પણ ઉચ્છિષ્ટ-ગણપતિનું ઢુવા સ`ભવ છે.
ગણેશપ્રતિમાનું વાસ્તવિક પશુમુખ તેમજ દેવ-દેવીનાં અલંકરણે, સપ્રમાણ દેહયષ્ટિ તથા ગુપ્તકક્ષાની અસર સૂચવતા આ શિલ્પને ઈસુના સાતમા સૈકામાં મૂકી શકાય.
પાટીપ
૧. રિર્વ હજનીસ, શામળાજીની દ્વિભુજ ગણેશપ્રતિમા ઃ ‘સમયાંકન અને વિયારા,' 'પથિક' જાન્યુ. ફેબ્રુ., ૮૪, પૃ. ૨૨-૨૩
૨. પ્રિયભાળા શાહ, હિન્દુમૂર્તિવિધાન,' ૧૯૭૪, પૃ. ૧૧ થી ૧૩

Page #103

આકટોબર-નવેમ્બર
૧૦૨]
पशुपतिं विभुम् ।
ષસેડસ્વિમ્ ॥.(ભા. ૧૦ ૩૪-૨)
३. तत्र स्नात्वा सरस्वत्यां देवं આનવ્રુતનેમયસ્થા દેવી' ચ શ્રીમદ્ભાવગતમાં જણાવ્યાનુસાર શ્રીકૃષ્ણે ગૈાપાલકાને લઈ અહીં અ ંબિકાવનની યાત્રાએ આવ્યા હતા. એમાં પ્રભુએ અંબિકાવનમાં જઈ, સરસ્વતીમાં સ્નાન કરી શંકર અને અંબિકાનું પૂજન ર્યું. હવાના ઉલ્લેખ છે. (જુએ કનૈયાલાલ દવે, અખિકા, ક્રેાટેશ્વર અને કુંભારિયા-૧૯૬૩, પૃ. ૧૦૮.)
સંબધા મહી! (ગઝલ)
લાગણીના સબધા મહીં તણાતા જાઉ' હું', મિનારાના સંબંધે! મહી' ચણાતા જાઉ છું..
અશ્રુએ પાપણુ પર આવી ટપકી ગયાં ને ખાલીખમ હૈયા મહી જણાતાં જાઉં છું. જામની પ્યાલી લઈ હેાઠે અટકી ગયા તે પીનારાના સંબંધે મહી" હણાતા જાઉં છું. ફૂલના રસ પી પત'ગિયાં છટકી ગયાં ને ભ્રમરના સબધા મહી' વખણાતા જાઉં છું. આકાશી તારલા થઈ બધે ચમકી ગયા ને સિતારા નાં સંબધા મહીં ગણાતા જાઉં હું. વસત−ાનખર થઈ અટકી ગયા
૪. ઉમાકાન્ત શાહ, 'કચ' Èામ શામળાજી ઍન્ડ રાડા,' બુલેટિન ઑફ ધ બડૌદા મ્યુઝિયમ ઍન્ડ પિકચર ગૅલેરી, ખડોદા, ૧૯૬૦, પૃ. ૧૧૯ તથા રવિ હજરતીસ ઉપર્યુક્ત પૃ. ૨૩ ૫. આર. ટી. પીખ, યુનિક કલ્ચર ઍક્ શક્તિ-ગણેશ ઑફ ઉચ્છિષ્ટ વેરાયટી ફ્રામ કુંભારિયા, જર્નલ ઑફ ધી એરિયન્ટલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ, વોલ્યૂમ ૨૨, માર્ચ, ૧૯૭૩, નં. ૩, પૃ. ૩૭૫
ને ખેતર ના સોંબંધ મહી લશુાતા ન હું, બસ બધું, ‘દિલીપ’સબ ધ ભટકી ગયા ને કિનારાના સંબંધ મહીં જણુાતા જાઉં છું. દિલીષકુમાર મનજીભાઈ દેવાણી માધવપુર (ઘેડ)–૩૬૨૨૩૦
પત્ર
(ગઝલ)
પત્રની આરપાર તમને જોયાં હતાં કે શબ્દરેખા પાર અમને મેાહ્યાં હતાં. અક્ષરા પી...પી...ને રહેરા તરવાયા, - શબ્દમા પાર અમને માથાં હતાં.
[પશ્ચિક-રજતજયતા અક
ર`ગ ગુલાખી ને...ટશરીલે સ્ક્રેશ, વાંચતાં જ ખસ શરમાતાં જોયાં હતાં. આવું હું કલમ હલેસે પત્ર-તરા હંકારી, લઈ ‘ઉપહાર’ કુંકુમ પગલે ઢે,લિયે જોયાં હતાં, લાવ, હું ખેલી ઘઉં ઘૂંઘટ ઝટપટ, ત્યાં ચાંદની ચાંદની. મની રેલાતાં જોયાં હતાં. હદ જોશી, ‘ઉપહાર'
વ્યાસવાસણા (તા. કપડવંજ-૩૮૭૫૩૦) જનાવત
શબ્દે જનેાઈવદ્ન તે અર્થાજને ઈષટ્ટ, સ્વાદ જનેઇવ‰ તે સ્પર્શી જનાઈવ‰. તૈડયા કરે છે. શુષ્કતાઓ કોઈ ડાળની, હું લેાહીઝાળ હૅાઉ તા જન્મે જનેાઈવટ્ટ તૂટી ગયેલ કાચની એ વારતા નથી, કટકા થયેલ પ્રેમના પત્રો જનેાઈવ‰. ખીલા સમાપ્રસંગને ધરખ્યા છે કાળજે, હું ભાંત છું નહિં ને તિરાડા જને ઈવ‰. ઊંચા ચડથા છે શ્વાસ સમસ્યામાં તૂટતા, ઘટનાનાં એમ કયાંક ચડાણા જાઈવ‰. ભાષા અને શહેર કે ટાવર કે બારીએ સ્મરણે/વિચાર/સ્વપ્ન/રહસ્યા જનેઈવટ્ટુ,
ભરત યાજ્ઞિક
જી– ૪૭, ભાવના ટેનામેન્ટ્સ, વાસણા બેરેજ પાસે, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦

Page #104

કટાયના પ્રાચીન મંદિરના સમયાંકન વિશે પુનર્વિચારણું
શ્રી દિનકર મહેતા
કચ્છના મુખ્ય શહેર ભૂજથી ઉત્તરે આશરે ૧૯ કિ. મી. દૂર કરાય નામનું ગામડું આવેલું છે. આ સ્થળ એતિહાસિક દષ્ટિએ મહત્વનું છે. હાલ જે ગામડું છે તેની ઉત્તરે મધ્યકાલીન કિલ્લાના અવશેષ છે, જેને અણગેરગઢ કહે છે. આ ગઢ હાલમાં તે બિલકુલ ઉજજડ છે, પણ એના ગૌરવવંતા ઈતિહાસની સાક્ષીરૂપ એક પ્રાચીન મંદિર હજુ એની અમિતા જાળવી રહ્યું છે. - ૨૬ ઑકટોબર, ૧૮૭૪ થી એપ્રિલ ૧૮૭૫ દરમ્યાન આફિઝિકલ સર્વે ઑફ વેરટર્ન ઈન્ડિયા'ના સર્વવર શ્રી જેમ્સ બfસે કરછની મુલાકાત લીધેલી. આ મુલાકાત દરમ્યાન એઓએ કચ્છમાં પ્રાચીન સ્થળનું સર્વેક્ષણ કરવું એ એક અહેવાલ બહાર પાડેલ. આ અહેવાલમાં કોટાયનું વર્ણન એમણે કરેલું છે, જે મુજબ એમણે જ્યારે કેટયની મુલાકાત લીધી ત્યારે ૧૦ મી સદીના પ્રારંભમાં બંધાયેલાં મંદિરના અવશેષ એમણે જોયેલા. રા'લાખાએ બંધાવેલ સૂર્યમંદિર પણ જોયું.૧ રાલાખાએ કેરામાં પણ મંદિર બંધાવેલું, એણે કેટલાક સમય પોતાની રાજધાની પણ અહીં રાખેલી. રાલાખાએ બંધાવેલ સુર્યમંદિર પશ્ચિમાભિમુખ છે. આ મંદિર આસપાસનાં મંદિરોના પણ કેટલાક ભગ્નાવેલ એમણે જોયેલા. આ મંદિર એમની માન્યતા પ્રમાણે દસમી સદીના આરંભનું લેવું જોઈએ.'
જુદા જુદા વિદ્વાનેએ આ મંદિર સંબંધી જુદાં જુદાં વિધાન કરેલાં છે, જેથી કેટલીક દ્વિધા ઉપન થાય છે. શ્રી બજૈસે આ મંદિર પશ્ચિમાભિમુખ કહ્યું છે અને એને સૂર્ય મંદિર તરીકે ઓળખું છે. જ્યારે સ્વ. ક. . સોમપુરાએ કેટાય અને આગેરગઢ એમ અલગ અલગ જગ્યાએ આવેલાં મંદિરની ચર્ચા કરી છે. હકીકતે કોટાય ગામમાં ફેઈ પ્રાચીન મંદિર જ નથી, નહેતાં. કેટયની બાજુમાં આવેલ પ્રાચીન વસાહત અણગેરગઢમાં જ બધાં પ્રાચીન મંદિર આવેલાં. લાખા ફુલાણીના નામે ચડેલ સૂર્યમંદિર પૂર્વાભિમુખ હતું એવું વિધાન એ બજે સને આધાર લઈ કરે છે, પરંતુ બજેસે આ મંદિર પશ્ચિમાભિમુખ છે એમ સ્પષ્ટ જણાયું છે, સ્થળતપાસ પતે નહિ કરેલી તેથી કદાચ આમ થયું હશે. આ ભૂલનું પુનરાવર્તન ગુજરાતને રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસ ભાગ-૪, સેલંકીકાલમાં પણ થયેલું છે, એટલું જ નહિ, એમાં વિગતોષ પણ છે. એઓ જણાવે છે કે ત્યાં સુર્યમંદિર હતું, હવે તે માત્ર ગર્ભગૃહવાળા ભાગ જળવાઈ રહ્યો છે. હકીકતે એમ નથી, હજુ તે ગર્ભગૃહનું શિખર અને સભામંડપ બધું જ જેમનું તેમ જળવાઈ રહેલું છે. •
. આવી જ સંદિગ્ધતા મંદિરના મૂલનાયક અંગેની છે. હાલમાં આ મંદિરમાં કોઈ પ્રતિમા નથી. જેમ્સ બજેસે આ મંદિરની તસવીર આપી એને સુર્યમંદિર કહ્યું છે, જ્યારે શ્રી ઢાંકીએ આ મંદિર, શિવમંદિર હેવાનું નેધ્યું છે.... ખરેખર આ મંદિર કયા દેવનું છે એ નક્કી થવું જરૂરી છે. આ સંદર્ભે તએ આ મંદિરને પુનઃ અભ્યાસ કરવો અનિવાર્ય છે.
જાતનિરીક્ષણ પરથી મને જણાયું છે કે આ મંદિર શિવમંદિર છે. કયા કારણથી બજેસે આ મંદિરને સુર્યમંદિર કહ્યું એ સમજાતું નથી. સૌ-પ્રથમ તે મંદિર પૂર્વાભિમુખ નથી. ખાસ અપવાદ સિવાય સુર્યમંદિર પૂર્વાભિમુખ જ હોય છે, જ્યારે આ મંદિર પશ્ચિમાભિમુખ છે. મંદિરની ઉત્તર તરફની દીવાલમાં શિવનિર્માલ્યના વહન માટે પરનાળ સ્પષ્ટ છે (તસવીર-૧). મંદિરના ભદ્રાવક્ષેમાં શિવનાં જ સ્વરૂપ છે, પરંતુ કેટલાક વિદ્વાને દેવાલયમાં સ્ત્રી સ્વરૂપેનું બ્રહદ્ અંકન અને વિતાનમાં

Page #105

મોજાનો અવાજ,
ષિચિક-જતજયંતી એક
તક્ષશીર
કે
'
-
-
* *
હિ
* *
:
*
8મી
ઉti
*
* .
.
.
૪૪. મા
દ:
.*
ર
*
રાસમાળાનું લક્ષણ જોઈ આ મંદિર દેવી મંદિર એટલે કે પાર્વતીમંદિર હોવાનો મત પ્રગટ કરે છે. આ દેવાલય દેવમંદિર હેય કે શિવમંદિર, પણ સુર્ય મંદિર તો નથી જ. - બીજો મુદ્દો આ મંદિરના સમયાંકન સંબંધી છે. શ્રી બજેસે આ મંદિરને ૧૦ મી સદીના પ્રારંભનું જણાવ્યું છે. આ મંદિરનું નિર્માણકાલ ૧૦ મી સદીને આરંભ કહેવા માટે એઓ કેઈ નિશ્ચિત આધાર ટાંકતા નથી. સ્વ. સોમપુરાએ શિલ્પના સાયને આધાર લઈ એવું પ્રતિપાદિત કર્યું છે૧૦ અને મેહેરાનું સૂર્યમંદિર વિ. સં. ૧૦૮૩ (ઈ. સ. ૧૦૨૬-૨૭)નું હોવાનું એઓ જણાવે છે, ૧૧ એટલે કે આ મંદિર અગિયારમી સદીના પ્રારંભનું થયું ગણાય. આભિલેખિક પુરાવાના અભાવે ખરેખર સમયાંકન મુશ્કેલ છે, પણ શ્રી ઢાંકીએ મંદિરની રચનાશેલીને લક્ષમાં લઈ મંદિરોનું સમયાંકન કરવા પ્રયત્ન કર્યા છે, જે વાનિક પદ્ધતિને અનુસરતા હાઈ પ્રતીતિજનક જણાય છે. એઓ આ મંદિરને “મહાગુર્જરી રોલીમાં મૂકે છે અને એને સમય ઈ. સ. ૯૫૦ આસપાસ ગણે છે, એટલે કે ઈસ્વીસનની દસમી સદીને મધ્યભાગ ગણાય. આ બાબતે હવે ત્રણ મત સ્પષ્ટ થાય છે: શ્રી બસના મત મુજબ ઈ. સ.ની દસમી સદીને પ્રારંભ, સોમપુરાના મત મુજબ અગિયારમી સદીને પ્રારંભ અને શ્રી ઢાંકીના મત મુજબ દસમી સદીને મધ્યભાગ,
છે જ્યાં આભિલેખિક પુરાવે ઉપલબ્ધ ને હેાય ત્યાં જે તે મંદિરના સમયાંકન માટેની ગૌણ બાબત ને બાદ કરતાં અતિહાસક પાશ્વભૂ કે મંદિરની રચનાશૈલી મંદિરના સમયાંકન માટે વિચારણામાં લેવામાં આવે છે, પરંતુ એમાં મંદિરની આજુબાજુની સ્થિતિ કે પર્યાવરણ પણ ધ્યાનમાં લેવાવાં જોઈએ એમ હવે લાગે છે. પુરાતત્વ ખાતાના એક સમયના વડા નિયામક શ્રી છે. મ. અત્રિએ સને ૧૯૮૧માં હરતું ફરતું પુરાતત્વીય શિબિર યોજેલું, જેમાં ઘણું મહત્વનાં મંદિરનાં મુલાકાત અને નિરીક્ષણ સામેલ કરવામાં આવેલો. નિરીક્ષણ દરમ્યાન એક વાત ખાસ ધ્યાન ખેંચે તેવી જણાઈ છે. સૌરાષ્ટ્રમાં આવેલા બહુચયિત ઉલુખલે મોટા ભાગે મૈત્રકસમયનાં મંદિરો પાસે ખેડેલા જોવામાં આવ્યા. કઈ કઈ જગ્યાએ સેંધવ

Page #106

પથિક-રજતજય`તી અંક]
કટોબર-નવેઆ૨/૮૫
[ ૧૦૫
સમયનાં મંદિર પાસે પણ શ્રી અત્રિએ જોયા. આ ખાખતના ઉલ્લેખ એએએ ઉલૂખલ સંબધી ચર્ચામાં પણ કર્યો છે.૧૩ આશ્ચર્યની વાત એ છે કે આવે જ ઉલ્લેખલ, પશુ કલાકૌશલ્યા સહેજ ઊતરતા, 'કાટાયના અત્ર ચર્ચિત મંદિરના પ્રાંગણમાં થાડે દૂર ખાડેલા છે. (તસવીર-૨). ( અંકના મુખપૃષ્ઠ ઉપરને નીચેને બ્લોક જુએ : નીચે ઉલ્લેખલ દેખાય છે.) ખરેખર આ ઉલ્લેખલને અને મંદિરને કઈ સંબંધ છે કે કેમ ? આ મંદિરના સ્કૂલ નાયક કે સમયાંકનમાં આ ઉલૂખલ કંઈ મદદરૂપ થઈ શકે એમ છે કે કેમ ? આ મદિર સૈધવેાનું સમકાલીન હેાય તા અને નિર્માણુકાલ દસમી સદીના પ્રારંભથી પણ પહેલાં કહી શકાય. સૈંધવાએ પશ્ચિમ સૌરાષ્ટ્રમાં ૮ મી સદીના મધ્યમાં સત્તા ગ્રહણુ કરી હતી એની તામ્રપત્રો સાક્ષી પૂરે છે.૧૪ આ સંદર્ભમાં આ મદિરના સમયાંકન માટે પુનઃવિચારણા
અપ્રસ્તુત નથી. *
* શ્રી કચનપ્રસાદ છાયાએ આ દેવાલય પાતીમંદિર હૈાવાના મત મારી સાથેની ચર્ચા દરમ્યાન પ્રગટ કરેલા.
૧. જેમ્સ બર્જેસ
૨-૩
૪-૫ સાપુરા કાં, ક્રૂ, ૬. જેમ્સ જે સ છ, સામપુરા કાર કૂં,
પાદટીપ
: ‘એન્ટિક્વિટીઝ ઑફ કાઠિયાવાડ ઍન્ડ કચ્છ', ૧૯૭૧, પૃ. ૨૧૪ : એજન
‘પથિક', જુલાઈ-ઓગસ્ટ, ૧૯૭૪, પૃ. ૧૫૯
: ‘એન્ટિક્વિટીઝ ઑફ કાઠિયાવાડ ઍન્ડ કચ્છ', ૧૯૭૨, પૃ. ૨૧૪ : ‘ગુજરાતના રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસ' ગ્રંથ-૪, પૃ. ૪૬૧ (આ ગ્રંથની આ પ્રકરણની પાદટીપ ક્રમ ૨૨૪ પશુ ભૂલભરેલી છે. ફાટા આપ્યા છે તે એક જ મંદિર અસ્તિત્વમાં છે. એને સુર્યમ ંદિર શિવમંદિર, તસવીરવાળું મંદિર હજુ પણ જેમનું તેમ છે.)
૮. ઢાંકી એમ. એ. : સ્ટડીઝ ઇન ઇન્ડિયન ટેમ્પલ આર્કિટેકચર' પેપર પ્રેઝન્ટેડ ઍટ એ સેમિનાર ઈન વારાણુસી, ૧૯૬. પ્રકાશક અમેરિકન ઈન્સ્ટિટયૂટ ઑફ ઇન્ડિયા સ્ટડીઝ, ૧૯૭૫, ધી નસીસ ઍન્ડ ડેવલમેન્ટ ઑફ મારુ ગુર્જર ટેમ્પલ આર્કિટેકચર, પ્લેટ ૭૭
ע
: એન્ટિક્વટી ઍલ્ફ કાઠિયાવાડ ઍન્ડ કચ્છ,' ૧૯૭૧, પૃ. ૨૧૪
૯, જેમ્સ સ
૧૦. સેામપુરા. કા, હૂઁ. : ‘ગુ. રા. અને સાં. ઈ.' ગ્રંથ-૪, પૃ. ૫૧૩ એજન→ પૃ. ૪૬
૧૧,
:
,,
૧૨. ઢાંકી એમ. એ.
: સ્ટડીઝ ઈન ઈન્ડિયન ટેમ્પલ આર્કિટેકચર,' ૧૯૭૫, પૃ. ૧૫૨ : ‘પથિક' નવેમ્બર, ૮૩, પૃ. ૧૪
૧૩, અત્રિ છે. મ,
૧૪, આચા` જી. વી.. : ‘હિસ્ટોરિકલ ઇન્સ્ક્રિપ્શન્સ ઑફ ગુજરાત,' ભાગ-૩, ૧૯૪૨
ૐ પુરાતત્ત્વવિદ કચેરી, કચ્છવર્તુળ, સ્ટેશન રોડ. ભૂજ-૩૭૦ ૦૦૧
જે સે જે
ગણા કે

Page #107

ઇતિહાસ-સંકલનમાં સિક્કાઓનું મૂલ્ય
શ્રી. ભાસ્કરરાય લા, માંડ
કાઈ પણ દેશ કે પ્રદેશને કડીબદ્ધ પ્રાચીન ઈંતિહાસ આલેખવા માટે ઈતિહાસકારા ઉત્ખનન સ્થળતપાસ દ્વારા કે અન્યધા પ્રાપ્ત થયેલાં શિલ્પના સ્થાપત્યખડા અભિલેખા સિક્કા તથા અન્ય પુરાતત્ત્વીય અવશેષોની મદદ લે છે. લોકવાર્તાઓ તથા કર્ણપક સાંભળેલી માહિતી પણ આ કામાં મદદરૂપ બને છે.
ઉપર્યુક્ત સાધના પૈકી અભિલેખા તથા સિક્કાઓને વધારે મહત્ત્વનાં તથા પ્રમાણુશ્રુત સાધન ગણવાં જોઈએ, કારણ કે શિલ્પ સ્થાપત્ય કે અન્ય અવશેષ બહુધા અભિલેખયુકત હાતા નથી, જયારે સિક્કા ભઠ્ઠા અભિલેખયુક્ત હેાય છે. શિલ્પ સ્થાપત્ય આદિની શૈલી, પ્રકાર, ઉત્ખનનમાંથી કા સ્તરે પ્રાપ્ત થયાં છે એ, તથા એ જ સ્તરમાંથી મળેલી અન્ય વસ્તુ સાથેની સરખામણીથી એને સમય નક્કી કરવામાં આવતા ડેઈ એમાં એકાદ સૌકાની ભૂલ થવા સ`ભવ રહે છે, જ્યારે સિક્કાઓ ત્થા અભિલેખા ઉપર તત્કાલીન રાજાનાં નામ ખિતાખેા વંશાવળ અને સિક્કાએ ઉપર રાજ્યારહણુવર્ષી, સિક્કો પાડચાની સાલ તથા ટંકશાળનું નામ : ચિહ્ન પણ àાય છે તથા એને સમય ચોક્કસપણે નક્કી થઈ શકે છે.
સિક્કા ઈતિહાસસલનના મહત્ત્વના સાધન તરીકે માન્ય થયા છે અને થેાિક વશે। તથા કેટલાય રાજાઓનાં નામ એમના સિક્કા મળ્યા ન હેાત તે ઈતિહાસને પાને અકિત થયાં જ હાત. વળી, કેટલીક વાર સિક્કાઓની મદદથી માન્ય થયેલ કેટલીક હકીકતે, રાખનાં રાજ્યારાહણ મૃત્યુ કે શાસનકાલના અતિહાસિક રીતે માન્ય થયેલા સમય પણ બાવા માંડયા છે. રાજ્યના વિસ્તાર નક્કી કરવામાં, વિવિધ પ્રદેશ વચ્ચેના વેપારી સ ંબધ જાણવામાં, યુદ્ધો અને રાષ્ટ્રવ્યાપી હેાનારતની જાણકારી મેળવવામાં પણ સિક્કા મદદરૂપ થયા છે.
તે
કેટલીક વાર એ જુદાં જુદાં ઐતિઙાસિક પુસ્તકામાં એક જ રાજ્યના રાજ્યારાહણુ કે મૃત્યુની જુદી જુદી તારીખા વાંચવા મળે છે. આવા કિસ્સામાં કવચિત્ સિક્કા ખરી હકીકતનું સમર્થન કરે છે.
ઉપર્યુકત બાબતાનાં કેટલાંક ઉદાહરણુ રસપ્રદ નીવડશે.
પંજાબ સિંધ તથા વાયવ્ય સરહતા પ્રાંતામાંથી બૅટ્રિયન ગ્રીક રાજાએાના સંખ્યાબંધ સિક્કા પ્રાપ્ત થયા હતા, જેની મદદથી ત્રીસેક જેટલા નવા રાજાએનાં નામ ઇતિહાસમાં ઉમેરાયાં છે. ઈસ્વીસનની શરૂઆતના સૈકાઓમાં ભારતવર્ષમાં ગણરાયા હતાં. આવાં ગણરાજ્યો પૈકી માલવ યૌધેય વગેરે ગણુરાજ્યેના કેટલાક રાજાનાં નામ ઉમેરાયાં છે. યૌધેય વંશના એક રાવણુ નામના રાજાને સિક્કો ગઢવાલમાંથી મળ્યેા છે, જેમના નામને છેડે ‘મિત્ર' આવે છે તેવા પાંચાલ વહેંશના દસ-પ ́દર રાજાઓનાં નામ એન એલને એમના સિક્કા ઉપરથી જ ઈતિહાસમાં 'કિત કર્યા. મુદ્રાવિદ્યાને સુવિદિત છે. આ હકીકત પછી ઘણાં વર્ષે રામનગરમાંથી પાંચાલ વંશના બે નવા રાજાએ અનુમિત્ર” તથા “આયુમિત્ર”નાં પ્રાપ્ત થતાં બે નવાં નામ એ વંશમાં ઉમેરાયાં. એ પછી સમય જતાં આ વશના વસ્તુસૈન વ ́ગપાલ ક્રામગ્રુત યશપાલ વગેરેના સિક્કા મળતાં આ વશના રાજાઓનાં નામેાને છેડે ફક્ત ‘મિત્ર' જ આવે એવી માન્યતા ખેાટી પડી. એ પછી પિલિભિત જિલ્લાના પુરણપુરમાંથી શ્રી કે. ડી. બાજપાઈને આ વંશના શિવનદી રાજને સિક્કો મળ્યા.

Page #108

પથિક-રજતજયંતી અંક] એકબર-નવેમ્બર, ૮૫
[૧૦૭ બીજ સંકામાં ઈ ગયેલા કૌશામ્બીના રાજા ઈશ્વરસેનનું નામ પણ એના સિકકા ઉપરથી જ પ્રકાશમાં આવ્યું છે. ચોથા પાંચમા સૈકામાં પંજાબ ઉપર રાજ્ય કરતા કીદારકુશાન રાજા શતમલ તથા પદ્માવતીના પ્રખ્યાત નાગવંશના વૃષભ પ્રભાકર વગેરે રાજાઓ પણ સિકકાઓની જ દેણગી છે.
ક્ષત્રપર્વને પ્રથમ રાજા મમક પણ સિક્કા વડે જ જાણીતે થયું છે. એ વંશના બીજા ઘણું રાજાઓ, જેવા કે સત્યદામા, સ્વામી રુદ્રસેન ર જે, સ્વામી સત્યસિંહ, દામજદથી પહેલ વગેરે રાજાઓનાં નામ એમના અગર એમના પુત્રના સિક્કાઓ ઉપરથી જ પ્રાપ્ત થયાં છે. - હવે સિક્કા રાજ્યવિસ્તારના આપણા જ્ઞાનમાં કેવી રીતે મદદ કરે છે એ જોઈએ. ત્રિપુરીમાંથી મળેલા સાતવાહના સિકકા એવું સિદ્ધ કરે છે કે રાજ્યને વિસ્તાર પૂર્વમાં ઇતિહાસમાં લખ્યા કરતાં ઘણો વધારે હતું. ત્રીજા રકામાં ત્રિપુરી ઉપર શાતવાહનનું રાજ્ય હતું એમ આ સિક્કા દર્શાવે છે.
ગઢવાલ જિલ્લામાંથી યૌધેયના સો ઉપરાંત સિક્કાઓને સંગ્રહ મળે છે. આ સંગ્રહ દર્શાવે છે કે ત્રીજી સદીમાં કુષાણોને પરાજ્ય આપ્યા પછી યૌધેય અંબે સત્તા ભોગવતા હતા. આ પહેલાં વોના સિકકા દહેરાદૂન સહરાપુર રોહતક અને કાંગરા સુધી જ મળ્યા હતા.
- ભૂતપૂર્વ હૈદરાબાદ રાજ્યના વિસ્તારમાંથી શકવંશી રાજાઓના સિકકાઓને સંગ્રહ મળે છે. આ ઉપરથી શકેએ શાતવાહને ઉપર ચડાઈ કર્યાનું અનુમાન થઈ શકે. આવા યુદ્ધને સાહિત્યમાં અસ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે તેને આ સિક્કા પુષ્ટિ આપે છે.
- હવે રાજાઓને રાજ્યકાલ વગેરેમાં સિકકાઓએ કરેલા ફેરફારનાં ચેડાં ઉદાહરણ જોઈએ. ક્ષત્રપવંશી રુદ્રસિંહ ૩ જાને રાજ્યકાલ ઈ. સ. ૩૪૮ થી ૩૭૮ માનવામાં આવતું હતું, પરંતુ જૂનાગઢમાં ઉપરકેટમાંથી મળેલા સિક્કાઓ ઉપરની સાલ મુજબ આ રાજ્યકાલ ૩૯૨ સુધી લંબાવી શકાય છે.
ગુજરાતના સુલતાન અહમદશાહ ૧ લાની મૃત્યુની સાલ મિરાતે સિકંદરી તથા મિરાતે અહમદીમાં હિજરી ૮૪૫ દર્શાવી છે, પણ એની હિજરી ૮૪૬ ને સિક્કો ઉપલબ્ધ છે.
ઘણા ઈતિહાસકારોના મત પ્રમાણે મહમૂદ બેગડે હિજરી ૮૬૩માં ગાદીનશીન થયો, પરંતુ મુંબઈના પ્રિન્સ ઑફ વેલ્સ મ્યુઝિયમમાં મહમૂદ બેગડાને હિજરી ૮૬૨ ને સિકકો છે તે આ માન્યતાને બેટી ઠરાવે છે,
ગુજરાતનો સુલતાન મહમૂદશાહ ૩ જો મિરાતે સિકંદરી તથા મિરાતે એહમદી પ્રમાણે હિજરી ૯૪૩ માં ગાદીએ આવ્યા, પરંતુ ફરિસ્તામાં એના ગાદીનશીન થયાની સાલ ૯૪૪ આપી છે. આ સુલતાનના હિજરી ૯૪૩ ના સિકકા ઉપલબ્ધ નથી, પરંતુ હિજરી ૯૪જ ના છે તેથી ફરિસ્તાની હકીકતને થેડી પુષ્ટિ મળે છે. (૯૪૩ ના છેલ્લા મહિનાઓમાં ગાદીનશન થઈ ૮૪૪ માં સિક્કા પાડવા શરૂ કર્યા હોય એ હકીક્તને નકારી શકાય નહિ.) એવી જ રીતે અહમદશાહ ૩ જાનું મૃત્યુ ફરિસ્તા મુજબ હિજરી ૯૬૯ માં તથા મિરાતે સિકંદરી તથા મિરાતે એહમદી મુજબ ૯૬૮ માં થયું હતું.
આ સુલતાનને હિજરી ૯૬૯ ને સિક્કો અપ્રાપ્ય હાઈ મિરાતે સિકંદરી તથા મિરાતે અહમદીની હકીકતને થોડું સમર્થન મળે છે. (હિજરી ૯૬૯ ની શરૂઆતમાં સત્યુ થયું હોય અને સિકકા ન પાડ્યા હોય એમ બને.)
અહમદશાહે અહમદનગર કઈ સાલમાં સ્થાયું એ વિશે ઇતિહાસકારો જુદાં જુદાં મન્તવ્ય ધરાવે છે. અહમદનગરની ટંકશાળમાંથી પડેલે આ સુલતાન હિજરી ૮૨૯ ને સિકકો એટલું તો સ્પષ્ટ કરે જ છે કે એ ૮૨૯ પહેલાં સ્થાયું હતું.
કેટલીક વખત સિક્કા કેટલીક એતિહાસિક ઘટનાઓનું પરોક્ષ રીતે સમર્થન કરે છે. ચંદ્રગુપ્ત ૨ જાના ચાંદીના દુબાપ સિક્કા ક્ષત્રપોના સિક્કાઓનું અનુકરણ કરે છે. સામાન્ય રીતે વિજયી રાજાઓ

Page #109

૧૮]
ઑકટોબર-નવેમ્બર/૮૫
[પશ્ચિક-રજતજયંતી અ‘ક
પરાજિત રાજાના સિક્કાના પ્રકાર શરૂઆતમાં ચાલુ રાખતા હતા તેથી ચંદ્રગુપ્ત ૨ જાના સમયમાં ગુપ્તાએ ક્ષત્રપ ઉપર વિજય મેળ્યાની હકીકતને પરાક્ષ સમર્થન મળે છે.
ક્ષત્રપ ઈશ્વરદત્ત મૂળ આભીરવંશના હતા એવી એક માન્યતા પ્રવર્તે છે. એના શિષ્કા ઉપર પ્રવર્તમાન શકસંવતને બદલે રાજ્યારોહણનુ વર્ષ શબ્દોમાં લખેલું હૅાય છે. આવી શૈલી આભીરાએ પણુ અપનાવી હતી તેથી આ રાજા મૂળ આભોરવ`શી હોવાની વાતને એના સિક્કા પરાક્ષ સમર્થન આપે છે.
આ પ્રમાણે ઇતિહાસને પાને કેટલાક નવા વા તથા રાઓનાં નામ ઉમેરોને, રાજાએના રાજ્યકાલ લખાવી-ટૂંકાવીને, એમની રાજ્યારાણુ કે મૃત્યુની સાલમાં ફેરફારા કરીને તથા સંપૂર્ણ રીતે સિદ્ધ ન થયેલી કેટલીક ઐતિહાસિક ઘટનાએનું પ્રત્યક્ષ કે પરીક્ષ રીતે સમર્થન કરીને પ્રાચીન તથા મધ્યકાલીન સિક્કાએ ઇતિડાસસંકલનમાં મળવા ફ્રાળા આપ્યા છે,
આ લેખની માહિતી મુખ્યત્વે નીચેની સંદર્ભસૂચિમાં બતાવેલાં પુસ્તક્ર ઉપરથી સદંકલિત કરી છે : ૧. વિન્સેન્ટ સ્મિથ, કૅટૅલંગ ઑફ ક્રાઈન્સ ઈન ઇન્ડિયુન મ્યુઝિયમ, કલકત્તા,’ વો, ૧
૨. રૅપ્સન, કૅટલૅગ ઍ દાઈન્સ ઑફ આંધ્રઝ, વેસ્ટન` ક્ષત્રપઝ, ગેટકઝ ઍન્ડ ખાધી ડિનેસ્ટી ઈન ધ બ્રિટિશ મ્યુઝિયમ, બામે,' લન્ડન
3. જી. વી આચાર્ય, ફૅટલૅગ ઍક્કાઈન્સ ઈન ધ પ્રિન્સ ઑફ વેલ્સ મ્યુઝિયમ, રખે,’ (સુલતાન્સ આર ગુજરાત)
૪. જે ઍલન, ‘કૅટલૅગ ઑફ ધ ગુપ્ત ડિનેસ્ટી ઍન્ડ શશાંક કિંગ્ઝ ઑફ ગોડ'
૫. પી" ગાર્ડીનર, કાઈન્સ ઍક્ટ ગ્રીક ઍન્ડ સીથિકા કિંગ્ઝ ઑફ બૅટ્રિયા ઍન્ડ ઈન્ડિયા ઈન બ્રિટિશ મ્યુઝિયમ'
૬. એચ. નેલ્સન રાઈટ, ફૅટલૅંગ ઑફ ક્રાઈન્સ ઈન ધી ઈન્ડિયન મ્યુઝિયમ, કલકત્તા,' વા. ૨
૭, એમ. આર. મજમુદાર, ફ્રાને લાજી ફ્ ગુજરાત, હિસ્ટારિકલ અને કલ્ચરલ (ૉમ અલિયેસ્ટ
ટાઇમ્સ અપ-ટુ ૯૪ર એ. ડી.')
૮.પી, એલ. ગુપ્તા, ‘કાઈન્સ’ ૯. જર્નલ્સ ઑફ ધ ન્યુમિસ્મેટિક સેાસાયટી ઑફ ઇન્ડિયા' ઠે. ૧૧, હરિભક્તિ એકસ્ટેન્શન, જૂના પાદરા રોડ, વેડેદરા-૩૯૦૦૧૫
ગઝલ
શ્વાસમાં અંધારનું ઝોળ મળ; સ” નામે એ પછી કાગળ મળે. પાંસળાના લ્હેરને ધબકાર છે; ધૂળધેયા શ્વાસની અટકળ મળે. સાંજના આકાશના પર્યાય છું; રેશમી સભ્ધનાં વાદળ મળે. એક દિ સાવ નિર્જળ છે અને લે। તૃષાના પોંખીએ વિવળ મળે આ મરણની ટેકરીના ઢાળ પર્ લાગણીમાં જીવવાનું સ્થળ મળે. અજય પુરોહિત
૩૬, વિજયભુવન, ભાડારાડ, દેસરા, પા. ખીલીમાર!-૩૯૬૩૨૧
સાત ખાટની
ઘટનાએ એક એ મળે છે સાત ખોટની, એમાં સમસ્યા નીકળે છે સાત ખાટની. એકાંતના એકાદ ગ્લાસ સાંજમાં મળે, એમાં ઉદાસીચે ભળે છે સાત ખાટની. આ ઝાંઝવાં કંઈ રાશની આપી નથી શકત્યાં, તરસે। ભરેલ ઝળહળે છે સાત ખેાટની. રતીના ગાળિયા લઈ રયે। કહે મરું, તે કાઈ નદી ટળવળે છે સાત ખાટની, દરરાજ એક સ્વપ્નનું ભેદી મરણુ થતું, વિધવા નજર પાછી વળે છે સાત ખેાટની, હદેવ માધવ સી/૨૪૭, ભાવના ટેનામેન્ટ્સ, વાસણા બેરેજ પાસે, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૭

Page #110

સુલતાન અહમદશાહ ૧ લે
શ્રી. શંભુપ્રસાદ હ. દેસાઈ ગુજરાતના સૂબા રાસ્તીખાનને શિક્ષા કરવા “મુઝકૂકરને ઈલકાબ ધારણ કરી ઝફરખાન દિલ્હીથી પાટણ ઉપર ચડ્યો ત્યારે માર્ગમાં એને સમાચાર મળ્યા કે હિ. સ. ૭૯૩ ના જિલહજજની ૧૯ મી તારીખે અર્થાત તા. ૧૮ મી નવેમ્બર, ૧૩૯૧ ના રોજ એને પુત્ર તાતારખાન એક “ભાગ્યશાળી' પુત્રને પિતા થયે છે. એણે એનું નામ અહમદખાન રાખ્યું. પિતામહનું ખૂન :
અહમદશાહના પિતા તાતારખાનને ઈ. સ. ૧૪૦૩ માં એના પિતાએ ઘાત કર્યો ત્યારે એ માત્ર બાર વરને હતિ એટલે કાંઈ પણ કરવા અશક્ત હતા. અહમદશાહ વવમાં આવ્યો. ત્યારે પુત્રહત્યાથી સંદેવ ઉદાસ રહેતા મુઝફફરે એને પિતાના અનુગામી તરીકે જાહેર કરી એને સુલતાન થવાને યોગ્ય કેળવણુ આપવા માંડી, પરંતુ અહમદશાહના અંતઃકરણમાં એના પિતાના ઘાતને બદલે લેવાના વિચાર દિન-પ્રતિદિન બલવત્તર થતા ગયા અને અંતે વિ. સ. ૧૩ ના સકર માસના અંતિમ દિવસમાં (ઈ. સ. ૧૪૧૦) એણે એને કેદ કરી, ઝેરને પ્યાલે પિવરાવી, એના જીવનને અંત આણી વૈરની વૃતિ કરી. સુલતાન :
અહમદશાહે સત્તા સ્વાધીન કરી, પરંતુ એણે છ માસ પછી હિ. સ૮૧૩ના રમજાન માસની ૧૪ મી તારીખે એટલે ઈ. સ. ૧૪૧૧ ના જાવું આરી માસની ૧૦ મી તારીખે ગુજરાતને તાજ સ્વશિરે પહેર્યો. બળ :
મુહરખાનને તાતારખાન સિવ ય હશંગ ફીઝ અને શેખ મલિક નામના પુત્રો પણ હતા એમ છતાં એણે તાતાર ખાનના પુત્ર અહમદશાહને યુવરાજ-પદે નિયુક્ત કરેલ તેથી એના કાકાઓ નારાજ હતા, અહમદશાહના ગાદીએ બેસવાની એ રાહ જોતા હતા. ફીઝને પુત્ર મોકૂદ ઉફે મેઈઉદ્દીન ઉર્ફે મુયુઅલદીને એના પિતાને કે પિતાને ગાદી મળવી જોઈએ એમ કહી હિસામુમુક, મલેક અહમદ બીજ, હિસામ, મલેકશાહ, બદર ખત્રી, રણદાસ, પ્રયાગદાસ વગેરેને પિતા તરફ લઈ વડોદરાથી કુચ કરી નડિયાદ આવ્યું ત્યાં સુલતાનના પક્ષના ભીખાજી, આદમ તથા અફઘાનને હરાવી અગળ વળે, પણ એ પછી પાટણ ઉપર હલ્લે લઈ જવાના પ્રશ્ન એઓ અંદર અંદર લડ્યા અને જીવણદાસને મારી નાખે. બીજા અમીરએ અહમદશાહ પાસે હાજર થઈ એની માફી માગી, ખંભાત નાસી ગયો અને પિતાના કાકા શેખ મલિક ઉફે મસ્તીખાનની મદદ મેળવી મેાર કર્યો, પણ સુલતાન એની સામે ચડતાં એઓ ભરૂચ ભાગી ગયા. સુલતાને ભરૂચ ઘેલું. મસ્તીખાનના સરદારે તથા સૈનિકે અહમદશાહને શરણ થયા અને પાછળથી મસ્તીખાને પણ માફી માગી. આમ ગાદીનશીન થયો તે જ વર્ષમાં એણે વિરોધીઓને નમાવી પિતાની શક્તિને પરિચય આપે. બીજે બળ :
મદદ અને મસ્તીખાને ભરૂચથી પાછા આવી, તરત જ ઈડરના રાવ રણમલ સાથે મળી જઈ બળવો કર્યો, પણ સુલતાને એના કાકા હાશંગ ઉ ફરહખાનને એની સામે લડવા મેક. શત્રુઓ મેડાસામાં ભરાઈ ગયા તેથી સુલતાન પોતે ચડ્યો અને એમને શરણ થવા વિષ્ટિ મોકલી, એઓ સમજ્યા નહિ અને સુલતાનના વિષ્ટિકારોને કેદ કર્યા તેથી અહમદશાહે પ્રબળ આક્રમણ કર્યું. બળવાખોરો નાસી ગયા અને ઈડરને રાજાએ મદ્દ ઉર્ફે મેઈઉદ્દીન, ફરેઝ તથા મસ્તીખાનને હાથી તેમ ઘેડા અને

Page #111

એકબર-નવેબર/૮૫
પિથિક-રજતજયંતી અંક સરંજામ સુલતાનને સોંપી દીધાં. મસ્તીખાન અને માઈઉદ્દીન નાસીને નાગર ગયા અને શરૂખાન બંદાનીને ત્યાં રહ્યા. થોડા જ સમયમાં દાની તથા ચિતોડના રાણુ વચ્ચે યુદ્ધ થયું તેમાં મેઈઉદ્દીન માર્યો ગયે. અમદાવાદ:
પિતાના કાકાઓ તથા ભાઈઓને ઉપદ્રવ હતું છતાં અહમદશાહે એ સમયમાં એના પ્રિય નગર આશાવળમાં પિતાની રાજધાની રાખવાને નિર્ણય કરી ત્યાં ઈ. સ. ૧૪૧૧ માં એને ગુરુ સંત શેખ અહમદશં જ બક્ષની અનુમતિ મેળવી, આરાવળને કિલ્લો બાંધવાનું વિચારી શેખ અહમદ ખટ્ટ, શેખ અહમદ જુલા, શેખ અહમદ ગંજબક્ષ અને પિતે એમ ચાર અમદાના હાથે ઈ. સ. ૧૪૧૧ માં પાયે નાખે. આ કામ ઈ. સ. ૧૪૧૩ માં સંપૂર્ણ થયું અને એ સાથે ભદ્રને કિટલે, જુમ્મા મસ્જિદ વગેરે બાંધી આશાવળ નગર વિસ્તાર અમદાવાદમાં ભેળવી દીધો.' ત્રીજો વળ:
હિ. સ. ૮૧૬ (ઈ. સ. ૧૪૧૪)માં ગુજરાત પાટણને તરફદાર અર્થાત પરગણુને મહેસૂલી અધિકારી શેખ મલિક, અહમદ શેર મલિક તથા અફઘાનખાને માળવાના સુલતાન હેશંગને ગુજરાત ઉપર ચડાઈ કરી, અહમદશાહને હરાવી ગુજરાત સ્વાધીન કરવા સંદેશા મોકલ્યા. હોશંગને આવા વગદાર અમીર અને અમલદારોની ખાત્રી મળતાં એણે ગુજરાત ઉપર કૂચ કરી. અહમદશાહે એના ભાઈ લતીફ ખાનને તથા નિઝામઉલમુકને એક મોટા સૈન્ય સાથે એની સામે મોકલ્યા અને પોતે પણ ચાંપાનેરથી દસ કેસ દર પાંદડું આગળ છાવણી નાખી ઈમાદુલમુકને હોશંગ સામે મોકલ્યો. હાશંગ પાછો વળી ગયો અને એના જોડીદારોએ જૂનાગઢના રા'ને આશ્રય છે.
ગિરનાર ઉપર :
અહમદશાહને ગિરનાર પર્વતીય કિલે જવાની ઘણી ઝંખને થઈ હતી, કઈ પણ રાજાએ મુસલમાન સતનતનું ધૂસ ધારણ કરવાને પિતાની ડેક નીચી નમાવી ન હતી તેથી શેખ મલિકને આશ્રય આપનાર સેરઠના રાજાના પ્રદેશ ઉપર ચડાઈ કરવાનું એને વાજબી કારણ મળ્યું. વળી મુઝફ્ફર મૂકેલાં થાણું ઉડાડી મૂકી સ્વતંત્રતા ધારણ કરેલી એ અક્ષમ્ય ગુનાઓની શિક્ષા કરવા એણે સેરઠ પ્રતિ દષ્ટિ કરી, પાટડી
સેરઠ ઉપર જતાં પહેલાં અહમદશાહને પાટડીના ઝાલા રાજાની સત્તા ઉખેડી નાખવાનું ગ્ય જણાતાં પ્રથમ પાટડી ઉપર ચડાઈ કરી. ત્યારે રાજા કૃષ્ણદેવ ઝાલા* અહમદશાહ સામે ટકી શકયો નહિ અને પાટડી ખાલી કરી, કૂવામાં રાજધાની કરી. અહમદશાહે કૂવા પણ ઘેવું અને કૃષ્ણદેવે ત્યાંથી વંથળી આવી રેમેલિગદેવને આશ્રય શેળે. વંથળીને ઘેરે:
ઈ. સ. ૧૪૧૩-૧૪ માં અહમદશાહે વંથળી ઉપર એક સુસજજ સૈન્ય મોકલ્યું. વંથળી પાસે રા’ના રોજો એનું વીરચિત સ્વાગત કર્યું અને યુવરાજ જયસિંહે ગુજરાતના રીન્યને સજજડ પરાજય આ તેમજ એની છાવણ લુંટી લીધી."
આવા નામોશી-ભરેલા પરાજયથી અહમદશાહ ધે ભરાયે અને પોતે ઈ. સ. ૧૪૧૪ માં ચડયો. આ યુદ્ધમાં રા' મેલિગદેવને સ્પષ્ટ પરાજય થયું. રા'એ નજરાણું ધરી અહમદશાહનું આધિપત્ય સ્વીકાર્યું તેથી એ અબુલબર તથા સૈયદ કાસમ નામના સરદારોને ખંડણી વસુલ કરવા વંથળીમાં રાખી અમદાવાદ પાછો વળી ગયા.

Page #112

પથિક-રજતજયંતી અંક]
કબર-નવેમ્બર,૮૫ સિદ્ધપુરઃ
હિ. સ. ૮૧૮ (ઈ. સ. ૧૪૧૫) માં અહમદશાહે સિદ્ધપુરનું રુદ્રમાળનું પ્રસિદ્ધ મંદિર તેડી, એમાં સોના રૂપાની મૂર્તિઓ હતી તે તેડી ખજાનામાં મોકલી દીધી. મિરાતે સિકંદરી આ પ્રસંગનું ૩૮ કાવ્યપંક્તિમાં વર્ણન કરતાં કહે છે કે “આ મકાન કાફરોનું પૂજય સ્થાન હતું, એમાં અપવિત્ર મૂર્તિઓ હતી, જેમાં રાત દિવસ જઈ પહેરનારાઓ (બ્રાહ્મણો) પૂજા કર્યા કરતા. એ કાફરોનું પ્રસિદ્ધ અને પવિત્ર સ્થાન હતું. ત્યાં પાષાણમાં સુંદર પ્રતિમાઓ કરી હતી અને રંગી હતી, ત્યાં કપૂર અને ચંદનને લેપ કરેલી મતિએ સેનાથી મઢી હતી. એની ફરશ આરસપહાણની હતી. ત્યાં કપુર અને અમરની દીવીઓ બળતી રહેતી અને એના ગેખલાઓમાં સેનું મઢેલું હતું. ત્યાં રૂપાની એવી મતિએ હતી કે જાણે હમણું એના લાલ ઓષ્ઠ ઉઘાડી વાત કરશે. એને ગાલ ઉપર ચંદનને લેપ હતો અને એના મુખ ઉપર જાણે કે પુની પાંદડીઓ ચેડી હતી.”
આવી કૃતિઓ તેડી અને મંદિરનું મસિજદમાં પરિવર્તન કર્યું, અને ઇસ્લામી રીતરસમે જારી કરી. જ્યાં પૂજારી બેસતા ત્યાં ઈમામ ખતીબ અને મુઅઝેન (બાંગી) બેઠા, રાજપૂત રાજાઓનું અક્યઃ
આ પ્રસંગથી હિંદુ રાજાઓ ઉશ્કેરાયા અને ઈડરના રાવ પૂજા અને ચાંપાનેર નાંદોદ અને ઝાલાવાડ(ઝાલરાપાડણ)ના રાજાઓએ એક સાધી અહમદશાહને વિરોધ કરવા વિચાર્યું. એઓએ માળવાના સુલતાન હોશંગની મદદ માગી. હોશંગે એની સેના લઈ, મોડાસા આવી ત્યાં છાવણ નાખી. અહમદશાહ ત્યારે નંદરબાર હતો અને ચોમાસું બેસી ગયું હતું છતાં દમ કુચ કરી મોડાસા આવી પહેરો. હોશંગને આ સમાચાર મળતાં એ જ રાતમાં મુકામ ઉપાડી નાસી ગયો અને રાજાઓનાં સૈન્ય પણું વેરવિખેર થઈ ગયાં. સેરઠ-માળવા:
આ ચડાઈથી વ્યાપેલી અવ્યવસ્થાનો લાભ લઈ સોરઠને રા' જયસિંહ તથા બીજા રાજાઓએ સુલતાનના અધિકારની અવગણના કરી એના થાણાં ઉઠાડી મૂક્યાં છે એવા સમાચાર મળ્યા અને એ સાથે એવી પણ ખબર મળી કે અસતરના હાકેમ નસીરે હેરંગની મદદ મેળવી થાણેશ્વરને ઘેરે ઘા છે અને આગળ વધવા તૈયાર થયેલ છે. અહમદશાહે ખાને અઝમ મહમદને સેરઠ ઉપર અને મલિક મહમૂદને નાદેલ મેકલી બળવારેને શિક્ષા કરી, નસીરને માફી આપી, પણ એના મનમાં હોશંગને કાયમને માટે ચુપ કરી દેવા આવતા વિચારોને ઈ. સ. ૧૪૧૮ માં સાકાર કરી એના દેશ ઉપર ચડાઈ કરી અને ઉજજૈનના મેદાનમાં એને હરાવ્યું.
એ પછી ચાંપાનેરના યંબકદાસ રાવળ ઉપર ચડાઈ કરી એને પ્રદેશ લૂંટયો. સંખેડાને નાશ:
આ સમયે સંખેડા એક ધનાઢ્ય નગર ગણાતું. પિતાની જ હકૂમતના પ્રદેશ કે નગર લૂંટવા માટે સુલતાનને કઈ બહાનાની જરૂર ન હતી. મિરાતે સિકંદરી આ ચડાઈનું પદ્યમાં વર્ણન કરતાં કહે છે કે “શાહ ચાંપાનેરથી સંખેડાના કિલ્લા તરફ રવાના થયો, કારણ કે આ નષ્ટ સ્થાનમાં ને રીતરિવાજે પાળતા લેકે રહેતા હતા અને દીનદાર લેને મિટાવી દેવા માગતા હતા. સંપૂર્ણ વેરે ઘાલવામાં આવ્યું, સંખેડા પડયું અને પાયદળ તથા હયદળે ત્રાસ અને જબરજસ્તીથી લૂંટ કરી અને જે માલ મળે તે પ્રત્યેક સિપાઈ ઉપાડીને લઈ આવ્યો તેમાં અપાર સેનું રૂપું મોતી વગેરે હમાલ જેમ ખભે દેથળા ઉપાડે તેમ ઉપાડી લઈ ગયા. એ પ્રમાણે બેશુમાર ઢોર પણ લઈ ગયા. અનેક સુંદરીઓને નગ્ન અવસ્થા

Page #113

ઓકટોબર-નવબર ૮૫ [પથિક-રજતજયંતી અંક માં લુટના માલ તરીકે પોતાને ઘેર લઈ ગયા. એ જ પ્રમાણે હષ્ટપુષ્ટ ગુલામ તરીકે તથા સ્વર્ગની હોય તેવી સ્ત્રીઓને ગુલામડીએ તરીકે લઈ જવામાં આવી, વગેરે.
- હિં, સ. ૮૨૨ માં (ઈ. સ. ૧૪૨૦) માં અહમદશાહે આમ સંખેડાને પ્રદેશ તારાજ કરી ત્યાં માંકણું ગામે કિલ્લાને પાયે નાખ્યો તથા મસ્જિદ બંધાવી, ઈસ્લામનાં પ્રચાર અને શિક્ષણ માટે કાઝીઓ તથા ખતીબોની નિમણૂક કરી. ફરી માળવા ઉપર
ત્યાંથી અહમદશાહ હોશંગને શિક્ષા કરવા માળવા ઉપર ચડશે પણ એલચી ઓએ આવી માફી માગતાં પાછા વળી ગયે, પરંતુ એને ચાંપાનેરના હિંદુ રાજાએ બોલાવેલ તેથી એને પ્રદેશ વેરાન કર્યો.
ત્યાર પછી મિરાતે સિકંદરી નોંધે છે તેમ એ પછી હિ. સ. ૮૨૩ માં પિતાને રાજ્યમાં વ્યવસ્થા કરી અને જ્યાં કોઈએ માથું ઊંચકર્યું ત્યાં એને પાયમાલ કર્યો, મૂર્તિધામ પાડી નાખ્યાં અને એના સ્થળે મસ્જિદ બનાવી કિલ્લાએના પાયા નાખ્યા અને સ્થળે સ્થળે થાણું બેસાડયાં.”
હિ. સ. ૮૨૪ (ઈ. સ. ૧૪૨૨: માં એ ફરીથી માળવા ઉપર ચડયો. હેશંગ ત્યારે એરિસ્સાને જાજનગર ગયે તેથી લેકે શરણ થયા, પણ મંડું પડયું નહિ. ઉજજૈન થઈ, ત્યાં મારું પસાર કરી સારંગપુરને કિલે ઘેર્યો. ત્યાં હશંગના મંત્રીઓએ આવી માફી માગતાં અહમદશાહ પાછો વળી ગયે, પણ હેશને પાછળ પડી દો કરી હુમલો કર્યો તેમાં પણ હશંગ હાર્યો અંતે લૂંટને પુષ્કળ માલ તથા હાથીઓ વગેરે લઈ, અહમદશાહ વિજ્ય થઈ પાછા ફર્યો. ઈડર ઉપર ચડાઈ ?
પિતાની સામે થયેલા રાજાઓને પરાજિત કરી એમના પ્રદેશોને તારાજ કરવામાં અહમદશાહ સફળ થયે હતા, પરંતુ ઈડરને રાવ પૂજે વારંવાર ઉપદ્રવ કરતે તેથી ઈ. સ. ૧૪૨૬ માં ઈડર ઉપર ચડાઈ કરી અહમદશાહે એને પ્રદેશ ઉજજડ કર્યો અને ઈડર પાસે અહમદનગર નામે એક શહેર વસાવી થાણું મૂકયું. રાવ પૂજે એમ છતાં લડી રહ્યો. અંતે ઈ. સ. ૧૪૨૮ માં યુદ્ધમાં એને ઘડે ભડકતાં, એના ઉપરથી ખાઈમાં પડી જતાં એ માર્યો ગયે. નાંદોદ ઉપર :
આ પછી અહમદશાહ ઈ. સ. ૧૪૩૨ માં પાવાગઢ ઉપર ચડ્યો. ત્યાંને પ્રદેશ વિરાન કરી નાંદોદ ગયો અને ત્યાં એ ગામ ઉજજડ કર્યું, અને એમ કરી એની સામાં થનારા રાજાઓને શિક્ષા કરી. રાજસ્થાન ઉપર :
અહમદશાહને રાજપુતાના ઉપર ચડી જવા બહુ ઈચ્છા હતી તેથી વળતે વર્ષે અમદાવાદથી સિદ્ધપુર ગયે. ત્યાંનાં મંદિર તેડી, માર્ગમાં આવતાં ગામડાં ઉજજડ કરી, મૂર્તિ પૂજકને દેહાંત દંડ આપી આગળ વધતાં રાજસ્થાનમાં ઊતર્યો અને ત્યાં ડુંગરપુર લુંટી અને કેટાના રાજા પાસેથી ખંડણી લઈ, ચિત્તોડનું સાર્વભૌમત્વ સ્વીકારતા ભીલે અને કળીઓના પ્રદેશ ઉજજડ કરી અમદાવાદમાં આવ્યું. થાણા માહિમ ઉયરઃ
આ પહેલાં ઈ. સ. ૧૪૩૧ માં ગુજરાતના સુલતાનનું આધિમત્વ સ્વીકારતા માહિમને રાજા ગુજરી જતાં ગુલબર્ગના બહામની સુલતાને માહિમ કબજે કર્યું તેથી અહમદશાહે એક બળવાન
ન્ય માહિમ લેવા મોકલ્યું તે સાથે દીવના કેટવાલ મુખબિલઉલમુકે વેરાવળ ઘોઘા વગેરે બંદરોનાં વહાણ કબજે કરી, એમાં સૈનિકને ચડાવી ગુજરાતના સૈન્યને સહાય કરવા થાણું રવાના કર્યું. બંને પક્ષો વચ્ચે ત્રણ વાર ખૂનખાર લડાઈ થઈ અને ગુજરાતની ફોહ થતાં લૂંટમાં પુષ્કળ કિંમતી માલ– સામાન મેળવી ગુજરાતનું સૌન્ય પાછું ફર્યું.

Page #114

પથિક-રજતજયંતી અક]
એકબર-બિર-૫ એ પછી દસ વર્ષ પર્યત એણે નાની મોટી ચડાઈઓ અને લડાઈએ કર્યા કરી, પરંતુ એ કેઈ નોંધપાત્ર નથી. મૃત્યુઃ
હિ. સ. ૮૪૫ (ઈ. સ. ૧૪૩૪)માં અહમદશાહ ગુજરી ગયા અને અમદાવાદમાં માણેકચોકમાં એને હજીરા છે ત્યાં એના મૃત દેહને દફન કરવામાં આવ્યો.
વીસ વર્ષની વયે ઈ. સ. ૧૪૧૧ માં ગાદીએ બેસી ૩૨ વર્ષ, ૬ માસ અને ૨૨ દિવસ (હિંદી વર્ષ પ્રમાણે) એણે રાજ્ય કર્યું. મૃત્યુ સમયે એનું વય ૫૨ વર્ષ, ૬ માસ હતું. રાજનીતિઃ | ગુજરાતના મહાન શાસકૅમાં અહમદશાહ કદાચ અગ્રસ્થાને છે. એણે વૃદ્ધ પિતામહના વારસામાં સમૃદ્ધ અને શક્તિશાળી ન કહેવાય તેવું રાજ્ય મેળવી, એનાં વિસ્તાર અને સત્તા વધારી માળવા કેકણ રાજસ્થાન સૌરાષ્ટ્ર અને સમગ્ર ગુજરાત ઉપર વિજય મેળવ્યા. અહમદશાહ દુરંદેશી અને હિંમતવાન સુલતાન હતો, પરંતુ રાજપૂત કુળમાં એના પૂર્વ જન્મેલા છતાં એણે એના પિતામહની મૂર્તિખંડનની પ્રવૃતિને વેગીલી બનાવી ગુજરાત સૌરાષ્ટ્રમાં કલાના અપ્રતિમ નમૂના જેવાં અનેક મંદિર ખંડિત કર્યા. રાજ્યતંત્ર સ્વાધીન કર્યા પછી ત્રણ વર્ષ માં જ એણે આ પ્રવૃતિને પદ્ધતિસરની કરવા અને વિકસાવવા મલેક તુફાનને તાજલમુકનો ખિતાબ આપી માત્ર મુતિભંજન અને મંદિર ખંડન તેમ થર્માતર કરવાનું કાર્ય સંપ્યું અને એ એને નિષ્ઠાપૂર્વક બજાવ્યું. ફરિશ્તા એની પ્રશંસા કરતાં કહે છે કે એણે હિંદ પાસેથી ખરાજ અને જમિયો જબરજસ્તીથી વસૂલ કર્યા અને કેટલાયે હિંદુઓને ઈસ્લામ સ્વીકારવા ફરજ પાડી. હિંદુ રાજાઓ અને જાગીરદારને એમની પુત્રીઓ પોતાને પરણાવવા માટે ત્રાસ આપ્યો અને કેટલાયને એમની મરજી વિરુદ્ધ ઈસ્લામની દીક્ષા લેવા ફરજ પાડવામાં આવી. અહમદશાહે એના મૂર્તિભંજનના કાર્ય માટેના ઉત્સાહ અને આવેશમાં સિદ્ધપુર સોમનાથ ગિરનાર આદિ સ્થળામાં કલાના અપ્રતિમ નમૂના જેવાં મંદિરને નષ્ટ કર્યા, એટલું જ નહિ, પણ અમદાવાદ આબાદ કરતી વખતે ગુજરાતના ઐતિહાસિક અને અનુપમ શિવાળ સમૃદ્ધ મંદિરો અને મકાને પાડી, એના પથ્થર અમદાવાદ લાવી ત્યાંની ઈમારતમાં વાપર્યા. - કોઈ શાસક પોતાની જ હકુમતનાં ગામ ઉજજડ કરે, પ્રદેશ વેરાન કરે અને લૂટે એ ન માની શકાય તેવી વાત છે, પણ એની પાછળ પણ આ પ્રકારની તીવ્ર લાલસા પડી હશે. આવાં કૃત્યેથી આવા મહાન સુલતાને એની કારકિદીને ઝાંખપ લગાડી છે. હિંદુ રાજાઓ:
. સુલતાને એનો વિરોધ કરતા રાજાઓનું બળ તેડી નાખ્યું અને એમને નમાવ્યા તેમજ એ સાથે ગુજરાતને સોલંકી અને વાઘેલા રાજાઓના સમયથી નાનાં નાનાં અનેક રાજય હતાં તે બધાં અહમદશાહે ખાલસા કર્યા અને જ્યારે એઓ બહારવટે નીકળ્યા અને તેબા કિરાવી દીધી ત્યારે સુલતાને સમાધાન કરી એમનાં ગામના ત્રણ ભાગ ખાલસા વહીવટમાં લઈ એક ભાગનો વાંટે એમને નેકરી કરવાની શરતે આપે. આ પદ્ધતિથી જમીનદનું જોર તૂટી ગયું.
સુધારો:
સુલતાને એના સૈનિકોને જે પગાર મળતો તેનો અર્ધા કરી નાખ્યો અને અર્ધાના બદલામાં જમીને આપી. સૈનિકે મુસ્લિમો હતા. એમને જમીને મળતાં એઓ કાયમી રીતે બંધનમાં આવી ગયા અને સેવા છોડી ચાલ્યા જવાના કે મેદાનમાંથી નાસી જઈ શત્રુને મળી જવાના કિસ્સા બંધ થઈ ગયા.

Page #115

૧૧૪]
અકટોબર-નવેમ્બર/૮૫
[પશ્ચિક-રજતજયતી અ*ક
મહેસુલ વસુલ કરતા અને નાણાકીય જવાબદારી સંભાળતા અધિકારીએ ઉપર અંકુશ મૂકવા એણે એકબીજાથી વિરુદ્ધ પક્ષના ઢાય તેવા સયુક્ત અધિકારી નીમ્યા. એણે રાજ્યતંત્રમાં નાનામેટા ઘણા સુધારા કર્યા હશે તેની વિસ્તૃત ચર્ચા આવશ્યક નથી.
કવિઃ
ન્યાયઃ
અહમદશાહ કવિ હતા અથવા એને કવિતાને શાખ હતા. એણે લખેલાં કાવ્ય ઉપલબ્ધ નથી, પરંતુ મિરાત સિકંદરીએ અહમદશાહે સૈયદ મુરહાન અલદીનની પ્રશ'સામાં લખેલી એક ખેત આપી છે : કુતમે ઝમાને મા ખુરહાન બસ અરત મારા બુરહાન હંમેશાં ચું નામશ આશકારા.
સુલતાન ન્યાય આપવા માટે હુ જાગ્રત હતું. એની કેટલીક વાર્તા કહેવાય છે તે અનુસાર ખૂનના ગુના બદલ પેાતાના જમાઈને એણે દેડાંત દંડ આપેલા અને એક ગામડાના પટેલે અનાજના વેપારીને મારી, એની લાશ કાઠીમાં નાખી નદીમાં નાખી દીધેલી એની તપાસ કરી ગુનેગારને ફાંસીએ ચડાવેલા.
અહમદશાહ ઈસ્લામના નિયમ બરાબર પાળતા, નમાજ કે રાજા ચૂકતો નિહ તથા શેખ ફરીદમજ શકરના પૌત્ર શેખ રુનુદ્દીનના એ શિષ્ય હતા. શેખ અહમદ ગજબક્ષ ઉપર પણ એને પૂરતી શ્રદ્ધા હતી. શેખ અહમદ ખટ્ટુ અને શેખ બુરહાનુદ્દીનને પણુ ગુરુપદે માનતા.
એનું અંગત જીવન બહુ સાદું હતું. પોતાના પિતામહને ઘાત કરેલા એ માટે એ વાર વાર પશ્ચાત્તાપ કરી ખુદાની ક્ષમા માગતા અને તેથી જ એના મૃત્યુ પછી એને “ખુદાયગાને મતાકુર' તરીકે (અર્થાત્ ‘ખુદાની ક્ષમા મેળવેલે') સબાધવામાં આવ્યા છે.
સદ્દભુ` :
૧. મિરાતે સિકદરી-ફારસી, ડૈ। મિસસ
૨. હિસ્ટરી ઍલ્ફ ગુજરાત, પ્રા. કૈમીશેરિયત
૩. તારીખે ફરિસ્તા, બ્રીંગ્સ
૪, મિરાતે અહમદી, નવાબઅલી
૫. ગુજરાત, બેઈલ
૬. માંડલિક કાવ્ય, ગોંગાધર
૭. સૌરાષ્ટ્રના ઇતિહાસ, શ. હું. દેશાઈ ૮. રાસમાળા, કા
પાટીપ
૧. વિગતો માટે જુએ મારો લેખ ‘આશાવલ-કર્ણાવતી-અમદાવાદ,' અખંડાનંદ માસિક તથા ઈતિહાસદર્શન, ભા. ર.
ર. આ ગામનાં નામ જુદી જુદી પ્રામાં જુદાં જુદાં છે.
ર. મિરાત એહમદી-રાસમાળા-સૌરાષ્ટ્રના ઇતિહાસ
૪. મિરાતે સિક ંદરી છત્રસાલ ઝાલા નામ આપે છે, માંડલિક કાવ્ય કૃષ્ણુદેવ કહે છે, છત્રસાલ સંભવતઃ ઝાલરાપાટણના હતા.
૫. મિરાતા આ યુદ્ધને ઉલ્લેખ કરતી નથી (સૌરાષ્ટ્રના ઇતિહાસ). માંડલિક કાવ્ય સ્પષ્ટ કહે છે કે આ યુદ્ધમાં અહમદ્શાહની સેના વેરવિખેર થઈ ગઈ હતી.
૬. ફારસી શબ્દ” ખસી નાઝનીયામ દાઝુદાબર છે. એક પ્રતમાં “તાઉંસ પર” (મારનાં પીછાં જેમ) શબ્દ છે. દાઝુદાબર'ના ઘણા અર્થ થાય તેમાં એક સંપૂર્ણ નગ્ન' થાય છે.
છે. એજસ્, સરદારગેાક, ટાઉનğાલ સામે, જૂનાગઢ-૩૬૨ ૦૦૧

Page #116

ઓગણીસમી સદીના પ્રારંભે સૌરાષ્ટ્રની રાજકીય પરિસ્થિતિ અને વકરકરાર
છે. એસ. વી. જાની
ભારતવર્ષના વિવિધ પ્રદેશમાં સૌરાષ્ટ્ર એક સમૃદ્ધ સત્ય અને રસાળ પ્રદેશ તરીકે પુરાતને કાલથી પ્રસિદ્ધિને પામેલ છે. જગતના દેશ માટે તે એ જાણે કે કસાટીને પથ્થર બની ગયો.૧ પ્રાચીન કાલમાં સમૃદ્ધ અને પ્રસિદ્ધ એવા સૌરાષ્ટ્રમાં અઢારમી સદી અને ઓગણીસમી સદીના આરંભમાં રાજકીય સ્થિતિ ભારે ગૂંચવાડાવાળી, વ્યવસ્થાતંત્ર વગરની અને રાજકીય કુસંપ, લડાઈ તેમજ અરાજકતાવાળી હતી, આમ ત્યાં રાજકીય એકતાને અભાવ હતા,
અઢારમી સદી દરમ્યાન અને ઓગણીસમી સદીના પ્રારંભે સૌરાષ્ટ્રમાં રાજકીય દૃષ્ટિએ “મારે તેની તલવારની સ્થિતિ પ્રવર્તતી હતી. શક્તિશાળી નબળાને દબાવી એનું રાજ્ય કે સંપત્તિ લૂંટવી લેતા હતા, ભૂમિયા (રાજાઓ) રેવત (ખેડૂતો) પાસેથી મન ફાવે તે રીતે કરની વસૂલાત કરતા હતા. સર્વત્ર અવિશ્વાસનું વાતાવરણ ફેલાયેલું હતું. સૌરાષ્ટ્રમાં રાજા અને પ્રજા તથા રાજા-રાજાએ વચ્ચે પણ એકતા ન હતી. બાહ્ય આક્રમણ સામે એકસંપ થવાને બદલે એઓ એકેક થઈને લડ્યા અને પિતાના જ પાડોશીની બાધ આક્રમક સામેની હારને પિતાના હરીફની શક્તિ ધટી છે એમ માની વધાવી લેતા હતા એમનું આ રાજકીય ગેરડા પણ એમના માટે આત્મઘાતક નીવડશે એ ખ્યાલ પણ એમને ન હો, તેથી “ઘર ફૂટયે ઘર જાય.” જે છે રાજકીય પરિસ્થિતિ હતી. આવી સ્થિતિમાં અઢારમી સદીમાં પ્રથમ મુઘલોએ અને પછીથી મરાઠા એએ સૌરાષ્ટ્રમાંથી ખડણી ઉઘરાવવા માટે કાયમી લશ્કર રાખવાને બદલે દર વર્ષે લશ્કર સાથે સવારી કરવાની પદ્ધતિ અપનાવી હતી. એ પદ્ધતિ “મુશ્કગીરી” નામથી ઓળખાતી હતી.
મરાઠાઓની મુશ્કગીરીની આવી પ્રથમ ચડાઈ સૌરાષ્ટ્રમાં પિલાજી ગાયકવાડ અને કંથાજી કદમના નેતૃત્વ હેઠળ ૧૭૨૧ માં થઈ હતી અને ૧૮૦૭ સુધી એવી યડાઈઓ ચાલુ રહી હતી. ખંડણી ઉઘરાવનાર મરાઠા સરદારોમાં શિવરામ ગારદી અને બાબાઇ પાછનાં નામ મોખરે હતાં. એમણે ખંડણીની રકમમાં ઘણે વધારે કર્યો હતો એઓ ધાકધમકી અને બળના જોરે ખંડણી ઉઘરાવતા હતા. સૌરાષ્ટ્રના રાજા મરાઠા સેના સામે સંગઠિત થઈને લડયાં નહિ. તેથી એનાં શક્તિ અને પ્રભાવ પણ નબળાં પડતાં ગયાં અને પરિણામે જોરદાર મરાઠા હુમલાઓ સામે એકલે હાથે સામને કરનારનું તે અસ્તિત્વ જ લોપાઈ જતું, સૌરાષ્ટ્રના આ તાલુકદારો ખંડણીની રકમ પ્રજા પાસેથી બળજબરીથી ઉઘરાવતા અને પરિણામે પ્રજા માટે તે “નાણું આપ અથવા વિનાશ નેતરો” સિવાય બીજો કોઈ વિકલ્પ ન હતે.
આમ અઢારમી સદીમાં સૌરાષ્ટ્ર પ્રદેશ મુરિમે તથા મરાઠાઓની ચડાઈઓ, સૌરાષ્ટ્રના રાજવીઓનાં પારસ્પરિક કુસંપ અને લડાઈઓ તથા સ્થાનિક રાજવીઓની રાજ્યવિસ્તારી સત્તા વધારવાની લાલસાને પરિણામે નિર્ધન નિસ્તેજ અને નિર્બળ થઈ ગયું હતું. ઓગણીસમી સદીના પ્રારંભે પણ એની સ્થિતિ એવી જ હતી. એ અંગે ૧૮૦૮ માં કર્નલ કરે લખેલું કે “કાઠિયાવાડ એક કાળે કેાઈને પણ અદેખાઈ આવે તેવી સુધરેલી અને આબાદ હાલતમાં હતું. હાલ એ મહાન જંગલી અને વેરાન હાલતમાં આવી પડ્યો છે...એ ચોર લૂંટારા લેકેનું રહેઠાણ થઈ પડ્યો છે અને રાજ્યમાં
નિશાન નથી."
કાયદા કે થવાનું માનવીન ૧.

Page #117

૧૧૬]
એકબર-નવેમ્બર ૮૫ [ પથિક-રજતજયંતી અંક પરંતુ ઓગણીસમી સદીની ઉષા પ્રગટતાં જ કાઠિયાવાડ અને ગુજરાતમાં શાંતિરૂપી ઉષાનાં કિરણ પ્રગટ થઈ રહ્યાં હતાં....ઈ. સ. ૧૮૦૦માં અમદાવાદ અને કાઠિયાવાડના પ્રદેશની પેશવાની ખંડણી ઉઘરાવવાને ઈજારે બ્રિટિશ ગેરેન્ટી હેઠળ ગાયકવાડને આ હતા તે ૧૮૧૮ સુધી ચાલુ રહ્યો હતો. આ બાબત આ વિસ્તારની પ્રજાની પ્રગતિ અને સમૃદ્ધિ માટે લાભદાય પુરવાર થઈ. એવામાં ૧૮૨૦ માં વસઈના કરાર થતાં બ્રિટિશ સત્તા ગુજરાતમાં સર્વોપરિ બની તેથી હવે ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કમ્પનીને પગપેસારે સૌરાષ્ટ્રમાં ગાયકવાડના સાથી મિત્ર તરીકે થયે. એ પહેલાં પણ છે કે ૧૭૬૦ માં તળાજાની લડાઈ વખતે કમ્પનીએ સૌરાષ્ટ્રમાં પ્રવેશ કર્યો હતો, પરંતુ ૧૮૦૨ ના વસઈના કરાર પછી શિવાના પ્રદેશો ઉપર પોતાની હકૂમત બેસાડી કપનીએ સૌરાષ્ટ્રની બાબતમાં વિધિસર હસ્તક્ષેપ કર્યો અને સૌરાષ્ટ્રમાં નવા યુગને ઉદય થયો.
બ્રિટિશ ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીની વિશાળ સત્તા સામે તે શિવા અને ગાયકવાડ પણ, ૧૯ મી સદીની શરૂઆતમાં, બહુ અસરકારક રહ્યા ન હતા. એવા સમયે સૌરાષ્ટ્રના કેટલાક નાના તાલુકદારો કે જેઓ ભાવનગર જામનગર કે જૂનાગઢ જેવા મેટા તાલુકદારોનાં અન્યાયી અને સામ્રાજ્યવાદો કાર્યોથી ત્રાસી ગયા હતા તેમણે કપનીને એમને આ ત્રાસમાંથી મુક્ત કરવા અને એમને કમ્પનીનું રક્ષણ આપવા વિનંતી કરતા પત્ર લખ્યા હતા. આ સી-પ્રથમ પત્ર ચીતળ જેતપૂર મેંદરડા અને કુંડલાના કાઠીઓએ ૧૯ ડિસેમ્બર, ૧૮૦૩ ના રોજ વડોદરામાં રહેતા બ્રિટિશ રેસિડન્ટ કર્નલ વકરને લખે હતો. આમ કાઠિયાવાડમાં અંગ્રેજોને સૌ-પ્રથમ નિમંત્રણ આપનાર કાઠી પ્રજા હતી. આ પત્રમાં એમણે જણાવેલું કે “ભાવનગરના રાજા રાવળ વખતસિંહે ચીતળને તાલુકે હલે કરી ઉજજડ અને પાયમાલા કહે છે. એ તાલુકાની પાછી વ્યવસ્થા કરી, ચીતળમાં કમ્પનીનું નિશાન ચડાવી એનું રક્ષણ કરવું જોઈએ. મેંદરડા અને જેતપુરનાં પરગણુઓમાં જૂનાગઢવાળા અને જામના લેકે આવી જુલમ કરે છે અને અસહ્ય દસ્તુર ઉપરાંત નવી નવી રીતે દાખલ કરે છે...નગર જ્યારથી વસ્યું ત્યારથી તે ગયા બે વર્ષ સુધીમાં ચીતળ ઉપર વાર્ષિક હકક માત્ર ઘડાવેરાની ૫૦૦૦ કેરી (૨૦૦૦ રૂ.) હતા તે ભાવનગરવાળા જોડે લડાઈમાં અમે હાર્યા ત્યારથી જમે રૂ. ૧૨૦૦૦ માગવા માંડયા છે...એ બંધ કરી આગળ દસ્તૂર ચલાવવો જોઈએ. આજ દિન સુધી પ્રથમ કઈ વાર જેતપુર પરગણા ઉપર જામે જરા પણ હરકત કરી ન હતી, પણ હાલ એણે મસાલ-ખર્ચની કેરી ૫૦૦ (રા, ૨૦૦) લીધી છે.” આમ ભાવનગર જામનગર અને જૂનાગઢ રાજ્યોએ એમના ઉપર ગુજારેલા અન્યાયની વિગત દર્શાવી અંતે એમણે જણાવેલું કે “વાજબી કારણ સિવાય કોઈને અમારી ઈજજત તથા અમારા હકક ઉપર હાથ નાખવા ન દે, એ ઉમેદથી અમે અંગ્રેજ સત્કારની મદદ માગવાને લલચાણું છીએ.૧૦
કાઠીઓ ઉપરાંત જોડિયાના તાલુકદાર ભાઈઓ સગરામ ભવાન અને પ્રાગજી ભવાને પણ ૩૦ ડિસે, ૮૦૩ના રોજ વોકરને પત્ર લખી જામનગરના જામ જસાજી(૧૭૬૮–૧૮૧૪)ને ત્રાસમાંથી છોડાવવા વિનંતી કરી હતી. એની જેમ જ મોરબીના તાલુકદાર જાડેજા જીવાજી(૧૭૯૦-૧૮ર૯)એ પણ ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીના સૌરાષ્ટ્રમાં મોકલવામાં આવેલાં દૂત મૌલવી મહમદઅલી મારફત કર્નલ વકર પાસે જામ જસાજી વિરુદ્ધ મદદ માગી હતી. આમ ૧૮૦૩ માં ચીતળ જેતપુર મેંદરડા કુંડલા વગેરેના કાઠી તાલુકદારોએ, જોડિયાના વાસ ભાઈઓએ તથા મેરબીના જીવાજીએ કંપનીની મદદની માગણી કરી હતી, તે ૧૮૦૭ માં ધ્રોલના જાડેજા ભૂપતસીંગે (વાકર ઉપરના એમના ૨૬ મે, ૧૮૦૭ ને પત્રાનુસાર, ખિસરાના જાડેજ હઠીએ (૧-૬-૧૮૦૭ નાં વૈડકરના ઉપરના પત્રાનુસાર), સરધારને જડજ વીરાજીએ (૨૩-૫-૧૮૦૭ ના વોકરના પત્રાનુસાર) ટેપનીની મદદ માગી હતી, ધ્રોળના ભૂપતસીંગે ઉપર્યુક્ત પત્રમાં

Page #118

પથિક-રજતજયંતી અ’ફ]
ઍકટોબર-નવેમ્બર/પ
[૧ ૧ ૩
લખેલું કે “અમારાં પરગણાંની તમામ પેદાશ ામ ઉઠાવી ગયા છે એ બાબતના ચુકાદા, સાહેબ, ફક્ત આપની મહેરબાની-ભરેલી મદદથી જ થાશે.” તે ખિરસરાના હડીજીએ જણાવેલું કે ‘જમના જુલમથી અમારી સ્થિતિ હાલ ઘણી જ અક્સાસ કરવા યોગ્ય છે. એણે અમારા તાબાના જીવાપુર ગામ ઉપર ઉલ્લે કરી ઉજ્જડ કર્યું તેથી અમારા આ સઘળા ગામની વસ્તી ભાગી ગઈ છે.” લાઠીના સુરસિંહજીએ લખેલું કે “લાડી અને એના તાબાની જગ્યાએ ઉપર કાઠી અને રાજપૂત લેાના ઘણા જુલમ છે.”૧૧
*!!
આમ સૌરાષ્ટ્રમાં પેશવા અને ગાયકવાડની વાર ંવાર ખંડણી ઉઘરાવવા માટેની ચડાઈએથી ત્રાસેલા તથા ભાવનગર જામનગર અને જૂનાગઢ જેવાં સૌરાષ્ટ્રનાં મેટાં રાજ્યાથી ભયભીત બનેલા કેટલાક નખળા રાજ્વીએ આ અન્યાયી ત્રાસદાયક પરિસ્થિતિમાંથી પોતાને ઉમારી લેવા માટે તથા એમને કમ્પનીનું રક્ષણ આપવા માટે ૧૮૦૩માં વૈદ્યકરને વિનતી કરી હતી. કર્નલ વોકરે આ અંગે આવેલા બધા પત્ર મુંબઈના ગવર્નરને મેકલી આ બાબત એમનું માર્ગદર્શન માગ્યું હતું, એના જવાબમાં મુંબઈ સરકારના સેક્રેટરી જે. એ, ગ્રાન્ટ ર૨ ફેબ્રુઆરી, ૧૮૦૪ ના પત્રમાં વોકરને જણાવેલું કે “કાઠિયાવાડના આ તાલુક દારા અંગ્રેજી રાજ્યના અમલ હેઠળ દાખલ થવાને પાતાની મેળે અરજ કરે એ ગમે તેટલું બ્રિટિશ પ્રજાની આબરૂને માનભરેલું હાય અથવા ખીજી બાબતામાં મનગમતું હાય.” તાપણુ એનાં ધાં પાસાં તપાસી જવા સૂચવ્યું હતું, છતાં એવું જરૂર લખેલું કે બ્રિટિશ સરકારને કોઈ અડચણુ વિના મુલક મળતા હોય તા એ મેળવવા ખુશી દર્શાવી હતી. ઉપરાંત સૌરાષ્ટ્રના મધ્યભાગમાં આવેલી કઈ સુરક્ષિત અને જ્યાં રહી ચારે તરફ સત્તા ચલાવી શકાય તેવી કોઈ જગ્યા મેળવવાની ઇચ્છા પણ દર્શાવી હતી. વળી એમને સૌરાષ્ટ્રના સમુદ્રકાંઠે એક આદર મેળવી ચાંચિયાઓને તાબે કરવાની ઇચ્છા પશુ હતી. આમ થાભા અને રાહુ જુએ” અને “સૌપ્રથમ સલામતી” સિદ્ધાંત અનુસાર કમ્પની આગળ વધી રહી હતી તેથી થોડા વિલંબ કર્યા પછી, પર ંતુ બધી બાબતને સંપૂર્ણ અભ્યાસ કરી સૌરાષ્ટ્રમાં ગાયકવાડના લશ્કરને ખંડણી ઉધરાવવાના કામાં મદદ કરવાના હેતુથી બ્રિટિશ સેનાને સૌરાષ્ટ્રમાં મોકલવા મુંબઈ સરકારે પરવાનગી આપી હતી. આ કાર્ય ને તેા વળી એમની વડી સરકારે પણ મજૂરી આપી હતી જ. ઉપરાંત ગાયકવાડની સેના સાથે અંગ્રેજ અધિકારીએ હાય તો ખાંડણીની ખળજબરીથી થતી વસમ્રાતની પ્રવૃત્તિ અંગે પણ સુધારા સૂચવી શકાય એમ મુંબઈ સરકાર માનતી હતી.
આમ સૌરાષ્ટ્રમાં અગ્રેજોના પ્રવેશ માટે મુખ્ય બે કારણ હતાં: (1) સૌરાષ્ટ્રના નાના તાલુકદારાએ સ્થાનિક મેટા તાલુકદારો તરફથી થતા અન્યાય અને ત્રાસમાંથી બચવા માટે કરેલી બ્રિટિશ રક્ષણની વિનંતીને સ્વીકારવા માટે તથા (૨) ગાયકવાડ અંગ્રેજોના મિત્ર હતા તેથી પોતાના મિત્રને સૌરાષ્ટ્રમાં ખ`ડણી ઉઘરાવવાના કાર્યમાં મદદ કરવા માટે એમણે સૌરાષ્ટ્રમાં પ્રવેશ કર્યો હતા. બ્રિટિશ સેનાએ ગાયકવાડની સેના સાથે રહીને ગુજરાતમાં શાંતિ સ્થાપવામાં મદદ કરી હતી, પરંતુ દર વર્ષે જ્યારે મરાઠાઓને સૌરાષ્ટ્રમાં ખંડણી ચૂકવવામાં આનાકની કરાતી હતી અને એની સેનાના સક્રિય સામના પણ થતો હતો ત્યારે અંગ્રેજોને લાગ્યું કે એવા કાઇ ઉપાયની જરૂરિયાત હતી કે જેનાથી ખંડણી નિયમિત રીતે ભરાય અને રક્તપાત અટકાવી શકાય. ઉપરાંત ભાવનગર જામનગર અને જૂનાગઢ જેવા માટા તાલુકદારાના જુલમ સામે રક્ષણુ આપવા જેતપુર ચીતળ મે'દરડા કુંડલા જોડિયા મારખી વગેરેના નાના તાલુકદારાએ વિનતીપત્ર માકલ્યા હતા. આ બંને દૃષ્ટિક્રાણુંાને ધ્યાનમાં રાખીને એવું નક્કી કરાયું હતું કે વડેદરાના બ્રિટિશ રેસિડન્ટ કર્નલ ઍલેકઝાંડર બૅંકર બ્રિટિશ સેના લઇને ગાયકવાડની બાબાજી આપાજીના નેતૃત્વ હેઠળ ૧૮૦૭ માં કાફિયવાડમાં જનારી મરાઠી સેના સાથે જાય, સૌરાષ્ટ્રના

Page #119

૧૧૮]
એકબર-નવેમ્બર
પિથિક-રજતજયંતી અંક દરેક રાજ્ય કેટલી ખંડણી આપવી એ નકકી કરવાની તથા સૌરાષ્ટ્રને અરજદાર તાલુકદારને કેટલી મદદ * કરવી એની સત્તા કરને આપવામાં આવી હતી.
અંગ્રેજોના સૌરાષ્ટ્રમાં પ્રવેશ કરવા માટેનાં ઉપર્યુક્ત બે કારણો ઉપરાંત પણ બીજા કેટલાંક કારણ હતાં; જેમકે ૧૮૦૩ માં પોરબંદરના રાણા સરતાનજી ૨ (૧૭૫૭–૧૮૦૪)એ ઈરાનના દૂતની સંપત્તિ લૂંટી લીધી હતી. પિરબંદર જેવડું એક નાનું રાજ્ય ઈરાન જેવા મેટા રાજયના દૂતની સંપત્તિ ઝૂંટવી લે એ એક પ્રકારનું લૂંટનું કૃત્ય જ ગણાય. કોઈ પણ પરદેશી દૂતને રક્ષણ મળે એ જરૂરી હતું તેથી ભવિષ્યમાં આવું ન બને તે માટેનાં પગલાં લેવાં જરૂરી હતાં અને પોરબંદરને 5 બેધપાઠ આપવાથી એમ કરી શકાય. ઉપરાંત જૂનાગઢ રાજયના નવાબે બ્રિટિશ સરકારની માલિકને ઘઉંને જ લૂંટ હતો તથા એક મુંબઈવાસીની મૂલ્યવાન સંપત્તિ ઝૂંટવી લીધી હતી. જૂનાગઢનાં આ બંને કાર્ય બ્રિટિશ સરકારની સત્તા માટે પડકાર સમાન હતાં. એ સમય સુધી જૂનાગઢ તરફથી એ અંગે કોઈ વળતર મેળવવાનું અસંભવ બન્યું હતું તેથી જૂનાગન અને પેરબંદર રાજ્યને યોગ્ય પદાર્થ પાઠ આપવાનું જરૂરી બન્યું હતું. આમ અનેક કારણોને લીધે અંગ્રેજોએ સૌરાષ્ટ્રમાં દરમ્યાનગીરી કરી હતી.
કર્નલ વૈકરે સૌરાષ્ટ્રમાં પ્રવેશ કર્યો ત્યારે મરાઠા આક્રમણોના પરિણામ સ્વરૂપ આ પ્રદેશ અત્યંત જિજડ અને વેરાન જેવી સ્થિતિમાં હતો. મોટા ભાગના પ્રદેશના લેક સતત હુમલાના ભય હેઠળ જીવતા હતા. માત્ર કારણથી રાજકેટ વચ્ચે જ ૩૦ શહેર કે ગામડાં ઉજજડ હતાં, જે ગામ ઉજજડ ના હતાં તે ગામ ઈજારે અપાયા હતાં અને એ ગામના લેક ઈજારદારોના શેષણના શિકાર બનેલા હતા. ટૂંકમાં, ચારે બાજુ અંધાધુધી અને અવ્યવસ્થા પ્રવર્તતી હતી. સંપૂર્ણ પ્રદેશમાં બેશુમાર ધાડ અને લૂંટ થતી હતી.૧૪
કર્નલ વકરે ૧૮૦૭ માં સૌરાષ્ટ્રના તાલુકદારોને મોરબી પાસે આવેલા ધૂઢ મુકામે મળવા માટેનું નિમંત્રણ આપતો પત્ર લખેલે તેમાં એણે પારસ્પરિક સમજૂતીથી ખંડણું નક્કી કરવાના હેતુ અને ફાયદા દર્શાવતાં જણાવેલું કે “માંહોમાંહેના રંટફાદ હંમેશ દેશને નુકસાન પહોંચાડે છે. એ ઉપરાંત આવા સારા પ્રાંતમાં દર વર્ષે મુશ્કગીરી ઉધરાવવા જે ફેજ આવે છે તે હુમલા કરી લૂંટફટ કરે છે તેથી ખેડૂતની મહેનત નકામી જાય છે. ખેતી અને વસ્તી જે રાજા અને રાજ્યના સુખનું મૂળ છે તે આનાથી ઘટે છે.” એમાં એમ પણ જણાવવામાં આવેલુ કે “તાલુકદારો પાસેથી ઉઘરાવ તો ખંડની રકમ એમણે આનાકાની કર્યા વિના આપવી જોઈએ અને એ માટે સેના મેકલવાની જરૂર ન પડવી જોઈએ. એમ કરવામાં આવે છે એનાથી ખૂબ જ ફાયદો થશે એ સ્પષ્ટ છે. મને તે એ બાબત આશ્ચર્ય થાય છે કે સૌરાષ્ટ્રના તાલુકદારોએ આવા ફાયદાવાળી વયવસ્થા આજ સુધી કેમ અમલમાં ન મૂકી. આ વ્યવસ્થા સ્વીકારશે તો એમને પ્રદેશ લશ્કરના આવવાથી થતા ત્રાસમાંથી મુક્ત થશે. ઉપરાંત લશ્કરના આગમનથી જે લેકે ઉપર એઓ રાજ્ય કરે છે તેમનાં સુખ અને વૈભવને તથા એમના પિતાની પ્રતિષ્ઠા તથા વર્તતાને નુકસાન થાય છે. ૧૫
વડોદરાના ગાયકવાડે પણ ૧૮૦૭ માં આવી ગોઠવણું કરવા માટે પોતાનું તથા કપનીનું લશ્કર ઘૂંઢ તરફ રવાના કર્યાની જાણ કરતા પત્ર સૌરાષ્ટ્રના તાલુકદારોને લખ્યા હતા તથા એમાં દરેક તાલુકદારને પિતાના વકીલને ત્યાં મોકલવા જણાવેલું. વોકરના ઉપર્યુક્ત પત્રને જવાબ આપતાં ભાવનગર રાજ્યના તાલુકદાર વખતસિંહજીએ જણાવેલું કે (૧૮-૫-૧૮૦૭ ના પત્રમાં) “મોરબી તાલુકામાં ચૂંઢ મુકામે ગાયકવાડ અને બ્રિટિશ ફોજ મુકામ કરશે. એ જાણે અમને ઘણો આનંદ થાય છે, કેમકે કમ્પની

Page #120

પથિક-રજતજયંતી અંક
બર-નવબર ૫
[૧૧૪ સરકાર આખી દુનિયાના કલ્યાણને ચાહે છે અને એમના રાજ્યની આબાદી માટે લેકે આશીર્વાદ
વડોદરાના ગાયકવાડ તરફથી વિઠ્ઠલરાવ દેવાજી લશ્કર સાથે સૌરાષ્ટ્રમાં આવ્યા. એની સાથે વડોદરા રેસિડેન્ટ કર્નલ ઑકર પણ હતા. રક્તપાત નિવારી શકાય અને ખંડણી નિયમિત રીતે મળતી રહે એ માટે એ બંનેએ સૌરાષ્ટ્રના રાજાઓને પત્ર લખી મોરબી રાજ્યના ઘુંટુ નામના સ્થાને બેલાવ્યા હતા. સુદીર્ધ વિચારણાને અંતે ૧૫ મે, ૧૮૦૮ ના રોજ સૌરાષ્ટ્રના કુલ ૧૫૩ તાલુકદારો સાથે ખંડણી (જમાબંધી) અંગેના કરાર થવા, આ કરારને સંપુટ “વોકર સેટલમેન્ટ તરીકે ઓળખાય છે. આ કરારોથી સૌરાષ્ટ્રમાંથી મુશ્કગીરી પદ્ધતિ નાબૂદ કરવામાં આવી છે.૮
આ સેટલમેન્ટસમાધાન)નાં બે પાસાં હતાં : રાજકીય અને નાણાકીય. રાજકીય દષ્ટિએ સૌરાષ્ટ્રમાં યુદ્ધો થતાં રોકાય અને શાંતિ સ્થાપવા તથા નાણાકીય દષ્ટિએ ખંડણી દર વર્ષે વિના અવરોઘ નિયમિત રીતે મળતી રહે એ માટે આમાં જોગવાઈ કરવામાં આવી હતી તેથી આ સેટલમેન્ટ અનુસાર કરારમાં જોડાનાર દરેક રાજયોને બે દસ્તાવેજ ઉપર સહી કરવાની હતી ઃ એક રાજકીય બાબતે અંગેના અને બીજે નાણાકીય બાબતે અંગે હતા. રાજકીય બાબતે અંગેના દસ્તાવેજનું નામ “ફેલ જામીન બેન્ડ” હતું. આ દસ્તાવેજમાં સહી કરનાર રાજવીએ બ્રિટિશ સરકાર, પેશવા અને ગાયકવાડના પ્રદેશના રક્ષણની તથા શાંતિ જાળવવાની બાંહેધરી આપવાની હતી. ૧૯ આ કરારમાં વેપારીઓ અને પ્રવાસીઓને પિતાના પ્રદેશમાં રક્ષણ આપવાનું પણ રાજવીએ સ્વીકારવાનું હતું. વળી આ કરારના પાલનની ખાત્રી માટેના જામીન પણ સહી કરનાર રાજવીએ આપવાના હતા. એ જામીન પણ એના પાડોશી રાજ્યના રાજવીને જ હેવા જોઈએ એવું નક્કી કરવામાં આવ્યું હતું. આમ દરેક રાજવીએ સહી કરીને આ પ્રદેશની શાંતિ માટેની ખાત્રી આપી તથા એના પાડોશી રાજા પણ શાંતિનું પાલન કરશે એવી બાંહેધરી આપી. આમ આ કરારથી સૌરાષ્ટ્રના રાજવીઓને પારસ્પરિક જવાબદારીની સાંકળમાં ગૂંથી લેવામાં આવ્યા. એ રીતે આ રાજકીય દસ્તાવેજથી સૌરાષ્ટ્રમાં શાંતિ સ્થાપવા પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો હતે.
બીજે એટલે કે નાણાકીય દસ્તાવેજ ખંડણ અંગે હતો. એમાં સહી કરનાર રાજવીએ સ્વીકારેલું કે ૧૮૦૭ માં નક્કી કરવામાં આવેલી ખંડણીએ અને એના વંશવારસ દર વર્ષે વડોદરા રાજ્યને આપશે. એ ભરવાની ખાત્રી માટે એણે પિતાના તરફથી જામીન પણ આપવાના હતા. આ બે દસ્તાવેજોમાં સહી કરનાર રાજવીએ પણ પોતાના પક્ષે પ્રતિ-સલામતીની માગણી કરી હતી તેથી ગાયકવાડે પિતાના તરફથી એક બાંહેધરીખત આવા દરેક રાજવીને આપ્યું હતું, જેમાં ગાયકવાડ સરકારે ખાત્રી આપેલી કે નક્કી થયેલી ખંડણીની રકમ કરતાં વધુ રકમ તે લેશે નહિ. ગાયકવાડ સરકારની આ ખાત્રીના જામીન તરીકે બ્રિટિશ સરકારના પ્રતિનિધિ તરીકે કર્નલ વકર સહી કરી હતી. મુકરર કરેલી ખંડણી દર વરસે ભરી દેવાન રાજવીએ કરી આપેલ લેખ જેમ હંમેશને માટે હતું તેમ બ્રિટિશ સરકારની જામીનગીરી પણ હંમેશને માટે હતી, પરંતુ સલામતીની બાંહેધરી દર દસ વષે તાજી કરાવવાની હતી.
આમ વોકર સેટલમેન્ટ રાજકીય તેમજ નાણાકીય બંને દષ્ટિએ મહત્વનું હતું. રાજકીય દષ્ટિએ આ સમાધાનના પરિણામે સૌરાષ્ટ્રના રાજ્યનાં પારસ્પરિક યુદ્ધ બંધ થયાં તથા ગાયકવાડની મુદકગીરી ચડાઈઓને અંત આવ્યો, તે નાણાકીય દષ્ટિએ ગાયકવાડને વિના વિરોધ નિયમિત ખંડણી મળવાની ખાત્રી મળી. સૌરાષ્ટ્રના રાજવીઓને પણ નકકી કરેલી ખંડણી આપ્યા પછી પોતાના રાજ્ય ઉપરથી ચડાઈને ભય દૂર થશે અને સલામતી મળતાં શાંતિના વાતાવરણમાં પોતાના રાજ્યનો વિકાસ કરવાની

Page #121

૧૨૦]
એકબર-નવેમ્બર-૫ [પથિક-રજતજયંતી એક તક મળી. આવી રીતે “વોકર કરારથી સૌરાષ્ટ્રમાં અવ્યવસ્થા દૂર થઈ, શાંતિ સ્થપાઈ અને પરિણામે સૌરાષ્ટ્રના વિકાસ અને પ્રગતિ માટેની પૂર્વ ભૂમિકા રચાઈ.
આમ ઓગણીસમી સદીના ઉષાકાળે ઈ. સ. ૧૮૦૭-૦૮ માં કર કરાર” થતાં સૌરાષ્ટ્રમાં ત્રાસ દાયક મુદકગીરીચડાઈઓને તથા મુઘલોના પતનથી દ્વીપકલ્પમાં મહદ્ અંશે સામાન્ય બની ગયેલી આંતરિક અશાંતિને સંપૂર્ણ અંત આવ્યે ૨૧ પરિણામે સૌરાષ્ટ્રમાં સામાન્ય શાંતિ અને વ્યવસ્થા સ્થપાઈ. વૅકર કરાર' પછી ખંડણી ઉઘરાવવાનું કાર્ય બ્રિટિશ કમ્પની મારફત શરૂ થવાથી સૌરાષ્ટ્રની યુદ્ધથી ત્રાસી ગયેલી પ્રજા તથા નવાબી અને મરાઠી સત્તાઓના શોષણથી નારાજ થયેલા રાજાઓ અને તાલુકદારોએ રાહત અનુભવી. કમ્પનીને ન્યાય અને શાંતિ માટેના પ્રયાસથી સૌરાષ્ટ્રના રાજાઓ તેમ પ્રજનાં કમ્પની પ્રત્યે માન અને અહિ વધ્યા. ૨૦
કર કરારને પરિણામે સૌરાષ્ટ્રના તાલુકદાર અને એમની પ્રજા મુશ્કગીરીયડાઈઓ અને આંતર-રાજ્ય યુદ્ધોમાથી મુક્ત થયાં અને એમને લાંબા ગાળાની શાંતિપૂર્ણ પ્રગતિની ખાત્રી મળી ૨૩ આમ વર્ષોથી સૌરાષ્ટ્રમાં પ્રવર્તતી અશાંતિને અંત આવ્યો. આમ કર કરારના સમયથી સૌરાષ્ટ્રમાં શાંતિ અને વ્યવસ્થાના યુગનાં પ્રથમ કિરણ સૌરાષ્ટ્રની ધરતી ઉપર પડ્યાં અને ૧૮૨૦-૨૨ માં રાજકેટમાં બ્રિટિશ કોઠી સ્થપાતાં સૌરાષ્ટ્રમાં સુખ શાંતિ અને સમૃદ્ધિની ઉષા પ્રગટી.
પાદટીપ
૧. ઈ. સી. બેઈલી - “હિસ્ટરી ઓફ ગુજરાત ” ન્યુ દિલ્હી, ૧૯૭૦, પૃ. ૧૮૦ ૨. ૨. છે. પરીખ અને હ. ગ. શાસ્ત્રી (સંપાદિત)- “ગુજરાતને રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસ,
ગ્રંથ૭,” અમદાવાદ, ૧૯૮૧, પૃ. ૧૧૨ ૩. એજન, પૃ. ૧૧૩ ૪. એજન, પૃ. ૧૪૩ ૫. ભગવાનલાલ સંપતરાય દ્વારા અદિત– “કેસ ફ બોમ્બે ગવર્મેટ સિલેકશન્સ” નં. ૩૯,
પાર્ટ-૧, ન્યૂ સિરીઝ (ગુજરાતી અનુવાદ), મુંબઈ, ૧૮૭૦, પૃ. ૨૮૮ ૬. એજન, પુ. ૧૬૧-૧૨ ૭. એમ. એસ, કેમિસરિયત- “હિસ્ટરી ઓફ ગુજરાત, વિચૂમ-૩, અમદાવાદ, ૧૯૮૦, પૃ. ૮૭૮ ૮. “ભાવનગર ડિસ્ટ્રિકટ ગેઝેટિયર”, (અંગ્રેજી), અમદાવાદ, ૧૯૬૯, પૃ. ૭૨ ૯. હ. દેસાઈ- “સોરાષ્ટ્રને ઈતિહાસ, જૂનાગઢ, ૧૯૬૮, પૃ. ૭૧૨ ૧૦. ઉપર ક્રમાંક-૫ માં દર્શાવેલ ગ્રંથ, પૃ. ૩ થી ૫
૧૧. એજન, પૃ. ૩૪ થી ૩૬ ૧૨. એચ વિલ્બર્સ બેલ-બહિસ્ટરી ઓફ કાઠિયાવાડ,” લન્ડન, ૧૯૧૬, પૃ. ૧૭૮ ૧૩. એજન, પૃ. ૧૭૮
૧૪. એજન, પૃ ૧૭૯ ૧૫. ઉપર ક્રમાંક-૫ માં દર્શાવેલ ગ્રંથ, પૃ. ૨૨
૧૬. એજન, પૃ. ૪૪ ૧૭. વિઠ્ઠલરાવ દેવાજી સૌરાષ્ટ્રમાં ગાયકવાડની સત્તાનું વિસ્તરણ તથા સુદઢીકરણ કરવામાં અનેક રીતે
જવાબદાર હતા. જુઓ, “અમરેલી ગેઝેટિયર", અમદાવાદ, ૧૯૭૨, પૃ. ૭૦ ૧૮. ૨. ગો. પરીખ– “સૌરાષ્ટ્રમાં મરાઠી સત્તા” નામને લેખ, “પથિક”, અમદાવાદ વર્ષ ૧૦, અંક ૯, પૃ. ૭૩-૭૪,
૧૯, પૂર્વોત અમરેલી ડિસ્ટ્રિકટ ગેઝેટિયર, પૃ. ૬૮-૬૦ ૨૦. ડ. શિવપ્રસાદ રાજગોર, ગુજરાતને રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ,” અમદાવાદ, ૧૯૬૪, પૃ. ૯ ૨૧. ઉપર ક્રમાંક ૮ માં દર્શાવેલ ગ્રંથ, પૃ. ૨૨ ૨૨. શં. કં. દેસાઈ, પૂર્વેત પુસ્તક, પૃ. ૭૧૩ ૨૩. એમ. એસ. કમિશરિયત-પત પુસ્તક, પૃ. ૮૯૪ છે. ઈતિહાસ વિભાગ, સૌ. યુનિવર્સિટી, રાજકોટ-૩૬૦ ૦૫

Page #122

Www.kobatirth.org.
જૂનાગઢમાં બ્રિટિશ ઍડમિનિસ્ટ્રેશન
છે. એ. એમ. કીકાણી
૧૭૪૮ માં મુઘલશાહીને અંત લાવી જૂનાગઢમાં બહાદૂરખાનજી ઉફે શેરખાન બાબીવંશની નવાબશાહીની સ્થાપના કરી તથા પિતે ધારણ કરેલ નવાબના હોદ્દાને કર્નલ વકરે ૧૮૦૭ માં માન્ય કરેલ.'
એના વારસો પૈકી નવાબ મહાબતખાન ૨ જાના પુત્ર (રા જાન્યુઆરી, ૧૮૯૨નાં, પોષ વદ ૩૦ સં. ૧૯૪૮ના સાંજના પાંચ વાગ્યે) બહાદુરખાનજી ૩ જા ૩૬ વર્ષની જુવાન વયે નિર્વશ ગુજરી ગયેલ, એના નાના ભ ઈ રસુલખાનજી ૨૩ જાન્યુઆરી, ૧૮૯૨ ના રોજ ૩૪ વર્ષની વયે ગાદી પર આવ્યા. એને આ સમયે એક પુત્ર શેર જુમા ખાન હવે તેને જન્મ ૪ માર્ચ, ૧૮૮૧ ના રોજ થયેલ.
રસુલખાનજી સ્વભાવે અતિનમ્ર નિરભિમાની, સરળ પ્રકૃતિના બિનસાંપ્રદાયિક તથા ખુદાઈ ખિદમતમાં માનનારા હતા. એમણે જૂનાગઢની પ્રજાને પૂર્ણ સંતવ આયે હતા. એમના શાસનના સંધ્યાકાલે એમના જુવાન પુત્ર શેર જુમા ખાનનું અકાળ અકુદરતી મૃત્યુ થયું (૧૫ ઓગસ્ટ, ઈસ. ૧૯૦૮ માં સત્રિના ૮ બજે). આ આઘાતથી નવાબ રસુલખાન ભાંગી પડ્યા. એમને લાગ્યું કે પોતે હવે વધુ જીવશે નહિ. એમના પુત્ર મહેબતખાન ૩ જા સગીર હતા તેથી ૧૮૫૧ માં સગીર મહાબતખાન ૨ જાના સમયના રાજ્યના પ્રતિષ્ઠિત દ્વારા રિજન્સી સ્થપાયેલ તેવી રિજન્સી રયજીને પાછા બોલાવી સ્થાપવાનો હતો. પરંતુ એ વિચારને મૂર્ત સ્વરૂપ મળે તે પહેલા જ એમનું અવસાન થયું. (૨૨ જાન્યુઆરી ૧૯૧૧ બપોરના ત્રણ બજે) અને તરત જ તક શોધતા અંગ્રેજોએ જૂનાગઢનો કબજો લઈ લીધો. મિ. સ્ટોન્ગ તથા મિ. કેએ આવી ૨૩ જાન્યુ. - ૯૧૧ના રોજ જુગઢનો કબજે લીધે. ૧ જૂનાગઢની તિજોરી. ખજાને, રાજયનું ઝવેરાત તથા મહત્વનાં સાધને પર પિતાની હકૂમત સ્થાપી, રિજન્સીને બદલે એડમિનિસ્ટ્રેશન દાખલ કર્યું. ૬ ઠ્ઠી ફેલ્યુ આરી, ૧૯૧૧ ને રાજ નેટિફિકેશન નંબર-૪ બહાર પાડયું તેમજ એચ. ડી. રેલને એડમિનિસ્ટ્રેટર નીમવામાં આવ્યા છે
એણે આવતાંની સાથે જ એક પછી એક આપખુદ ઘમંડી પગલાં લેવાની શરૂઆત કરી. જુનાગઢના વફાદાર પ્રામાણિક અધિકારીઓ અને કર્મચારી બેવફા તથા અણઆવડતવાળા હેય એવી દષ્ટિથી જ એણે મૂલ્યાંકન શરૂ કર્યું. રસુલખાનજીના સમયમાં જે કર્મચારીઓએ નિષ્ઠાથી કાર્ય કરેલ તેવા સ્વ. દેશપ્રેમીઓને માનસિક ત્રાસ આપી એક પછી એક આક્ષેપ દ્વારા એમને દર થવા માટે ફરજ પાડી. પોલીસ સુપરિટેન્ડેન્ટ જમાદાર સુલેમાન ઉમર કે જેણે ફકીર મહમદ જેવા બહારવટિયા સામે સફળ કામગીરી કરેલ તેને તથા નવાબી દરમ્યાન ખાનગી કારભારી તરીકે અપ્રતિમ સેવા આપેલ તેવા ઇશ્વરપરાયણ શુદ્ધ આત્મિક અને પ્રામાણિક અમરજી આણંદજી કરીને વિદાય આપી તેમજ પોલીસ ખાતાને હવાલે આસિ. બોઈડરને સોંપ્યો તથા હજુર આસિ. તરીકે મિ. તાબેને નગ્યા.૯ રસુલખાનજીના હજૂર છેટલાલ બક્ષી કે જે જૂનાગઢના ભૂતપૂર્વ ન્યાયમૂર્તિ પણ હતા તેમની પર ૮૦ હજાર રૂા.ના ગેટાળાને આક્ષેપ મૂકવામાં આવ્યો તથા એ રકમ એમની પાસેથી વસુલ કરી; જો કે પાછળથી એઓ નિર્દોષ પુરવાર થયેલ અને એમને જૂનાગઢ છોડવાની મનાઈ કરવામાં આવેલી. અમરજીભાઈ પર એ કોઈ આક્ષેપ ન કરી શકયા, પરંતુ આ ધર્મભીરુને ખૂબ પરેશાન કરેલ.
આથી પણ ખરાબ રીતે જૂનાગઢના વયોવૃદ્ધ સેવાભાવી બિનસાંપ્રદાયિક, એક સમયના સિંહ સમા, અને અંગ્રેજોના ચ ચુપાતના વિરોધી બહાઉદ્દીનભાઈ વજીરને અન્યાય કરવામાં આવેલ,

Page #123

૧૨]
ઓકટોબર-નવેમ્બર૮૫ [ પથિક રજતજયંતી એક એમની મિલકત જપ્ત કરવામાં આવી તથા બધે હિસાબ માગવામાં આવ્યો. ૧૯૦૩ પછી એઓ નિવૃત્ત જેવું જીવન જીવતા હતા. એઓ અપુત્ર હતા અને રાજકુટુંબના સભ્ય હતા. એમની પાસે લખાવી લેવામાં આવ્યું કે એમના મૃત્યુ બાદ એમની મિલકત ખાલસા કરવી.૧૦ બહાઉદ્દીનભાઈના વકીલ તરીકે શ્રી એન. કે. નાણાવટી હતા તેમણે ૧૦ ફેબ્રુઆરી, ૧૯૧૧ ના રોજ જવાબ લખેલ, ૩૦ કઢર, ૧૯૧૧ ના રોજ વજીર અને રેન્ડેલ વચ્ચે એગ્રીમેન્ટ થયેલ હતું. ૧૪ જુલાઈ ૧૯૧૪ ને રોજ સવારમાં ૧૧-૦૦ બજે બહાઉદ્દીનભાઈ ગુજરી ગયા. એમની બિમા દરમ્યાન એમની મિલકત ખાલસા કરવા માટે સ્લેડને જાણ કરવામાં આવેલ. નં. : - (એ. એ. આ.) ધોરાજીના મકાન સિવાય બધા મિલકત, સકકરબાગ વગેરે, ખાલલા
૭૦ અ, કરવામાં આવેલ. એમનું સોનું-ચાંદી વગેરે પણ વહેચી નાખ્યું તેમજ ફરી વારની હરરાજી કરવામાં આવી.૧૧ પિરિબંદરના ઍડમિનિસ્ટ્રેટર કે મુંબઈમાં ગવર્નરની પુત્રીના માનમાં જૂનાગઢમાં રજા પાડન ર રેડલે જૂનાગઢના ઉદ્ધારક વજીરના અવસાનની જૂનાગઢના ગેટમાં નેધ લેવાની દરકાર પણ ન કરી. ૧૨
આવા ઉદ્ધત વર્તન સામે જૂનાગઢમાં રોષ ફેલાયે. આ રોષને શાંત કરવા રે ડોલને છેડે સમય માટે રજા પર ઉતારી એલ. રોબર્ટસનને નેટિ-૪૨ થી ૧૪ નવેમ્બર, ૧૯૧૧ના રોજ એડમિનિસટ્રેટર તરીકે નીમવામાં આવ્યો. ૧૩ એણે જૂનાગઢનું સંચાલન ખૂબ કુનેહથી કર્યું, પરંતુ ૧૯-૩-૧૯૧૩ થી રેલ રજા પરથી પાછા ફરતાં જૂનાગઢનું સુકાન ફરી એના હાથમાં છે પાયું.૧૪
દરમ્યાન ૨૮ જુલાઈ, ૧૯૧૪ ના રોજ બકિંગહામ પેલેસમાંથી ઈંગ્લેન્ડના રાજવીએ યુદ્ધમાં જોડાયાનું કારણ દર્શાવતું જાહેરનામું બહાર પાડશું. આ યુદ્ધમાં એક તરફ મિત્ર દેશ અને બીજી તરફ ધરી રાજ્ય હતાં. વ્યક્તિગત રીતે જનાગઢના ૨ જવી તે જ પ્રાને આ યુદ્ધ સાથે કોઈ સંબંધ ન હતા છતાં પણ અંગ્રેજોની શેષણબાર નીતિના કારણે એણે જૂનાગઢમાં મળેલ તકને પૂરેપૂરો લાભ લઈને જૂનાગઢની તિજોરીને તેમજ પ્રજાની લાચારીને પૂર ઉપયોગ કરવાનું નકકી કર્યું હોય તેમ ઉઘાડી લુંટ
શબ સગીર હતા. રાજનીતા આશાબી બી કે પ્રજાને કોઈ નેના પડકાર કરી શકે એમ ન હતું. ૧૯૧૨ માં જ્યારે નવાએ રાજ કટ માટે એક ડકટરની માગણી રેડલ પાસે કરી ત્યારે આ ખર્ચ ૨ જ્યને પોસાય એમ નથી એમ કહી સગીર નવાબને પુનવિચારણા માટે જણાવેલ (૬-૧૦-૧૯૧૨).* જ્યારે એ જ રેલે યુદ્ધ દરમ્યાન જૂનાગઢની તિજોરી અંગ્રેજ રાજ્યના કલ્યાણ માટે ખુલ્લી મૂકી દીધી.
યુદ્ધની શરૂઆત સાથે જ જૂનાગઢમાં ઈપીરિયલ ઇન્ડિયન રિલીફ ફંડની શરૂઆત કરવામાં આવી તથા નવાબના નામે રૂ. ૨૫ ૦૦૦ નોંધવામાં આવ્યા.૧૭ જૂનાગઢની કર્મચારીઓ વેપારીઓ કોન્ટ્રાકટર પાસેથી લગભગ ૧ લાખ રૂા. જેટલું ઉઘરાણું કરવામાં આવ્યું. સ્થાનિક કર્મચારીઓને પગારની સર ખામણીમાં અગ્રેજ અધિકારીના પગાર ઘણું ઊંચા હતા છતાં પણ દબાણને વશ થઈ બધાએ પોતાની શક્તિ ઉપરાંત પૈસા ફાળામાં નોંધાવવા પડયા. આમ એક તરફથી કર્મચારીઓને પજવ્યા, તે બીજી તરફથી મુંબઈમાં લેડી વિલિ–ડને ઇમ્પરિયલ ઈન્ડિયન વિમેન્સ રિફંડની શરૂઆત કરી. ૧૮ જૂનાગઢમાં મિ. રોલના કન્વીનર પણ નીચે એની શાખા ખોલવામાં આવી તથા અધિકારીઓની પત્નીઓનાં નામે ઉઘરાણું શરૂ થયાં. આ મહિલાનિધિની વિશેષતા એ હતી કે એમાંથી નિયમિત આવક મળે, પરંતુ સૈનિકનાં કપડાં પણ સિવાય. માસિક લવાજમ પણ ઉઘરાવવામાં આવ્યું.
બીજી તરફ અંગ્રેજોએ વોરન્ટ શરૂ કર્યા હતાં તેનું વ્યાજ પ% ઇન્કમટેકસ ફી રાખવામાં આવેલ. દેશી રાજ્યોના નાના કર્મચારીઓ આ વૈરબેન્ડમાં તાત્કાલિક પૈસા રોકી શકે એમ ન હતું તેથી એમને છ મહિનાને એડવાન્સ પગાર આપી અને દસ હતું એ વાળવાની યોજના જાહેર કરેલ.૧૯ બીજી તરફથી

Page #124

પથિક રજતજયંતી અ’ક]
આકટોબર-નવેમ્બર/૮૫
[૧૯૩
સગીર નવાબની માતા
બીબી
પાસે જ હજાર રૂા. નાં સર્ટિફિકેટ લેવડાવવામાં આવ્યાં, પર ંતુ બ્રિટિશ તિજોરીને લાભ થાય એ માટે આ સર્ટિ. ની વિશેષતા એ હતી કે વગર વ્યાજે બૅન્ડ લેવાયેલ (૧૬ જુન, ૧૯૧૬), ૨૦
અંગ્રેજોને વિષય નકમાં દેખાત! ન હતા. યુદ્ધખ અને યુદ્ધસામગ્રીની તીવ્ર અછત પ્રવર્તતી હતી. જર્મન લશ્કરના ધસમસતા પ્રવાહને રો! માટે યુદ્ધસાધીા વધારવાં જરૂરી હતાં. આ માટે દેશી રાજ્યોનાં સાધના-તિજોરી પર અંગ્રેજ સરકારની નજર ફરતી હતી. જ્યાંથી તક મળે ત્યાંથી સાધને પડાવવામાં આવતાં હતાં. જૂનાગઢથી તિજોરીમાં ૫૦ લાખ રૂ. ઉપર થાપા હંમેશાં રહેતી હતી, જેની નોંધ વોટસને લીધી છે.૨૧ સગીર નવાસ મહેાાત ખાન ૫! દાણ કરી૧ લાખ રૂ. થી વધુ કિંમતનાં એમનાં ત્રણ શસ્ત્રસજ્જ વિમાન પડાવી લેવ!માં આવ્યાં. આતથા પશુ સ ́તેષ ન થતાં દર વર્ષે જૂનાગઢ રાજ્ય પાસેથી વાર્ષિક પ લ ખ શ વોરફડમાં લેવાનું શરૂ કરવામાં આવ્યું, આમ ઍડમિનિસ્ટ્રેશને યુદ્ધ દરમ્યાન જૂનાગઢની તિજોરી અને પ્રશ્નના પૂર્વપૂરા લાભ લીધા.
૨૩
યુદ્ધ
૩૧ માર્ચ, ૧૯૨૦ ના રોજ મહેબતખાન પુખ્ત થતાં એમને બહાઉદ્દીન કોલેજના મધ્યસ્થ ખંડમાં એક મોટા સમારભ ભરી પેલિટિકલ એજન્ટ વાઈસરોયના ખરતે આપ્યા (સવારે ૯ વાગ્યે).૨૪ દરમ્યાન જૂનાગઢ અંગ્રેજ સરકારને પુષ્કળ મદદ કરેલ તેના બદલામાં વસેલ્સની સધિથી જર્મની પાસેથી યુદ્ધદંડ પેટે જે આવક ઈંગ્લૅન્ડને થઈ તેમાંથી એક પણ વસ્તુ કે પૈસા ભારતને કે દેશી રાજ્યોને ન મળાં, પરંતુ આ મદદના બદલામાં જૂનાગઢને એ તાપની વધુ સલામી મળી,
મહેબતખાનજીના રાજયાભિષેક સમયે પોલિટિકલ એજન્ટ મેકેનીએ ભાળ્યુ કર્યું. તેમાં રૅન્ડાલન પ્રશંસા કરી તથા જૂનાગઢને એનાથી જે લાભ થતા તેની વિતે ચર્ચા કરી.રાજ્યની તિજોરીમાં ૧ કરોડ ૬૨ લાખની પુરાંત નવાબને સેપવામાં આવી,૨૫રૅન્હેં લે જૂનાગઢની જૂની ભાગબટાઈની પ્રથા ખુંધ કરી વિઘોટીપ્રથા શરૂ કરેલ તેથી રાજ્યની તિજોરીમાં નાણાં આવ્યાં, પરંતુ અનાજના સમૃદ્ધ કોઠાર ખાલી હતા. આમ જૂનાગઢને એડમિનિસ્ટ્રેશનને કહ્યુ કાલ ૩૧ માર્ચ, ૧૯૨૦ થી પૂરા થયા ત્યાંસુધી જૂનાગઢની તિજોરીમાંથી મેટા પગાર લઈ યુદ્ધને ભાર જૂનાગઢની પ્રજા પર મૂકો, આમ છતાં એ જૂનાગઢના હિતેચ્છુ હતા તથા અતિપ્રામાણિક હતા એવી જ આભા ઊભી કરેલ એની કહેવાતી પ્રામાણિકતા પર પ્રકાશ પાડતા એક પત્ર મહમદભાઈ દીવાન થયા ત્યારે મુંબઈથી તા. ૭-૮-૨૫ નારાજ હાજીએ લખેલ તેમાં જણાવેલ કે ધારામાં આવેલ વજીર મહાઉદ્દીનભાઈને બગલે રૂા. ૧૫૦૦૦ માં વહેંચવામાં આવેલ, પરંતુ એની કિંમત ૩૦ હુન્નર ગણાય,૨૬ આવા અનેક ભંગલા સાવ સસ્તામાં વેચાયા, (લગભગ ૨૦૦ થી વધુ મકાન વેચાયાં.)
જૂનાગઢનાં નવાબનાં ઘણાં મકાન વેચવામાં આવેલ. ૨૭ નવાબનું ઝવેરાત પણ વેચી નાખવામાં આવે.૨૮ આ અતે સસ્તી કિંમતે વેચાયેલ મકાનામાં શાસકના કેટલા ભાગ ગણવા ?
પાટીપ
૧. કલ વૉટસન, સ્ટેટિસ્ટિકલ એકાઉન્ટ્સ ઑફ જૂનાગઢ, પ્રથમ આવૃત્તિ, ૧૮૮૦, પૃષ્ઠ ૨૬ ૨. રાજ્યપ્રકાશન—ભાખી લસ ઑફ જૂનાગઢ'-પ્રથમ આવૃત્તિ, ૧૯૦૩, પૃષ્ઠ. ૧૪૫-૧૪૬
૩. દી. ૬. જી. ૧૮૪૨, ૧૫ ઑગસ્ટ, ૧૯૧૮ (Extra Ordinary), “સ્તૂરલ અમલ” ~ રાજ્ય પ્રકાશિત ગૅઝેટ, જૂનાગઢ
૪. જ. પુ. જોશીપુરા, “પુરુષોત્તમરાય ઝાલાનું જીવનચરિત્ર', ભાગ-૨, પ્રથમ આવૃત્તિ-૧૯૫૩, બજ્રરંગ પ્રેસ, જૂનાગઢ

Page #125

પથિક-રજતજય‘તી અંક
આકરબર-નવેમ્બર/૮૫
૫. દી... ૬૦૦ Extra Ordinary, દસ્તૂરલ અમલ, ૨૨ જાન્યુ., ૧૯૧૧
૬. નોટિફિકેશન-૧/૧૯૧૧. Extra Ordinary, ૨૩ જાન્યુ, ૧૯૧૧
૭. નોટિફિકેશન-૪/૧૧. Extra Ordinary, ૧૮ ફેબ્રુ., ૧૯૧૧
૮. નેટિર્ફિકેશન-૧૬-૧૭/૧૧. દસ્તૂરલ અમલ. ૩ માર્ચ, ૧૯૧૧
૯. શ. હું, દેસાઈ, જૂનાગઢ અને ગિરનાર, પ્રથમ આવૃત્તિ-૧૯૭૫, પ્રકા, સેરઠ સશેધન સભા, જૂનાગઢ,
;܂
પૃ. ૨૧૦૨૧૧
૧૦. વજીર બહાઉદ્દીનભાઈનું દફતર-ફાઈલ નં. ૧,
૧૧.
..
૧૨. દરસ્કૂલ અમલ, ૯ મે, ૧૯૧૬, Extra Ordinary
૧૭. ટિકેશન-૪૨/૧૧, ૧૬ નવે. ૧૯૧૧. Extra Ordinary ગેઝેટ ૧૪. ને:ટિર્ફિકેશન-૬. ૨૦ માર્ચ, ૧૯૧૩ Extra Ordinary
૧૫. *બર નથી. ૬ આગસ્ટ ૧૯૫૪ ‘ દસ્તૂરલ અમલ’’ ૧૬. દીવાન ઑફિસ, રાજકુટુંબનું દફ્તર-ફાઈલ ૧૮ D/0/P 6-10-12 ૧૭. નેટિફિકેશન-૩૧/૧૫, ૨૦ ઓગસ્ટ, ૧૯૧૧ દસ્તુરલ, Ex. ૧૮. નેટિકેશન-૩૩/૧૪, ૮ સપ્ટે. ૧૯૧૪ ૬સ્તૂરલ.” Ex.
૧૯. ટિટિશન-૧૨ ૧૬, એપ્રિલ, ૧૯૧૬, “દસ્તૂરલ અમલ’
33
૧૫ ૧૨. (A)
૨૦. દી. ઍ. રાજકુટુંબલનું દફ્તર-ફાઇલ, ન. ૧૮
૨૧. વોટસન, સ્ટેટિસ્ટિકલ એકા. એફ. જૂનાગઢ, પ્રથમ આવૃત્તિ, ૧૮૮૦, પૃ. ૫૪
૨૨. નેટિફિકેશન-૩૩ ૯ નવું., ૧૯૧૫. દસ્તૂરલ (તારની નકલ છે.)
૨૩. અઁ. ઍ. ની ૯૯૯/૭૩, ૧૭ માર્ચ, ૧૯૧૭ Ex. દસ્તૂરલ અમલ
૨૪. ૩૧ એપ્રિલ-૧૯૨૦, દસ્તૂરલ અમલમાં રિપોટ
૨૫.૩૧ એપ્રિલ, ૧૯૨૦ ના દસ્તૂરલ અમલને રિપોર્ટ
૨૬. દીવાન દફ્તર. રાજકુટુંબના દફતરમાંથી નીકળેલ છૂટા પત્ર
૨૭. નં. ૬૫-૩૦ મે, ૧૯૧૧ તથા ૨૮ જૂન, ૧૯૧૧નાં દરસૂલ અમલ
૨૮. તે:ટિફિકેશન-ન., ૧૯, ૨૫ જુલાઈ, ૧૯૧૪, દસ્તૂરલ અમલ
ડે. આટ્સ કૉલેજ, ગાંડળ-૩૬૦ ૩૧૧
મહારાષ્ટ્ર, દક્ષિણ ભારત અને સૌરાષ્ટ્ર માટે રાજિદ્દી નિમિત સેવા
શ્રી માતંગી ટ્રાન્સપેા કુાં.
[ ૧૨૪
ટ્રાન્સપોટ કાન્ટ્રાકટર, કમિશન એજન્ટ અને ટ્રક-એનર
૧૨, સુપ્રભાત ઇન્ડસ્ટ્રિયલ એસ્ટેટ, 'સીધર મિલ સામે, દરિયાપુર દરવાા બહાર, અમદાવાદ શાખાઓ : મુબઈ, વાપી, અંકલેશ્વર, વડાદરા, બાજવા, નારાલ, વટવા, એઢવ સુરેદ્રનગર, રાજકાટ, જામનગર

Page #126

ભાવનગર રાજ્યની કલ્યાણલક્ષી આર્થિક નીતિ ઈ. સ. ૧૮૯૬–૧૯૧૯
ડો. પી. જી. કેરાટ
૧, પ્રાકથન :
ગેહિલવાડમાં આવેલું ભાવનગરનું ગોહિલ રાજય કાઠિયાવાડ પ્રાંતના પ્રથમ વર્ગનાં રાજ્યમાં ત્રીજા નંબરનું સ્થાન ધરાવતું હતું. ભાવનગર રાજ્ય ખ ભાતને મથાળે ને એની પશ્ચિમ બાજુ પર કાઠિયાવાડ દીપક૫માં ૨૪ ૧૮' અને ૨ ૨ ૧૮' ઉત્તર અક્ષાંશ તેમજ ૭૫ ૧૫ અને ૭૨ ૧૮ પૂર્વ રેખાંશ વચ્ચે આવેલું હતું. ર,૯૬૧ ચો.મી. વિસ્તાર ધરાવના ભાવનગર રાજ્યમાં કુલ ૭૧ ગામડાં હતાં. ૩ ભાવસિંહજી 1 લા(ઈ. સ. ૧૭૦૩–૧૭૬૪)એ ઈ. સ. ૧૦૨૭ માં૪ ભાવનગર ખાતે રાજધાની સ્થાપ્યા બાદ ૧૮ મી સદીના સમય-ફલક દરમ્યાન બેરાજજી ૨ જ (ઈ. સ. ૧૭૬ ૪૧૭છરા અને ઠાકોર વખતસિંહજી(ઈ. સ. ૧૭૭૨–૧૮૧૬)એ શાસન કર્યું. ઠાકોર વખતસિંહજી ઉં આતાભાઈને સમય સૌરાષ્ટ્રના મથયુગ(Medicvalism)ને છેલે અવશેષ હતા.૫ ઈ. સ. ૧૯૨૦ માં બ્રિટિશ ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કપની સરકારને પેશવા અને ગાયકવાડ સરકારના હકક મળતાં બ્રિટિશ હકૂમતની સૌરાષ્ટ્રમાં વિધિવત સ્થાપના થયા બાદ સૌરાષ્ટ્રના રૂપરંગ બદલવા મંડ્યાં. સૌરાષ્ટ્રમાં રાજકીય સ્થિરતા સ્થપાતાં એક નવા યુગને પ્રારંભ થયો. પરિણામે આ યુગમાં રસોરાષ્ટ્રમાં મહદ્ અંશે શાંતિ સલામતી અને સ્થિરતા જળવાઈ રહ્યાં, જેનો ભાવનગર રાજયે પૂરેપૂરો લાભ ઉઠાવ્યો હતો.
૧૯મી સદીના અંતિમ વર્ષોમાં મહારાજા ભાવસિંહજી ૨ જા (ઈ. સ. ૧૯૧૯) ભાવનગરની ગાદીએ આવ્યા. એમના ૨૩ વર્ષના શાસનકાલ દરમ્યાન (1) છપ્પનિયા દુકાળ (વિ. સં. ૧૯૫૬ : સ. ૧૯૦૦), (૨) લેગને રોગચાળ (ઈ. સ. ૧૯૦૩) અને (૩) પ્રથમ મહાયુદ્ધ (ઈ. સ. ૧૯૧૪ થી ૧૯૧૮) આ ત્રણ અત્યંત મહત્વપૂર્ણ ઘટના હતી, જેણે ૨૦ મી સદીના પ્રારંભિક દાયકાઓમાં ભાવનગર રાજ્યનાં આર્થિક વિકાસ અને પરિવર્તનમાં અગત્યની ભૂમિકા ભજવી હતી, એટલું જ નહિ, બકે પ્રજાના આર્થિક જીવન પર વ્યાપક અસર પાડી હતી. આમ છતાં ભાવસિંજી ૨ જા ના શાસનકાળ દરમ્યાન કલ્યાણલક્ષી આર્થિક નીતિના અમલને પરિણામે ભાવનગર શહેર અને રાજયને નેંધપાત્ર વિકાસ થયો, ભાવનગર શહેર અને રાજ શહેરીકરણ અને આધુનિકરણ તરફ હરણફાળ ભરી રહ્યાં હતાં. એક રીતે જોઈએ તે મહારાજા ભાવસિંહજી ર જાના સમયમાં જ ભાવનગર “આદર્શ રાજ્ય બન્યું હતું. ૨, કલ્યાણલક્ષી આર્થિક નીતિનાં કેટલાંક પાસાં : ૨.૧ : આર્થિક સમિતિની નિયુક્તિઃ
મહારાજા ભાવસિંહજી ર જાને હવે પ્રજાનાં ઉન્નતિ અને ડિત વસેલાં હતાં. એમણે પ્રજને વધુ સુખી જાને સમૃદ્ધ બનાવવા તેમજ ભાવનગર રાજ્યની આર્થિક પ્રગતિમાં વધારો થાય તેવા હેતુસર ભાવનગર રાજ્યની (1) આર્થિક, (૨) ઔદ્યોગિક અને (૩) ખેતીવાડીની સ્થિતિ સંબંધી સર્વાગી તપાસ અને અભ્યાસ કરી એના ઉપર અહેવાલ રજૂ કરવા માટે એક સમિતિની નિયુક્તિ કરી, જેણે રાજ્યના મહાલે ટપાઓ અને ગામ જેવા પ્રાદેશિક વહીવટી એકમાંથી વહીવટદાર, મદદનીશ વહીવટદાર, થાણદાર અને મુખી જેવા અધિકારીઓ પાસેથી જેતે વહીવટી એકમોની આર્થિક ઔદ્યોગિક તે વિશ્વવિઘાલય અનુદાન આયોગની સહાયથી ઇતિહાસ ભવન, સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટી-રાજકેટના ઉપામે આ તા ૫-૨૯ નવેમ્બર, ૧૯૮૩ દરમ્યાન યોજાયેલ સેમિનારમાં વાંચવામાં આવેલ સંશોધનલેખનું

Page #127

ઓકટોબર-નવેમ્બર/૮૫ [પથિક-રજતજયંતી અંક અને ખેતીવાડી સંબંધી સ્થિતિ અંગેના જવાબરૂપે અહેવાલે માયા. આ પછી સમિતિએ એ સંકલિત કરી ગ્રંથસ્વરૂપે પ્રગટ કર્યા, જેના પરથી આખરી અહેવાલ પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવ્યું. ૨.૨ : ખેડૂતોની સ્થિતિ સુધારવા થયેલા પ્રયાસ:
૨૦ મી સદીના પ્રારંભિક બે દાયકા દરમ્યાન ભાવનગર રાજ્ય ખેડૂતોની સ્થિતિ અને ખેતવાડી સુધારવા માટે નીચે મુજબના પ્રયાસ કર્યા : ૨૨.૧ : ભાવનગર રેલવે અને બંદરની આવક દ્વારા રાજય આવક વધતાં મહારાજા ભાવસિંહ ર જા એ દુકાળના સમયમાં ખેડૂતો અને એમના માલ-ર દુઃખી ન થાય એ માટે રૂા. ૨૦,૦૦,૦૦૦ની રકમ અલગ કાઢીને એનું ખેત સંકટ નિવારણ ફંડ ઊભું કર્યું. ૨ ૨.૨ : નબળાં અને દુકાળના વર્ષોમાં વિટીની રકમ ખેડૂતોની સ્થિતિ અને શક્તિ મુજબ લેવા અને બાકીની રકમ રાજ્યની લેણી રકમ તરીકે ખેચવા માટે ઠરાવ કરવામાં આવ્યા. પરિણામે સંવત ૧૯૫૬ના દુકાળ પહેલાં ભાવનગર રાજયની મહેસૂલી આવક. ૩૫,૦૦,૦૦૦ હતી તે ધટીને દુકાળ પછીનાં સંવત ૧૯૫૭ અને ૧૯૫૮નાં વર્ષોમાં અનુક્રમે રૂા. ૩૧,૪૮,૧૬ અને રૂા. ૩૦,૯૨,૯૧૮૧ ની થઈ.
૨.૨,૩ : ભાવનગર રાજ્યમાં છેક ૧૯ મી સદીના અંતિમ વર્ષો સુધી રાજ્યની મહેસુલી રકમ ભર્યા પછી જ ખળાં ઉપાડવા દેવાની પ્રથા હતી તે હવે રદ કરવામાં આવી. હવે ખેડૂતને મહેસુલ ભરવ ની રકમને બે હપ્તા ઠરાવી આ રકમ ભરવાના જામિન લઈ ખેડૂત પિતાની ઊપજ સારા ભાવે વેચી શક એવા હુકમ કરવામાં આવ્યા,
૨૨.૪ : નબળાં વર્ષોમાં ખેડૂત ઉપર થયેલ હુકમનામાની બજવણી મોકુફ રાખવાના ઠરાવ કરી ખેડૂતોને નાણાકીય રાહત આપવાનું શરૂ કરવામાં આવ્યું. ૨.૨૫ઃ ખેતી સુધારણા માટે ધેળા ગામે એક “
મિડલ ફાર્મ શરૂ કરી સુધરેલી રીત ખેતીના અખતરા ખેડૂત સમક્ષ કરી બતાવવામાં આવ્યા. ૨.૩ : સિંચાઈ યોજનાને પ્રારંભ :
સિહેર નજીક રામઘરી નામનું તળાવ રૂ. દોઢલાખના ખર્ચે તૈયાર કરવામાં આવ્યું. આ તળાવનું પાણી ખેતી માટે આસપાસનાં ગામડાઓને પૂરું પાડવાની વ્યવસ્થા ઊભી કરવામાં આવી ઉપરાંત ભીમડાદ પાસેનું તળાવ બાંધી નહેર વાટે ખેતીને પાણી પૂરું પાડવાની યોજના કરવામાં આવી. આમ ભાવનગર સજ્યમાં “ગેશન વિકસીને પ્રારંભ થયે.
રાજ્યમાં ર૦,૦૦૦માંથી ૧૨,૪૦૯ પાકા બંધાયેલા કૂવાને પરિણામે મહારાજા ભાવસિંહજી ૨ જા. ના સમયમાં રાજયની કુલ ૨,૦૦,૦૦૦ વીઘા જમીન સિંચાઈ નીચે આવરી લેવામાં આવી.૧૧ ૨૪ બેન્કિંગ-પ્રથાને પ્રારંભ
મહારાજા ભાવસિંહજી ૨ જા ગાદીએ આવ્યા ત્યારે રાજ્ય ઉપર રૂા. ૨૦ લાખનું કરજ હતું અને ઈ. સ. ૧૯૦૦ માં છપનયો દુકાળ પડતાં બીજા રૂા. ૩૦ લાખની જરૂર ભી થઈ. આ ઉપરાંત ભાવનગર રાજ્ય તેલવે તથા ભાવનગરના બંદરોની જાળવણુ તેમજ રાજ્યના અન્ય વિકાસકાર્ય કરવા એઓ હંમેશાં પ્રયત્નશીલ રહેતા. આ સંજોગોમાં રાજયની આર્થિક સધ્ધરતા વધારવા નાણાંની ખાસ જરૂર હતી. તા. ૧ એપ્રિલ, ૧૯૦૨ ના રોજ ભાવનગર દરબાર સેવિંગ્સ બેન્ક શરૂ કરવામાં અવી, જેમાં રોકવામાં આવનાર મૂડી ઉપર વાર્ષિક રૂ. ૩૩ ટકા વ્યાજ નક્કી કરવામાં આવ્યું. આ

Page #128

પથિક રજતજયંતી અંક] કટોબરનવેમ્બર ૫
[૧૨૭ બેન્કમાં લેકે પિતાનાં નાણાં રોકવા લાગ્યા અને ક્રમે ક્રમે બેન્કમાં જમા થતી થાપણ વધતી ગઈ. નાણુની છૂટ થતાં રાજ્ય અને ઉપયોગ કલ્યાણલક્ષી વિકાસકાર્યો પાછળ કર્યો. ૨,૫ : પ્લેગને ઉપદ્રવ અને ભાવનગર રાજ્ય :
ભાવનગર રાજ્યની કલ્યાણલક્ષી સમાજની કપની તબીબી સહાય અને જાહેર આરોગ્યના ક્ષેત્રે કેટલી સ્પષ્ટ હતી એને ખ્યાલ આ સદીના પ્રારંભકાલે જ્યારે સમગ્ર રાજ્યમાં લેગને વ્યાપક ઉપદ્રવ ફાટી નીકળ્યો ત્યારે થાય છે. તેમને આ રોગ એગસ્ટ, ૧૯૦૩ માં તળાજામાં સૌ-પ્રથમ દેખાયા બાદ નવેમ્બર સુધીના ચાર માસમાં સમગ્ર ભાવનગર રાજ્યના પ્રદેશોમાં ફેલાઈ ગયો. પ્રજા અને રાજ્યને પુનઃ આથિક ક્ષેત્રે મેટા પાયા પર ખુવારી પહેરવી પડી, એટલું જ નહિ, સમગ્ર રાજયમાં વ્યાપક પાયા પર જાનહાનિ થઈ, જે તીચેના કાઠા દ્વારા આપવામાં આવેલા આંકડા પરથી જોઈ શકાય છે : કમ પ્રાદેશિક વિસ્તાર હેગના હુમલાનો ભોગ બનેલ લેકે લેમમાં મૃત્યુ પામેલા લેકે ૧ ભાવનગર ૩,૭૯૩
,૨૧૧ સિહોર ઉમરાળા તળાજ ધોળા
વરતેજ
કુંડલા
બુધેલ
રાજુલા ગઢડા
૧૭૯
૧૦ 11
બેટદ
૨૫૨ ૨૧૯ ૧૩૫
૨૨૧ ૧૪૪
મહુવા જેસર
૭૮
૪,૨૨૦ ભાવનગર રાજ્ય સામે એક ગંભીર પડકાર હતા, કારણ કે પ્લેગના આ ઉપદ્રવમાં ભાવનગર શહેરની ૩રર૧ સહિત સમય રાજ્યમાં કુલ ૪,૨૨૦ ૦ક્તિઓનાં મૃત્યુ થયાં. રાજયે તબીબી સહાય અને જાહેર આરોગ્યના ક્ષેત્રે તકેદારીનાં નીચે મુજબનાં વ્યાપક અને સમયસરનાં પગલાં જે હાથ ધર્યા ન હેત તે કદાચ આ સંખ્યા આનાથી પણ વધારે હેત : (૧) ભાવનગર શહેરમાં અને મહાલનાં મુખ્ય શહેરોમાં કામચલાઉ ધોરણે દવાખાના બોલવામાં આવ્યાં, (૨) વ્યાપક પાયા પરનાં સામૂહિક સ્થળાંતર કરાવવામાં રાજને મદદ કરી. (૩) રાજ્યના અધિકારીઓની સીધી દેખરેખ નીચે પ્રત્યેક ઘર દવાના છટકાવ દ્વારા સંપૂર્ણ રીતે ચેપી
જંતુઓથી મુક્ત કરવામાં આવ્યું. (૪) રાજ્યના મુખ્ય મેડિકલ ઑફિસરની વ્યક્તિગત દેખરેખ નીચે ઓપરેશનની કામગીરી હાથ ધરવામાં
આવી. ટૂંકમાં, રાજ્યનો કઈ પણ ના એકમ આવા અણધાર્યા આપત્તિના સમયે કેવાં અને કયા પ્રકારનાં

Page #129

- ૧૨૮]
કબર-નવેમ્બર [ પથિક રજતજયંતી એક જલદ તેમજ અસરકારક પગલાં લઈ શકે એને સ્પષ્ટ ખ્યાલ ભાવનગર રાજયમાં પ્લેગના ઉપદ્રવ વખતે જે પગલાં લેવામાં આવ્યા તેના પરથી મળી રહે છે. ૨.૬ : ભાવનગર રાજ્ય બોન્ડ યોજના :
ભાવસિંહજી ૨ જાએ ૨૪ ઓકટોબર, ૧૯૦૪ ના રોજ “ભાવનગર રાજ્ય બન્ડ એકટ' (સંવત ૧૯૬૧નો ધારો ૧ ) પસાર કરી ધાર્ષિક ૫ ટકાના વ્યાજે રૂા. ૧૫ લાખનાં બોન્ડની જાહેરાત કરી. ૧૫ આમ ભાવસિંહજી ૨ જાના સમયમાં ભાવનગર રાજ્ય અન્ય કોઈ દેશી રાજ્ય નહિ કરેલું તેવું ફતેહમંદ સાહસ કરી સરકારી ગેરન્ટી વગર પ્રેમિસરી લેનના ધોરણે ભાવનગર રાજ્ય ન યોજના” અમલમાં મૂકી.૧૧ ૨.૭ : દુકાળ રાહતનાં કાર્ય :
છપનિયા દુકાળ સાથે ઈમૂની ૧૯ મી સદીએ વિદાય લીધી. સંવત ૧૯૫૬ (ઈ. સ. ૧૯૦૦)માં પડેલ “છપનિયો દુકાળ ભારતના ઘણાબધા પ્રદેશમાં પડયો હતો. સ્વ, રમેશચંદ્ર દશે આ દુકાળની ભયાનક સ્થિતિ નિહાળીને એ સમયના હિંદના વાઈસરોય લોર્ડ કર્ઝન(ઈ. સ. ૧૮૯૯ થી ૧૯૦૫)ને લખ્યું હતું કે “એક ત્રીસ વર્ષના અંગ્રેજોના રાજ્યવહીવટ દરમ્યાન બાવીસ દુકાળ બ્રિટિશ હિંદના પ્રદેશમાં પડેલા નોંધાયેલા છે અને આ સૈાને છેલ્લે છપ્પનિયો દુકાળ દેશમાં ચોતરફ પ્રસરે. છે, એટલું જ નહિ, પણ એ સખ્તમાં સખ્ત છે.”૧૭ ભાવનગર રાજ્યના પ્રદેશ ઉપર પણ એના વરવા ઓળા ઊતરી આવ્યા. રાધે સમયસર ચેતીને દુકાળ રાહત કાર્યો દ્વારા પ્રજાકલ્યાણનાં નાએ મુજબનાં અનેકવિધ પગલાં લીધાં : ૨.૭.૧ : દુકાળની ભયંકર આફતને સામને કરવા માટે મહારાજા ભાવસિંહજી ૨ જાએ એક વ્યવસ્થિત તંત્ર ગોઠવવા માટે રાજ્યને મદદરૂપ થવા તેમજ ઉપયોગી સલાહ-સુચને કરવા માટે ભાવનગર રાજયના સાચા મિત્ર શ્રી ઈ. એસ. પર્સિવિલ૮ને સલાહકારના રૂપમાં ખાસ બેલાવ્યા. ખુદ મહારાજા ભાવસિંહજી ૨ જા અસરગ્રસ્ત વિસ્તારની મુલાકાત લઈ લે કે વ્યક્તિગત રીતે મળ્યા અને રાહત માટે સ્થળ પર જ જરૂરી હુકમો કર્યા.૧૯ ૨.૭.૨: “મન કેડ'ની ભાવનગર રાજ યતા કરી. સોરાષ્ટ્રભરમાં દેશી રાજયોમાં આ પ્રકારની વ્યવસ્થા કરનાર ભાવનગરનું રાજ્ય સૌ-પ્રથમ હતું. ૨ ૭.૩ : રાહતક ના ભાગરૂપે નીચે મુજબનાં વિવિખ્ય કાર્ય હાથ ધરવામાં આવ્યાં : () ઘેળા જંકશનથી જેસર રસ્તે પેર્ટ આબ્લર્ટ વિકટર સુધીની રેલવે-લાઈન લંબાવવાનું કામ શરૂ
કરવામાં આવ્યું. (૨) રૂ. ૧૧ લાખના ખર્ચે નવા રેડ તવાર કરાવવાની યોજના અમલમાં મૂકવામાં આવી. (૩) રૂ. ૧ લાખના ખર્ચે ૮૫ તળાવ ખોદાવ્યાં કે ડાં કરાવવાનું કામ હાથ ધરવામાં આવ્યું. (૪) ૨૦૦૦ નવા કૂવાઓનું ખોદકામ શરૂ કરવામાં આવ્યું. (૫) રાજ્ય હસ્તક ની તમામ ગેચર જમીન ચરિયાણ જમીન તરીકે ખુજલી મૂકી દેવામાં આવી. (૬) દુકાળનો ભોગ બનેલા લેકે માટે મહાલના દરેક મુખ્ય મથકે ગરીબખાનાં ખોલવામાં આવ્યાં. (૩) બિયારણ અને ઘાસચારા માટે રાજય તરફથી તનાવી આપવામાં આવી, (૮) ખેડૂતને એમના કૂવા 'ડા ઉતારવાના કાર્યમાં પ્રેરી રજકે છાસટિ વગેરે વાવવા ઉરોજન
આપવામાં આવ્યું.
ટૂંકમાં, મહારાજા ભાવસિંહજી ૨ જુએ દુકાળરાહતકાર્યો માટે આશરે રૂા. ૨૭ લાખ વાપર્યા હતા. ૨૧ લોકેએ પિતાના મહારાજ ની આ ઉદારતા અને ત્યાગની ભાવનાને બિરદાવી.૨૨

Page #130

પશ્ચિક-રજતજયંતી અક]
બર-નવેંબર ૮૫
[૧૯ આ ઉપરાંત સંવત ૧૯૬૮ (ઈ. સ. ૧૯૩)માં કાઠિયાવાડ અને ગુજરાતના કેટલાક ભાગોમાં પુનઃ દુષ્કાળ પડયો. આ કાળને ખેડૂતો “ઢેફાંકાળ” કહેતા. આ દુકાળ પ્રસંગે અત્યારની પદ્ધતિની દુકાળ રાહત સમિતિઓ' અને “કેટલ કૅમ્પ” ગામેગામ અસ્તિત્વમાં આવ્યાં. દુકાળરાહત સમિતિઓએ જેટલી રકમ એકઠી કરી તેટલી બીજી રકમ ભાવનગર રાજ્ય, ફંડના હિસાબે જોયા સિવાય, બીજી કોઈ પણ પ્રકારની દખલગીરી ન કરવાનું જાહેર કરી, જે તે સમિતિને આપી. ભાવનગર રાજ્યમાં આ દુકાળરાહત સમિતિઓએ ખૂબ જ પ્રશંસાપાત્ર કામ કર્યું હતું. ૨.૮ : બંદરના અબાધિત અધિકાર અને બંદરી વેપારને વિકાસ
૨૦ મી સદીના પ્રારંભમાં કાઠિયાવાડનાં બંદરે સંબંધી બ્રિટિશ સરકારની રાજનીતિમાં ફેરફાર થયો. લોર્ડ કર્ઝનના સમયમાં સરકારે વીરમગામની લાઈન-દેરી નાખી, ભાવનગરને પણ એમાં ભેળવી દેવામાં આવ્યું, પરંતુ ઈ. સ. ૧૮૬૦ ના કરાર પ્રમાણે ભાવનગર રાજ્ય કસ્ટમ યુનિયનમાં જોડાયેલું હોઈ એની બ્રિટિશ બંદરમાં ગણના થતી હતી, આમ છતાં વિરમગામ લાઈન દોરીમાં ભાવનગરને અપવાદ રાખવામાં આવેલ નહિ, આથી ભાવનગર રાજ્ય વતી મુખ્ય દીવાન સર પ્રભાશંકર પટ્ટણીને ભાવનગર બંદરના હકક અબાધિત રાખવા માટે હિંદમાંની બ્રિટિશ સરક્રારની સામે ઇંગ્લેન્ડમાં હિંદી પ્રધાન સુધી જવું પડયું. ઈ. સ. ૧૯૦૯ માં એ વખતના હિંદી પ્રધાન લોર્ડ મિલીએ ભાવનગર રાજ્યની લડતને વાજબી ઠરાવનારે નિર્ણય જાહેર કરતાં જણાવ્યું કે “ભાવનગરનાં બંદર બ્રિટિશ બંદરોના અધિકાર ભગવે છે એટલે એની સામે લાઈનદોરી પડી શકે નહિ.”
આ પછી બંદરી વેપારમાં કદી ન થયેલે તે સુધારો થયો. આ ઉપરાંત ઈ. સ. ૧૯૧૪ માં પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ ફાટી નીકળતાં કાઠિયાવાડનાં બંદરી રામે પૈકી ભાવનગર રાજ્યને અન્ય દેશી રાજ્યની તુલનાએ ઉપલબ્ધ થયેલ દરિયાકિનારાને વિશિષ્ટ લાભ તથા બ્રિટિશ સરકાર સાથે થયેલ કરાર મુજબ વિશિષ્ટ અધિકાર મળેલા હોવાથી તોથી વિશેષ લાભ થશે, જેનો ખ્યાલ પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ પહેલાં અને પછીના વર્ષોમાં ભાવનગર રાજ્યની આયાત-નિકાસના આંકડા દર્શાવતા નીચેના કોઠા પરથી આવી શકશે : સાલ નિકાસ રૂ.
આયાત રા. ઈ. સ. ૧૯૧૩–૧૪ ૧,૯,૩૪,૨૯૬
૧,૪૯,૪૮,૦૮૩ ઈ. સ. ૧૯૧૮-૧૯ ,૬૬,૨૬,૩૭૧
૨,૦૭,૦૭,૪૫૭ આ ઉપરાંત મુંબઈના બંદરી લાગાઓ અને મજુરી વગેરેની સરખામણીમાં ભાવનગરનાં બંદરોએ લેવાતા લાગા ઓછા અને મજૂરી સસ્તી હોવાથી તથા રાજ્યની પિતાની રેલવેને નૂર અનુકૂળ રીતે ઘટાડેલ હોવાથી ભાવનગર બંદરે ઊતરેલે પરદેશી માલ-સામાન ઉત્તર-ગુજરાત માળવા અને છેક દિલ્હી સુધી જવા લાગ્યો. આનાથી ભાવનગર રાજ્યની કસ્ટમ-આવકમાં ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ થતી ગઈ. ૨.૮ : આર્થિક હેતુસર રાયેલાં જ્ઞાતિનાં સંગઠન
પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધના સમયગાળા દરમ્યાન તેજીનું જે તેફાન શરૂ થયું તેમાં કડિયા દરજી મેચી કંસારા વાળંદ કુંભાર વગેરે કારીગર અને વસવાયા વર્ગ કસદાર થઈ ગયા. આ કેમોએ પોતપોતાની જ્ઞાતિનાં બંધારણ કરી પોતાની મજુરીના ઊંચા દર નીચે ન જવા દેવા સંગઠન કરવાની શરૂઆત કરી, જેમાંથી ભાવનગર રાજ્યમાં આર્થિક હેતુસર રચાયેલાં જ્ઞાતિનાં સંગઠનને ઉદય થયે. કલ્યાણલક્ષી સમાજ અને અર્થવ્યવસ્થાની નીતિને વરેલા ભાવનગર રાજ્યે આ અંગે કોઈ હસ્તક્ષેપ કર્યો નહિ,

Page #131

૧૩૦ ]
[પથિરજતજય'તી 'ક
૨.૧૦ : મીણ બાબતે ઃ
(૧) મહારાજા તખ્તસિંહજીના સમયમાં ઊભા કરવામાં આવેલા વિકટારિયા-પાર્ક નામના સૌરાષ્ટ્રના સૌપ્રથમ અભયારણ્યની નહેાજલાલી મહારાજા ભાવસિંહજી ર ાના સમયમાં મેટા પ્રમાણમાં ફાલી ફૂલી, મા સમયે પાર્કનાં પશુપ`ખીની સૃષ્ટિ અને એનો વનરાજી તેમજ કાંટ સૌથી ઊંચા દરનની બની રહી હતી.૨૫ આ ઉપરાંત સિહેારની કાંટમાંથી લાકડાં કાપવાની મનાઈ ફરમાવવામાં આવી તેમજ નવાં વૃક્ષ ઉછેરાવી આ કાંટને વધારે ઘાટી બનાવવામાં આવી. આજથી આશરે પાણી સદી પહેલાં શરૂ કરવામાં આવેલા આ પ્રકારના આયોજન પાછળ મહારાજા ભાવસિંહજી ૨ જાની ઊંડી સમજ અને સૂઝ માટે તથા સામાન્ય પ્રશ્નને સુખી કરવાના તેમજ રાજ્યની આબાદી વધારવા માટેના એમના પ્રયાસ માન ઉપજે તેવા છે.
આફરેબર-નવેમ્બર
(ર) વીસમી સદીના પ્રારંભે ઈ. સ. ૧૯૦૩ માં મહારાજા ભાવસિંહજી ૨ ન્ત ભાવનગરમાં પહેલવહેલી મેટરકાર લાવ્યા.
(૩) મામેફાન અને ફાર્મેથ્રામ પણ પ્રથમ રાજ્યનાં મેટાં શહેરામાં અને ત્યાર પછી ગામડાંઓમાં દાખલ થયાં.
(૪) મહારાજા ભાવસિંહજી ર ાએ રાજયની આમદાનીના ભાગે દારૂને ઈજારા આપવે બંધ કર્યો અને દારૂની આયાત તથા વપરાશ ક્રમશઃ ઘટાડવા માટેની નીતિના જાન્યુઆરી, ૧૯૧૯ થી પ્રારંભ કર્યો.
(૫) પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ દરમ્યાન મુંબઈ ર ંગૂન અને આફ્રિકામાં ગયેલા વેપારીએ પુષ્કળ ધન પેદા કરી પોતાના વતનમાં પાછા આવ્યા. રાજ્યનાં પ્રાત્સાહન અને પ્રેરણાથી એમને સારાં માને બંધાવ્યાં તથા નિશાળા પુસ્તકાલયા દવાખાનાં ધર્મશાળા અને જળાશયો બનાવવા જેવાં લેકાપયેગી કાર્ય કરવા પાછળ પેાતાનાં નાણાં વાપર્યાં, જેણે સામાન્ય જનજીવનને સુવિધાઓ પૂરી પાડી, એટલું જ નહિ, અર્ક જનજીવન વધારે સમૃદ્ધ બન્યું. ભાવનગર રાજ્યે પણ આ અંગે જરૂરી સુવિધા કરી આપી હતી.
૩. નિષ્ક :
સમગ્ર ચર્ચાના નિષ્કર્ષ કાઢતાં કહી શકાય કે મહારાજા ભાવસિંહજી ૨ (ઈ. સ. ૧૮૯૫ થી ૧૯૧૯)ના આશરે ૨૩ વર્ષના શાસનકાલ દરમ્યાન રાજ્યની આર્થિક વ્યવસ્થાને છિન્ન-ભિન્ન કરતા કેટલાક દુકાળા, નબળાં વર્ષો અને જીવલેણ પ્લેગ જેવા રોગચાળા આવ્યા, છતાં રાજ્યે પૂરી મક્કમતાથી એના સામના કર્યાં હતા. આ ઉપરાંત રાજયમાં એક દર શાંતિ સલામતી અને સ્થિરતા જળવાઇ રહી હતી. પરિણામે આ ૨૩ વર્ષના શાસનકાલ દરમ્યાન ભાવસિંહજી ૨ જાએ મુખ્ય દીવાન સર પ્રભાશંકર પટ્ટણીના સાથ-સહકારથી કલ્યાણલક્ષી આર્થિક નીતિ અપનાવીને તેમજ રચનાત્મક સુધારા કરીને, ભાવનગર રાજ્યના આર્થિક માળખાને સુવ્યવસ્થિત અને સંગીન કક્ષાએ મૂકીને આર્થિક વિકાસ અને પરિવર્તીની આગેકૂચ ચાલુ રાખી હતી.
મહારાજા ભાર્વસહછ રજાના સમયની આર્થિક નતિથી ૨૦ મી સદીના પ્રથમ બે દાયકા દરમ્યાન ભાવનગર રાજ્યની આર્થિક આમદાનીમાં ક્રમશઃ વધારો થતાં આર્થિક દૃષ્ટિએ સપન્નતા તથા વૃદ્ધિ થથાનું સ્પષ્ટ જણાય છે. આમ થતાં રાજ્ય પરનું કરજ હતું તે પણ ભરપાઈ થઈ ગયું, એટલું જ નહિ, પરંતુ મહારા ભાવસિંહજી ૨ ાનાં અંતિમ વર્ષોમાં રાજ્યની તિજોરીમાં સારી એવી મૂડી જમા થઈ

Page #132

પશ્ચિક-રજતજયંતી અ’ક]
આકટોબર-નવેમ્બર/૮૫
[૧૧
શકી હતી. પરિણામે હવે કાઠિયાવાડી રાજ્યામાં ભાવનગરનું રાજય એક નમૂનેદાર અને પ્રથમ પક્તિનું રાજય ગણાવા લાગ્યું,૨૬ ટ્રકમાં
He was
"His career began with a depleted treasury and successive lean years. thus obliged to incur heavy debts for administrative purpose. Thereby the exercise of wise economy he succeeded in clearing off without resorting to fresh sources of revenue and left to his son a flourishing state"
પાદટીપ
૧. પડયા, કાળિદાસ દેવશ'કર : ગુજરાત રાજસ્થાન અથવા ગુજરાતનાં દેશી રાજ્યો (અમદાવાદ૧૮૮૪), પૃ ૩૪૮
2. Report on the Administration of the Bhavnagar State for the Year 1905-03, p 1 3. The Ruling Princes, Chiefs and Leading Porsonages in tn Western India States Agency (Second Edition-New Delhi-1935), p. 115
૪. નર્મદાશંકર લવંશકર, કાઠિયાવાડ સ સંગ્રડુ (અનુવાદ), પૃ. ૫૧૬
પૂ. મહેતા, ગે!રધનદાસ નાગરદસ : સૌરાષ્ટ્ર ઈતિહાસ દર્શીન, (પાલિતાણુા : ૧૯૩૭), પૃ. ૧ ભાવનગર સમાચાર, નવેમ્બર ૧૯૭૦ (પુસ્તક ૩૧ મું, અંક ૪૩ થી ૪૫), પૃ. ૧૪૭
{.
છ, સંયુક્ત કારભાર(ઈ. સ. ૧૮૭૬ થી ૧૮૭૮)ના સમયમાં જમીનમહેમૂલપદ્ધતિમાં ફેરફાર કરી 'ખાતાબંધી' કે વિઘેટી'નું ધારણુ દાખલ કરવામાં આવ્યું હતું.
Turkhad, M. A : Village Accounts, p. 7
8. Aitchison, C. U. : A collection of Treatics, Engagement and Sunnads Relating to the Province of Katbiawar, Vol. VI, p. 197
9. Report on the Administration of the Bhavnagar State, for the Year 1902–1903, 10. Ibid. 11. Idid, p 32
P. 34
૧૨. ભાવનગર સમાચાર, ૨૮ અઁકટાક્ષર, ૧૯૬૭ (પુસ્તક, ૨૬ મું, અંક ૩૯-૪૩), પૃ. ૨૧ ૧૩. આ બૅન્ક પ્રારંભમાં ભાવસિંહજી સર્વિંગ્ઝ બૅન્ક' એ નામથી લેામાં પ્રચલિત થઈ હતી.
14. Report on the Administration of the Bhavnager State, for the Year 1903-1904, (Summary), p. IV
15. Report on the Administration of the Bhavnagar State, for the Year 1904 1905, p. 25
૧૬. ભાવનગર સમાચાર, ૨૮ ઑકટેમ્બર, ૧૯૬૬ (પુસ્તક ૨૭ સુ, અંક ૩૯-૪૩), પૃ. ૨૧ ૧૭. પારેખ, (સ્ત્ર). હીરાલાલ ત્રિભુવનદાસ અર્વાચીન ગુજરાતનું રેખાદર્શ ન, અમદાવાદ-૧૯૭૬),
રૢ ૪૦૩
૧૮. મહારાન્ત તખ્તસિંહુ”ની સગીર વય દરમ્યાન ભાવનગર રાજ્યમાં ઈ. સ. ૧૮૭૦ થી ૧૮૭૮ સુધી જે સયુક્ત કારભાર સ્થપાયે। હતા તેમાં પ્રારંભનાં વર્ષોમાં શ્રી ગગા એઝા સાથેના એક કારભારી શ્રી ઈ. એસ. પસિવલ નિમાયા હતા.
19. Edwardes, S. M. : Ruling Prices of India-Bhavnager-Being a Historical, Arch aeological, Political and Statistical Account of the State, (Bambay-1909-2, p. 83
[ અનુસંધાન પાન ૧૩૨ નીચે ]
'

Page #133

કરસનદાસ મૂળજીના લીંબડી રાજ્યના વહીવટ
ડી. મુગટલાલ પેા. આવીસી
કરસનદાસ મૂળજી મુંબઈના મહાન સુધારક હતા. એમણે સુધરાની જે ઝુબેશ શરૂ કરી હતી તેને લીધે મુંબઇની એમતી જ્ઞાતિએ એમના કુટુંબને જ્ઞાતિમાંથી દૂર કર્યું હતું. કરસનદાસ આ રિર્થાત જીરવી શકે તેટલા મજબૂત હતા. પરંતુ એમનું કુટુંબ માનસિક ત્રાસા અનુભવ કરતું હતું. કરસનદાસ અને એમના કુટુંબને આ સ્થિતિમાંથી મુક્ત કરવા મુંબઈના ગવર્નરે એમને સૌરાષ્ટ્રમાં વહીવટકર્તા તરીકે મોકલવાનું નક્કી કર્યું. ઈ. સ. ૧૮૬૭ માં એમની રાજકાટમાં વીવટકર્તા તરીકે નિમણૂક થઈ અને એ પછી ૧૮૭૦ ના એપ્રિલમાં માસિક રૂા. ૫૦૦/-ના પગારથી લીબડી રાજ્યના વહીવટકર્તા (Special Assistant To The Political Agcnt) તરીકે નિમણૂક થઇ.૧ એ જ વર્ષની ૨૭મી એપ્રિલે એએ રાજકેટથી લીંબડી આવ્યા અને ૧૮૭૧ ની ૨૮ મી ઑગસ્ટે એમનું અવસાન થયું ત્યાસુધી એટલે ૐ લગભગ એક વર્ષ અને ચાર માસ સુધી એમણે લીબડી રાજ્યના વહીવટકર્તા તરીકે ફરજ બુજાવી,
કરસનદાસનાં સ્વભાવ ખાસિયત તથા એમના લીંબડીના વહીવટ વિશેની કેટલીક માહિતી રસપ્રદ છે. કરસનદાસને એકાંતવાસ ખૂબ ગમતા. એમણે લી બડીમાં પેાતાનું નિવાસસ્થાન શહેરની શ્રૃહાર એક સુંદર બગીચામાં રાખ્યું હતું. ત્યાં એકાંતમાં બેસવા માટે એમણે એક ભભફદાર બગલી બંધાવી હતી. અને પોતાના નિવાસસ્થાન સાથે જોડી દીધી હતી. એ બગલીના માળ પર એકાંત એરડામાં ખાતે ઘણી વાર ખેસડા અને ત્યાં લેખત વાચન તથા મનન કરતા. કોર્ટમાં પણ એએ એકાદ બે કલાક ખાનગી દીવાનખાનામાં બેસતા. કામાં વાદી અને પ્રતિવાદી બંનેને ઘરમેળે સમાધાન કરવા સમજાવતા. એઆ ઘણી વાર ડાકાર જશવસિંહજીને પોતાની સાથે રાખી એમને કૅાનું કામ સમજાવતા,
કરસનદાસ દયાળુ પણ હતા. એક વૃદ્ધ ગુનેગારની ધ્વા ખાઈને એને ફટકાની સામાંથી મુક્ત કર્યો હતા. પચ્છમ ગામના લેકેએ “કરસનદાસ લાઇબ્રેરી” શરૂ કરવાનું વિચાર્યું હતું, પર`તુ કરસનદાસે પોતાના
[અનુસંધાન પાન ૧૩૧ થી ચાલુ
૨૦. ભાવનગર સમાયાર, ૨૮ કટાબર ૧૯૬૭, (પુસ્તક ૨૭ મુ, અહેંક ૩૯--૪૩), પૃ. ૨૧
21. The Ruling Princes, Chiefs and Leading Personages in the Western India States Agency, op eit, p. 190
22. Edwardes, S. M. op. cit., p. 83
૨૩. ઈ. સ. ૧૮૬૦ના આ કરાર મુજબ ભાવનગર ખદરને સ્વતંત્ર બંદરના લાબ અને અધિકારી ઉપલબ્ધ થયા તેથી ભાવનગર બંદરને ‘કુદરતી અને તંદુરસ્ત વિકાસ' કરવાને અધિકાર તેમ બ્રિટિશ બદરને વિશિષ્ટ દરજ્જો પ્રાપ્ત થયા. દેશી રાજ્ય, સપ્ટેમ્બર, ૧૯૩૫, પૃ. ૨૭૬
24. Report on the Administration of the Bhavnagar State, for the Year 1918–1919, p. 33
૨૫. વિકટારિયા પાર્ક ના ભવ્ય ભૂતકાળ' : સૌરાષ્ટ્ર સમાચાર, દૈનિક, તા. ૨૧-૮-૧૯૮૩
૨૬. (૧) મહેતા, ગારધનદાસ નાગરદાસ : પૂર્વોક્ત ગ્રંથ, પૃ. ૯૭
(૨) અખબારે સે'દાગર : ૧૯ ઍગસ્ટ, ૧૯૦૨
27. The Ruling Princes, Chiefs and Leading Personages in the Western India States Agency, op. cit., p. 191

Page #134
134] આંકટોબર-નવેમ્બર/૫ [ પથિકરજતજયંત અંક પાદટીપ 1. મહીપરામ રૂપરામ : કરસનદાસ મૂળજી ચરિત્ર', (અમદાવાદ, 1877), પૃ. 16 2. હાલમાં જયાં દિગ્ગવન પેલેસ (લાલ બંગલે) છે ત્યાં જ એક બંગલીમાં કરસનદાસનું નિવાસસ્થાન હતું. લીંબડીના ઠાકોર જશવંતસિંહજી એ વખતે દરબારગઢમાં રહેતા હતા. ઈ. સ. 1906 માં દરબારગઢમાં મેટી આગ લાગ્યા પછી જશવંતસિંહજીએ એમનું નિવાસસ્થાને લાલબંગલામાં ફેરવ્યું, એ પછી દાલતસિંહજીના સમયમાં ત્યાં નવો વિશાળ બંગલે બનાવીને લીંબડીના રાજકુટુંબે ત્યાં જ રહેવાનું પસંદ કર્યું, છે. આ સમયે ઠાર જશવંતસિંહજીની ઉંમર અગિયાર વર્ષની હતી. 4. કરસનદાસ સામાન્ય રીતે ધર્મવિરોધી વલણ ધરાવતા હતા. આમ છતાં લીંબડીના હવેલી મંદિરમાં એ દર્શન કરવા જતા એ બાબત નોંધપાત્ર છે. છે, આ ઉલેખથી એ સાબિત થાય છે કે લીંબડીમાં ‘સર જશવંતસિંહજી ફી લાઈબ્રેરી ઍન્ડ રીડિંગ રૂમની સ્થાપના થઈ એ પહેલાં 1870 માં પણ પુસ્તકાલય હતું. ક. મુગટલાલ છે. બાવીસી : લીંબડી રાજ્યને રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસ, ઈ. સ. 1718 થી ઈ. સ. 1948 સુધી” (અપ્રગટ મહાનિબંધ, સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટી, રાજકોટ, 1984), પૃ. 126 7. હાલના દરબારગઢમાં પ્રવેશ કરતાં જમણું તરફની જે પાંખ છે (જેના પર માળ નથી, તે વિશે આ ઉલ્લેખ છે. ઈ. સ. 1906 માં દરબારગઢમાં મેટી આગ લાગી ત્યાં સુધી કાર જશવંતસિંહજી આ સ્થળે રહેતા હતાં. 8. મુગટલાલ પિ. બાવીસી, પૂર્વોકત, પુ. 127 ક, કરસનદાસ મૂળજી જેવા મહાન સુધારક લીંબડીમાં અવસાન પામ્યા હોવા છતાં ત્યાં એમનું કોઈ સ્મારક નથી; ખરેખર ત્યાં એમનું નાનું કે મોટું સ્મારક થવું જોઈએ. 10. જીવનના અંત સમયે કરસનદાસને ગુંસાઈ મહારાજે સામે કોઈ વર કે નિરોધ ન હતાં એ બાબત નોંધવા જેવી છે. 11. મહીપતરામ રૂપરામ, પૂર્વોક્ત, પ્ર. 133 44, શ્રી સાંઈ એપાર્ટમેન્ટસ, હવાડિયા ચકલા પાછળ, સુરત-૩૯૫૦૦૩ સ્વાદિષ્ઠ તાજા લિજજતદાર SILVANA જુદી જુદી જાતના અનેરા સ્વાદમાં... કેકસ - બિસ્કિટ્સ - ફરાળી બિસ્કિટ્સ 0 ખારી બિકિસ - વેજિટેબલ પફ વ. - બર્થ-ડે કેક અમારી સ્પેશિયાલિટી છે સિવાના કે ક શે પ ગેંડીગઢ દરવાજા પાસે, ચાખડી. વડોદરા For Private and Personal Use Only