________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
તખ્તાની કરૂણાંતિકા
છે. કિરીટ વૈદ્ય
સમાજ વિશેની સાચી સમજ સાહિત્ય દ્વારા પણ મળી શકે છે. સમાજ ભિન્ન ભિન્ન રૂપમાં મુરિત થતો હોય છે. સમાજનાં આ ભાતીગળ રૂપને વ્યક્ત કરવા સાહિત્યકાર પ્રકારો સ્વીકાર હોય છે. યુગનું કે સંસ્કૃતિનું ચિત્ર મહાકાવ્યું કે “વાર ઍન્ડ પીસ' કે 'સરસ્વતીચંદ્ર' જેવી પણ નવલમાં ખીલ્યું હોય છે. વ્યક્તિનું ઊર્મિમય મનશ્ચિત્ર ઊર્મિકાવ્ય કે નવલિકામાં વ્યક્ત થતું હેય છે. આમ સાહિત્યમાં અનેક પ્રકાર છે. અનેક પ્રકારોમાં એક પ્રકાર તે નાટક, નાટક એક અનોખે જ પ્રકાર છે. અન્ય પ્રકારમાં તે સમાજ વણે દ્વારા વ્યક્ત થાય છે, તે નાટક પ્રકાર એક એવા પ્રકાર છે કે જેમાં સમાજ માત્રને તમે પ્રત્યક્ષ કરી શકે છે. સુખદ આશ્ચર્યની વાત એ છે કે આજે કવિતા પછી સૌથી જૂનામાં જૂના કેઈ પ્રકાર હોય તો એ નાટયપ્રકાર છે. ઈ. ૫. પાંચમી સદીની આસપાસ ભારતવર્ષમાં તેમ શ્રીસમાં આ પ્રકાર સફળતાપૂર્વક ભજવાતા હતા. સાહિત્ય અને સમાજમાં આ બંને પ્રકારોએ જેટલી લીલી સુકી ભાણી છે, અનુભવી છે તેટલી અન્ય કોઈ પ્રકારે નહિ માણી હેય.
ગુજરાતમાં નાટકની શરૂઆત ભવાઈના વેશમાંથી થઈ હોવાની સંભાવના છે. સમાજને મંચ પર લાવવાની દૃષ્ટિ ભવાઈવાળાઓએ કેળવી હતી. પછીથી એમાં નાટયુપ્રકારના ઘટક ઉમેરાયા હોય એવું સ્પષ્ટ જણાય છે, જે નાટયપ્રકાર ભવાઈથી પૂર્વના હોય એમ કહી શકાય. આજે ઘણાંખરાં ગુજરાતી નાટકોનાં પાત્રોના અવાજમાં, લહેકામાં ભવાઈશેલીને લહેકે સંભળાઈ જાય છે. એક મિત્ર દેતા હતા કે કેટલાંક ગુજરાતી નેટ નટીઓના અભિનય અને અવાજમાં ભવાઈસંસ્કારના પુરાવશેષને અણસાર સ્પષ્ટ રીતે મળી રહે છે. કારણ એ છે કે રંગભૂમિના નટોની મોટી સંખ્યા ઉત્તર ગુજરાતના ભવાઈ ભજવનારાઓનાં સંતાનોની રહી છે.
તે, નાટક એ સમાજ અને સાહિત્યને એક લાડક પ્રકાર છે. ગુજરાતમાં એક કાલે આ પ્રકારની જાહેજલાલી હતી એટલું સ્વીકાર્યા પછી વિચારીએ કે હાલ વર્તમાન સમયે ગુજરાતમાં નાટક પ્રકારની સ્થિતિ શી છે. ગુજરાતમાં નાટયપ્રવૃત્તિને લૂણે લાગે છે. છેલ્લા ત્રણેક દાયકાનો અભ્યાસ કરે. ગુજરાતમાંથી એક પણ એવું નાટક મળ્યું છે કે જે સંપૂર્ણ માલિક હોય કે નાટ્યસાહિત્યમાં સિમાચિહ બની રહ્યું હોય ? કર્ણાટકમાંથી ગિરીશ કનડનું હયવદન’, મહારાષ્ટ્રમાં વિજય તેંડૂલકરનું ધાસીરામ કેટવાલ, મુંબઈમાં સિદ્ધાર્થ સંદેરિયાનું “સરિતા દામોદર પરાંજપે' (ગુજરાતી) વગેરે. ગુજરાતમાં નાટયકારો છે. જશવંત ઠાકર, ચંદ્રવદનભાઈ, લાભશંકર, માકડ ભટ્ટ, સિતાશું એવા અનેક ગુજરાતમાં નાટને દુષ્કાળ નથી પડ્યો. નાટક તે છે, પરંતુ તેના પર એનું અવતરણ ખાસ નથી થતું. આપણે છતે પાર્ણએ નપાણિયા પુરવાર થઈએ છીએ. નાટકની એક કમનસીબી એ બની રહી છે કે એ સાહિત્યિક પ્રકાર તરીકે ઓળખાય છે. ગુજરાતમાં જે પ્રકાર વધારે વંચાય, વેચાય તે જ ટકે કે જીવે, બાકીને વેઠવું પડે એવી સ્થિતિ સર્જાઈ છે. નાટક પ્રકાર પણ અત્યારે વેઠી રહ્યો છે. ગુજરાતમાં કોઈ પણ સાહિત્યિક-પ્રકારની શ્રેષ્ઠતા સિદ્ધ કરવા માપદંડ પ્રકાશન’ પુરવાર થયેલ છે. વચ્ચે ગુજરાતી કવિતા પણ પાંગળી બનવા લાગી હતી, કારણ કે પરંપરિત કવિતાને છેદ ઉડાડવાની પ્રવૃત્તિ આરંભાઈ હતી. એ જ ગાળામાં ઉશનસ પાસેથી શ્રેષ્ઠ સેનેટ્સ આપણને મળ્યાં હતાં, પરંતુ કાવ્યસાહિત્યની દશા માડી હતી તેથી એ બધાં એમ ને એમ વહી ગયાં. તિરસ્કૃત ગુજરાતી
For Private and Personal Use Only
