________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ગુજરાતમાં શીતળાપૂજા
અથા. જૈમસ પરમાર
ભારતમાં સામાન્ય વર્ગથી માંડીને ભદ્રવર્ગનાં લેશેમાં શીતળા દેવી વિવિધ નામે પૂજાય છે. બંગાળમાં એ વસંતબુદી કે વાસંતી ચંડી, બિહારમાં કંકરમાતા કૂલમાતા પુંસાહીમાતા બડીમાતા કે ગુલશૈલા માતા, ઉત્તરપ્રદેશના મિરઝાપુર જિલ્લામાં એ શીતલા ભવાની, આસામમાં આઈ, ઓરિસ્સામાં ઠકુરાની, તામિલનાડુમાં મરિઅમ્મા કે મારી તરીકે પૂજાય છે. દક્ષિણ ભારતમાં પૂજાતી શીતલામાં પાણી સાથે સંકળાયેલી દેવી છે. આ શીતલામ અને શીતળાદેવી એ બંને એક જ છે એમ એકસપણે કહી શકાય નહિ. કર્ણાટકમાં શીતળા દેવી સુખ જમા તરીકે પૂજાય છે. મધ્યપ્રદેશના અમારી જાતિના મુસ્લિમો એને “માતા” તરીકે પૂજે છે. ગુજરાતીમાં એ “શીતળા મા’ તરીકે પૂજાય છે. ગુજરાતમાં શીતળાજાને પ્રસાર વ્યાપક છે. શીતળાપૂજાનું મૂળ લોકધર્મમાં છે. આથી શીતળા એ લેકદેવી છે. શીતળાના રોગમાંથી બચવા માટે એની પૂજા થતી હેય છે. આમ એ આરોગ્ય સાથે સંકળાયેલી દેવી છે,
શ્રાવણ માસની વદ અને સુદની સાતમ શીતળા સાતમ” તરીકે ઉજવાય છે. ગુજરાતમાં ખાસ કરીને સુદની સાતમ શીતળા સાતમ તરીકે ઉજવાય છે, જ્યારે શ્રાવણ વદની સાતમ ઊજવવાને ચાલી વિશેષ કરીને સૌરાષ્ટ્રમાં અને કડવા કણબીઓમાં જોવા મળે છે. કચ્છના કેટલાક ભાગોમાં ચૈત્ર સુદ તેરસ “શીતળા તેરસ” તરીકે ઉજવાય છે. ગુજરાત સિવાય બીજે ફાગણ સુદ આઠમના રોજ શીતળાની પૂજા થાથ છે. - સ્ત્રીઓ જ શીતળાની પૂજા કરતી હોય છે. આ દિવસે સ્ત્રીઓ પિતાનાં સંતાનના સુખ અને પતિના દીર્ધાયુ માટે શીતળાની પૂજા કરે છે. શીતળાદેવીનું મંદિર હોય તે ત્યાં જઈને એની પૂજા કરવામાં આવે એ સ્વાભાવિક છે, પરંતુ જે મંદિર ન હોય તે શીતળાની માટીની પ્રતિમા બનાવીને કે એની ધાતુપ્રતિમા મૂકીને પૂજા કરવામાં આવે છે. એની પૂજામાં દૂધ દહીં સોપારી કોપરું બાજરી કુલેર ફૂલ અને લીબડાનાં પાન વગેરે ચડાવવામાં આવે છે. શીતળાની પૂજામાં લીબડાનાં પાનનું વિશેષ મહત્વ છે. લીંબડામાં જતુનાશકને ગુણ હેવાથી શીતળાપૂજા સાથે એને સંબંધ જોડવામાં આવ્યો હશે, આથી જ શીતળાના રોગ દરમ્યાને દર્દીની પથારી લીબડાનાં પાન વડે આ છ દિત કરવામાં આવે છે અથવા ઘરના બારણે લીબડાનાં પાનનું તારણ કે એની એકાદ ડાળી લટકાવવાનો રિવાજ જોવા મળે છે. મહારાષ્ટ્રમાં આ રિવાજ જુદી રીતે જોવા મળે છે. ત્યાં લીંબડાનાં પાન સાથેના પાણીમાં શીતળાની પ્રતિમાને સ્નાન કરાવવામાં આવે છે અને પછી એ પાણી દર્દી પર છાંટવામાં આવે છે, પૂજા દરમ્યાન શીતળાની પ્રતિમાને ઘાટડી (રેશમી વસ્ત્ર) કે સુતરની નાડાછડી વીંટવામાં આવે છે. જો વર્ષ દરમ્યાન ઘરમાં કોઈને શીતળાને રોગ થયો હોય તે શીતળા સાતમને દિવસે અડોશપડોશની સાત અથવા તેર છોકરીઓ કે છોકરાઓને જમાડવાને રિવાજ છે. જે સ્ત્રીનાં સંતાન જન્મતાંની સાથે જ મરી જતાં હોય કે વધુ લાંબા સમય છતાં ન રહેતાં હોય તેવી સ્ત્રીઓ સગાંવહાલાંઓનાં સાત ઘેરથી ભીખ માગીને ખાવાની પ્રતિજ્ઞા લે છે. આ તહેવારની ઉજવણીમાં ખાસ મહત્વનું એ છે કે એના આગલા દિવસે એટલે કે રાંધણછઠના દિવસે રાંધી મૂકેલું ઠંડું ખાવાનું હોય છે. આ દિવસે સગડી કે ચૂલે પેટાવવાને હે તે નથી, અર્થાત સોઈ કરવાની હતી નથી. આનું કારણ એ હેઈ શકે કે શીતળાના રોગમાં ગરમી અવળી અસર કરતી હોવાથી જેમ બને તેમ કૃત્રિમ ગરમી ટાળવી જોઈએ એને સંકેત આ રિવાજ કરે છે. આગલે દિવસે સાંજે સગડી કે ચૂલે સ્વચ્છ કરી, લીપી, રંગી એની પર કંકુ અને ચોખાને સ્વસ્તિક કરી, પાન સેપારી પૈસો
For Private and Personal Use Only
