________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પથિક રજતજયંતી અંક
ઓકટોબર-નવેમ્બર ૫ ન ગણ જોઈએ, અમર્તની અભિવ્યક્તિને એ બેતાજ બાદશાહ હતો. એણે માત્ર ક્રિયામલક અભિનયથી પુરવાર કરી બતાવ્યું કે ફિલ્મ કે નાટકમાં સંવાદના ઘોંધાટની અનિવાર્યતા નથી.
એક્સર્ડ નાટકમાં સંવેદનશીલતા અને ભાવુકતા સાથેની આંતર પ્રક્રિયાના આધારે વ્યક્ત થત અભિનય આપણને એનાં પાત્રો દ્વારા જેવા નથી મળતો. ભાયા કરતાં અહીં મીન ચિત્કાર અને આઘાતજનક શારીરિક ક્રિયાઓ જ પ્રેક્ષકો માટે અસરકારક બને છે. એકધારાપણું સાથે વિચિત્ર્યપૂર્ણ વાણી અને ક્રિયાઓ દ્વારા ઊભું થતું બેમ, પ્રેક્ષકેને જોતાં સાંભળતાં થતે માનસિક ત્રાસ એ જ તે આવા પ્રકારની રજૂઆતને હેતુ હોય છે. એસઈને જમ ઈશ્વરના મૃત્યુના સ્વીકાર સાથે થયેલે હોવાથી એને જાગતિક બંધનેથી પર ઈશ્વવિહીન દુનિયા તરફ પ્રયાણ કરવું છે. ત્યાં પહોંચી શકાય કે ન પહોંચાય એવો પૂર્વનિશ્ચિત કઈ અભિગમ પણ અહીં સ્વીકાર્ય નથી હોતું એટલે ભાષાનું પણ મૃત્યુ થયું ગણી એને અવશેષોનાં આભડછેટ વગરને નવા સ્વરૂપે ધડાયેલાં શબ્દસલાં અને અવ્યવસ્થિત વાક્યરચના પ્રેક્ષકો તરફ કક–કશું પહોંચાડવાનું પ્રત્યાયના બને છે. ઐસર્ડ નાટકમાં પણ ભાષાને “મૃત' કહીને પણ સ્વીકારી લે છે જ, પરંતુ એકચક્રી રાજ, બંધન તેમ આપખુદી એને મંજૂર નથી. અહીં માનવને માનવ સામે, એની રચાયેલી સૃષ્ટિ સામે વિદ્રોહ છે અને એ શબ્દ અને ક્રિયાનાં પ્રતીક મારફતે પ્રેક્ષકો સમક્ષ પ્રસ્તુતિ પામે છે.
આજ પર્યત અલગ અલગ શૈલીમાં લખાયેલાં નાટકની રજૂઆત પણ જુદી જુદી નિર્માણશૈલીમાં થઈ છે. નાટક પ્રેક્ષકે સમક્ષ દશ્યાત્મક સ્વરૂપે આવે તે પહેલાં એને અર્થઘટનકાર દિગ્દર્શક નિર્માણભાષાવાળી મિણુપેથી (Production Script) તૈયાર કરે છે અને એને આધારે તખ્તા પર
સ્થાન સ્થિતિરચના(Composition), ગતિક્રિયા (Movements), લયસંવાદિતા અને ગતિની માત્રા (Rhythm & Tempo) ને એ મારફતે ઊભા થયેલા તખ્તા પરનાં ચિત્રાંકનેવાળું, શિલ્પન સવિશેષ અગત્યના છે, એટલા માટે કે સમય નાટક રિહર્સલ-પ્રક્રિયામાંથી પસાર થઈ જે આખરી સ્વરૂપ ધારણ કરે છે તેમાં પેલાં ભાષા શબ્દ કે સંવાદે અગત્યનાં નથી. ઘડતર-તબક્કાના સંવાદોને નાટક સંપૂર્ણ રીતે ઘડાઈ જતાં ઉઠાવી લે તો જે સ્વરૂપ રહેશે. તે પેલું ક્રિયાત્મક ચિત્રનું માળખું રહેશે. આ જ તે પ્રેક્ષકોને મંત્રમુગ્ધ કરનાર તત્વ ક્રિયા છે, નહિ કે નટ દ્વારા બેલાયેલા સંવાદ. નટોને અભિનય અને એ દ્વારા સર્જાયેલી નાટયાત્મક પરિસ્થિતિઓ તેમ ઘટનાઓ પ્રેક્ષકોના સ્મૃતિપટ પર રહે છે, નહિ કે નરેએ રહેલા વ્યક્ત કરેલા સંવાદ.
પ્રેક્ષકોને પક્ષે જે સમયે કલ્પનાવિકાસ નહોતે થશે ત્યારે ધંધાદારી રંગભૂમિનાં નાટકમાં સંવાદ અને ક્રિયા બંનેને અતિરક હતા, નટ શબ્દ શબ્દ ક્રિયા કરતા એટલે નાટકે પૂર્ણ પણે વાસ્તવિક સ્વરૂપે રજૂ થતાં, પ્રેક્ષકની કલ્પનને અહીં સ્થાન ન હતું. વેશભૂષા કે સંનિવેશ કે રંગભૂષા એ પ્રત્યેક પૂરક કસબને પણ એટલે જ અતિરેક તખ્તા પર થતા. આમ લેખક અભિપ્રેત અર્થને (નાટ થઈને પ્રેક્ષકે સુધી પોંચાડવા તખ્તાને એટલું બધું ભારણ સહન કરવું પડતું, કારણ કે એ સમયે લેખક દિગ્દર્શક કે નર્ટ પ્રતીકેની અસરકારકતાથી તદ્દન અજાણ હતા.
સુગ્રથિત નાટકની રજૂઆતને સંબંધ છે ત્યાંસુધી ભાષાને આપણે ઉદ્દીપને વિભાવ તરીકે સ્વીકારવી જોઈએ, નાટકમાં સંવાદનું કામ અર્થને ઇગિત કરનાર, આંતર (ક્રિયાને અનુસરનાર, બાહ્ય ક્રિયાને પકવ સ્વરૂપે રજૂ કરનાર ઈધણ તરીકેનાં માધ્યમ બનાવવાનું છે, શબ્દ-સંવાદ તો એક આધાર માત્ર છે, દશ્યામક દષ્ટિમક અર્થમૂલક અને ભાવમલક સહેતુક ક્રિયાઓ જ નાટકનું હાર્દ છે. “નાટક જેવા માટે છે, સાંભળવા માટે નથી.” નાટક તે પ્રેક્ષકે ઘેર પણ વાંચી શકે, એમને તે લેખકની સહાયથી દિગ્દર્શક અને ન દ્વારા ક્રિયાની લિપિ તખ્તા પર અંકિત થાય છે એ જોવામાં રસ છે. .
For Private and Personal Use Only
