________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
રંગભૂમિની ભાષા
(એક પત્ર)
છે, જનક દવે પ્રિય કૃષ્ણકાંત,
‘જયહિંદ'માં પથ્થર અને પીએ” એ વિભાગમાં રંગભૂમિની ભાષા” અંગેની તમારી લેખમાળા વાંચી હતી, પરંતુ “અભિનીત'ના કર્મા તમે મને મોકલ્યા ત્યારે એ આ લેખ સંશોધિત રૂપમાં ફરીથી તમે લખ્યો છે એ જોવાની તક સાંપડે, પ્રો. કે. કા. શાસ્ત્રીએ લખેલી અનુપૂર્તિ પણ હું જોઈ ગયે છું. રંગભૂમિની ભાષા' વિશે મારે એક નટ તથા દિગ્દર્શક તરીકે જે કહેવાનું છે તે આ પત્રમાં જ કહીશ.
શ્રી. જશવંતભાઈ—દિદાર્શત પરત્રાણ'માં સહદેવની ભૂમિકામાં તમે એ પાત્રને જે પ્રકારે ન્યાય આપ્યો હવે તે આજે પણ યાદ છે તેમ સી. યુ. શાહ હાયર સેકન્ડરીના વાર્ષિ કેસિવ પ્રસંગે નિર્ણાયક તરીકે તમે જે પ્રેતડાન્સ જોશે અને જે અનુભવ તમને થશે, તમારા આવા અનુભવોને પણ તમે આ ચર્ચામાં ખપમાં લીધા છે
, છેલ્લાં બાવીસેક વર્ષથી નયના વિદ્યાર્થીઓને તાલીમ આપવાના તથા નટ અને દિગ્દર્શક તરીકેના મારા અનુભવોને પણ મેં એ રીતે અહીં ખપમાં લીધા છે.
નિર્માણ અને અભિનયની દષ્ટિએ ભાષાની અનિવાર્યતા અને એની અનુપસ્થિતિમાં રંગભૂમિ પર એની શી અસર થાય અને ભૂતકાળમાં થઈ હતી એ તરફ તમારું ધ્યાન દોર્યું છે અને એ રીતે તમે રંગભૂમિની ભાષા' પર કરેલા સંશોધનના અનુસંધાનમાં એ લેખ અનુમાદિત કરતો બની રહેશે એવી મને આશા છે. - માનવ સભ્ય સંસ્કૃત અને શિક્ષિત બનવા પહેલાં આદિ માનવ તરીકેની એની “ભાષા' સંજ્ઞાની ભાષા હતી. એની ચેષ્ટા તેમ મુખ પર વ્યક્ત થતા ભાવો પરથી એના અકથ્ય કથનને ખ્યાલ આવી જ. સમડમાં આ પ્રકારે આદિમાન રહ્યા–જીવ્યા. માનવ માનવ વચ્ચેનાં વ્યવહાર વર્તનના ઈતિહાસનું પ્રથમ સોપાન એમના દ્વારા પ્રસ્થાપિત થયું અને ભાવસંક્રમણની પ્રક્રિયા પણ અહીંથી જ આરંભાઈ. અવાજ-વનિ સંકેતોએ પણ સામૂહિક જીવનમાં ભાષારૂપે વિનિયોગનું અને પ્રત્યાયનનું સ્વરૂપ ધારણ કર્યું. ભાષાના અદ્યતન વિકાસ પર્યત પણ આ મૂળભૂત માનવ-અભિવ્યક્તિનાં અંગભૂત તત્વ વરઓછે અંશે આજે પણ સચવાયાં છે. ખાસ કરીને પફોર્મિંગ આર્ટને સંબંધ છે ત્યાંસુધી આ બળે અભિવ્યક્તિનાં અગત્યનાં પાસાંઓ તરીકે સ્વીકાર્ય બન્યાં છે. સંસ્કૃત નાટક કે જેમાં ઇ-વૃત્ત અને અલંકાયુક્ત ભાષા સાથે પuપ્રચુર લેખનશૈલી હતી એમ છતાં એનાં ગદ્ય અને પદ્યમાં ક્રિયાનું તાવ સભર હતું, બલકે ક્રિયા જ મુખ્ય હતી. સમગ્ર નાટકને વાર્તાપ્રવાહ નટકાર્ય ાિ ચેષ્ટા અને એમાંથી ઊપસતાં દશ્યામક ચિત્રોના આધારે આગળ વધત, ક્રિયાને અનુરૂપ સંવાદ અને સંવાદને અનુસરતી આંતર-બાહ્ય ક્રિયાને લીધે નાટકે રસપ્રદ બનતાં. વળી સંસ્કૃત નાટકની પ્રસ્તુતિમાં મુદ્દાઓને પ્રાધાન્ય આપવામાં આવ્યું હતું. નૃત્ત નૃત્ય અને નાટય એમ ત્રણેના સમન્વયે નાટયાર્થી પ્રગટ થતું. આંતરિક ક્રિયાઓ દ્વારા સાવિક અભિનયની અભિવ્યક્તિની પળોમાં સંવાદ સ્થગિત થઈ જતા હોય છે, માત્ર ક્રિયાઓ જ અહીં અભિવ્યંજક બળ બની રહે છે અને એ રીતે જોતાં આંગિક ક્રિયા ચેષ્ટા અને મુદ્રાંકિત અભિવ્યક્તિ જ પ્રસ્તુતિનું આગવું અસરકારક માધ્યમ હતું સંસ્કૃત નાટકનું. ભાસનાં એકાંકીઓ અભિનયક્ષમ છે. સંવાદશૈલી જ એ પ્રકારની છે કે એ ક્રિયાને પાક ઉત્તેજક બળ બની રહે છે. ‘દૂતવાક્યમાં મંત્રસભાસ્થાનની રચના, સુદર્શન ચક્ર દ્વારા શ્રીકૃષ્ણને સહાયરૂપ થવા માટે લાવવામાં આવેલાં આકાશસ્થિત આયુધોનું આવવું, દુર્યોધન અને કૃષ્ણ વચ્ચેની વિષ્ટિ નિષ્ફળ જતાં દુર્યોધન
For Private and Personal Use Only
