________________
ર૩૧
દેશનાચિંતામણિ ]
અર્થ–“વ્યાધિ ને પરીષહાદિકમાં જેમ ઘટે તેમ તેને પ્રતીકાર ( ઉપાય ) કરે, અને વિશ્રામણા તથા અશનાદિકે કરી વૈયાવૃત્ય કરવું.”
વિશ્રામણ એટલે ગ્લાન મુનિને અથવા માર્ગમાં અટન કરવાથી શ્રમિત થયેલા મુનિને નિવૃત્તિ માટે તેના હાથ, પગ, પૃષ્ઠ, જાંઘ વિગેરે અવયને હાથની મુષ્ટિથી દબાવવાં તે. તે વિશ્રામણ ગુરૂ વિગેરેની અવશ્ય નિરંતર કરવી જોઈએ. અને એટલે આહાર, વસ્ત્ર, પાત્ર વિગેરે આપીને શક્તિ પ્રમાણે અનુકૂળ વર્તન કરવું તે. આ વિશ્રામણ કરવા વડે અને અનાદિક આપવા વડે વૈયાવૃત્ય કરી કહેવાય છે, આવું વૈયાવૃત્ય સર્વને અવશ્ય કરવા લાયક છે. આ વિષય ઉપર ઘણાં દષ્ટાંત છે. તેમાં ભરત ચક્રી તથા બાહુબલિએ પિતાના પૂર્વ ભવમાં હમેશાં પાંચસો સાધુને અન્ન પાણી લાવી આપવાને તથા વિશ્રામણું કરવાને અભિગ્રહ લીધે તે તેનાં, તથા વસુદેવના જીવ નંદીષેણ મહર્ષિએ રેગીનું વૈયાવૃત્ય કરવાને અભિગ્રહ લીધે હતો તેનાં દૃષ્ટાંત જાણવાં. તથા પરીષહ-ઉપસર્ગ થાય ત્યારે તેને પ્રતીકાર અવશ્ય કરે, તે ઉપર હરિકેશી મુનિનું વૈયાવૃત્ય કરનાર તિંદુક નામના યક્ષનું દષ્ટાંત છે, તે શ્રી ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રથી જાણી લેવું.
આ વૈયાવૃત્યનું ફળ સૂત્રમાં આ રીતે વર્ણવ્યું છે. યતઃ– વૈયાવચ્ચે ભતે જીવે કિં જઈ? ગેયમા ! નિશ્ચય કર્મોન બંધઈ
વેયાવચ્ચે નિયયં કરેહ, ઉત્તમગુણ ધરંતાણું સવૅ કિર પડિવાઈ વેયાવચ્ચે અપડિવાઈ છે ૧ | પભિગ્ગસ્સ મયર્સ વ, નાસઈ ચરણે સુખં અગુણણાએ
ન હુ યાવચ્ચે ચિઓ, અસુહાદયં નાસએ કમ્મ ૨છે અર્થ–ગૌતમ સ્વામી પૂછે છે “હે ભગવન ! વૈયાવૃત્ય કરવાથી જીવને શે લાભ થાય?” પ્રભુ કહે છે કે “હે ગૌતમ | વૈયાવચ્ચ કરનાર નીચ ગોત્રકર્મ બાંધે નહી. ” વળી “નિરંતર વૈયાવૃત્ય કરવું, જો કે બીજા ઉત્તમ ગુણો કઈ ધારણ કરે, પણ તે સર્વ ગુણે કઈ વાર પ્રતિપાતી થાય છે ( ભ્રષ્ટ થાય છે ), પણ વૈયાવૃત્ય ગુણ અપ્રતિપાતી છે. તે ગુણના લાભથી પ્રાણી ભ્રષ્ટ થતો નથી. ૧. મદે કરીને ભ્રષ્ટ થયેલા માણસનું ચારિત્ર નષ્ટ થાય છે, અને આવૃત્તિ વિના (વારંવાર સંભાર્યા વિના) શ્રત નષ્ટ થાય છે. પણ વૈયાનૃત્ય ગુણ કદાપિ નાશ પામતું નથી, અને અશુભેદયવાળા કર્મોનો નાશ કરે છે. ૨.”
આ વૈયાવૃત્ય કરવાનું તથા ન કરવાનું ફળ વિપુલમતિના દષ્ટાંતથી જાણવું. કહ્યું છે કે
ગુરૂભત્તિ અકુણ, કુગઈ જીવા લહંતિ બહુસેડવિ તં ચ કુણતિ સુગઈ વિઉલમઈ ઇથે દિટું તો ૧
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
