________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[
પથિક-રજતજયંતી અંક] ટેબર-નવેમ્બર ૮૫
સેજકપુરના મંદિરના મંડપની ઉત્તર બાજુએ શીતળાની એક પ્રતિમાનું આલેખન જોવા મળે છે. આમાં શીતળાદેવીએ બે હાથ વડે મસ્તક પર સૂપ ધારણ કર્યું છે અને એ ગધેડા પર બેઠેલ છે.
સબુકના મંદિરની દીવાલ પર પણ શીતળાની એક પ્રતિમા કંડારેલી છે.
શીતળાનાં આયુધમાં સૂપડું અને સાવરણી ઘણું જ સૂચક છે. ગુજરાતમાં કોઈ વ્યક્તિના માથે સખ્ત મૂકવાને નિષેધ છે. જો આમ કરવામાં આવે તે એ વ્યક્તિને શીતળાને રોગ થાય એવી માન્યતા આજે પણ ગુજરાતમાં પ્રવર્તે છે. આ માન્યતાનું પ્રતિબિંબ પડા દ્વારા થયું હોવાનું અનુમાન કરી શકાય, ત્યારે સાવરણી એ સ્વચ્છતાનું પ્રતીક છે. સમાજમાં હાસ્યાસ્પદ એવા પશુ-ગધેડાને શીતળાના વાહન તરીકે સ્થાપીને હિંદુધર્મ દરેક પશુનું મહુર્વ સ્વીકાર્યું છે, | ગુજરાતના ગામડે ગામડે શીતળાનાં મંદિર આવેલાં છે. મોટે ભાગે આ મંદિરો નાની દહેરીઓના સ્વરૂપનાં છે, જો કે શીતળાનાં કેટલાંક સ્વતંત્ર મંદિર પણ પ્રાપ્ત થયાં છે. ગુજરાતમાં આવું પ્રાચીન મંદિર પીલુાનું છે. સ્થાપત્યની દૃષ્ટિએ આ મંદિર કસરાના મંદિરને મળતું આવે છે. ઈ. સ.ની ૧૨ મી સદી દરમ્યાન એનું નિર્માણ થયેલું છે. મુખ્ય શિખર અને ગૌણ શિખરોનું આયોજન આકર્ષક છે. પીઠ મંડોવર અને અંધાનું શારકામ સુંદર છે."
રાજકેટથી ૩૨ કિમી દૂર આવેલા કાલાવડમાં શીતળાનું એક મંદિર આવેલું છે, અલાઉદ્દીનના આક્રમણ દરમ્યાન ઘણાંખરાં મંદિરોને નાશ કર્યો ત્યારે આ મંદિર બચી જવા પામ્યું હતું ૧૦
આમિલેખિક પુરાવાઓના આધારે શીતળાના એક મુઘલકાલીન મંદિર વિશે જાણવા મળે છે. ડભેઈન હીરા ભાગળમાં જડેલી વિસલદેવની પ્રસિદ્ધ પ્રશસ્તિની પાસે, એ દરવાજાની ઉત્તર બાજુ પરના ગોખલામાં, જડેલી સફેદ આરસની તકતી પર મહારાજ દામાજીરાવ ગાયકવાડના રાજ્યકાલ વિ. સં. ૧૭૯૦)ને લેખ છે. આ લેખમાં કેટલાંક સ્મારકોની યાદી આપી છે તેમાં જણાવ્યા પ્રમાણે દક્ષિણમાં શીતળા માતાનું મંદિર હતું. આ મંદિર હાલ અસ્તિત્વમાં નથી, પરંતુ એની સ્મૃતિ ત્યાં આવેલા શીતળા તળાવમાં જોવા મળે છે. આ મંદિર આ તળાવની નજીક બંધાયું દેવું જોઈએ.'
- શીતળાની ગુજરાતમાંથી પ્રાપ્ત આ પ્રતિમાઓ અને મંદિરોને આધારે શીતળાજને પ્રસાર જાણી શકાય છે. આ પુરાવશેષો પરથી અનુમાન કરી શકાય કે ગુજરાતમાં શીતળાપૂજાને પ્રચાર ઈ. સ.ની ૧૨ મી સદીથી વધુ પ્રાચીન નથી.૧ર
પાદટીપ ૧. પૌરાણિક કથાકેલ, પૃ. ૨૨ ૨. બેનરજી, જે. એન, ધ ડેવલપમેન્ટ ઑફ હિન્દુ આઈ ને માફી', પૃ. ૩૮૩ ૩, ભટ્ટાચાર્ય, બી, સ, ઈન્ડિયન ઈમેઈજીસ, પૃ. ૪૦ ૪. ભટ્ટાચાર્ય, એન. એન. ધી ઈથન, મધર ગેડેસ', પૃ. ૫૩. ૫. એજન, ૫, ૫૩ ૬. સાંકળિયા એચ. ડી., ‘આર્કિયોલેજ ઑફિ ગુજરાત', પૃ. ૧૪૬; મજૂમદાર, એ. કે, “ચૌલુક્યઝ
ઍફ ગુજરાત' પૃ. ૩૦૧ છે. કઝિન્સ, સેમિનાથ ઍન્ડ અધર સિડાઈવલ ટેમ્પસ ઇન કાઠિયાવાર', પૃ. ૫૮; સાંકળિયા, એચ. ડ, ઉર્યુંત, પૃ. ૧૪૭
૮. “કઝિન્સ', ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૫૮ ૯. સોમપુરા, કે. ઍ. ધ સ્ટ્રકચરલ ટેમ્પસ ઓફ ગુજરાત, પૃ. ૧૭૧ ૧૦, “ભગવદ્ગોમંડલ, ભા. ૯, પૃ. ૮૩૫૬ ૧૧. શાસ્ત્રી, હરિપ્રસાદ ગં, “ગુજરાતના ઐતિહાસિક લેખ' –ભા. ૫ (મુઘલકાલ), લેખ નં૧૫૭ ૧૨. સાંકળિયા એચ. ડી., ઉપર્યુક્ત, પૃ. ૧૪૬
For Private and Personal Use Only
