________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પશ્ચિક-રજતજયંતી અક]
બર-નવેંબર ૮૫
[૧૯ આ ઉપરાંત સંવત ૧૯૬૮ (ઈ. સ. ૧૯૩)માં કાઠિયાવાડ અને ગુજરાતના કેટલાક ભાગોમાં પુનઃ દુષ્કાળ પડયો. આ કાળને ખેડૂતો “ઢેફાંકાળ” કહેતા. આ દુકાળ પ્રસંગે અત્યારની પદ્ધતિની દુકાળ રાહત સમિતિઓ' અને “કેટલ કૅમ્પ” ગામેગામ અસ્તિત્વમાં આવ્યાં. દુકાળરાહત સમિતિઓએ જેટલી રકમ એકઠી કરી તેટલી બીજી રકમ ભાવનગર રાજ્ય, ફંડના હિસાબે જોયા સિવાય, બીજી કોઈ પણ પ્રકારની દખલગીરી ન કરવાનું જાહેર કરી, જે તે સમિતિને આપી. ભાવનગર રાજ્યમાં આ દુકાળરાહત સમિતિઓએ ખૂબ જ પ્રશંસાપાત્ર કામ કર્યું હતું. ૨.૮ : બંદરના અબાધિત અધિકાર અને બંદરી વેપારને વિકાસ
૨૦ મી સદીના પ્રારંભમાં કાઠિયાવાડનાં બંદરે સંબંધી બ્રિટિશ સરકારની રાજનીતિમાં ફેરફાર થયો. લોર્ડ કર્ઝનના સમયમાં સરકારે વીરમગામની લાઈન-દેરી નાખી, ભાવનગરને પણ એમાં ભેળવી દેવામાં આવ્યું, પરંતુ ઈ. સ. ૧૮૬૦ ના કરાર પ્રમાણે ભાવનગર રાજ્ય કસ્ટમ યુનિયનમાં જોડાયેલું હોઈ એની બ્રિટિશ બંદરમાં ગણના થતી હતી, આમ છતાં વિરમગામ લાઈન દોરીમાં ભાવનગરને અપવાદ રાખવામાં આવેલ નહિ, આથી ભાવનગર રાજ્ય વતી મુખ્ય દીવાન સર પ્રભાશંકર પટ્ટણીને ભાવનગર બંદરના હકક અબાધિત રાખવા માટે હિંદમાંની બ્રિટિશ સરક્રારની સામે ઇંગ્લેન્ડમાં હિંદી પ્રધાન સુધી જવું પડયું. ઈ. સ. ૧૯૦૯ માં એ વખતના હિંદી પ્રધાન લોર્ડ મિલીએ ભાવનગર રાજ્યની લડતને વાજબી ઠરાવનારે નિર્ણય જાહેર કરતાં જણાવ્યું કે “ભાવનગરનાં બંદર બ્રિટિશ બંદરોના અધિકાર ભગવે છે એટલે એની સામે લાઈનદોરી પડી શકે નહિ.”
આ પછી બંદરી વેપારમાં કદી ન થયેલે તે સુધારો થયો. આ ઉપરાંત ઈ. સ. ૧૯૧૪ માં પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ ફાટી નીકળતાં કાઠિયાવાડનાં બંદરી રામે પૈકી ભાવનગર રાજ્યને અન્ય દેશી રાજ્યની તુલનાએ ઉપલબ્ધ થયેલ દરિયાકિનારાને વિશિષ્ટ લાભ તથા બ્રિટિશ સરકાર સાથે થયેલ કરાર મુજબ વિશિષ્ટ અધિકાર મળેલા હોવાથી તોથી વિશેષ લાભ થશે, જેનો ખ્યાલ પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ પહેલાં અને પછીના વર્ષોમાં ભાવનગર રાજ્યની આયાત-નિકાસના આંકડા દર્શાવતા નીચેના કોઠા પરથી આવી શકશે : સાલ નિકાસ રૂ.
આયાત રા. ઈ. સ. ૧૯૧૩–૧૪ ૧,૯,૩૪,૨૯૬
૧,૪૯,૪૮,૦૮૩ ઈ. સ. ૧૯૧૮-૧૯ ,૬૬,૨૬,૩૭૧
૨,૦૭,૦૭,૪૫૭ આ ઉપરાંત મુંબઈના બંદરી લાગાઓ અને મજુરી વગેરેની સરખામણીમાં ભાવનગરનાં બંદરોએ લેવાતા લાગા ઓછા અને મજૂરી સસ્તી હોવાથી તથા રાજ્યની પિતાની રેલવેને નૂર અનુકૂળ રીતે ઘટાડેલ હોવાથી ભાવનગર બંદરે ઊતરેલે પરદેશી માલ-સામાન ઉત્તર-ગુજરાત માળવા અને છેક દિલ્હી સુધી જવા લાગ્યો. આનાથી ભાવનગર રાજ્યની કસ્ટમ-આવકમાં ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ થતી ગઈ. ૨.૮ : આર્થિક હેતુસર રાયેલાં જ્ઞાતિનાં સંગઠન
પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધના સમયગાળા દરમ્યાન તેજીનું જે તેફાન શરૂ થયું તેમાં કડિયા દરજી મેચી કંસારા વાળંદ કુંભાર વગેરે કારીગર અને વસવાયા વર્ગ કસદાર થઈ ગયા. આ કેમોએ પોતપોતાની જ્ઞાતિનાં બંધારણ કરી પોતાની મજુરીના ઊંચા દર નીચે ન જવા દેવા સંગઠન કરવાની શરૂઆત કરી, જેમાંથી ભાવનગર રાજ્યમાં આર્થિક હેતુસર રચાયેલાં જ્ઞાતિનાં સંગઠનને ઉદય થયે. કલ્યાણલક્ષી સમાજ અને અર્થવ્યવસ્થાની નીતિને વરેલા ભાવનગર રાજ્યે આ અંગે કોઈ હસ્તક્ષેપ કર્યો નહિ,
For Private and Personal Use Only
