________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પથિક-રજતજય`તી અક
આકટેમ્બર-નવેમ્બર/૮૫
t
બાંધેલી છે તેમાં પૂર્વ તરફની એક દહેરીમાં અંદર ભીંતમાં જડેલી પારેવા પથ્થરની આ મૂર્તિનું માપ આશરે ૩૫૪ર૬×૧૦ સે. મી. છે. અદ્યાપિ અપ્રસિદ્ધ આ મનેાહર શિલ્પના પરિચય અહી પ્રસ્તુત છે.
દીવાલમાં જડેલી હવાથી દેત્રના મસ્તક પાછળની પ્રભાવલી સ્પષ્ટ જોઈ શકાતી નથી તેમજ આ પ્રતિમા પૂજામાં હેવાને કારણે ઘી-સિંદૂરનો લેપ કરેલ છે, જેના કારણે પ્રતિમાનાં પ્રાચીનતા અને સોદ”ને હાનિ પહેાંચી છે, ચતુર્ભુજ ગણેશ કિા પર લલિતાસનમાં બિરાજમાન છે. મસ્તકે નાની ઘટિકાઓની ફીતનું આવરણ છે. મુખ વાસ્તવિક હાથી જેવું છે. લાંબા કાન, કર્ણાભરણુ, ત્રિનેત્ર તથા પશુમુખ પરના ભયપ્રદ ભાવ વગેરે નોંધપાત્ર છે. સામાન્યપણે સુંઢ ડાબી તરફ જતી હાય છે એને બદલે અસામાન્યપણે અહીં. એ જમણી તરફ બતાવી છે. સ`ઢની શરૂઆતના મુખભાગ આગળ ચામડી પર પડેલી ત્રણ કરચલી અને દાંતળ વગેરે પણ ચહેરાના ભયપ્રેરક ભાવામાં વધારા કરે છે. કાડીયુક્ત નવીન નેત્રો જડેલાં હાવાથી મૂળ આંખા અંગે જણાવવું અત્યારે અશકય છે. કઠે ઘટિકામાલા ધારણ કરેલી છે, જે ઈસુના ચેથા સૈકાના અંતભાગની શામળાજીની ભુિજ ગણેશપ્રતિમાના આવા હારની યાદ આપે છે.૪ ચતુર્ભુજ દેત્રના જમણા એક હાથમાં અંકુશ (?) કે દંત (!) ધારણ કરેલ છે, ચોથા હાથથી દેવ-દેવીને સ્તનાચે સ્પર્શે આલિંગતતા દર્શાવેલ છે. ગણેશે અન્ય આગળ બતાવેલાં બાજુબ'ધ કડુ અને છાતીબંધ ધારણ કરેલાં છે. મેટા ઉદર પર સ–ઉદરખ ́વ શોભે છે, જ્યારે નાગયાપછીત અહી દેખાતું નથી. ઉત્તરીય તરીકે પેતી પરિધાન કરેલી છે.
શક્તિ દેવના ડાબા ઉત્સગમાં બેઠાં છે. એમના ચેારસ ભરેલા ગાલવાળી ચહેરી, નીચેને જાડા ઓષ્ઠ, ચિભૂકી, કાનનાં ગોળ મેટાં કુંડળ, આકર્ષીક મોટા અભેાડાવાળી કેશરચના તથા મુખમંડળ પરના અજબ માવવાળા કામાક્ષેપક ભાવ વગેરે નોંધપાત્ર છે. કંઠે ધારણ કરેલા પ્રાચીન લઢણુનેા સ્તના વચ્ચેથી સરકતા પદયુક્ત હારના છેડા નાભિ સુધી બતાવેલ છે. દેવીને ડાખા હાથ કટચત્રલ ખિત છે, જમણા હાથથી ગણેશનું તૂશળ પકડેલું હેાઈ કામેત્સુકતા દર્શાવે છે. દેવીએ બાજુબંધ અને કાંકણુ જેવાં આભૂષણ ધારણ કરેલાં છે. ઉત્તરીય વસ્ત્રમાં ચુસ્ત સાડી પરિધાન કરેલી છે. દેવીની નીચે ગદ્દિકા પાસે એક ગણુઆકૃતિ દેખાય છે. જમણી તરફ્ પણ બે ગણુ ખતાવ્યા છે. આ આખાય શિલ્પમાં ત`ત્રની અસર વરતાર છે, પરંતુ આયુધો અસ્પષ્ટ હાઈ શક્તિ-ગણેશનું ચોક્કસ સ્વરૂપ જણાવવું મુશ્કેલ છે. સમગ્ર શિપમાં ગુપ્તકલાનાં લક્ષણ દેખાય છે. આ પ્રતિમાને એની સમકાલીન કુંભારિયાની શક્તિ-ગણેશપ્રતિમા સાથે સરખાવી શકાય એમ છે.પ કુંભારિયા અને ક્રેાટેશ્વર એકબીજાની સીપમાં àાવાનું પશુ સૂચક છે. કુંભારિયાના શક્તિ- ગણેશનું સ્વરૂપ ઉચ્છિષ્ટ-ગણુપતિનું છે. આ પ્રતિમા પણ બધી રીતે એને મળતી છે, જેથી કેટેશ્વરના શકિત-ગણેશનું સ્વરૂપ પણ ઉચ્છિષ્ટ-ગણપતિનું ઢુવા સ`ભવ છે.
ગણેશપ્રતિમાનું વાસ્તવિક પશુમુખ તેમજ દેવ-દેવીનાં અલંકરણે, સપ્રમાણ દેહયષ્ટિ તથા ગુપ્તકક્ષાની અસર સૂચવતા આ શિલ્પને ઈસુના સાતમા સૈકામાં મૂકી શકાય.
પાટીપ
૧. રિર્વ હજનીસ, શામળાજીની દ્વિભુજ ગણેશપ્રતિમા ઃ ‘સમયાંકન અને વિયારા,' 'પથિક' જાન્યુ. ફેબ્રુ., ૮૪, પૃ. ૨૨-૨૩
૨. પ્રિયભાળા શાહ, હિન્દુમૂર્તિવિધાન,' ૧૯૭૪, પૃ. ૧૧ થી ૧૩
For Private and Personal Use Only
