________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જે પડકારોના ભારતીય સ'સ્કૃતિ આજે સામના કરે છે
ડા, પ્રિયખાળા શાહુ
‘સરકૃતિ' શબ્દ માનવસમાજની સ્થિતિના ખ્યાલ આપે છે, જેને આપણે ‘સુધરેલા' ‘ઊં‘ચા’ ‘સભ્ય' વગેરે વિશેષણેાથી વિભૂષિત કરીએ છીએ, દેશદેશના આચાર ભિન્ન હાવાથી સુધારવાની ભાવના પણ ભિન્ન રહે છે, તેથી પડ્યું આ ભિન્નતા સંબધી ઊંડાણથી જોવાય તા એમાં અતર્ગત એકતા અવશ્ય હાય છે. ભિન્નતા માત્ર બાહ્ય છે, આંતરિક નથી, સંસ્કૃતિનાં મૂળ તત્ત્વ બધા દેશામાં એક જ હેાય છે. દેશકાલ પ્રમાણે બાલ સ્વરૂપમાં અંતર હેય એ સ્વાભાવિક છે.
પ્રાચીન ભારતવર્ષમાં શારીરિક માનસિક અને આત્મિક શક્તિના વિકાસને માનવજીવનનું ધ્યેય માનવા માં આવતું હતું. ધર્મ અર્થ કામ અને મેક્ષ વગેરેની પ્રાપ્તિ માટે મનુષ્યને જીવતા રહેવું જોઈએ, પરંતુ વીસમી સદીમાં કૃત્રિમતાએ માનવસમુદાય ઉપર પૂરા અધિકાર જમાવ્યો છે. દૈવી સપત્તિને બદલે આસુરી સંપત્તિનું સામ્રાજ્ય છવાઈ ગયું છે. સ્વાનું પ્રભુત્વ જણાય છે. પ્રત્યેક વાત ધનના ત્રાજવે તાળાય છે. ધનવાન તા વિદ્વાન કુળવાન જ્ઞાનવાન મનાય છે. ધનથી વિશ્વવિદ્યાલયાની મેડટી મેાટી પછી પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. ટૂંકમાં, જેની પાસે ધન છે તે સુસ`સ્કૃત મનાય છે. પ્રકૃતિનાં રહસ્ય સમજીને એ જ્ઞાનને ઉપયાગ એકબીજાને નાશ કરવામાં થાય છે. પાશ્ચાત્ય જગત પણ પોતાને સુસ`સ્કૃત અને પાતાની સ'સ્કૃતિને આદર્શ સંસ્કૃતિ માનવામાં ખચકાતું નથી.
ઔદ્યોગિક ક્રાંતિને કારણે મનુષ્યની શક્તિની જગ્યાએ યંત્રાની શક્તિએ સ્થાન લીધું. યંત્રયુગના પ્રાદુર્ભાવને કારણે ભારતીય સમાજની સૌંપૂર્ણ વ્યવસ્થા બદલાઈ ગઈ, સમાજમાં અનેક વિષમતા ઉત્પન્ન થઈ. એની સૌ-પ્રથમ અસર પોશાક ઉપર પડી: સ્રીએના અને પુરુષના પોશાકા, સ્ત્રીઓના પાશામાં સાડી ચણિયા એઢણામાંથી ચૂંકાં સ્ક-ફૌક અને ખેલમેટમ પહેરાવા લાગ્યાં. છોકરા જેવા પેશાક અને ટૂંકા વાળ થવા લાગ્યા. પુરુષાના પોશાકમાં ધોતીને બદલે પેન્ટ દાખલ થયાં.
વાહનામાં મોટર-સાઇકલ મેટર-ગાડી સ્કૂટર વગેરે દાખલ થયાં. એને જ કારણે પેાશાકમાં પરિવČન આવ્યું, કારણ કે સ્ત્રીએ આવાં વાહનાના ઉપયોગ કરતી થઈ. રમતગમત-ક્ષેત્ર મર્દાનગીની રમતા ક્રિક્રેટ જેવામાં સ્ત્રીએના પ્રવેશે પુરુષ જેવાં કપડાં પહેરતી સ્ત્રીઓને કરી. ભારતીય સ`સ્કૃતિ એડજસ્ટમેન્ટ’-બાંધકોડની સસ્કૃતિ છે. આપણી જીવનરીતિ એ પ્રકારની થઈ ગઈ છે કે માશુસ હમેશાં બાંધછાડ કરવા તૈયાર હૈાય છે અને પેાતાના રૂઢિગત વિચારા સાથે સમાધાન કરી લે છે. બંગાળી કવિ ચદ્રસેન હિંદુની વ્યાખ્યા આપતાં કહે છે કે હિંદુ એ કે જે ભારતમાં અને ખંને પક્ષે ભારતીય માબાપથી જન્મ્યો હોય અને જેણે પોતાની જ્ઞાતિના રિવાજોને માન આપીને સ્વીકાર્યા હાય.' પ્રાચીન સમયના મુખ્ય ચાર વર્ણાને બદલે અતૅક જ્ઞાતિઓ આજે આપણે જોઈએ છીએ. ઊતરતી જ્ઞાતિના ક્રાઈ સભ્ય પાણી કે ખારાક આપે તેા ઉચ્ચ જ્ઞાતિને એને સ્વીકાર કરવાની મનાઈ હૈાય છે. એવી જ રીતે પાતાની જ્ઞાતિ બહાર લગ્ન પણ શકય બને છે. આજે આ લગ્નવ્યવસ્થા ભારતીય સંસ્કૃતિને માટે પડકાર–રૂપ છે. અત્યારે ભારતીય સંસ્કૃતિમાં જ્ઞાતિપ્રથા અભૂતપૂર્વ છે કે જેનાં કેટલાંક બુધનાને કારણે ધાર્મિક અને ખીન્ન હક્કોથી લેાકેાના સમુદાયને વરચિત રાખવામાં આવે છે. આવી સંસ્થામાં દરેક વ્યક્તિનું સ્થાન તેમ મેભા નિશ્ચિત હેાય છે. દરેક પેાતાની સેવા સમાજને આપતું હૈાય છે. એ જુદાં જુદાં જુથ સાથે મૈત્રીસંબંધ ધરાવે છતાં પણ ખોરાક-પાણી અને લગ્નના સબંધ (ટી-મેટા-વહેવાર) એવાં લૈક એકબીજા સાથે બાંધતાં નથી. પોતાની શ્રદ્ધા-માન્યતાને જાળવવાનું એમને માટે મહત્ત્વનું છે તેથી બે જૂથા વચ્ચેના અંતરની ખાઈ વધતી જાય છે; જેમકે હરિજન. અસ્પૃશ્યતા એવી ઘર કરી ગઈ
For Private and Personal Use Only
