________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રાચીન ભારતીય વૈજ્ઞાનિકનાં સૂર્યચંદ્ર તથા અન્ય ગ્રહોનાં ભ્રમણ અંગેનાં અવલોકન
- શ્રી દેવેશ ૨ આ લેખમાં માર્યભટ્ટ બ્રહ્મગુપ્ત તથા ભાસ્કર(બીજાનાં સુ—ચંદ્ર તથા બીજા ગ્રહનાં જમણે અંગેનાં અવકનો અભ્યાસ છે. આજને સર્વમાન્ય જે સિદ્ધાંત કે પૃથ્વી સૂર્યની આજુબાજુ ફરે છે તેનાથી તદ્દન વિરુદ્ધ કે સૂર્ય અને બધા ગ્રહ પૃથ્વીની પ્રદક્ષિણા કરે છે એવું આ વૈજ્ઞાનિકોએ માન્યું હતું અને આ ધારણાને આધારે અલેકને બાંધી આ ગ્રહની અવકાશમાં કઈ સ્થિતિ હોય એટલે કે ભવિષ્યના અમુક સમયે આ ચા અવકાશમાં કયાં હોઈ શકે એ પામવા એઓએ પ્રયાસ કર્યો છે. અલબત્ત, મહદ્ અંશે હાલના સંશોધના-પરિણામેએ એને પેટ સાબિત કર્યા છે, પરંતુ એ યુગમાં એ પણ પ્રદિપાદિત કરી જ્ઞાનને એક નો વિષય ખેલવાનું શ્રેય એમને ફાળે જાય છે, એમની મહત્તા માનીએ તેટલી ઓછી છે.
એક ચેખવટ કરી લઈએ. આ વાનિંદ્રના અભ્યાસને સિદ્ધાંત નહિં, પણ ફક્ત અવલોકન તરીકે ગણવાનું નીચેનાં કારણે થાય?
૧. લગભગ દરેક સ્વીકાર્ય સિદ્ધાંત પહેલાં અવલેકરૂપે જ પ્રગટે છે, પરંતુ જ્યારે એનું તથ મપાય છે ત્યારે એ સર્વમાન્ય સિદ્ધાંત બને છે. આ રીતે આ વાનિકે જે પ્રતિપાદિત કર્યું તે સૈકાઓ સુધી અહીં કે પાશ્ચાત્ય દેશમાંય ખરું કે ખાટું સાબિત થયું નહિ..
૨. આ વૈજ્ઞાનિકોએ પણ અટકળ જેવું ગયું હતું, આજની વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિમાં સંશોધન જેવો ગણાય તે આ વસાનિકને પ્રયાસ ન હતે.
પણ જે હોય તે, ટાંચા સાધનની ઉપલબ્ધિ અને કલા અને સાહિત્યના ઝોકવાળા સમાજમાં વિજ્ઞાનિક પદ્ધતિનું અવલોકન કરવું એ અતિમહત્વની વાત છે. બીજું એ કે અવલોકન તે અવકના કે પરંપરા, જેમાંની ઘણી આજે અભુત રીતે સાચી પડી છે, તે ઘણી બધી ફક્ત બે-ત્રણ દાયકા પહેલાં જ બેટી પડી છે.
મૂળ વાત કરીએ. જ્યોતિષશાસ્ત્ર કે ખગોળશાસ્ત્રને પહેલે ઉપલબ્ધ ગ્રંથ વેદાંગ જ્યોતિષ' (ઈ. સ. પૂર્વે ૧૪૦૦ કે પહેલાંન) સુર્ય-ચંદ્રની ભ્રમણકક્ષા વિશે મન સેવે છે, આર્યભટે જ એને પ્રથમ વિચાર કર્યો જણાય છે અને બ્રહ્મગુપ્ત તથા ભાસ્કરે એ જે વિસ્તાર કે સુધારે કર્યો છે. આ ત્રણેએ આ અંગે શું વિચાર્યું હતું એ જાણીએ તે પહેલાં એમનાં અવેલેકને કેવી રીતે થયાં હશે એ જાણવું જરૂરી છે.
કોઈ પણ ગ્રહની ભ્રમણકક્ષા અને ગતિ જાણવા કેટલાક દાયકા લાગે છે, કારણ કે દરેક ગ્રહ વર્તુળાકાર કે લંબગોળાકાર માગે, પણ બિલકુલ ચોક્કસ માર્ગ, ભ્રમણ કરતું નથી. વૈજ્ઞાનિકે ગ્રહના ભ્રમણમનાં વલયોને ધ્યાનમાં રાખી એને ભ્રમણમાર્ગ નક્કી કરે છે. દા. ત. નીચે આપેલ આકૃતિ ૧ માં ઈ ગ્રહ ગળાકાર ભ્રમણમાગમાં ફરતો દર્શાવ્યો છે, પણ એ દર વર્ષે અને સંપૂર્ણ
For Private and Personal Use Only
