________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
એકબર-નવેમ્બર/૮૫ [ પથિક જતજયંતી અંક વેદિકામાં જુવાસ (ઘઉં-જવ) વાવવામાં આવે. આમ દેવીપૂજા કરવા ઇચ્છતી દરેક વ્યક્તિએ પોતાને ઘેર સ્થાપનાવિધિ કર્યા બાદ એની પ્રાતઃ મધ્યાહૂન અને રાત્રિ એમ ત્રણ વખત પૂજા કરવાની રહે, દુર્ગ-પર્વના સમાપનવિધિ બાદ ૧૦ મીના રોજ સ્થાપિત શ્રીમતિ ઘડા જુવારા વગેરેનું વિસર્જન વહેતા ઊંડા જળમાં કરાતું, વર્તમાન સમય દરમ્યાન જે રીતે નવરાત્ર-ઉતસવ ઉજવાય છે તેમાં આનાથી છેડે સ્વરૂપ-ફેર થતા હોય એમ લાગે છે. અહીં એક અન્ય માન્યતાને ઉલ્લેખ કરી લઈએ કે દૂર્ગપૂજા પ્રારંભમાં સૈન્ય-અભિપાને વખતે કરવામાં આવે તે શક્તિવિધિ હે વાને અને આગળ જતાં ધાર્મિક વિધિ બની ગયાને શ્રી એન. છે, બેનરજીને મત છે. અલબત્ત, આ માન્યતા સર્વસ્વીકૃત બની નથી,
શક્તિપૂજા પાછળની એક સૂમ સ્પષ્ટતા-તાત્વિક અર્થઘટન તપાસીએ.
‘સપ્તશતી’ અનુસાર અસુરે સામેના યુદ્ધ દરમ્યાન દુર્ગા વિવિધ સ્વરૂપ ધારણ કરે છે : તામસ રાજસ અને સાત્વિક, આ ત્રણ સ્વરૂપની તાત્વિક પૂછતા આ પ્રમાણે કરાયેલ છે ?
મહાકાલી – તામસ-ગુણમક મહાલકમી – રાજસ-ગુણાત્મક
સરસ્વતી – સારિક-ગુણાત્મક ‘સપ્તશતી'નાં ઉપર્યુક્ત ત્રણ સ્વરૂપની ટીકા આ રીતે કરાયેલ છે ?
દુર્ગા-શક્તિનું ત્રણ પ્રકારનું ચરિત : (1) સપ્તશતી પ્રથમ ચરિત-દેવી : મહાકાલી, ઋષિ : બ્રહ્મા; છંદ : ગાયત્રી (૨) સપ્તશતી મધ્યમ ચરિત-દેવી ઃ મહાલકમી; કષિ વિષ્ણુ, છંદ : ઉચ્છિક (૩) સપ્તશતી ઉત્તમ ચરિત-દેવી : મહાસ સ્વતી; કષિ ; છંદ : અનુષ્ણુભ
હવે આપણે વર્તમાન નવરાત્રિ સિવના સ્વરૂપ વિશે વિચારીએ. અત્યારે ગુજરાતના દરેક ગામ-નગરમાં નવરાત્રી દરમ્યાન રાત્રિના સમયે માતાજીની ગરબી(માંડણું)ની મંડપમાં સ્થાપના કરી, આરતી ઉતારી એની ફરતે ગરબા-ગરબી લેવામાં આવે છે. દુર્ગાપૂજન વિધિ પૂર્વ દર્શાવ્યા છે તેમાં ગરબા-ગરબી લેવાની વાત નથી, એટલું જ નહિ, શક્તિપૂજાની પ્રબળ અસરવાળાં ભારતનાં અન્ય રાજ્યો જેવાં કે, બંગાળ આસામ રાજસ્થાન)માં પણ આ રીતને વિધિ થતું નથી, અર્થાત્ માતાજીના મંડપમાં “ગરબી' પધરાવી ફરતે ગરબા-ગરબી લેવાની પ્રથા એક માત્ર ગુજરાતમાં જ જોવા મળે છે, તે આ પ્રથાનું ઉદ્દભવસ્થાને ગુજરાતને જ ગણવું કે કેમ એ પ્રશ્ન સહેજે થાય, પ્રાથમિક તપાસમાં એમ લાગે પણ ખરું. પણ આ પ્રથાનાં મૂળ ગુજરાતમાં ન હોવાને એક પુરા સાંપડે છે. પ્રસિદ્ધ વિદ્વાન શ્રી કે. કા. શાસ્ત્રીજીએ વર્ષો પૂર્વે “સ્ત્રીજીવનના એક “ગરબા અક' માં આ અંગે માહિતી આપતાં લખેલ કે વર્તમાન ભારતના કર્ણાટક રાજ્યમાં માંગલિક પ્રસંગોએ આવી પ્રથા છે, અર્થાત્ ત્યાં લગ્નાદિ પ્રસંગોએ લાકડાની માંગણી કરી ફરતાં સમૂહગાન ગાવામાં આવે છે. સંભવ છે કે ત્યાંથી આ પ્રથા આપણે ત્યાં પ્રવેશી હોય. સોલંકી વંશના રાજા કર્ણદેવની રાણી ને સિદ્ધરાજની માતા મીનળદેવી કર્ણાટકની હેવાનું તે સુનિશ્ચિત છે. શક્ય છે, મીનળદેવીની સાથે આ પ્રથા અહીં પ્રવેશી હોય. આ સિવાય ગુજરાતનો ગરબા-ગરબીને રિવાજ શાક્ત સંપ્રદાયના કેંદ્ર ગણાતા બંગાળ કે મારવામાં પણ નથી.
માર્કડેયપુરાણ'(રચનાકાલ : લગભગ ઈસુની પ-૬ સદી)માં આવતી સપ્તશતીની આરાધ્ય શક્તિ દુર્ગાના પ્રાચીન ઉલ્લેખ પણ પ્રાપ્ત હેઈ દુર્ગાપૂજા પ્રાચીન હેવાનું માની શકાય. મહાભારત(વન. અધ્યા. ૬-૨૩૫)માં શિવપત્ની ઉમા તરીકે એને ઉલ્લેખ છે, તે કૃષ્ણના સૂચન પ્રમાણે અને ભીષ્મ-૩) દુર્ગાસ્તત્રને પાઠ કરેલ. આમાં દુર્ગાનાં કુમારી કાલી કાલી ભદ્રકાલી મહાકાલી ચંડી કાત્યાયની ઉંમાં
For Private and Personal Use Only
