________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૧૮]
એકબર-નવેમ્બર
પિથિક-રજતજયંતી અંક દરેક રાજ્ય કેટલી ખંડણી આપવી એ નકકી કરવાની તથા સૌરાષ્ટ્રને અરજદાર તાલુકદારને કેટલી મદદ * કરવી એની સત્તા કરને આપવામાં આવી હતી.
અંગ્રેજોના સૌરાષ્ટ્રમાં પ્રવેશ કરવા માટેનાં ઉપર્યુક્ત બે કારણો ઉપરાંત પણ બીજા કેટલાંક કારણ હતાં; જેમકે ૧૮૦૩ માં પોરબંદરના રાણા સરતાનજી ૨ (૧૭૫૭–૧૮૦૪)એ ઈરાનના દૂતની સંપત્તિ લૂંટી લીધી હતી. પિરબંદર જેવડું એક નાનું રાજ્ય ઈરાન જેવા મેટા રાજયના દૂતની સંપત્તિ ઝૂંટવી લે એ એક પ્રકારનું લૂંટનું કૃત્ય જ ગણાય. કોઈ પણ પરદેશી દૂતને રક્ષણ મળે એ જરૂરી હતું તેથી ભવિષ્યમાં આવું ન બને તે માટેનાં પગલાં લેવાં જરૂરી હતાં અને પોરબંદરને 5 બેધપાઠ આપવાથી એમ કરી શકાય. ઉપરાંત જૂનાગઢ રાજયના નવાબે બ્રિટિશ સરકારની માલિકને ઘઉંને જ લૂંટ હતો તથા એક મુંબઈવાસીની મૂલ્યવાન સંપત્તિ ઝૂંટવી લીધી હતી. જૂનાગઢનાં આ બંને કાર્ય બ્રિટિશ સરકારની સત્તા માટે પડકાર સમાન હતાં. એ સમય સુધી જૂનાગઢ તરફથી એ અંગે કોઈ વળતર મેળવવાનું અસંભવ બન્યું હતું તેથી જૂનાગન અને પેરબંદર રાજ્યને યોગ્ય પદાર્થ પાઠ આપવાનું જરૂરી બન્યું હતું. આમ અનેક કારણોને લીધે અંગ્રેજોએ સૌરાષ્ટ્રમાં દરમ્યાનગીરી કરી હતી.
કર્નલ વૈકરે સૌરાષ્ટ્રમાં પ્રવેશ કર્યો ત્યારે મરાઠા આક્રમણોના પરિણામ સ્વરૂપ આ પ્રદેશ અત્યંત જિજડ અને વેરાન જેવી સ્થિતિમાં હતો. મોટા ભાગના પ્રદેશના લેક સતત હુમલાના ભય હેઠળ જીવતા હતા. માત્ર કારણથી રાજકેટ વચ્ચે જ ૩૦ શહેર કે ગામડાં ઉજજડ હતાં, જે ગામ ઉજજડ ના હતાં તે ગામ ઈજારે અપાયા હતાં અને એ ગામના લેક ઈજારદારોના શેષણના શિકાર બનેલા હતા. ટૂંકમાં, ચારે બાજુ અંધાધુધી અને અવ્યવસ્થા પ્રવર્તતી હતી. સંપૂર્ણ પ્રદેશમાં બેશુમાર ધાડ અને લૂંટ થતી હતી.૧૪
કર્નલ વકરે ૧૮૦૭ માં સૌરાષ્ટ્રના તાલુકદારોને મોરબી પાસે આવેલા ધૂઢ મુકામે મળવા માટેનું નિમંત્રણ આપતો પત્ર લખેલે તેમાં એણે પારસ્પરિક સમજૂતીથી ખંડણું નક્કી કરવાના હેતુ અને ફાયદા દર્શાવતાં જણાવેલું કે “માંહોમાંહેના રંટફાદ હંમેશ દેશને નુકસાન પહોંચાડે છે. એ ઉપરાંત આવા સારા પ્રાંતમાં દર વર્ષે મુશ્કગીરી ઉધરાવવા જે ફેજ આવે છે તે હુમલા કરી લૂંટફટ કરે છે તેથી ખેડૂતની મહેનત નકામી જાય છે. ખેતી અને વસ્તી જે રાજા અને રાજ્યના સુખનું મૂળ છે તે આનાથી ઘટે છે.” એમાં એમ પણ જણાવવામાં આવેલુ કે “તાલુકદારો પાસેથી ઉઘરાવ તો ખંડની રકમ એમણે આનાકાની કર્યા વિના આપવી જોઈએ અને એ માટે સેના મેકલવાની જરૂર ન પડવી જોઈએ. એમ કરવામાં આવે છે એનાથી ખૂબ જ ફાયદો થશે એ સ્પષ્ટ છે. મને તે એ બાબત આશ્ચર્ય થાય છે કે સૌરાષ્ટ્રના તાલુકદારોએ આવા ફાયદાવાળી વયવસ્થા આજ સુધી કેમ અમલમાં ન મૂકી. આ વ્યવસ્થા સ્વીકારશે તો એમને પ્રદેશ લશ્કરના આવવાથી થતા ત્રાસમાંથી મુક્ત થશે. ઉપરાંત લશ્કરના આગમનથી જે લેકે ઉપર એઓ રાજ્ય કરે છે તેમનાં સુખ અને વૈભવને તથા એમના પિતાની પ્રતિષ્ઠા તથા વર્તતાને નુકસાન થાય છે. ૧૫
વડોદરાના ગાયકવાડે પણ ૧૮૦૭ માં આવી ગોઠવણું કરવા માટે પોતાનું તથા કપનીનું લશ્કર ઘૂંઢ તરફ રવાના કર્યાની જાણ કરતા પત્ર સૌરાષ્ટ્રના તાલુકદારોને લખ્યા હતા તથા એમાં દરેક તાલુકદારને પિતાના વકીલને ત્યાં મોકલવા જણાવેલું. વોકરના ઉપર્યુક્ત પત્રને જવાબ આપતાં ભાવનગર રાજ્યના તાલુકદાર વખતસિંહજીએ જણાવેલું કે (૧૮-૫-૧૮૦૭ ના પત્રમાં) “મોરબી તાલુકામાં ચૂંઢ મુકામે ગાયકવાડ અને બ્રિટિશ ફોજ મુકામ કરશે. એ જાણે અમને ઘણો આનંદ થાય છે, કેમકે કમ્પની
For Private and Personal Use Only
