________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પથિક-રજતજયંતી અંક] એકબર-નવેમ્બર, ૮૫
[૧૦૭ બીજ સંકામાં ઈ ગયેલા કૌશામ્બીના રાજા ઈશ્વરસેનનું નામ પણ એના સિકકા ઉપરથી જ પ્રકાશમાં આવ્યું છે. ચોથા પાંચમા સૈકામાં પંજાબ ઉપર રાજ્ય કરતા કીદારકુશાન રાજા શતમલ તથા પદ્માવતીના પ્રખ્યાત નાગવંશના વૃષભ પ્રભાકર વગેરે રાજાઓ પણ સિકકાઓની જ દેણગી છે.
ક્ષત્રપર્વને પ્રથમ રાજા મમક પણ સિક્કા વડે જ જાણીતે થયું છે. એ વંશના બીજા ઘણું રાજાઓ, જેવા કે સત્યદામા, સ્વામી રુદ્રસેન ર જે, સ્વામી સત્યસિંહ, દામજદથી પહેલ વગેરે રાજાઓનાં નામ એમના અગર એમના પુત્રના સિક્કાઓ ઉપરથી જ પ્રાપ્ત થયાં છે. - હવે સિક્કા રાજ્યવિસ્તારના આપણા જ્ઞાનમાં કેવી રીતે મદદ કરે છે એ જોઈએ. ત્રિપુરીમાંથી મળેલા સાતવાહના સિકકા એવું સિદ્ધ કરે છે કે રાજ્યને વિસ્તાર પૂર્વમાં ઇતિહાસમાં લખ્યા કરતાં ઘણો વધારે હતું. ત્રીજા રકામાં ત્રિપુરી ઉપર શાતવાહનનું રાજ્ય હતું એમ આ સિક્કા દર્શાવે છે.
ગઢવાલ જિલ્લામાંથી યૌધેયના સો ઉપરાંત સિક્કાઓને સંગ્રહ મળે છે. આ સંગ્રહ દર્શાવે છે કે ત્રીજી સદીમાં કુષાણોને પરાજ્ય આપ્યા પછી યૌધેય અંબે સત્તા ભોગવતા હતા. આ પહેલાં વોના સિકકા દહેરાદૂન સહરાપુર રોહતક અને કાંગરા સુધી જ મળ્યા હતા.
- ભૂતપૂર્વ હૈદરાબાદ રાજ્યના વિસ્તારમાંથી શકવંશી રાજાઓના સિકકાઓને સંગ્રહ મળે છે. આ ઉપરથી શકેએ શાતવાહને ઉપર ચડાઈ કર્યાનું અનુમાન થઈ શકે. આવા યુદ્ધને સાહિત્યમાં અસ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે તેને આ સિક્કા પુષ્ટિ આપે છે.
- હવે રાજાઓને રાજ્યકાલ વગેરેમાં સિકકાઓએ કરેલા ફેરફારનાં ચેડાં ઉદાહરણ જોઈએ. ક્ષત્રપવંશી રુદ્રસિંહ ૩ જાને રાજ્યકાલ ઈ. સ. ૩૪૮ થી ૩૭૮ માનવામાં આવતું હતું, પરંતુ જૂનાગઢમાં ઉપરકેટમાંથી મળેલા સિક્કાઓ ઉપરની સાલ મુજબ આ રાજ્યકાલ ૩૯૨ સુધી લંબાવી શકાય છે.
ગુજરાતના સુલતાન અહમદશાહ ૧ લાની મૃત્યુની સાલ મિરાતે સિકંદરી તથા મિરાતે અહમદીમાં હિજરી ૮૪૫ દર્શાવી છે, પણ એની હિજરી ૮૪૬ ને સિક્કો ઉપલબ્ધ છે.
ઘણા ઈતિહાસકારોના મત પ્રમાણે મહમૂદ બેગડે હિજરી ૮૬૩માં ગાદીનશીન થયો, પરંતુ મુંબઈના પ્રિન્સ ઑફ વેલ્સ મ્યુઝિયમમાં મહમૂદ બેગડાને હિજરી ૮૬૨ ને સિકકો છે તે આ માન્યતાને બેટી ઠરાવે છે,
ગુજરાતનો સુલતાન મહમૂદશાહ ૩ જો મિરાતે સિકંદરી તથા મિરાતે એહમદી પ્રમાણે હિજરી ૯૪૩ માં ગાદીએ આવ્યા, પરંતુ ફરિસ્તામાં એના ગાદીનશીન થયાની સાલ ૯૪૪ આપી છે. આ સુલતાનના હિજરી ૯૪૩ ના સિકકા ઉપલબ્ધ નથી, પરંતુ હિજરી ૯૪જ ના છે તેથી ફરિસ્તાની હકીકતને થેડી પુષ્ટિ મળે છે. (૯૪૩ ના છેલ્લા મહિનાઓમાં ગાદીનશન થઈ ૮૪૪ માં સિક્કા પાડવા શરૂ કર્યા હોય એ હકીક્તને નકારી શકાય નહિ.) એવી જ રીતે અહમદશાહ ૩ જાનું મૃત્યુ ફરિસ્તા મુજબ હિજરી ૯૬૯ માં તથા મિરાતે સિકંદરી તથા મિરાતે એહમદી મુજબ ૯૬૮ માં થયું હતું.
આ સુલતાનને હિજરી ૯૬૯ ને સિક્કો અપ્રાપ્ય હાઈ મિરાતે સિકંદરી તથા મિરાતે અહમદીની હકીકતને થોડું સમર્થન મળે છે. (હિજરી ૯૬૯ ની શરૂઆતમાં સત્યુ થયું હોય અને સિકકા ન પાડ્યા હોય એમ બને.)
અહમદશાહે અહમદનગર કઈ સાલમાં સ્થાયું એ વિશે ઇતિહાસકારો જુદાં જુદાં મન્તવ્ય ધરાવે છે. અહમદનગરની ટંકશાળમાંથી પડેલે આ સુલતાન હિજરી ૮૨૯ ને સિકકો એટલું તો સ્પષ્ટ કરે જ છે કે એ ૮૨૯ પહેલાં સ્થાયું હતું.
કેટલીક વખત સિક્કા કેટલીક એતિહાસિક ઘટનાઓનું પરોક્ષ રીતે સમર્થન કરે છે. ચંદ્રગુપ્ત ૨ જાના ચાંદીના દુબાપ સિક્કા ક્ષત્રપોના સિક્કાઓનું અનુકરણ કરે છે. સામાન્ય રીતે વિજયી રાજાઓ
For Private and Personal Use Only
