________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ઓકટોબર-નવેમ્બર૮પ [પથિકરજતજયંતી અંક હતાશાથી અકળાઈ કૃષ્ણને બાંધી લેવાનો પ્રયત્ન કરે છે, એ વખતે તખ્તા પરના કૃષ્ણનાં જુદાં જુદાં સ્વરૂપનું દર્શન વગેરમાં આંગિક ક્રિયાઓ ગતિક્રિયા મુખભાવ ચેષ્ટા આદિ દશ્યાત્મક સ્વરૂપનાં સાત્વિક તત્વ બની રહે છે. નાટયકાર અને પ્રસ્તુતિકર્તાને અભિપ્રેત અર્થ એ દ્વારા સ્પષ્ટ થાય છે. નટ નટીઓ અને સૂત્રધાર સ્થળ કાલ સમયના બંધન વગર એના નાટકના) દશ્યાત્મક તાવને કેંદ્રમાં રાખી પ્રસ્તુત કરી શકાય તેવી સંભવિતતાથી સભર આપણું સંસ્કૃત નાટક કઈ પણ પરિ વર્તિત યુગમાં સામાજિકોને સંમોહિત કરનાર બની રહેશે,
ગ્રીક નાટકનાં લખાણ ભાષા અને સંવાદ કરતાં એની રજૂઆતની રીતિ પર દષ્ટિપાત કરીએ તે આપણે સ્પષ્ટપણે સમજી શકીએ કે હજારોની સંખ્યામાં બેઠેલો પ્રેક્ષક વર્ગ કોરસથી અલગ પડેલા મુખ્ય નટાને તેમજ કરસની ક્રિયા—-અભિનય સ્પષ્ટપણે જોઈ શકે એ માટે એમના મુખ પર પાત્રના વ્યક્તિત્વનુસાર મહારાં રાખવામાં આવતાં તેથી મુખભા કે સાત્વિક અભિનયની પ્રક્રિયા અને એની સુમિતાને અહીં કેઈ જ સ્થાન ન હતું. અહીં નાટકનું વસ્તુ તે લોકોને સુવિદિત હતું એટલે પ્રેક્ષ તે “એક્રોલિસ'માં નાટક રજૂ કરનારની સુઝ સમજ અને નિર્માણ પટુતા તેમજ રજૂઆતને કસબ જોવા આવતાં હતાં. ભાષાનું આગવું સ્થાન હતું એમ છતાં દૂર સુધી બેઠેલાં પ્રેક્ષ અગિક ક્રિયાઓ દ્વારા કે જેશપૂર્ણ ગતિક્રિયા મારફતે ઘટનાઓ અને પાત્રો, પાત્રો અને રસ વચ્ચેના લાગણીના આઘાત-પ્રત્યાઘાતોને દક્ષાત્મક સ્વરૂપે જોઈ શકતાં અને એ રીતે નાટયાર્થી સ્પષ્ટ થતે, પાત્રને વ્ય ક્તિત્વને વ્યક્ત કરવા માટે ચોક નાટકમાં વ્યક્તિભાષાને સ્થાન ન હતું, કારણ કે એ સામુહિક રજુઆતનું પુરસ્કર્તા છે. વેશભૂષા, પ્રોપટીઝ તેમજ પાશ્વભૂ, નાટયવેદી, ઑસ્ટ્રા અને તખ્તાન સાથે ભાગ સાથે જોડાતા જુદી જુદી દિશાના માર્ગ વગેરે પણ નાટયાર્થને વ્યક્ત કરવામાં ઘણું મેટું પ્રદાન હતું. આ પરિબળોને લીધે અમુક અંશે રજૂઆતમાં ભાષાનું ભારણ હળવું થતું. નાટકનું વસ્તુ ખાતા હેવાને કારણે ભાષાને પૂરક અને અભિનયને પ્રેરક દશ્ય તર જેવા પ્રેક્ષકે ઉસુક રહેતાં
શેપિયર કે લિયેરનાં નાટક વાણીપ્રધાન દેવા સાથે અભિનયક્ષમ પણ હતાં. ઇન્સને જગતની પ્રજાની સમસ્યાઓને ધબકાર નટિમાં ઝીલ્યો તેથી તે એ સવિશેષ અભિનયક્ષમતાવાળાં બની રહેલાં. આ ત્રણે વિભૂતિઓનાં નાટક ઘટનામલક હતાં તેથી એ ઘટનાઓને ઘડવા માટે અને એ લેકે માટે રસપ્રદ બની રહે તે પ્રકારે દશ્યાત્મસ્વરૂપે રજૂઆત પામે એ હેતુને લક્ષમાં રાખીને સંવાદરચના થયેલી જોવા મળે છે. વળી આ ત્રણે નાટયકારોના ના–વસ્તુમાં સર્વકાલીનતાનું તત્વ હતું તેથી આજે પણ એ નાટકે વિશ્વનાં રાષ્ટ્રની અલગ અલગ ભાષામાં અન દિત થયાં હેવા છતાં વર્તમાન કાલમાં પણ એની અસરકારકતા જેવી ને તેવી જ છે.
બે વિશ્વયુદ્ધ પછી માનવજીવનનું મૂલ્યાંકન બદલાયું, જીવનની નિરર્થકતા અને શૂન્યતા તરફના વલણમાંથી લલિતકલા સાહિત્ય નાટય અને અન્ય કલાઓનાં ક્ષેત્રોમાં સર્જકે ઠાર! અમૂર્ત સ્વરૂપસર્જનને ઝોક શરૂ થયે. ઍબ્સર્ડ નાટકે અને ઍટ્રેક પેઈન્ટિંગઝ આવા સર્જનની પેદાશ છે, જેમાં તાર્કિક બુદ્ધિગમ્યતાને સ્થાન ન હોય, નીતિ ધર્મ અને માનવીય વ્યવહારનાં સાધારણ સ્વીકાર્ય ન હોય તેમજ એ અંગેના નિશ્ચિત બાંદવાં કલ્પન જેમનાં તેમ વિભાવનારૂપે માન્ય ન કરનાર સર્જકે મારફતે નખેષ સાથે એક નવો પ્રવાહ શરૂ થયો. આ પ્રકારમાં અસંબંધકતા અતાર્કિકતા સાથે જેમાં ઘટનાઓની સુસંકલિતતાને અભાવ હોવાથી સુગતિ નાના સંવાદની સુગ્રથિત રીતિ નવાં નાટકમાં ખપ લાગે તેવી રહી નહિ. આ પ્રકારમાં ભાષા અને એના ઉોગથી લખાયેલા સંવાદના તુટતા લયમાં માનવની અંતિમ તરફની ગતિનાં ને કંઈક અસંભવિતની ઝંખનાનાં દર્શન થાય છે. આ નાટકે (એસઈ) ક્રિયામૂલક જ છે. અમૂર્તતાને અશાબ્દિક ક્રિયા દ્વારા વ્યક્ત કરનાર પ્રથમ નટ ચાલી ચૅપ્લિન
For Private and Personal Use Only
