________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જે પડકારોના ભારતીય સંસ્કૃતિ આજે સામના કરે છે
, પ્રિથમાળા શાહ
‘સ’સ્કૃતિ' શબ્દ માનવસમાજની સ્થિતિને ખ્યાલ આપે છે, જેને આપણે ‘સુધરેલા’ ‘ઊં’ચા’ ‘સભ્ય' વગેરે વિશેષણેાથી વિભૂષિત કરીએ છીએ, દેશદેશના આચાર ભિન્ન હૈાવાથી સુધારવાની ભાવના પશુ ભિન્ત રહે છે, તેથી પશુ આ ભિન્નતા સ`બ'ધી ઊંડાણથી જોવાય તે એમાં અંતર્યંત એકતા અવશ્ય હેાય છે. ભિન્નતા માત્ર બાહ્ય છે, આંતરિક નથી, સંસ્કૃતિનાં મૂળ તત્ત્વ બધા દેશેામાં એક જ હાય છે. દેશકાલ પ્રમાણે બાહ્ય સ્વરૂપમાં અંતર હાય એ સ્વાભાવિક છે.
પ્રાચીન ભારતવર્ષમાં શારીરિક માનસિક અને આત્મિક શક્તિના વિકાસને માનવજીવનનું ધ્યેય માનવા માં આવતું હતું, ધર્મ અર્થ કામ અને મેક્ષ વગેરેની પ્રાપ્તિ માટે મનુષ્યને જીવતા રહેવું જોઈએ, પરંતુ વીસમી સદીમાં કૃત્રિમતાએ માનવસમુદાય ઉપર પૂરી અધિકાર જમાવ્યા છે. દેવી સપત્તિને બદલે આસુરી સપત્તિનું સામ્રાજ્ય છવાઈ ગયું છે. સ્વાર્થનું પ્રભુત્વ જણાય છે. પ્રત્યેક વાત ધનના ત્રાજવે તાળાય છે. ધનવાન તા વિદ્રાન કુળવાન જ્ઞાનવાન મનાય છે. ધનથી વિશ્વવિદ્યાલયેાની મેાટી મેટી પદવી પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. ટૂં"કમાં, જેની પાસે ધન છે તે સુસ'સ્કૃત મનાય છે. પ્રકૃતિનાં રહસ્ય સમજીને એ જ્ઞાનને ઉપયાગ એકબીજાના નાશ કરવામાં થાય છે. પાશ્ચાત્ય જગત પણ પોતાને સુસંસ્કૃત અને પોતાની સસ્કૃતિને આદર્શ સસ્કૃતિ માનવામાં ખચકાતું નથી.
ઔદ્યોગિક ક્રાંતિને કારણે મનુષ્યની શક્તિની જગ્યાએ યત્રાની શક્તિએ સ્થાન લીધું. યંત્રયુગના પ્રાદુર્ભાવને કારણે ભારતીય સમાજની સંપૂર્ણ વ્યવસ્થા બદલાઈ ગઈ, સમાજમાં અનેક વિષમતા ઉત્પન્ન થઈ. એની સૌ-પ્રથમ અસર પેશાક ઉપર પડી: એના અને પુરુષના પોશાકા, એના પેશઢામાં સાડી ચણિયા એઢામાંથી ટૂંકાં કન્ફ્રોક અને ખેલમેટમ પહેરાવા લાગ્યાં. છોકરા જેવા પાશાક અને ટૂંકા વાળ થવા લાગ્યા. પુરુષાના પોશાકમાં ખેતીને ખલે પેન્ટ દાખલ થયાં.
વાડુંનામાં મેટર-સાઇકલ મેટર–ગાડી સ્કૂટર વગેરે દાખલ થયાં. એને જ કારણે શાકમાં પરિવર્તન આવ્યું, કારણુ કે સ્ત્રીઓ આવાં વાહનના ઉપયાગ કરતી થઈ. રમતગમત ક્ષેત્રે મર્દાનગીની રમતો ક્રિકેટ જેવામાં સ્ત્રીએના પ્રવેશે પુરુષ જેવાં કપડાં પહેરતી સ્ત્રીને કરી. ભારતીય સંસ્કૃતિ “એડજસ્ટમેન્ટ''—બાંધછેડની સંસ્કૃતિ છે. આપણી જીવનરીતિ એ પ્રકારની થઈ ગઈ છે કે માજીસ હમેશાં બાંધછોડ કરવા તૈયાર હાય છે અને પેાતાના રૂઢિગત વિચારા સાથે સમાધાન કરી લે છે. બંગાળી કવિ ચંદ્રસેન હિંદુની વ્યાખ્યા આપતાં કહે છે કે ‘હિંદુ એ કે જે ભારતમાં અને બંને પક્ષે ભારતીય માબાપથી જન્મ્યા હોય અને જેણે પોતાની જ્ઞાતિના રિવાજોને માન આપીને સ્વીકાર્યા હાય.' પ્રાચીન સમયના મુખ્ય ચાર વર્ણોને બદલે અનેક જ્ઞાતિઓ આજે આપણે જોઈએ છીએ. ઊતરતી જ્ઞાતિના ક્રાઈ સભ્ય પાણી કે ખારાક આપે તા ઉચ્ચ જ્ઞાતિને એને સ્વીકાર કરવાની મનાઈ હૈાય છે. એવી જ રીતે પોતાની જ્ઞાતિ બહાર લગ્ન પણ અશકય બને છે, આજે આ લગ્નવ્યવસ્થા બારતીય સ`સ્કૃતિને માટે પડકારરૂપ છે. અત્યારે ભારતીય સંસ્કૃતિમાં જ્ઞાતિપ્રથા અભૂતપૂર્વ છે કે જેનાં કેટલાંક બંધનોને કારણે ધાર્મિક અને બીજા હક્કોથી લેાકાના સમુદાયને વ`ચિત રાખવામાં આવે છે. આવી સ’સ્થામાં દરેક વ્યક્તિનું સ્થાન તેમ માત્મા નિશ્રિત હેાય છે. દરેક પેાતાની સેવા સમાજને આપતું હેાય છે. એ જુદાં જુદાં જૂથા સાથે મૈત્રીસંબધ ધરાવે છતાં પણ ખારાક-પાણી અને લગ્નનાં સંબધ (રાટી-મેટા-વહેવાર) એવાં લાક એકબીજા' સાથે બાંધતાં નથી. પોતાની શ્રદ્ધા-માન્યતાને જાળવવાનું એમને માટે મહત્ત્વનું છે તેથી એ જૂથા વચ્ચેના અંતરની ખાઈ વધતી જાય છે; જેમકે હરિનાં, અસ્પૃશ્યતા એવી ઘર કરી ગઈ
For Private and Personal Use Only
