________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
હતું.
પથિક-રજતજયંતી અંક] ઓકટોબર-નવેમ્બર ૮૫
કૌટિલ્ય ને ખેતી તથા વેપાર કરતા વર્ણવ્યા છે, પરંતુ જમીન પરનો હક રાજાને હતો અને ખેડૂતને મજૂરીના રૂપે ફસલને એક અંશ મળતો. એક નોંધપાત્ર બાબત એ છે કે કૌટિલ્ય બધા નાગરિકેને “આ” ગયા છે, તેથી એમ જરૂર કહી શકાય કે શક પણ જન્મથી આર્ય હતા, દાસ ના
| [આર્ય” વંશ(race)વા યક નહિ, “સંસ્કારી અર્થ આપનાર શબ્દ હતો. તંત્રી કૌટિલ તથા મેગેસ્થિનિસનાં લખાણોમાંથી મૌર્ય યુગના સમાજની આધારભૂત માહિતી મળે છે એમ છતાં બંનેનાં વર્ણને માં કેટલીક વિલનના પણ જોવા મળે છે. અકના શિલાલેખ તથા મીક વિદ્વાનોનાં લખાણેમાંથી પણ ઈ.પૂ. બે સદી પહેલાંના ભારતીય સમાજ વિશેની અનેક બાબતોને ખ્યાલ આવે છે.
અર્થશાસ્ત્રમાં દર્શાવ્યું છે કે વર્ણ અને આશ્રમ સામાજિક એકતાનું મૂળ હતા. નીલકંઠ શાસ્ત્રી કહે છે તે મુજબ મેગેસ્થિનિસ વર્ગ વ્યવસ્થાનું વર્ણન ભિન્ન રીતે કર્યું છે. એમણે દાર્શનિક ખેડુત ગોપાલક કારીગર રૌનિક ગુપ્તચર અને અમાન્ય અથવા રાજાના ઉરચ પદાધિકારી જેવા સાત વર્ગને ખ્યાલ આપ્યો છે. ૧૦ એમણે સમાજના રીતરિવાજે વિશે પણ માહિતી આપી છે. એમને વર્ણન મુજબ પ્રત્યેક વર્ગના લેક અ પસઅપસમાં જ લગ્ન કરતા, સમાજમાં બ્રાહ્મણ અને શ્રમણાનું સ્થાન સર્વશ્રેષ્ઠ હતું. બૌદ્ધ શ્રમણ પ્રત્યેક વર્ષના હતા, પણ પાછળથી વર્ગભેદ માનવામાં આવતું ન હતું. ૧
શીક લેખકો કહે છે : હિંદનાં લક કરકસરથી રહેતાં. ખેડૂતે નમ્ર અને ભેળા સ્વભાવના હતા ચોરી ભાગ્યેજ થતી. ખેટું બોલવાને આરોપ કોઈ પણ ભારતીય પર મુકાતે નહિ, કાયદા સાદા હતા. ચેરીનું પ્રમાણ ખૂબ ઓછું હતું. વયનભંગ કે થાપણ ઓળવી જવા માટે કઈ દિવસ મુકદ્દમા દાખલા થતા નહિ. યજ્ઞ સિવાય લેકે કદી મધ પાતા ન હતા.૧૨ ' મેગેસ્થિનિસ નોંધે છે કે ભારતવર્ષનાં લેક સીધા સાદાં અને ભોળાં હતાં. એમને લખતાં વાંચતાં આવતું નહિ અને બધે વ્યવહાર મૌખિક જ હતું, પરંતુ આ બાબતે ભૂલભરેલી લાગે છે, કારણ કે મીક લેખક ચૂંબે નેધે છે કે લડવૈયા જ્યારે રણમેદાનમાં ન જવાનું હોય ત્યારે પિતાને સમય આળસમાં અને મદિરાપાનમાં વ્યતીત કરતા. દર વર્ષે તત્વજ્ઞાનીઓની સભા ભરાતી. એ સુચન લખીને આપતા. વળી એ ઉમેરે છે કે ભારતીયો લીનનના ટુકડાઓ પર પત્રો લખતા. કટિસ પણ કહે છે કે લખવા માટે ઝાડની છાલને ઉપયોગ કરવામાં આવતા.
ભારતીય સમાજમાં નારીની સ્થિતિ કેવી હતી એ બાબત પણ ગ્રીક લેખકોના વિવરણ પરથી જાણવા મળે છે. એ સમય દરમ્યાન સમાજમાં નારીનું સ્થાન નીચું જતું હતું. એ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી તત્વજ્ઞાની' બની શકતી, પરંતુ લગ્ન કર્યા પછી એને ધર્મશાસ્ત્રોને અભ્યાસ કરવાને હક્ક મળતું ન હત, અતિકર નેધે છે કે સ્ત્રી-શિક્ષણ હાસ તરફ જઈ રહ્યું હતું. સ્ત્રીઓ માટે લગ્ન અનિવાર્ય બંધન હતું. રાજપરિવાર તથા ઉમરાવકુટુંબમાં બહુપત્નીત્વને રિવાજ પ્રચલિત હતેા.૧૩ મૌર્ય યુગમાં સંયુક્ત પરિવારની વ્યવસ્થા હેવાનું માનવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે છોકરા છોકરીનાં લગ્ન સોળ અને બાર વર્ષની ઉંમરે થતાં.૧૪ અર્થશાસ્ત્રમાં ૧૫ આઠ પ્રકારના વિવાહ વર્ણવાયા છે. બ્રહ્મ પ્રાજાપત્ય આર્ષ દેવ આસુર ગાંધર્વ રક્ષિસ અને પિશાચ. આમાં પહેલા ચાર આવકારદાયક ગણાતા, જ્યારે પાછળના ચારને નિંદાજનક ગણવામાં આવતા. કેટલીક શરતે સાથે સ્ત્રીને છૂટાછેડાની સગવડ હતી.૧૬ વિધવાવિવાહને રિવાજ હતું. વિધવા પિતાના ઘરની સંમતિ લઈને પુનર્વિવાહ કરી શકતી.૧૮ દાંપત્યજીવન સુખી હતું. બહુવિવાહપ્રથા પ્રચલિત હતી.
મૌર્યકાલીન સમાજવ્યવસ્થા એવી હતી કે વિશિષ્ટ સંજોગોમાં પતિને પત્નીને ત્યાગ કરવાને હક હતા. ૧૮ રાજગલિ પાંડેય નોંધે છે કે વેશ્યાવૃતિ સમાજમાં પ્રચલિત હતી, જે સરકાર દ્વારા નિયં.
For Private and Personal Use Only
