Page Text
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
કટાયના પ્રાચીન મંદિરના સમયાંકન વિશે પુનર્વિચારણું
શ્રી દિનકર મહેતા
કચ્છના મુખ્ય શહેર ભૂજથી ઉત્તરે આશરે ૧૯ કિ. મી. દૂર કરાય નામનું ગામડું આવેલું છે. આ સ્થળ એતિહાસિક દષ્ટિએ મહત્વનું છે. હાલ જે ગામડું છે તેની ઉત્તરે મધ્યકાલીન કિલ્લાના અવશેષ છે, જેને અણગેરગઢ કહે છે. આ ગઢ હાલમાં તે બિલકુલ ઉજજડ છે, પણ એના ગૌરવવંતા ઈતિહાસની સાક્ષીરૂપ એક પ્રાચીન મંદિર હજુ એની અમિતા જાળવી રહ્યું છે. - ૨૬ ઑકટોબર, ૧૮૭૪ થી એપ્રિલ ૧૮૭૫ દરમ્યાન આફિઝિકલ સર્વે ઑફ વેરટર્ન ઈન્ડિયા'ના સર્વવર શ્રી જેમ્સ બfસે કરછની મુલાકાત લીધેલી. આ મુલાકાત દરમ્યાન એઓએ કચ્છમાં પ્રાચીન સ્થળનું સર્વેક્ષણ કરવું એ એક અહેવાલ બહાર પાડેલ. આ અહેવાલમાં કોટાયનું વર્ણન એમણે કરેલું છે, જે મુજબ એમણે જ્યારે કેટયની મુલાકાત લીધી ત્યારે ૧૦ મી સદીના પ્રારંભમાં બંધાયેલાં મંદિરના અવશેષ એમણે જોયેલા. રા'લાખાએ બંધાવેલ સૂર્યમંદિર પણ જોયું.૧ રાલાખાએ કેરામાં પણ મંદિર બંધાવેલું, એણે કેટલાક સમય પોતાની રાજધાની પણ અહીં રાખેલી. રાલાખાએ બંધાવેલ સુર્યમંદિર પશ્ચિમાભિમુખ છે. આ મંદિર આસપાસનાં મંદિરોના પણ કેટલાક ભગ્નાવેલ એમણે જોયેલા. આ મંદિર એમની માન્યતા પ્રમાણે દસમી સદીના આરંભનું લેવું જોઈએ.'
જુદા જુદા વિદ્વાનેએ આ મંદિર સંબંધી જુદાં જુદાં વિધાન કરેલાં છે, જેથી કેટલીક દ્વિધા ઉપન થાય છે. શ્રી બજૈસે આ મંદિર પશ્ચિમાભિમુખ કહ્યું છે અને એને સૂર્ય મંદિર તરીકે ઓળખું છે. જ્યારે સ્વ. ક. . સોમપુરાએ કેટાય અને આગેરગઢ એમ અલગ અલગ જગ્યાએ આવેલાં મંદિરની ચર્ચા કરી છે. હકીકતે કોટાય ગામમાં ફેઈ પ્રાચીન મંદિર જ નથી, નહેતાં. કેટયની બાજુમાં આવેલ પ્રાચીન વસાહત અણગેરગઢમાં જ બધાં પ્રાચીન મંદિર આવેલાં. લાખા ફુલાણીના નામે ચડેલ સૂર્યમંદિર પૂર્વાભિમુખ હતું એવું વિધાન એ બજે સને આધાર લઈ કરે છે, પરંતુ બજેસે આ મંદિર પશ્ચિમાભિમુખ છે એમ સ્પષ્ટ જણાયું છે, સ્થળતપાસ પતે નહિ કરેલી તેથી કદાચ આમ થયું હશે. આ ભૂલનું પુનરાવર્તન ગુજરાતને રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસ ભાગ-૪, સેલંકીકાલમાં પણ થયેલું છે, એટલું જ નહિ, એમાં વિગતોષ પણ છે. એઓ જણાવે છે કે ત્યાં સુર્યમંદિર હતું, હવે તે માત્ર ગર્ભગૃહવાળા ભાગ જળવાઈ રહ્યો છે. હકીકતે એમ નથી, હજુ તે ગર્ભગૃહનું શિખર અને સભામંડપ બધું જ જેમનું તેમ જળવાઈ રહેલું છે. •
. આવી જ સંદિગ્ધતા મંદિરના મૂલનાયક અંગેની છે. હાલમાં આ મંદિરમાં કોઈ પ્રતિમા નથી. જેમ્સ બજેસે આ મંદિરની તસવીર આપી એને સુર્યમંદિર કહ્યું છે, જ્યારે શ્રી ઢાંકીએ આ મંદિર, શિવમંદિર હેવાનું નેધ્યું છે.... ખરેખર આ મંદિર કયા દેવનું છે એ નક્કી થવું જરૂરી છે. આ સંદર્ભે તએ આ મંદિરને પુનઃ અભ્યાસ કરવો અનિવાર્ય છે.
જાતનિરીક્ષણ પરથી મને જણાયું છે કે આ મંદિર શિવમંદિર છે. કયા કારણથી બજેસે આ મંદિરને સુર્યમંદિર કહ્યું એ સમજાતું નથી. સૌ-પ્રથમ તે મંદિર પૂર્વાભિમુખ નથી. ખાસ અપવાદ સિવાય સુર્યમંદિર પૂર્વાભિમુખ જ હોય છે, જ્યારે આ મંદિર પશ્ચિમાભિમુખ છે. મંદિરની ઉત્તર તરફની દીવાલમાં શિવનિર્માલ્યના વહન માટે પરનાળ સ્પષ્ટ છે (તસવીર-૧). મંદિરના ભદ્રાવક્ષેમાં શિવનાં જ સ્વરૂપ છે, પરંતુ કેટલાક વિદ્વાને દેવાલયમાં સ્ત્રી સ્વરૂપેનું બ્રહદ્ અંકન અને વિતાનમાં
For Private and Personal Use Only
| SR No. | 535289 |
| Book Title | Pathik 1985 Vol 25 Ank 01 02 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | K K Shastri |
| Publisher | Mansingji Barad Smarak Trust |
| Publication Year | 1985 |
| Total Pages | 134 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Magazine, India_Pathik, & India |
| File Size | 8 MB |