________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મૌર્યકાલીન સમાજવ્યવસ્થા
છે, મગનભાઈ આર. પટેલ
પ્રાચીન ભારતવર્ષના ઇતિહાસમાં પર્યયુગ € ના વિશાળ સમૃદ્ધ અને શક્તિશાળી સામ્રાજ્યની સ્થાપન નાને કારણે સવિશેષ મહત્ત્વ ધરાવે છે. આ યુગ દરમ્યાન ભારતમાં પ્રથમ વાર વિસ્તૃત સાગ્ન.જ્ય સ્થપાયું હતું. એની વિશિષ્ટતા એ હતી કે કેન્દ્ર સરકાર ખૂબ જ શક્તિશાળી હતી. રાજ્યને સઘળે વહીવટ કેંદ્ર દ્વારા વ્યવસ્થિત રીતે ચાલતે, જનકલ્યાણની ભાવનાથી બધે વહીવટ થતું. અનેક વિદ્વાનોએ એ અને નોંધપાત્ર બાબતે રજૂ કરી છે. " રાધાકમલ મુકરજીના મત મુજબ “જગતનું સર્વપ્રથમ ધર્મનિરપેક્ષ જનકલ્યાણકારી રાજ્ય મૌનું હતું. વી. ડી. મહાજન રાધાકુમુદ મુકરજીના કથનને નેધતાં કહે છે કે “મૌર્ય સામ્રાજ્યનું આગમન ભારતીય ઈતિહાસની એક અપૂર્વ ઘટના હતું.” *
ભટનાગર અને બી. ડી. શુકલના વિવરણ અનુસાર ભારતના સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસમાં મૌર્ય યુગ (ઈ.સ. પૂ. ૩૨૦ થી ઈ.સ. પૂ. ૧૮૭) ગંભીર પરિવર્તનને યુગ રહ્યો છે. સમાજ અને ધર્મ તેમજ રાજનીતિ એ બધાં ક્ષેત્રોમાં આ યુગમાં અનેક નવીન પરિવર્તન આવ્યાં હતાં.
આ યુગની વહીવટી અસર સમાજ પર પણ પડી હતી.
કૌટિલ્ય મેગેસ્થિનિસ જેવા ખ્યાતનામ વિદ્વાનના આધારભૂત ગ્રંથમાં મીયુગનાં સમાજ રાજકારણ ધર્મ વગેરે પર ધપાત્ર માહિતી રજૂ થયેલી છે. મેગેસ્થિનિસ ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના દરબારમાં પ્રીસના રાજદૂત તરીકે કેટલાક સમય રહ્યો હતો. એણે પાટલિપુત્રનાં સુંદરતા અને વહીવટ વિશે તથા ભારતવર્ષની સામાજિક સ્થિતિ અંગે વર્ણન કર્યું છે કે એનું પુસ્તક ઇન્દિકા તિહાસકારોને આજે પ્રાપ્ય નથી છતાં ગ્રીસના ઈતિહાસકારોના ગ્રંથમાં એના સંદર્ભ મળે છે,
કૌટિલ્ય અર્થશાસ્ત્રમાં નોંધ્યું છે કે “રાજાએ સામાજિક કરજેનું બળ દ્વારા વ્યવસ્થિત રીતે પાલન કરાવવું જોઈએ અને બાળ વૃદ્ધ રાગિઢ અનાથ અને સ્ત્રીઓ તથા એમનાં બાળકોના રક્ષણની જવાબદારી રાજાની હેવી જોઈએ.”
આ લેખકેનાં લખાણ પરથી ખ્યાલમાં આવે છે કે મર્યયુગમાં વર્ણવ્યવસ્થા તથા આશ્રમવ્યવસ્થા વિશિષ્ટ પ્રકારની હતી; જેકે એનું સ્વરૂપ રૂઢિચુસ્તતાવાળું હતું. આ અંગે ગ્રીક લેખકોએ પણ કેટલીક માહિતી આપી છે. એરિયન નામના ગ્રીક લેખકે કરેલ તષિયક વર્ણન પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે પ્રજાને bઈ પણ માણસને તત્વજ્ઞાની બનવાની છૂટ હતી.
મેગેસ્વિનિસ ખેંધે છે કે સમાજમાં બ્રાહ્મણની સંખ્યા ઓછી હોવાં છતાં એમનું સ્થાન પ્રથમ હતું. બ્રાહ્મણે તત્વજ્ઞાની હતા. આ તત્વજ્ઞાનીઓના પણ બે વિભાગ હતાઃ બ્રાહ્મણે અને શ્રમ–અને બંનેનાં કાર્ય ભિન્ન ભિન્ન છતાં, બ્રાહ્મણે ગૃહસ્થજીવન વ્યતીત કરતા. એમનું જીવન મેળવ્યું હતું. એએ માંસ પણ ખાતા, એમનું મુખ્ય કામ પુરોહિતનું હતું. બ્રાહ્મણે કરતાં શ્રમોનું સમાજમાં વિશેષ માન છે, પરંતુ જે લેકે જંગલમાં રહે છે તથા લગ્ન કરતા નથી તેમનું ખૂબ જ માન છે, પરંતુ એક બાબત સ્પષ્ટ છે કે મેગેસ્થિનિસે કહેલા આ પ્રમાણે બૌદ્ધ ધર્મના સાધુઓ કરતાં બ્રાહ્મણ ધર્મના વિવિધ પંથના સાધુએ હેવાન સંભવ વધારે છે. આ મુખ્ય ભાગવતધર્મના અનુયાયીઓ હતા. તત્રી
રાધાકુમુદ મુકરજીના મતાનુસાર ગ્રીક લેખકને બદ્ધિધર્મને સાધુઓને પરિચય હેય એમ જણાતું નથી, કારણ કે એ વખતે કદાચ પંજાબ સુધી બૌદ્ધ ધર્મ ફેલા નહિ હોય.
For Private and Personal Use Only
