________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૮]
એકબર-નવેમ્બર/૮૫ [પથિકરજતજયંતી એક આપણે ત્યાં દાયકા-દોઢ દાયકાથી બેલકણાં સંવાદમલક અને એ પણ દ્વિઅર્થી સંવાદ સાથેનાં નાટકોની ભજવણીને ઘેર શરૂ થયો છે અને એ રીતે ભાષાને આપણે વેશ્યા બનાવી દીધી છે, એનાં ચીર ખેંચીને જાહેરમાં એનું લિલામ કર્યું છે. નાટયક્ષેત્રના ધંધાદારીઓને એને ગૌરવની ન પડી હેય, પરંતુ પેલા સારસ્વત ભાષાવિદ શાસ્ત્રકારે નાટચવિંદે કેમ બેઠા છે? કે પછી મહાભારત-રીતિને અનુસરી આપણે પણ ભાષાને દ્રૌપદી' તરીકે જ સ્વીકારવી છે? અને જો આ પ્રકારે જ સ્વીકારવાની હેય તે નારીવાચક ભાષાની સહાયે બહેનેએ આવવું પડરી અને કહેવું પડશે કે શું આ ભરતકુલના પુત્ર છે? અર્વાચીન યુગમાં દાઈ ભીમ કે અર્જુન વહારે નહિ આવે તમારી બહેને! એકલે હાથે જ તમારે એ કરવું પડશે, નાટકમાં ભાષા-સંવાદ જ એક માત્ર આધાર હેત તે પેલા નટ અને દિગ્દર્શક તેમજ રંગભૂમિ સાથે જોડાયેલાં પ્રકાશ નિયોજન રંગભૂષા વેશભૂષા શનિવેશ આદિ આનુષગિક કસબની આવશ્યકતા કે અનિવાર્યતા ન રહતા, પરંતુ નાટકના અભિપ્રેત અને પ્રેક્ષક સુધી પહોંચાડવા માટે ઉપકરણે જરૂરી બની રહે છે અને આ ઉપકરણ પણ અભિવ્યક્તિને એક અંશ બની રહે છે. કયારેક નાટકમાં વર્ણનથી જે થઈ શકે તેને બદલે માત્ર લાઈટ ઍન્ડ શેઈડ કે પ્રકાશમાં રંગોને ઉપયોગ કરી દસ્થની માંગ પ્રમાણે એ તખ્તા પર પ્રસરતાં સવિશેષ અસરકારક બની રહે છે. અહીં સંવાદની વાચાળતા સહેજે કારણ ન નીવડે એવું જ સંનિવેશની બાબતમાં છે. સ્થળ કે સ્થળા (Locations), '
જ્યાં નાટકના વાર્તાપ્રવાહની ઘટનાઓ ઘટતી હોય તે જગ્યાઓ તખ્તા પરનાં એ માધ્યમ અને પ્રતીકે દ્વારા રજૂ કરવામાં આવે ત્યારે પા પાસે લાંબા-લસ સંવાદ લાવવાની આવશ્યકતા નથી રહેતી. તખ્તા પરની સૂચક પ્રતીકાત્મક વસ્તુઓ જ બુલંદી સંવાદ કરતાં વધુ અર્થ સચક અને હેતુમૂલક બની જતી હોય છે. આવી પરિસ્થિતિમાં સંવાદે હાસ્યાસ્પદ બની રહે. એ જ રીતે નાટકનાં દશ્યમાં ઘટતી નાટ્યાત્મક પરિસ્થિતિઓ સાથે સંકળાયેલા પત્ર કે પાત્રોનું મન અથવા સંવાદ વગર એમને આપવામાં આવેલ કાર્યવ્યાપાર, પાત્રની ફેટ કે પ્રતીક તરફની દૃષ્ટિ, એનું વિચારમાં ડૂબી જવું અને તખ્તા પર ગતિ કરતાં ભૂતકાળમાં બનેલી બીનાને મરણના અનુસંધાનમાં ઘરની પુરાણી વસ્તુ કે પિતાના સ્વજનની વસ્તુને સ્પર્શવું વગેરે કાર્યવ્યાપારથી દશ્યની અસરકારક્તા વધે છે અને આવું નાટકમ જ પ્રેક્ષક માટે રસપ્રદ બને છે. નહિ કે ઘોંઘાટિયા સંવ
સ્વભાષા સિવાયનાં અન્ય પ્રદેશનાં નાટક માણી શકાતા નથી એવો એક ખ્યાલ આપણે ત્યાં પ્રવર્તે છે, પરંતુ આ પૂર્વગ્રહ ન રાખતાં જે, એક વખત અન્ય ભાષાનાં નાટક જોવાની દૃષ્ટિ કેળવવામાં આવે તે એ સહજ બની રહે.
નાટયના વિદ્યાર્થીઓને અન્ય પ્રદેશોમાં નાટ્યસંપર્ધા કે ઉત્સવમાં ભાગ લેવા માટે જવાનું થાય છે ત્યારે એ બંગાળી મરાઠી કનડ વગેરે ભાષાનાં નાટકોને સુપેરે માણી શકાય છે. કઈ પણ નાટક જોવા કે માણવા માટે ભાષાની મધ્યસ્થિતિગીરીની જરૂર નથી રહેતી નાટયના વિદ્યાર્થીઓને કલકત્તા ખાતે નૌબત, મિછીલ (સરઘસ), જગનાથ, ફૂટબેલ કે અન્ય બંગ ળ નાટકે સમજવામાં સહેજે મુશ્કેલી પડી ન હતી, કારણ કે નાટકમાં શારીરિક ક્રિયાઓ, મુખભા આદિ અભિનયનાં અંગ જ ભાષાનું કાર્ય કરે છે, અર્થાત અભિનય જ ભાષાનું સ્વરૂપ ધારણ કરી જેનાર માટે માધ્યમ બની રહે છે.
ટૂંકમાં, ભાષાની અનિવાર્યતા તે નાટકના સમગ્ર ઘડતરના એક ભાગ તરીકેની જ છે, એનાથી વિશેષ નહિ. આ પરથી આપણે તારણ કાઢી શકીએ કે નાટકમાં નટકાર્ય ક્રિયા — અભિનય જ મુખ્ય છે, નહિ કે પેલા બેલકણા સંવાદ, નાટયવિદ્યા વિભાગ, ગુજરાત કોલેજ, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૬ : તા. ૧૨-૯-૮૫ જનક વે
For Private and Personal Use Only
