________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ઓગણીસમી સદીના પ્રારંભે સૌરાષ્ટ્રની રાજકીય પરિસ્થિતિ અને વકરકરાર
છે. એસ. વી. જાની
ભારતવર્ષના વિવિધ પ્રદેશમાં સૌરાષ્ટ્ર એક સમૃદ્ધ સત્ય અને રસાળ પ્રદેશ તરીકે પુરાતને કાલથી પ્રસિદ્ધિને પામેલ છે. જગતના દેશ માટે તે એ જાણે કે કસાટીને પથ્થર બની ગયો.૧ પ્રાચીન કાલમાં સમૃદ્ધ અને પ્રસિદ્ધ એવા સૌરાષ્ટ્રમાં અઢારમી સદી અને ઓગણીસમી સદીના આરંભમાં રાજકીય સ્થિતિ ભારે ગૂંચવાડાવાળી, વ્યવસ્થાતંત્ર વગરની અને રાજકીય કુસંપ, લડાઈ તેમજ અરાજકતાવાળી હતી, આમ ત્યાં રાજકીય એકતાને અભાવ હતા,
અઢારમી સદી દરમ્યાન અને ઓગણીસમી સદીના પ્રારંભે સૌરાષ્ટ્રમાં રાજકીય દૃષ્ટિએ “મારે તેની તલવારની સ્થિતિ પ્રવર્તતી હતી. શક્તિશાળી નબળાને દબાવી એનું રાજ્ય કે સંપત્તિ લૂંટવી લેતા હતા, ભૂમિયા (રાજાઓ) રેવત (ખેડૂતો) પાસેથી મન ફાવે તે રીતે કરની વસૂલાત કરતા હતા. સર્વત્ર અવિશ્વાસનું વાતાવરણ ફેલાયેલું હતું. સૌરાષ્ટ્રમાં રાજા અને પ્રજા તથા રાજા-રાજાએ વચ્ચે પણ એકતા ન હતી. બાહ્ય આક્રમણ સામે એકસંપ થવાને બદલે એઓ એકેક થઈને લડ્યા અને પિતાના જ પાડોશીની બાધ આક્રમક સામેની હારને પિતાના હરીફની શક્તિ ધટી છે એમ માની વધાવી લેતા હતા એમનું આ રાજકીય ગેરડા પણ એમના માટે આત્મઘાતક નીવડશે એ ખ્યાલ પણ એમને ન હો, તેથી “ઘર ફૂટયે ઘર જાય.” જે છે રાજકીય પરિસ્થિતિ હતી. આવી સ્થિતિમાં અઢારમી સદીમાં પ્રથમ મુઘલોએ અને પછીથી મરાઠા એએ સૌરાષ્ટ્રમાંથી ખડણી ઉઘરાવવા માટે કાયમી લશ્કર રાખવાને બદલે દર વર્ષે લશ્કર સાથે સવારી કરવાની પદ્ધતિ અપનાવી હતી. એ પદ્ધતિ “મુશ્કગીરી” નામથી ઓળખાતી હતી.
મરાઠાઓની મુશ્કગીરીની આવી પ્રથમ ચડાઈ સૌરાષ્ટ્રમાં પિલાજી ગાયકવાડ અને કંથાજી કદમના નેતૃત્વ હેઠળ ૧૭૨૧ માં થઈ હતી અને ૧૮૦૭ સુધી એવી યડાઈઓ ચાલુ રહી હતી. ખંડણી ઉઘરાવનાર મરાઠા સરદારોમાં શિવરામ ગારદી અને બાબાઇ પાછનાં નામ મોખરે હતાં. એમણે ખંડણીની રકમમાં ઘણે વધારે કર્યો હતો એઓ ધાકધમકી અને બળના જોરે ખંડણી ઉઘરાવતા હતા. સૌરાષ્ટ્રના રાજા મરાઠા સેના સામે સંગઠિત થઈને લડયાં નહિ. તેથી એનાં શક્તિ અને પ્રભાવ પણ નબળાં પડતાં ગયાં અને પરિણામે જોરદાર મરાઠા હુમલાઓ સામે એકલે હાથે સામને કરનારનું તે અસ્તિત્વ જ લોપાઈ જતું, સૌરાષ્ટ્રના આ તાલુકદારો ખંડણીની રકમ પ્રજા પાસેથી બળજબરીથી ઉઘરાવતા અને પરિણામે પ્રજા માટે તે “નાણું આપ અથવા વિનાશ નેતરો” સિવાય બીજો કોઈ વિકલ્પ ન હતે.
આમ અઢારમી સદીમાં સૌરાષ્ટ્ર પ્રદેશ મુરિમે તથા મરાઠાઓની ચડાઈઓ, સૌરાષ્ટ્રના રાજવીઓનાં પારસ્પરિક કુસંપ અને લડાઈઓ તથા સ્થાનિક રાજવીઓની રાજ્યવિસ્તારી સત્તા વધારવાની લાલસાને પરિણામે નિર્ધન નિસ્તેજ અને નિર્બળ થઈ ગયું હતું. ઓગણીસમી સદીના પ્રારંભે પણ એની સ્થિતિ એવી જ હતી. એ અંગે ૧૮૦૮ માં કર્નલ કરે લખેલું કે “કાઠિયાવાડ એક કાળે કેાઈને પણ અદેખાઈ આવે તેવી સુધરેલી અને આબાદ હાલતમાં હતું. હાલ એ મહાન જંગલી અને વેરાન હાલતમાં આવી પડ્યો છે...એ ચોર લૂંટારા લેકેનું રહેઠાણ થઈ પડ્યો છે અને રાજ્યમાં
નિશાન નથી."
કાયદા કે થવાનું માનવીન ૧.
For Private and Personal Use Only
