________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
કરસનદાસ મૂળજીના લીંબડી રાજ્યના વહીવટ
ડી. મુગટલાલ પેા. આવીસી
કરસનદાસ મૂળજી મુંબઈના મહાન સુધારક હતા. એમણે સુધરાની જે ઝુબેશ શરૂ કરી હતી તેને લીધે મુંબઇની એમતી જ્ઞાતિએ એમના કુટુંબને જ્ઞાતિમાંથી દૂર કર્યું હતું. કરસનદાસ આ રિર્થાત જીરવી શકે તેટલા મજબૂત હતા. પરંતુ એમનું કુટુંબ માનસિક ત્રાસા અનુભવ કરતું હતું. કરસનદાસ અને એમના કુટુંબને આ સ્થિતિમાંથી મુક્ત કરવા મુંબઈના ગવર્નરે એમને સૌરાષ્ટ્રમાં વહીવટકર્તા તરીકે મોકલવાનું નક્કી કર્યું. ઈ. સ. ૧૮૬૭ માં એમની રાજકાટમાં વીવટકર્તા તરીકે નિમણૂક થઈ અને એ પછી ૧૮૭૦ ના એપ્રિલમાં માસિક રૂા. ૫૦૦/-ના પગારથી લીબડી રાજ્યના વહીવટકર્તા (Special Assistant To The Political Agcnt) તરીકે નિમણૂક થઇ.૧ એ જ વર્ષની ૨૭મી એપ્રિલે એએ રાજકેટથી લીંબડી આવ્યા અને ૧૮૭૧ ની ૨૮ મી ઑગસ્ટે એમનું અવસાન થયું ત્યાસુધી એટલે ૐ લગભગ એક વર્ષ અને ચાર માસ સુધી એમણે લીબડી રાજ્યના વહીવટકર્તા તરીકે ફરજ બુજાવી,
કરસનદાસનાં સ્વભાવ ખાસિયત તથા એમના લીંબડીના વહીવટ વિશેની કેટલીક માહિતી રસપ્રદ છે. કરસનદાસને એકાંતવાસ ખૂબ ગમતા. એમણે લી બડીમાં પેાતાનું નિવાસસ્થાન શહેરની શ્રૃહાર એક સુંદર બગીચામાં રાખ્યું હતું. ત્યાં એકાંતમાં બેસવા માટે એમણે એક ભભફદાર બગલી બંધાવી હતી. અને પોતાના નિવાસસ્થાન સાથે જોડી દીધી હતી. એ બગલીના માળ પર એકાંત એરડામાં ખાતે ઘણી વાર ખેસડા અને ત્યાં લેખત વાચન તથા મનન કરતા. કોર્ટમાં પણ એએ એકાદ બે કલાક ખાનગી દીવાનખાનામાં બેસતા. કામાં વાદી અને પ્રતિવાદી બંનેને ઘરમેળે સમાધાન કરવા સમજાવતા. એઆ ઘણી વાર ડાકાર જશવસિંહજીને પોતાની સાથે રાખી એમને કૅાનું કામ સમજાવતા,
કરસનદાસ દયાળુ પણ હતા. એક વૃદ્ધ ગુનેગારની ધ્વા ખાઈને એને ફટકાની સામાંથી મુક્ત કર્યો હતા. પચ્છમ ગામના લેકેએ “કરસનદાસ લાઇબ્રેરી” શરૂ કરવાનું વિચાર્યું હતું, પર`તુ કરસનદાસે પોતાના
[અનુસંધાન પાન ૧૩૧ થી ચાલુ
૨૦. ભાવનગર સમાયાર, ૨૮ કટાબર ૧૯૬૭, (પુસ્તક ૨૭ મુ, અહેંક ૩૯--૪૩), પૃ. ૨૧
21. The Ruling Princes, Chiefs and Leading Personages in the Western India States Agency, op eit, p. 190
22. Edwardes, S. M. op. cit., p. 83
૨૩. ઈ. સ. ૧૮૬૦ના આ કરાર મુજબ ભાવનગર ખદરને સ્વતંત્ર બંદરના લાબ અને અધિકારી ઉપલબ્ધ થયા તેથી ભાવનગર બંદરને ‘કુદરતી અને તંદુરસ્ત વિકાસ' કરવાને અધિકાર તેમ બ્રિટિશ બદરને વિશિષ્ટ દરજ્જો પ્રાપ્ત થયા. દેશી રાજ્ય, સપ્ટેમ્બર, ૧૯૩૫, પૃ. ૨૭૬
24. Report on the Administration of the Bhavnagar State, for the Year 1918–1919, p. 33
૨૫. વિકટારિયા પાર્ક ના ભવ્ય ભૂતકાળ' : સૌરાષ્ટ્ર સમાચાર, દૈનિક, તા. ૨૧-૮-૧૯૮૩
૨૬. (૧) મહેતા, ગારધનદાસ નાગરદાસ : પૂર્વોક્ત ગ્રંથ, પૃ. ૯૭
(૨) અખબારે સે'દાગર : ૧૯ ઍગસ્ટ, ૧૯૦૨
27. The Ruling Princes, Chiefs and Leading Personages in the Western India States Agency, op. cit., p. 191
For Private and Personal Use Only
