________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ઑક્ટોબર-નવેમ્બ૨/૮૫ [પશ્ચિક-રજતજયંતી એક નાંગલે મૂકી પૂજા કરવામાં આવે છે. એવી માન્યતા છે કે આ દિવસે શીતળામાતા રસેડામાં આવીને સગડી કે ચૂલામાં આળોટે છે તેથી આ દિવસે સગડી કે ચૂલે ઠડ રાખવા. જો આમ ન થાય તે માતાજી કોધે ભરાય છે અને એ કુટુંબને શીતળાના રોગને શાપ આપે છે. આ દિવસે સ્ત્રીઓ સ્નાન પણ ઠંડા પાણીથી કરે છે. માતાજીની કૃપા મેળવવા માટે સ્ત્રીઓ શુભકાની કથા સાંભળ છે. શુભકારી હસ્તિનાપુરના રાજા ઇઘુખ અને રાણી ધર્મશીલાની પુત્રી હતી. એને પતિ જ્યારે સદ શથી મૃત્યુ પામે ત્યારે એણે પેતાની ભક્તિથી શીતળા માતાને રીઝવ્યાં હતાં અને મૃત પતિને જીવિતદાન અપાવ્યું હતું. જે સ્ત્રીએ શીતળામાતાની આ કથા સાંભળે છે અથવા તે એનું વ્રત કરે છે તેમને વિધવ્ય આવતું નથી એવી શ્રદ્ધા છે.
પ્રાપ્ત પુરાવ-ખાસ કરીને શીતળાનાં મંદિરો અને એની પ્રતિમાઓના આધારે ગુજરાતમાં શીતળાપૂજાના પ્રચાર વિશે જાણી શકાય છે.
ગુજરાતમાંથી શીતળાની કેટલીક પ્રતિમાઓ પ્રાપ્ત થઈ છે. આ પ્રતિમાઓ સ્વતંત્ર પ્રતિમાઓ નહિ હેતાં મંદિરના મંડેવરના ભાગમાં કે કુંડના પડથારની દીવાલ પર જોવા મળે છે. શીતળાનું મૂર્તિવિધાન આ પ્રમાણે હેય છે: શ્વેત વર્ણ, નગ્ન, માથે સુપડું, એક હાથમાં સાવરણી તથા બીજા હાથમાં કળશ હેાય છે. એનું વાહન ગધેડું હેય છે.
नमामि शीतला देवी रासभास्यां दिगम्वरीम् । माजनीकलशोपेतां शूर्पालंकृतमस्तकाम् ||
શીતળાને આ મંત્રમાં એનું મતિવિધાન પણ ઈગિત છે. અષ્ટમાતૃકાઓના સમૂહમાંની જયેષ્ઠાદેવીનું વર્ણન શીતળાને મળતું આવે છે. જ્યેષ્ઠાદેવીનાં આયુધ માં પણ સાવરણ અને મૂડું કે છાબડાને ઉલ્લેખ આવે છે. બૌધાયનગૃહ્યસૂત્રમાં જયેષ્ઠાદેવીની પૂજાનું વર્ણન આવે છે, જે ઘણું જ પ્રાચીન છે.” “કંદપુરાણના કાશિક ખંડમાં એનું વિધાન આ પ્રમાણે આપ્યું છે : નગ્ન, ત્રિ, ખર (ગધેડા) પર બેઠેલ, બે હાથ પૈકી એકમાં માની (સાવરણી), બીજામાં કળશ, માથે સૂપડું મોડેલું હોય છે. રૂપમંડન’ અને ‘રૂપાવતાર'માં એના વિધાન વિશે તદન મૌન સેવવામાં આવ્યું છે. ડે. જે. એન. બેનરજીનું માનવું છે કે “બૌધાયગૃહ્યસૂત્ર'માં નિર્દિષ્ટ જ્યેષ્ઠાદર માંથી શીતળાના સ્વરૂપને વિકાસ થયે હય, જ્યારે બી. સી. સ્ટ્રાચાર્ય આનાથી વિપરીત મત આપતાં જણાવે છે કે શીતળા-પ્રતિમાને વિકાસ કાલરાત્રિની પ્રતિમામાંથી થયે હેય. હેમાદ્રિએ વિષ્ણુધર્મોત્તરમાંથી કાલરાત્રિનું વર્ણન આ પ્રમાણે આપ્યું છેઃ એ એક ચેટલાવાળી, નગ્ન, મધેડા પર આરૂઢ, બંને કાનમાં કુંડલ અને કર્ણ પર પુષ્પ ધારણ કરેલ હોય છે. નગ્નતા અને ગધેડાનું વાહન એ બને શીતળા સાથે કાલરાત્રિમાં એકસમાન હોવાથી આ મત બંધાયે હેવાનું જણાય છે. શીતલાને બૌદ્ધદેવી હારિતી સાથે સરખાવવાને પણ પ્રયત્ન થયો છે. એની સરખામણી અન્ય દેવી પર્ણ શબરી સાથે પણ કરવા માં આવે છે. પર્ણ શબરી પિશાચી અને સર્વ મારી પ્રશમની એટલે કે સર્વ રોગને દૂર કરનાર દેવી તરીકે ઓળખાય છે. શીતળા અને પર્ણ શબરી રોગકારક હેવાથી બંને વચ્ચે સામ્ય ઊભું થયું હશે; જે કે બંનેનું રૂપવિધાન જુદું જ છે. તે | ગુજરાતમાંથી મે સેજકપુર સૂણુક વગેરે સ્થળોએથી શીતળાદેવીની પ્રતિમાઓ મળી આવી છે. આ પ્રતિમાઓ શીતળાનાં ઉક્ત વિધાને સાથે મળતી આવતી નથી. મોઢેરાના સૂર્યકુંડના પડથારની દક્ષિણની દીવાલ પર શીતળાની એક પ્રતિમા કંડારેલી છે. આ પ્રતિમામાં નગ્ન શીતળાદેવી પથ (ગર્દભ કે ભેંસ) પર આરૂઢ છે. એને દસ હાથ છે. સૌથી નીચેના બે હાથમાં અક્ષમાલા છે અને કમંડલુ ધારણ કરેલ છે, જ્યારે બીજા બે હાથ વડે મસ્તક ઉપર સૂપડું ધારણ કર્યું છે.
For Private and Personal Use Only
