________________
( શ્રી વિજ્યપાકૃિતપાણીની જેમ એકીભૂત થયેલા છે. તેને લક્ષણાદિ ભેદે કરીને જે પૃથક કરે છે એટલે ભિન્ન સ્વરૂપે સમજે છે તે મુનિહંસ વિવેકવાળા કહેવાય છે. જે વિવેચન કરવું તે વિવેક કહેવાય. એટલે હેય (ત્યાગ કરવા લાયક) અને ઉપાદેય (ગ્રહણ કરવા લાયક) ની જે પરીક્ષા કરવી તે વિવેક કહેવાય છે. તેમાં ધન ઉપાર્જન કરવામાં, રાજનીતિમાં અને કુળનીતિ વિગેરેમાં જે હોંશિયારી બતાવીએ, તે લૌકિક વિક–દ્રવ્યવિવેક કહેવાય છે, અને લકત્તર એ ભાવવિવેક તે ધર્મનીતિ જાણનારને જ હોય છે. તેમાં પણ સ્વજન, દ્રવ્ય અને પિતાના દેહાદિકમાં જે રાગ-તેની વહેંચણ કરવી એટલે તે રાગ કરવા યોગ્ય નથી એમ વિચારવું, તે બાહ્ય વિવેક કહેવાય છે, અને અશુદ્ધ ચેતનાથી બંધાયેલા જ્ઞાનાવરણદિક દ્રવ્યકર્મ તથા વિભાવાદિક ભાવકર્મ–તેની જે વહેંચણ કરવી--વિભાગ કરે તે અત્યંતર વિવેક કહેવાય છે. કહ્યું છે કે
દેહાત્માઘવિવેકોડ્યું, સર્વદા સુલભ ભવેત
ભવટાપિ તદ્દભેદે, વિવેકસ્વતિદુર્લભ છે ૧ છે શબ્દા :–“દેહ એજ આત્મા છે ઈત્યાદિ જે અવિવેક તે તો હંમેશાં હાઈ શકે છે, પણ તે બન્નેના ભેદમાં (ભેદ સંબંધી) જે વિવેક ગુણ પ્રકટ થાય, તે તો કેટી ભવે પણ અતિ દુર્લભ છે.”
સ્પષ્ટાથે –“આત્માના ત્રણ ભેદ છે. (૧) બાહ્યાત્મા, (૨) અન્તરાત્મા અને (૩) પરમાત્મા. (૧) જેને દેહ, મન, વાણી વિગેરેમાં આમત્વ બુદ્ધિ છે, એટલે દેહજ આત્મા છે વિગેરે. એ પ્રમાણે સર્વ પગલિક પદાર્થોમાં જેને આત્મહત્વ બુદ્ધિ છે તે બાહ્યાત્મા કહેવાય છે. તે મિથ્યાદષ્ટિ છે. (૨) કર્મ સહિત અવસ્થામાં પણ જ્ઞાનાદિ ઉપગ લક્ષણવાળા, નિર્વિકાર, અમર, અવ્યાબાધ અને સમગ્ર પરભાવથી મુક્ત એવા આત્માને વિષેજ જેને આત્મત્વ બુદ્ધિ છે તે અન્તરાત્મા કહેવાય છે. અવિરતિ સમ્યગદષ્ટિ (ચોથા) ગુણસ્થાનકથી માંડીને બારમા ક્ષીણમેહ ગુણસ્થાનક સુધી અંતરાત્મા કહેવાય છે, અને જે કેવળજ્ઞાન તથા કેવળદર્શનના ઉપગવાળા છે તે કેવલજ્ઞાની ભગવંતે પરમાત્મા કહેવાય છે. તે તેરમાં ચૌદમા ગુણસ્થાનકે હોય છે. આવા ભેદને વિવેકે કરીને મોક્ષના સુખે પણ મેળવી શકાય છે.
દેહ તે શરીર અને આદિ શબ્દથી મન વાણી ને કાયા તેને વિષે “આજ આત્મા છે” એમ જે માનવું તે અવિવેક કહેવાય છે. તે અવિવેક સંસારમાં સર્વદા સુલભ છે. ને શરીર અને આત્માની ભિન્નતાનું જે વિવેચન કરવું તે વિવેક કહેવાય છે. તે વિવેક કેટીભવે પણ અતિ દુર્લભ છે. સમ્યગદષ્ટિ જીવને જ તેવું ભેદ જ્ઞાન હોય છે.”
સંયમાન્ન વિવેકેન, શાણેત્તેજિત મુને ધૃતિધારે બણે કર્મ-શત્રુચ્છેદમં ભવેત્ છે ૧ છે
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
