________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
તારાદેવી
છે. હસમુખ ધીરજલાલ સાંકળિયા
હમણુ જેમ ગણેશ-ગણપતિની પૂજા-અર્ચા આખા ભારતમાં પ્રચલિત છે તેમ આજથી ૧૦૦ વર્ષ પર તારાદેવીની પૂજા મુખ્યત્વે બિહાર બંગાળ તેમજ મહારાષ્ટ્ર અને કર્ણાટકમાં પ્રયલિત હતી; એમાં પશ્ચિમ કિનારા પર તે ખાસ. હમણાં એક અભ્યાસમાં માલૂમ પડયું છે કે તારાદેવીની પૂજા હજુ હિમાચલ પ્રદેશમાં પ્રચલિત છે.
તારાદેવીના નામ પરથી તરત ખાવમાં આવે કે આ દેવી એના ભક્તોને સર્વ દુઃખમાંથી તારતી હશે તેથી એ “તારક” કહેવાતી અને ટૂંકમાં “તારા.”
તારાદેવીની પૂજા-અર્ચા ઈ. સ. ૪૦૦-૫૦૦ માં શરૂ થઈ કે વધારે પ્રલિત થઈ. એને બૌદ્ધ ધર્મના મહાયાન પંથની સાથે નિકટને સંબંધ હતો. આ પંથનો ઉદ્દભવ જ આવાં કારણોથી થયો હતો. અસલ બૌદ્ધ ધર્મ માં બુદ્ધ પિતાની મૂર્તિરૂપે પૂજા-અર્યા કરવાની મનાઈ કરી હતી. આવા પ્રતિબંધથી એમના સાધારણ ભક્તા, જે એમનાં વિવિધ પ્રકારનાં દુકામાંથી છૂટવા માગતા, તેમને સંતોષ થતો નહિ, આથી પ્રથમ બુદ્ધની પ્રતિ ગાંધાર-હમણાંના અફઘાનિસ્તાનમાં રહેતા ગ્રીક લેકિએ બનાવી. આમાં ગ્રીક અને રોમન દેવોનું અનુકરણ કર્યું હતું. ત્યાર પછી કુષાણ રાજા કનિ બુદ્ધની મૂર્તિ એના સોનાના સિકકા પર છાપી. આમ બદ્ધ ધર્મમાં મૂર્તિપૂજા પ્રવેશી. બીજાં ૩૦૦ ખાસ અને અન્ય દેવદેવીઓની પૂજા નાલંદા વિદ્યાપીઠમાં શરૂ થઈ. નાલંદાના ઉખનનમાં પથ્થરની અને ધાતુ(કાંસા)ની કેટલીયે મૂર્તિઓ મળી છે. આમાં એક અતિ સુંદર છે. એ વજાસનમાં કમલ પર બેઠેલી છે. એને ૧૮ હાથ છે. બે મુખ્ય હાથ ધર્મચક્રમુદ્રામાં છાતી સામે કે અડકીને રાખ્યા છે. એણે વિવિધ પ્રકારના દાગીના-મુકટ હાર વગેરે પહેર્યા છે
હવે આવી જ તારા, પરંતુ બે હાથ વાળી કાછની મૂર્તિ કાન્હીની ગુફામાંથી સગત ડે. મોરેશ્વર દીક્ષિતને મળી હતી. અને ફોટો એમણે મને આપ્યો હતો તે અહીં પ્રકાશિત કર્યો છે. (જુઓ આ ખાસ અંકનું ઉપરના પૂઠાનું પાનું.) આ મૂર્તિને અભ્યાસ કરતાં મને માલુમ પડયું કે તારાની આ મતિ બિહાર બંગાળમાંથી લાવ્યા હશે, કારણ કે એની બનાવટમાં પાલકળાની છાપ છે. આ પ્રદેશની કેટલી તાંબા જસત અને પથ્થરની મૂર્તિઓને અભ્યાસ આથી ૪૦ વર્ષ પહેલાં જ્યારે હું નાલંદા વિદ્યાપીઠ પર મહાનિબંધ લખતા હતા ત્યારે કર્યો હતો. આ અનુમાન સત્ય હતું. અને પુરા હમણું જ ચેડાંક વર્ષો પર જ્યારે કાન્હેરી ગુફાના શિલાહાર વંશનો શિલાલેખ મહામહોપાધ્યાય મિરાશીએ પ્રગટ કર્યો ત્યારે મળે, આ શિલાલેખ પરથી જાણવા મળે છે કે જ્યારે રાષ્ટ્રકુટ વંશને અમેઘવર્ષ ગુજરાત કેકણ અને કર્ણાટક પ્રદેશ પર મહારાજાધિરાજ તરીકે રાજ્ય કરતા હતા ત્યારે શિલાહાર વંશનો કપર્દી (બીજ) એના ખંડિયા તરીકે કાંકણમાં રાજ્ય કરતા હતા. આ સમયે (શક ૭૭૫-ઈ.સ. ૮૫૪) ગૌડ દેશ (બંગાળ) ગમી અવિષ્માકરે, જે બુદ્ધને ભક્ત હતો તેણે, કૃષ્ણગિરિના મહાવિહારમાં રહેતા બૌદ્ધ ભિક્ષુઓનાં કપડાં ભેજન ઈત્યાદિને માટે કાહેરમાં એક વિહાર કરાવ્યો હતો, કેકણમાં અને કર્ણાટકમાં બૌદ્ધ ધર્મ ઈ.સ. ૧૨-૧૩ મા રોકા સુધી અસ્તિત્વમાં હતા તેમજ કર્ણાટકમાં ૧૨મા સૈકામાં તારાનું મંદિર પણ બાંધવામાં આવ્યું હતું, કંકણમાં તારાની પૂજા ચાલુ રહેવાનું બીજું પણ એક કારણ હતું. દરિયાઈ મુસાફરી કરતાં યાત્રીઓ અને નાવિકની તારી બહુ માનીતી દેવી હતી, એલેરાની ગુફામાં તારા યાત્રીઓને આવા દરિયાઈ તોફાનમાંથી બચાવતી દર્શાવી છે.
For Private and Personal Use Only
