Tribhuvan Prakash Mahavir Dev

Author(s): Chandrashekharvijay
Publisher: Kamal Prakashan Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022840/1

Page #1

પ્રભુઘનપ્રકાશ મહાવીર ઘ
કમલ પ્રકાશન ક
પં. ચન્ડુશેખરવિજયજી
૧૪

Page #2

અન’તકાળના વિરાટપટ્ટ ઉપર આવીને પસાર થઈ ગયેલા શાસનપતિ દેવાધિદેવ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પરમાત્મા અને તેમના સમકાલીન કેટલાંક પાત્રોનાં જીવનખંડમાં ડાકિયું કરીને નિહાળતી અને શાસ્ત્ર અવિરુદ્ધ કલ્પનાની પાંખે ઊડતી ચિ'તન થાઓ.....
ત્રિભુવઠાપ્રકાશ મ.હાવી૨હેવા
પં.શેખÁવજી
૧૪
કમાન પ્રકાશને

Page #3

પ્રકાશન : કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ: જીવતલાલ પ્રતાપશી સંસ્કૃતિ ભવન ૨૭૭૭, નિશાળ, ઝવેરીવાડ, રિલીફરોડ, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૧ Phone: 355823 લેખક પરિચય: સિદ્ધાન્ત મહેદધિ સચ્ચારિત્રચૂડામણિ
સ્વ. પૂજ્યપાદ આ. ભગવત શ્રીમદ્વિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજા સાહેબના વિનય ૫. ચન્દ્રશેખરવિજયજી
મૂલ્ય: ૨૦-૦૦
પ્રથમ સંસ્કરણ: નકલ ૩૦૦૦ દ્વિતીય સંસ્કરણ: નકલ ૧૨૫૦ તૃતીય સંસ્કરણ: નકલ ૧૦૦૦ ચતુથ સકરણ: નકલ ૨૦૦૦ પંચમ સંસ્કરણ: નકલ ૩૦૦૦ ૧–૮–૯૧
મુદ્રક : દ્વારકાદાસ ડી. પટેલ જે. એમ. ટાઇપ સિટિંગ વર્કસ આનંદમયી ફલેટ્સના ભોંયરામાં, ગલ ગાંધીની પોળના નાકે, દિલ્હી ચકલા, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૧

Page #4

ક્ર મ દ શ ન ખંડ: સંક્ષેપમાં સમગ્ર જીવનચરિત્ર ૧. વિરાગમૂતિ ૨૭. વિકાસનું મહાભિયાન ૫૫ ૨. ઔચિત્યને આરાધક ૨૩ ૮. પુરુષાર્થમૂતિ ૬૦ ૩. ઉદાસીનતા મગન ભયી ર૭ ૯. કરુણામૂર્તિ ૪. મહેલ જેલ બને છે ૩૬ ૧૦. પરાર્થમૂતિ પ. મેહનું કાળું કપાત ૪૦ ૧૧. સચ્ચિદાનંદ મૂતિ ૭૨ ૬. મહાભિનિષ્ક્રમણના પંથે ૪૫
ખંડ : ૨ : સાધના-કાળ ૧. અભય; શ્રમણર્ય વર્ધમાન ૨. શશ્ચન્દ્રઃ વીરના ભક્તના ય
ઇિન્દ્રની ઉપસર્ગ– ભક્ત ચિમોત્પાત ૭૮ સહાય વિનંતિ ૭૬ ૩. ચંદનબાળા ૮૨
૪. સુરાધમ સંગમક ૮૮
ખંડ : ૩: કેવલ્યકાળ ૧. કૈવલ્યપ્રાપ્તિ અને
૬. મહાવીરભક્ત શ્રેણિક ૧૨૩ નિષ્ફળ દેશના ૯૮ ૭. શ્રેણિક - શ્રદ્ધાનું ૨. ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના
ઝળહળતું રત્ન ૧૨૭ અને ગણધર પદ પ્રતિષ્ઠા ૧૦૧ ૮. પ્રભુભક્ત મહાશતક ૧૨૯ ૩. રાજા બિંબિસાર ૧૧૦ ૯. સાવધાન સદ્દાલકપુત્ર ૧૩૧ ૪. શ્રેષ્ઠીપુત્ર અનાથી ૧૧૬ ૧૦. રાજષિ પ્રસન્નચન્દ્ર ૧૩૬ પ. દેડકો ય દેવ થયે ૧૧. અનાસક્તયોગી [વીરનાં મરણ ૧૨૧
શાલિભદ્ર ૧૪૧

Page #5

२४८
૧૨. સાળા-બનેવીની જોડલી ૧૫૦ ૧૭. કુમાર અતિમુક્તક ૧૮૦ ૧૩. રાજકુમાર મેઘ ૧૫૫ ૧૮. કીધાંધ ગોશાલક ૧૮૩ ૧૪. ધન્ના અણગાર ૧૫૮ ૧૯ શાલકનું ભાવી ૧૪ ૧૫. એક કઠિયારે ૧૬૫ ૨૦. સાધ્વી મૃગાવતી ૧૯ ૧૬. મહાત્મા મંદિષેણ ૧૬૭ ૨૧. પ્રભુભતા સુલસા ૧૯
ખંડ : ૪ : નિર્વાણ ૧. કદાગ્રહી જમાલિ ૨૦૮ ૭. ઈતિહાસને સૌથી ૨. રાજા ચંડપ્રોત ૨૧૨ ખૂનખાર જંગ ૨૨૭ ૩. હાલિક ખેડૂત ૨૧૫ ૮. નરકેસરી મગધરાજ ૨૩૦ ૪. રાજા દશાર્ણભદ્ર ૨૧૭ ૯. વિનયમૂતિ ગૌતમસ્વામી પ. રોહિણેય ચેર ૨૨૧ [ત્રણ પ્રસંગે] ૨૪૧ ૬. મંત્રીશ્વર અભયકુમાર ૨૨૪
ખંડ : ૫ : નિર્વાણ પ્રાપ્તિ ૧. અમાવસ્યાની એ કાળી રાત
ભૂલ બદલ અગત્યને ખુલાસો આ પુસ્તકના પે. નં. ૧૧ ઉપરના ચિન્તનમાં મેટી શાસ્ત્રીય ક્ષતિ રહી ગઈ છે. દસમા દેવલોકના દેવે પાસે દેવી આવે જ નહિ છતાં તેવું પ્રતિપાદન-વૈરાગ્યને પદાર્થ ઉપસાવવાની બુદ્ધિથીથઈ ગયું છે. હવે અહીં એવી કલ્પના કરવાની મારી નમ્ર ભલામણ છે કે આ દસમા દેવકને દેવ ક્યારેક–ગમે તે રીતે બીજા દેવલોકમાં જઈ ચડે છે અને ત્યાં કેઈ દેવી તેની સાથે રાગની વાતે કરે છે. દેવ તેની વાતને હુકરાવે છે.
બીજી ભૂલમાં : કારાગારમાં શ્રેણુકને સંત્રી ફટકા મારે છે તે છે. ત્યાં કેણિક ફટકા મારે છે તેમ સમજવું.
આવી ભૂલે થવા બદલ સહુ પાસે અન્તઃકરણથી માફી માંગું છું.
લિ. પં. ચન્દ્રશેખરવિજય

Page #6

મે બાલ
[પ્રથમાત્તિની વેળાએ]
દેવાધિદેવ, શાસનપતિ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પરમાત્માના જીવનની કથા જેવી જગતમાં બીજી કથા જ કઈ છે ?
ત્રિલેાકગુરુ પરમાત્મા મહાવીરદેવના દરેક પાસામાંથી નર્યું તત્ત્વજ્ઞાન નીતરે છે; જે આપણા જીવનનુ આમૂલચૂલ પરિવર્તન કરી દેવાની પ્રચંડ શક્તિ ધરાવે છે. એમના જીવન ઉપરના એકેક દૃષ્ટિપાત રોકેટયુગના માનવને લપડાક સમાન ખની રહે છે. એવા પણ માનવ પોતાના બજારું જીવન ઉપર ષ્ટિ નાંખીને ઊંડા વિચારમાં ગરકાવ થઈ જાય તેવી એ જીવન-કથા છે.
એટલે જ મે' એ કથા લઈ ને એની અંદર ધર્મના રહસ્યગ'ભીર સિદ્ધાન્તાને વણી લીધા છે.
એ રીતે આ ગ્રન્થના પ્રથમ ખંડનું બાર બંધ કર્યુ..
પછી બીજા ખંડનું દ્વાર ઉઘાડયું. એમાં એ જ પરમાત્માના સમકાલીન પાત્રાને લીધા. દરેક પાત્ર-ખ`ડમાં ડોકિયુ કરીને એમનામાં રમતા એકેકે સિદ્ધાન્ત નજરમાં લીધે અને કલ્પનાની શાહી લઈને કાગળ ઉપર કડારી લીધા.
સંજય અને અજયની ગુરુ-શિષ્યની જોડલીને મારી કલ્પનાસૃષ્ટિમાંથી મે જન્મ આપ્યુંા છે. એના દ્વારા શાસ્ત્રીય સિદ્ધાન્તાને તે તે પાત્રા દ્વારા જીવંત બનાવી દેવાના મેં નમ્ર પ્રયત્ન કર્યો છે. એટલે એશક એવા કાલ્પનિક વાર્તાલાપો વગેરે ચારિત્રગ્રંથો માંથી પંક્તિસ્વરૂપે નહિ મળે, છતાં એટલુ ચાક્કસ કહી શકુ

Page #7

કે એ કલ્પનાઓ શાસ્ત્રસિદ્ધાન્તને જરા પણ બેવફા ય નહિ જ બને. દા. ત. કારાગારમાં ફટકા મારનારકેણિકની સાથે મહારાજા શ્રેણિકને જે વાર્તાલાપ ગઠળે છે તે શું, “સમ્યગ્દષ્ટિની દુઃખમાં પણ અદીનતાના શાસ્ત્ર સિદ્ધાન્તને સર્વથા સંવાદી નથી?
મહાત્મા મંદિષણના સમ્યગ્રદર્શનની સાથે કામલતાના રૂપભવનના એમના વિરાગી જીવનની કલ્પના શું એકદમ શાસ્ત્રસ ગત નથી ? અસ્તુ.
યોગ્ય આત્માઓને ધર્મ સમ્મુખ બનાવવાના એક માત્ર શુભાશયથી આ પુસ્તકરૂપી પંખીડાને મેં કયાંક કલ્પનાની પાંખે ઉડાડયું છે.
ઉપમિતિકારશ્રીએ કરેલી પ્રકર્ષ અને વિમર્શના પાત્રોની કલ્પનાએ જ મને આ પાત્રોનું સર્જન કરવાની પ્રેરણા આપી છે. પૂજ્યપાદ ઉપાધ્યાયજી મહારાજાએ વૈરાગ્ય કલ્પલતાના પ્રથમ સ્તબકમાં પણ કહ્યું છે કે, “કાલ્પનિક કથા દ્વારા પણ જીને પ્રબોધવાને યત્ન પુંડરીકાદિ અધ્યયને દ્વારા આગમ ગ્રન્થોમાં પણ કરાયું છે.” હા, એટલું સહુને નમ્રભાવે વિનવી લઉં છું. કલ્પનાનાં તે તે ચિત્રોને વાસ્તવિક કથારૂપે કેઈ સ્વીકારી લેશે નહિ. તે માટે ત્રિષિષ્ટ દસમું પર્વ વગેરે ગ્રન્થ જોઈ લેવાનું જરૂરી રહેશે.
કેક પ્રસંગ કિવદન્તી રૂપે કર્ણોપકર્ણ સાંભળેલો જ હેવા છતાં મેં આ પુસ્તકમાં ઉતાર્યો છે, તેની પાછળ ઘુઘવાતા કઈ સુંદર શાસ્ત્ર સિદ્ધાન્તને પ્રગટ કરવાનું મારું દિલ જ કારણ બન્યું છે.

Page #8

મારું આ ભવ્ય સેણલું ક્યારે સત્ય બનશે? એ કેવો દિવ્ય દિવસ હશે? જ્યારે જગતમાં કેઈના ય અંતરમાં ઉકરડા શોધ્યા નહિ જડે?
શું ક્યારે ય ઊગશે એ મારે સ્વપન દિન? રાજકેટ
લિ. દિ. અ. વ. ૧૧ (૨૦૦૫)
ગુરુપ્રેમસૂરીશ્વરપાદપઘરેણું ૮–૮–'૬૯ (પ્રથમવૃત્તિ)
મુનિ ચન્દ્રશેખરવિજય
આભારદર્શનઃ આ પુસ્તકમાં કેટલાંક પ્રકરણના અંતે એકઠામાં જે ચિંતને મૂક્યાં છે તે તમામ સ્વ. શ્રી વસંતલાલ કાન્તિલાલ ઈશ્વરલાલના “દેવાધિદેવ” પુસ્તકમાંથી લીધાં છે. અહીં અમે તેમના પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા દાખવીએ છીએ.
-કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ

Page #9

ત્રિમૂર્તિ પરમાત્મા મહાવીરદેવ
દ્વિતીય આવૃત્તિની વેળાએ પરમાત્મા મહાવીરદેવનાં જન્મદાત્રી માતા ત્રિશલા હતા. પરમાત્મા પાર્શ્વનાથ સ્વામીજીનાં માતા વામા હતા. પરમાત્મા આદિનાથ પ્રભુનાં માતા મરૂદેવા હતાં.
પણ...એ તમામ અરિહંતદેવના આહત્યની માતા તે કરુણા–એક જ હતી.
પૂર્વના ત્રીજા ભવમાં તે પરમતારકેએ “સવિ જીવ કરું શાસનરસીની જે મહાકરુણાને સ્પશી હતી તેણે જ તેમને ભાવિમાં તીર્થંકરદેવ બનાવ્યા હતા.
જીવમાત્ર પ્રત્યેની મહાકરણને લીધે જ પિતાની જાત પ્રત્યે અનંત કઠોરતા ઉત્પન્ન થઈ. એ પરમતારકે જીવ પ્રત્યે જેટલા કરુણ હતા એટલા જ એ જ કારણે પિતાની જાત પ્રત્યે અત્યંત કઠોર હતા. આથી જ એમની કાયા ઉપર ત્રાટકતા ઉપસર્ગોને એમણે કદી પાછા વાળ્યા નથી કે ઉપસર્ગકાળ પછી એ કદી દુઃખના માર્યા રોયા પણ નથી. બલકે અગ્નિમાં ફેકેલા સુવર્ણની જેમ એ પ્રત્યેક આપત્તિ પછી વધુ ને વધુ સ્વસ્થ બનીને બહાર આવ્યા છે.
સદા ય સર્વ પ્રસંગેમાં સાનુકૂળ કે અનુકૂળ આપત્તિઓમાં સહુના વચ્ચે કે સાવ એકાંતમાં તેમને એક જ જીવન મંત્ર બની રહ્યો હતે “સતે હસતે ઉવસન્ત.”
વજાદપિ કઠોરાણિ, મૃદુનિ કુસુમાદપિ-વાથી પણ કઠોર અને કુસુમથી પણ કમળ એવા મહાત્માના ચિત્ત હોય છે તેને યથાર્થ તે આ પરમતારેકના જીવનમાં જ જોવા મળે છે કે

Page #10

પિતાની જાત પ્રત્યે વાથી પણ વધુ કરતા અને જીવમાત્ર પ્રત્યે કુસુમથી પણ વધુ કોમળતા.
આ પરમતારકેના જીવનમાં કઠોરતા અને કરુણા તે જાણે સ્પષ્ટ રીતે જોવા મળે છે. પણ એમની એક બીજી બહુ મોટી વિશિષ્ટતા છે જે આમ ઉઘાડી આંખે જોવા મળી જાય તેમ નથી. એ માટે તે કદાચ આંખ બંધ કરીને ધ્યાનમાં બેસવું પડે.
એ છે, એ પરમતારક તીર્થંકરદેવેની કૃતજ્ઞતા.
ગૃહસ્થ જીવનમાં તેઓ ઉપકારી એવાં માતાપિતા પ્રત્યે ટચ કક્ષાને કૃતજ્ઞભાવ ધારણ કરે છે.
દિક્ષા લેતી વખતે “નમે સિદ્ધાણું કહીને અનંત સિદ્ધ પરમાત્માઓને વંદન કરે છે અને પછી જ સર્વવિરતિ સામાયિક ઉચ્ચરે છે અને કૈવલ્ય પામ્યા પછી, ભાવ તીર્થકર થયા પછી,
જ્યારે જ્યારે સમવસરણમાં દેશના આપવા માટે સિંહાસન ઉપર આરૂઢ થાય છે ત્યારે દરેક વખતે ચૈત્યવૃક્ષને ત્રણ પ્રદક્ષિણા દે છે; અને તીર્થને નમસ્કાર કરે છે કેમકે તેમના ભૂતકાળમાં તેમની ઉપર તીર્થને જ ઉપકાર થયેલ છે.
આ કેટલું બધું અદ્ભુત, કેવું આશ્ચર્યજનક અને અત્યંત આનંદજનક ગણાય?
આ રીતે વિચારતાં પરમતારક જિનેશ્વર દેહે કરુણા, કઠોરતા અને કૃતજ્ઞતાની ત્રિમૂર્તિરૂપે આપણને જોવા મળશે.
આ ગુણોને આત્મસાત્ કરવાની જેને ડીક પણ તાલાવેલી નથી; આથી વિરુદ્ધ જતાં વર્તન કે વિચારે ઉપર જેને લેશ પણ અસેસ પેદા થતું નથી એ હકીક્તમાં અરિહંતને ભક્ત નથી; આહત્યને આરાધક નથી.
આ અવસર્પિણીના છેલ્લા તીર્થકર ત્રિલેકગુરુ શાસનપતિ પરમાત્મા મહાવીરદેવના ચરિત્રને અને તે પરમપિતાના સમકાલીન

Page #11

૧૦
પાત્રોના આધાર લઈને તેમાં વહી જતાં અદ્ભુત, અનુપમ અમૂલખ પદાર્થાને જીવંત બનાવવાના મે' આ પુસ્તકમાં યથાશક્તિ પ્રયત્ન કર્યાં છે.
ત્રીજી આવૃત્તિ વખતે આ પુસ્તકનુ સ્વરૂપ આમૂલચૂલ પલટાયુ' છે એમ કહુ તા તે યથા હશે. અનેક નવાં તત્કાલીન પાત્રોને આ નવી આવૃત્તિમાં પ્રવેશ કરાવ્યેા છે.
આ પુસ્તકના લેખન પાછળ મારા એક જ આશય છે કે, સહુના હૈયે અરિહંત' સ્થિર થઈ જાય. જો તેમ થશે તેા જ દુ:ખના સવાલ અને પાપવાસનાઓની ભારે ત્રાસજનક આપદાએ ઉકેલાશે. જ્યાં સુધી અરિહંત' નહિ ઓળખાય ત્યાં સુધી સવાલે સુલઝાશે તે નહિ પણ નિત નવા કાયડા પેદા થતા રહેશે અને માથામાં શૂળ ઊભા કરશે અને પેલી વાસનાઓની આગ પણ સતત વધતી જતી સ્વને તે સળગાવશે જ; પરંતુ પરને ય ઝડપમાં લીધા વિના રહેશે નહિ.
પ્રાન્ત; જિનાજ્ઞા વિરુદ્ધ કાંઈ પણ લખાયુ હોય તા ત્રિવિધે ક્ષમાપના યાચીને વિરમું છું.
જૈન ઉપાશ્રય, સાયન; મુંબઈ વિ. સ. ૨૦૩૪ પેા. સુ. ૫ મ.
તા. ૧૩૧૭૮
કિ.
ગુરુ પાદપદ્મ રણ સુનિ ચન્દ્રશેખરવિજય

Page #12

પરમાત્મા મહાવીરદેવને સમજવા
વીરમાંથી મહાવીર બનવું પડશે ભગવાન મહાવીરનું જીવનચરિત્ર વાંચીએ છીએ ત્યારે તેમનાં પાંચ કલ્યાણક સાથે કયા નક્ષત્રમાં ચંદ્રને વેગ હવે તે વાંચવામાં આવે છે. આકાશમાં જ્યોતિમય ચકોની અસર આપણા સૂક્ષ્મ મન ઉપર અને તે દ્વારા જીવન ઉપર થાય છે તેનું ગર્ભિત સૂચન અહીં મળે છે. બાહ્યા સુષ્ટિ અને અંતર ચેતના વચ્ચે કોઈકે આંતરિક સંબંધ ને સૂક્ષ્મ સંપર્ક હશે તે માનવું પડશે. આજનું વિજ્ઞાન પણ શુભ કે અશુભ ઘડીનું ગણિત માને છે. શુભ ઘડીમાં Negative isotops અને અશુભમાં Positive istops વધારે છે એમ R. C. A. Sound Systemના સંશે. ધન વિભાગે બહાર પાડયું છે. N. I. માનવમનને ઉલ્લાસ અને દિવ્ય શક્તિથી વધારે છે, જ્યારે P. I.ની અસર નિરાશામય અને ઉશ્કેરાટભરી છે.
વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિકોણથી જોતાં સ્થળની સૂક્ષ્મ ઉપર અને સૂક્રમની સ્થળ ઉપર અસર રહ્યા જ કરે છે. સ્થૂળ કરતાં સૂક્ષ્મ અને સૂક્ષ્મ કરતાં શૂન્ય વધુ શક્તિશાળી છેસ્થળની ક્ષતિ સૂફમના લાભમાં ઘણીવાર ફેરવાય છે અને સ્થૂળને લાભ સૂમની ક્ષતિમાં ફેરવાય છે. જેમ જેમ ચેતનની ભૂમિકા ઉચ્ચતર થતી જાય છે તેમ તેમ સ્થૂળ-સૂમને સંબ ધ સમન્વય કાર્ય કરે છે અને એ આદર્શ સમન્વય સ્થૂળ-સૂક્ષ્મમાંથી શૂન્યને જન્મ આપે છે.
બાલ્યાવસ્થામાં ભગવાન બાળમિત્રો સાથે રમત રમતા હતા. ઈન્દ્રની પ્રશંસાથી કોધિત થઈ એક દેવે વર્ધમાનની પરીક્ષા કરવા સર્પનું રૂપ લઈ આવ્યા. ભગવાને તે સપને દોરડાની

Page #13

જેમ ફેકી દીધો ને ભયથી ધ્રુજતા મિત્રો પ્રત્યે વિજ્યી સ્મિત નાખ્યું. તે દેવે ફરીને વિકરાળ રાક્ષસનું રૂપ લીધું. તેને પણ બાળ મહાવીરે પંજો મારી આપબાપડ કરી જમીન ચાટતે. કરી નાખે. વિરાટતા પાસે અલ્પનું શું ગજું? અલ્પ ગમે તેટલો દેડધામ અને ભપકાદાર દેખાવ કરે, પણ વિજ્ઞાન અને ગણિતની દષ્ટિએ અલ્પ અલ્પ જ રહેવાનું. આટલું પણ તેને નાનપણમાં મારી શકે તે તે મહાન છે. માત્ર મારતાં જ આવડવું જોઈએ. દેડકે ભેંસ જે થવા જાય તે તે ફાટી જશે-હાલી જ નહીં શકે. ખોડંગતા ખોડંગતા લટાર મારવી તે જુદી વસ્તુ અને મારવું તે જુદી વસ્તુ છે. પલાંઠી મારવી તે જુદી વસ્તુ છે અને બિરાજવું તે જુદી વસ્તુ છે. નાનકડું અલ્પ તેની મર્યાદા તેડીને મહાનતાની આમ પ્રતિસ્પર્ધા કરે ત્યારે તે શુદ્ધ મહાનતા એક ઘૂંટ પાસે મગફળીના પેતરા જેવા સરી પડે.
શુદ્ધતા અને મહાનતાને વિગ્રહ અનાદિથી ચાલ્યો આવે છે. ખરું પૂછો તે એ વિગ્રહ એક પક્ષે છે. શુદ્ધ પગ ઉછાળે છે, હાથ ઉછાળે છે, ઉછાળી ઉછાળીને ચીસ નાખે છે, પણ મહાનતા તે શાંત છે, સુમધુર છે. મહાનતાનું લક્ષણ એ છે કે તેની છાયામાં શુદ્ર તેની શુદ્ધતા સહજપણે છોડી દે છે. જ્યાં અન્ય કઈ રગમાં માથું બેસી ભયનું જીવલેણ કે કંપન છુપાવે છે ત્યાં મહાવીર હસે છે અને જીવવાના સર્વ ભયના ચૂરેચૂરા કરે છે અને દુનિયાને છે, “ભય ન પામે, તમે વિરાટ છો, વીર છે, સર્વ શક્તિશાળી છે; તમને કેણ ડરાવશે? કોણ હરાવશે? જુઓ, આંખ ખોલે અને ત્રાડ નાખે, સિંહગર્જના કરે. જુઓ, સર્વ ભયે તમારા ચરણ ચૂમી તમારી રહેમનજર માટે જમીન પર આળેટી રહ્યા છે.
ઝેરી નાગ પણ તમને શું કરશે, જે તમે તમારી આંખેમાંથી ઝેર કાઢી નાખશે અગ્નિની વિષજવાળા પણ તમારા

Page #14

૧૩
ગળામાં હારરૂપ પડશે, જો તમારા હૃદયનાં સકુચિત દ્વારા ખાલી નાખશે. તા તા સહન કરી, સહન કરે. મહાનતાનું એ સર્વસામાન્ય સદ્ભાગ્ય છે. ખૂબ સહન કરેા, આન'થી સહન કરી. જે સહન કરશે તે જ શુદ્ધ બનશે, અને જે શુદ્ધ બનશે તે જ પૂર્ણ બનશે.
સમી સાંજે જ્યારે હું રાત્રિનુ ધ્રુવ પ્રકરણ સાંભળી રહ્યું છું ત્યારે મને થાય તે કે મધુ' જ સુંદર છે, પણ વધુ સુંદર આ મહાવીરનું મહાવીરત્વ, જે સર્પને પણ ફૂલના દડાની જેમ ઉછાળી શકે છે, રાક્ષસને પણ જમીન ઉપર રાઈના દાણા જેમ વેરી શકે છે. જે કાનમાં ખીલા ભેાંકાતા ખિલખિલાટ હાસ્યથી સહન કરે છે, જે સંગમના કાળચક્રને માથા ઉપર ઝીલી શકે છે, મધરાતની સૂમસામ ભયાનકતામાં શૂલપાણિ યક્ષનું અટ્ટહાસ્ય વેરાન ખડેર વચ્ચે આસાનીથી ઝીલી શકે છે, ઘાર કટ્ટર શત્રુને પણ પાતાની ગાદીના આધ્યાત્મિક વારસદાર બનાવે છે, પડેલાને પીઠ ઉપર ઉઠાડી દે છે, જે ભાંગી ગયેલાને એમના ચુંબનથી ગુરુતત્ત્વ દાન કરે છે, જે વિશ્વના આધ્યાત્મિક ઉત્થાનચક્રને એમની ટચલી આંગળી ઉપર ગતિમાન રાખે છે, જે પડેલાને પ્રેરણા આપે છે, થાકેલાને પ્રેરણા આપે છે, સૂતેલાને જગાડે છે, જાગેલાને ચલાવે છે અને ચાલતાને પહોંચાડે છે એવા મહાવીરનું વીરત્વ આપણા વહેંતિયા ઢી'ગુજીની દુનિયા શું સમજશે? આપણું વીરતત્ત્વ તો બીજાના ખિસ્સામાંથી પાકીટ ચારવામાં છે, બીજાના પરાજયમાં આપણા વિજય શેાધવામાં છે, બીજાની ગરીબાઈમાં આપણી શ્રીમંતાઈ જેવામાં છે. આપણે સમજતા નથી કે સત્ય મેળવવા ત્યાગ અને બલિદાન જોઈએ. એમાં ખરુ' વીરત્વ છે. આપણે તે આરામખુરશી ઉપર પંખા નીચે બેસીને યુદ્ધમેદાનની વાતો કરવી છે. બિછાનું છેવુ ગમતુ નથી. ઘરનાં આંગણામાં લપાઈ જવુ` છે. ટાઢથી ફૂ‘ઠવાઈ ને

Page #15

૧૪
સિસકારા બેલાવવા છે અને વાતે સત્યના સીમાડાની કરવી છે. આવા કાયરને મહાવીરનું મહાવીરત્વ ક્યાંથી સમજાશે ?
મહાવીરનું મહાવીરત્વ તે એ સમજશે જે માઘ મહિનાની ભયાનક ઠંડીમાં પણ દુઃખડાં વેઠીને શીતળ પાણીને કંપ સહન કરશે, જે પગના અંગૂઠાથી મેરુ પર્વત કંપાવવાની શક્તિ ધરાવવા છતાં લેખંડની રાશ માથા ઉપર ક્ષમાપૂર્ણ નેત્રે ઝીલવા તૈયાર છે. ત્રાજવાના ખેટાં માપતેલને મૂકી દઈ જે Systemaitc ખિસાકાતરુ કે ઘરડ બનવાનું છોડી દઈ જે સાંવત્સરિક દાન કરવા તૈયાર છે તે મહાવીરને સમજશે. મહાવીરને સમજવા માટે કથીરમાંથી વીર અને વીરમાંથી મહાવીર બનવું પડશે.
વસંતલાલ કાન્તિલાલ ઈશ્વરલાલ
[‘દેવાધિદેવમાંથી ઉદ્ભૂત]

Page #16

વંદન હા; વંદનીયને !
અષ્ટ કના ઇંધનને ભ્રષ્મસાત્ કરી ચૂકેલા; બુદ્ધ બનેલા, સંસારસાગરને પાર પામેલા, લેાકના અગ્રભાગે પહોંચીને સદા માટે ત્યાં જ સ્થિર થઈ ગયેલા હે અનંતાનંત સિદ્ધ ભગવંતા ! આપને અનંત અનત વંદન.
હૈ તીર્થંકર ભગવંતા! જે અપાર અચલ છે, અરૂપી છે, જે અક્ષય છે, જે ખાધ છે; જ્યાંથી કદી આ જગતમાં પાછા ‘સિદ્ધિગતિ’ના સ્થાનને આપ પામ્યા છે.
શાન્તિનુ ધામ છે; જે અક્ષત છે, જે અન્યાઆવવાનું નથી, એવી
આપે સવ ભર્યાને જીતી લીધા છે. ભૂત અને ભાવિના સવ તીર્થંકરદેવા ! વમાનમાં મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં વિચરતા વીસ તીથ કરદેવા! આપ સહુને કેબિટ કેપિટ વંદન.
હું આસન્ન ઉપકારી તીર્થંકર પરમાત્મા મહાવીરદેવ ! આપ તો દેવાના દેવ (ઇન્દ્ર)ના ય દેવ છે-દેવાધિદેવ છે. દેવેન્દ્રો અને નરેન્દ્રો પણ આપના ચરણાને ચૂમે છે. અહા ! આપનું માહાત્મ્ય ! સામર્થ્ય ચેાગના આપને કરેલા એક જ અમારા નમસ્કાર આ સંસારના શીઘ્રમેવ પાર પમાડી દે!
હે પરમાત્મન્ ! આપના નામ-મંત્રમાં તે અમારાં દુ:ખદારિદ્રને દૂર કરવાની તાકાત તા છે જ, પરંતુ આપને કરાતા નમસ્કારમાં ય દુ:ખા અને દુતિને મટાડી દેવાની અને સદ્ગતિએ દેવાની તાકાત સમાયેલી છે.
આ ત્રિલાકગુરુ દેવાધિદેવ! આપ તા ચંદ્રશા નિર્મળ છે; સૂર્યશા તેજસ્વી છે અને સાગરશા ગંભીર છે. આપના અનુ

Page #17

ગ્રહનું એક જ તેજકિરણ આ રંક ઉપર પડી જાય તે આ રંક રક મટીને રાય બની જાય છે. એમાં જરાય શંકા નહિ.
આપના અનુગ્રહના અમીપાતે જ ભવ ભૂડો લાગવા માંડે, માર્ગનુસારિતા આવવા લાગે, સાચી દષ્ટિ પ્રાપ્ત થાય, આંતરચક્ષુ ઉઘાડ પામે, વિરતિધર્મનું જીવન આત્મસાત્ થવા લાગે.
સ્વામીને એક જ અનુગ્રહપાત થાય અને સેવકનું કામ થઈ જાય.
કેટિ કેટિ વંદન હે વંદનીય ભગવંતેને!

Page #18

中中中中中央中中中中中中中中中中中中中中中中中中
中中中中中中中中中中中中中中中中中中中中中中中中
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ
[સંક્ષેપમાં સમગ્ર જીવનચિરત્ર]
中中中中中中中中中中中中中中中中中中中中中中中中中
中中中中中中中中中中中中中中中中中中中中

Page #19

*
[૧] વિરાગમૂતિ
સુમધુર સંગીતના પંચમસૂર વાતાવરણમાં રેલાઈ રહ્યો હતા. વિવિધ વાદ્યોના ઉસ્તાદો ધીમે ધીમે રંગમાં જમાવટ લાવી
રહ્યા હતા.
સ’ગીતરસંકાની ઠંડ પણ જામતી જતી હતી. વાતાવરણ સંગીતમય બનતું જતું હતું.
ત્યાં....દેવનતકીઓએ પ્રવેશ કર્યાં. રૂમઝુમ રૂમઝુમ કરતી માપ ઉપર આવી ગઈ.
ન સૌન્દર્યાં નીતરતુ હતુ; અંગઅંગમાંથી. એને એકેક અંગભંગ પ્રેક્ષકાના દિલને અણુઅણાવી જતા હતા. દેવાંગનાના કોકિલ વરની કાકલી તો પાષાણ હદથને પણ પાણી પાણી કરી દેતી હતી. સહુનાં દિલ ડોલતાં હતાં, સહુનાં મસ્તક હાલતાં હતાં. સહુનાં હૈયાં હલબલી ઊઠ્યાં હતાં; ચિત્ત વારંવાર ચમત્કૃતિ અનુભવતાં હતાં.
‘વાડું' ‘વાહ’ ના ત્યાં વરસાદ વરસ્યા હતા; શું ગાન ! કેવું તાન ! અદ્ભુત નૃત્ય! અપૂર્વ દૃશ્ય! અનુપમ મસ્તી !
આનત નામના દેવાવાસના એક દેવાત્માને. મિત્રદેવ આગ્રહ કરીને પોતાના બીજા દેવાવાસમાં નૃત્ય જેવા માટે લઈ આવ્યા હતા. દેવાની એ દુનિયામાં ન હતા ત્યાગ કે ન હતા તપ; ન હતાં એવાં વિશિષ્ટ ધ્યાન અરિહંતનાં કે ન હતાં ગાન પ્રચંડ પુરુષાની ગીતાનાં.
હા, એ બધાયના ફળરૂપે જ એ દુનિયામાં જન્મ મળતો.

Page #20

વિરાગમૂતિ
[3]
ઘાર ત્યાગ તપથી ઉપાજેલા પુણ્યના ભાગ માટે આ વિશ્વનું આ જ સમુચિત સ્થાન હતુ.
મર્ત્ય લાકની માનુની ભલેને ષટ્લડના સામ્રાજ્યના સ્વામીની પ્રિયતમાનું પદ પામી હાય, પણ અશુચિની નીકેા તા એના લાવણ્યની પાછળ વહેતી જ હાય ! વિશિષ્ટ પુણ્યના અદ્દલામાં એના યાગ તે ઘણા નજીવા કહેવાય.
અને પેલી અમ–સુંદરી ! એના તનમાં અશુચિનું નામે ચ ન મળે! ઘાર ત્યાગી તપસ્વીઓને, દેવ ગુરુ-ધર્મના મહારાગીઓને એ અપ્સરાના યાગ કરાજ મઝાડે છે.
મલાકના અલ્પ અને તુચ્છ ગણી શકાય તેવા પણ સ્વૈચ્છિક ત્યાગ તપનાં ફળ ભૌતિક સુખાની ઉચ્ચ કહી શકાય તેવી વિપુલ સામગ્રીની પ્રાપ્તિમાં પરિણામ પામે છે.
આવાં પુણ્ય પામવાનું કાર્ય કઠિન હોય તેા એ ફળે ભોગવીને પચાવવાનું કાર્ય તા ખૂબ જ કિઠન છે; લગભગ અશકય છે. કાક વીરલા જ એને પચાવી શકે છે. સિંહણના દૂધ સમું એ પુણ્ય પમાડવાનું સામર્થ્ય ખાદ્ય ત્યાગ તપમાં છે. પરંતુ એ ભાગેાને પચાવવાની તાકાત બક્ષવાનું સામર્થ્ય તા એવા ભેગા પ્રત્યેની અંતર’ગ નફરત ભાવની સાધનામાં જ નીપજે છે.
સંગીતના સૂરાની વિવિધ ચેાજનાઓએ વાતાવરણને મ જ હલખલાવી મૂકયુ હતુ.. દરેક દેવાત્મા ભાન ભૂલ્યા હતે. અપ્સરાના દર્શનમાં આંખા સંતાકૂકડી રમતી હતી.
રસમધુર સંગીતની સુરાના પાનમાં કાન ખોવાઈ ગયા હતા. લગભગ અધા ગાંડા બન્યા હતા.
પણ....આ દેવાની મેદનીમાં એક દેવાત્મા તદ્દન હતાશ થઈ ને બેઠેલા જણાતા હતા. લમણે હાથ દઈ ને એ બેઠા હતા. કયારેક ઊંચું જોઈ લેતા, ચારે બાજુ એક નજર નાખી દેતા, વળી એ નજરને ટેકાવતા, અને દીર્ઘ નિઃશ્વાસ લઈને ફરી લમણે હાથ દઈને બેસતા.

Page #21

[]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ એને ક્યાયે સુખ જણાતું ન હતું. નૃત્ય કરતી નૃત્યાંગનાઓ અને ગાંડા બનીને નાચતા-કૂદતા દેવાત્માઓ....બધાયમાં એને કશુંક નવું જ દર્શન થતું હોય એમ એની મુખાકૃતિ કહી જતી હતી.
થડી પળો વીતી.
વિવિધ અંગ-ભંગ કરતી નૃત્યાંગનાઓ તરફ નજર ગઈ. એ બોલી ઊઠ્યો, “બધું જ નાશવંત ! ઝળકતા સૌંદર્યની લાલિમા ઉપર પણ મને વંચાય છે શબ્દો, “નાશવંત.” અપ્સરા તું નાશવંત! તારું નૃત્ય નાશવંત! તારું આ દિવ્ય-જીવન નાશવંત! તારા આ અંગમરોડ પળે પળે જેટલી ઝડપથી વિનાશ પામી રહ્યા છે એટલું જ ઝડપી તારું જીવન વિનાશ પામી રહ્યું છે. ઘેલી. મા બન, વિનાશીમાં.
યાદ રાખ! આવતી કાલ તું મર્યલેકન કેઈ લલનાની વિષ્ટ વહાવતી, બાળનું પાણી પીતી, ગંધાતી કૂતરી પણ હોઈ શકે, પછી એ જ વિષ્ટાને કીડે હઈશ, કે પછી એના પેટની અધિયારી–ગંધાતી કોટડીમાં ઊંધે મસ્તકે લટકતી કર્મરાજની અપરાધી. બાળકી હોઈશ!
વિનાશીની મહેમ્બત! નવાનવા વિનાશ રમાડતી જ રહેને!
તે અવિનાશી કેણ આ જગતમાં? એક આત્મા! સચ્ચિદાનંદઘન આત્મા! વિનાશીના નેહ અવિનાશીને ધક્કા મારે, માર મારે, મારી મારીને અધમૂઓ કરે.
અનતજ્ઞાની! હાય! એકડો ઘૂંટવા બેસે ! અનંતબલી ! માખ પણ ન ઉડાડી શકે ! વીતરાગસ્વરૂપી ! રંગરાગે રગદોળાય ! નિર્મોહી! જગતના સુખે મુંઝાય!
અનંતસુખને સ્વામી! એને પેટમાં દુઃખે ! અશરીરી! શરીરને દાસ!
તદ્દન સ્વતંત્ર ! કર્મને ગુલામ!

Page #22

છે. વાગતી રાવ
વિરાગમૂર્તિ
વિનાશીના પ્યારે અવિનાશીની કેવી ખૂનરેજી લાવી? એનાં અગણિત સુખોનાં કેવાં હવાલ કર્યા ! એના અપરિમેય પરાક્રમને કે કરુણ ફેજ આણ્ય !
ઓહ ! ભેગસુખના સ્વામી બનેલા આ દેવાત્માઓને આટલુંય નથી સમજાતું ! સમજાયેલું બધું જ ભૂલી ગયા ! હવે જાતને જ ધમરોળી નાખે એવા ભેગરસે પાગલ બન્યા !
શું થશે આ દેવાત્માઓનું ! અપ્સરાઓનું ! નૃત્યાંગનાઓનું !
વિચારેથી અકળાઈ ગયેલા દેવાત્માએ માથું નીચે નાખી દીધું! ચારે બાજુ વ્યાપેલી વિલાસની બદબૂ આ દેવાત્માને ગૂંગળાવતી લાગતી હતી.
ક્યાંક વિનાશીના વિરાગ ઉપર તે ઊતરી જતો, ક્યાંક એ વિરાગ જ અવિનાશીની કરુણાના રૂપમાં ફેરવાઈને વાણીમાં વ્યક્ત થતું !
એ સ્વગત બેલી રહ્યો હતે, “ક્યાં મારે એ નંદના રાષિને ભવ! રાજ્યની દોમ દોમ સાહેબી અને ફાટફાટ યૌવન. બેયનું કેવું સુભગ મિલન થતું હતું ! જોનારને ઈર્ષ્યા આવે ! પણ છતાં એ બધું મેં ફગાવી દીધું! વિનાશીના મેહે અવિનાશીને ભેગા આપવાની તૈયારીમાંથી મારામાં અગાધ બળને સાગર હિલેળે ચડ્યો અને હું ચાલી નીકળ્યો સર્વસંગત્યાગના સંગે! મેં એ વૈભવે છોડડ્યા. એ વિલાસી ભેગે ત્યાગ્યા ! તનથી જ નહિ! મનના સંગથી મૂક્યા !
નંદન રાજકુમાર હું નંદનઋષિ બને. પણ એટલાથી મને શાન્તિ ન હતી. કાંચળી ઉતારી; પણ વિષય કષાયની વાસનાના વિષની કોથળી સર્વથા ન ત્યાગું ત્યાં સુધી તે શું સંતોષ થાય ? અનાદિના એ વિષયના વમન કરવા મેં ગુરુકુળમાં વાસ કરી એક લાખ વર્ષ સુધી માસ–માસનાં તપ કર્યા ! પારણાં ય નીરસ કર્યા ! ક્ષમાને મેં મારું જીવન બનાવ્યું ! બ્રહ્મચર્યને મેં મારો પ્રાણ બના! શુદ્ધિને મારે દેહ બનાવ્યું !

Page #23

ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ જે ગુણસ્થાને પામવાની મને તમન્ના હતી તે છઠ્ઠા સાતમા ગુણસ્થાનની પરમ પવિત્ર સ્પર્શનાએ હું વારંવાર કરવા લાગ્યો !
અને એ વખતની મારી સ્વાનુભૂતિને આનંદ! વર્ણવ્યા જાય તે છે શું? ના, નહિ જ. કેઈ શબ્દ નથી, કઈ ભાષા નથી. સમત્વના એ આનંદની સ્વાનુભૂતિને વેરવિખેર કરે તે ન હતે. મને કઈ જડ ઉપર એ કારમે રાગ ન હતું કે ન હતું કઈ જીવ ઉપર દ્વેષ
સર્વ જીવ પ્રત્યેને માટે અહિંસક ભાવ મને તેમના પ્રત્યે સદા દયા રાખતે. સર્વના સુખની હું ભાવના ભાવતે.
સુખ-દુઃખ મારે સમાન હતાં. રાગ દ્વેષ મારાથી વેગળા હતા. પર્યાયના રંગરાગની ક્ષણિકતાનું જ્ઞાન મારા અંતરમાં વ્યાપી. ચુકયું હતું.
હું માં મતાન હતું. હું પરાયણ મટી હરિપરાયણ બન્યું હતું.
જેને કઈ વહાલા નહિ, તેમ કઈ દવલા ય નહિ.
કઈ મામકી નહિ અને પરાયા પણ નહિ. એને કોઈ મત નહિ અને મમત પણ નહિ.
“જ્યાં કોઈ નથી ત્યાં બાદબાકીમાં એકલી શાતિ જ બાકી રહી જાય ને?
તે પછી આ શું થયું? જેને મેં ત્યાગું તે મારી પાછળ આવ્યું? અહીં મને વળગ્યું? છઠ્ઠ-સાતમા ગુણસ્થાનની અનુપમ મસ્તીથી મારે પટકાવાનું થયું? એ! કર્મરાજ ! તે મારી આ અવદશા કેમ કરી? મારે તે આ ભેગ-સંસાર સ્વપ્નામાંય. ન જોઈએ. સાતમી નારકના સમાધિપૂર્વકનાં દુઃખો હજી સારાં પરંતુ ભેગેની આ માહિતી તે અતિ ભયાનક! કે જે આત્માને દિનહીન બનાવીને સદાને સંસારવાસી બનાવી દે!
ક્યાં ભૂલ થઈ? મારી નંદનઋપિના ભવની સાધનામાં હું ક્યાં ચૂક્યો? ઘેર તપ તપીને મેં નથી તે નિયાણું કર્યું કે

Page #24

વિરાગમૂતિ નથી તે સ્વપ્ન ય એ ભોગસુખોને અભિલાષ સેવ્યો! ભોગેના રાગ વિના મને આ બધું કેમ જ મળી શકે?
હા. હવે સમજાયું. ઋષિના એ જીવનમાં ભેગને રાગ તે ન જ હતું. પરંતુ વેગને રાગ જરૂર હતું. મારા પ્રેમે રમે અને હૃદયે હૃદયે અરિહંત બિરાજ્યા હતા. ગુરુના ચરણેમાં તે હું સદૈવ આળોટતે. મારી એ માતા વિના હું ક્ષણભર પણ રહી શકું તેમ ન હતું; અને રત્નત્રયીની સાધનાના ધમ ઉપર તે મને રાગ જ નહિ, મહારાગ જાતે.
આ બધા રાગ અને મહારાગેએ જ મારા એ સંયમને સરાગ સંયમ બનાવ્યું અને એ સરાગતાએ જ મને વિપુલ પુણ્યકર્મના બંધનમાં લીધે ! આજે હવે એના ભેગવટા વિના એ કર્મોને ખંખેરવાને કોઈ ઉપાય રહ્યો નથી. પણ એ સંયમે મને શું આપ્યું? હા એણે જ મને આ વિપુલ ભેગસામગ્રી વચ્ચે અનાસક્તિની દેન કરી!
પણ મને મોક્ષ જ કેમ ન આયે? રે! આટલું ય મને ન સમજાયું? મેક્ષ તે પાપ અને પુણ્ય બેયના ક્ષયમાં છે ! સંયમધર્મની સાધનાએ પાપક્ષય તે કર્યો પણ પાપક્ષય થતાં પુણ્યબંધ પણ થઈ ગયો! હવે એને ક્ષય તે કરવું જ રહ્યો ને? તેના વિના મેક્ષ મળે ક્યાંથી? એ પુણ્યક્ષય માટે હવે આ દેવાવાસમાં આવવું પડયું ! ખરું છે આ વિકાનું ગણિત! તે તે અનાસક્ત આત્માને આ દેવાવાસ પણ પુણ્યકર્મના ક્ષયની સાધનાનું જ મંદિર બની જાય ને? એના માટે તે એ ભેગમંદિર ન જ બને, કેમ વા? વાહ રે! ધર્મરાજ પુણ્યપાપના વિનાશ માટેની આ ખરી તરકીબ અજમાવી તે તે! આ તે પેલા મત્ય લેકના ગાંડા બાવળિયા વાવવા જેવું થયું! જમીનને ખેતીલાયક બનાવવા માટે તેનાં ક્ષાર તત્વાને ખેંચી લેવા માટે ગાંડો બાવળિયે વાવવામાં આવે છે. એની મેળે એ ચારે બાજુ ફેલાતે જાય અને માઈલેના માઈલે સુધીની જમીન ઉપવ ફેલાઈ જાય. જમીનના

Page #25

[૮]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ
બધા ક્ષારને ખેંચીને ખેતીલાયક બનાવી દે! પછી ? પછી શું! એક જ ચિનગારી ગાંડા બાવળિયાના આખા ય વનને એ ઘડીમાં જ સાફ્ કરી નાખે ! આ પુણ્યકર્મ ય ગાંડા બાવળિયા જેવુ જ બન્યું ને ? પાપના બધા ક્ષારાને એ આતમના પ્રદેશેમાંથી ખેંચી કાઢે અને પછી ધ્યાનની ધારાનો મહાનલ પ્રગટયો કે એ પુણ્યકમના ઠેરના ઠેર પણ 'તમુહુમાં જ બળીને ભસ્મ
થઈ જાય !
‘બળવાન કરાજના સઘળા ય ગણિતને ઉથલાવી પાડવાની કળા માત્ર ધર્મરાજ પાસે જ છે ને ??
દેવાત્માની વિચારણા ચાલુ જ હતી! પાપપુણ્યના ગણિતની કરામત એ વિચારી રહ્યો હતો. સંગીતમાં એને કોઈ રસ ન હતા! જ્યાં બીજા બધા દેવાત્મા ભાન ભૂલ્યા હતા ત્યાં આ દેવાત્મા અલિપ્ત–સાવ જ નિલેપ ઊભો હતા.
થોડા સમય થયેા. સંગીતનાં વાદ્યોએ પોતાના ગભીરપથ પસાર કરીને હવે વાચાળપથ પકડયો હતા. મૃદંગ અને પખાજ જોરથી ખજી રહ્યા હતા. ઘોંઘાટ વધતા જતા હતા. દેવાત્માએ અને એમની પ્રેયસીએ આ વાચાળ સગીતથી ડૉલી ઊઠ્યા હતા, તાળીઓ ઉપર તાળીઓ પડતી હતી.
પેલા દેવાત્મા અકળાઈ ગયા ! શુ છે આ બધું તાફાન ! આનંદઘન આત્માના નિઃશબ્દ સંગીતને કોઈ સાંભળતું જ નથી ! સાંભળે ય શી રીતે! આ ઘોંઘાટમાં એનું અકળ ગાન સંભળાય જ કયાંથી!
દેવાત્માનું મન વધુ ઉદ્વિગ્ન અનેવુ જણાનું હતું. એના સુખ ઉપરના ભાવા કહી જતા હતા કે એ જરૂર અકળાયા છે; એને આમાંનુ કાંઈ જ ગેાઢતું નથી.
થોડી પળેા વીતી ન વીતી ત્યાં જ એ ઊભા થઈ ગયા ! ધીરે રહીને કોઈ ન જાણે તે રીતે પાછલી બાજુએથી એ સરકી ગયા ! મેદનીની બહાર નીકળી જઈ ને એણે ગતિમાં વેગ વધારી

Page #26

વિરાગમૂર્તિ દીધે! ગીત અને વાદ્યોના સૂર એના કાનમાં શૂળની જેમ ભેંકાતા હતા. આ વેદનાથી મુક્ત થવા એ દૂર સુદૂરના પ્રદેશમાં ચાલી જવા સજજ થયે હતે.
એણે ખૂબ ચાલી નાખ્યું. સંગીતના સૂરો હવે એના કાને પડતા ન હતા.
હાશ' કહીને એક રત્નમયી શિલા ઉપર બેસી ગયા. સામે જ વિશાળ વાવડી હતી. નિર્મળ એમાં પણ હતું. શતદળ સુંદર પિયણ મરક મરક હસી રહ્યાં હતાં. સમુદ્રણ જેવાં ધોળાં બતકનાં યુગલે પ્રેમગોષ્ઠિ કરતાં દેખાતાં હતાં.
પ્રકૃતિ પિતાના તમામ અલંકારથી સજ્જ થઈને આવી હતી. અદ્ભુત વાતાવરણ હતું. મને હર દશ્યો હતાં. મંદ મંદ પવન વાઈ રહ્યો હતો.
પણ આ દેવાત્માને કેઈ હસાવી શકયું ન હતું. રે! એના એ સ્મિત કે એના અંતરે ઊમિલતા ય લાવી શક્યું ન હતું !
એણે આ બધું ય જોયું! થેડી પળ સુધી બધું જોયા જ કર્યું. મંદ સ્મિત કરતે એ બે, “જે જગતના જીવને રૂપરંગ દેખાય છે તે ત્યાં લખેલે “નાશવંત શબ્દ કેમ નહિ. વંચાતે હોય! જે પેલે સપ્તરંગી પરપોટો! રે! ફૂટી પણ ગય! કેટલે સુંદર હત! કેટલે મેહક હતે ! અને ખલાસ થઈ ગયો!
આ જે પેલું પતંગિયું ! રે ! અગ્નિની જવાળામાં કૂદી પડ્યું ! હોમાઈ ગયું !
આ ઝબૂકે ! કેટલે પ્રકાશવાન! પણ એ ય વિનાશ પામી ગયે!
આ પેલું નીલકમલ! એના ઉપર કેવું સુંદર જલબિંદુ દેખાય છે! પણ હાય! એ ય ગયું !
શું બધું જ ક્ષણિક છે ! તે જગતના જ વસ્તુની મેહતાને જ કેમ જુએ છે! એની ક્ષણિકતાને કેમ વાંચતા નહિ

Page #27

[૧૦]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ હાય? જો એટલું વંચાઈ જાય તો જડના રંગરાગ જગતમાં જે વેરઝેર અને તફાન પેદા કરે છે તે બધા ય મટી જાય ને! જીવ, જીવને ચાહવા લાગી જાય ને ? પરાના યજ્ઞયાગા અને સ્વાના હામહવના ઘર ઘરમાં થવા લાગે ને ! કોણ સમજાવશે જગતના જંતુને આ વાત ? અરે ! હું જ ન સમજાવી શકું ? મારુ ચાલે તો.......
પણ લાચાર છું. શુ કરુ? એ માટેસ્તા મેં મલાકમાં સાધનાનો પંથ સ્વીકાર્યાં હતા ! પણ કમરાજે મારી ફજેતી કરી! મને આ દેવાવાસમાં નજરકે કર્યો ! મારે તે સમગ્ર વિશ્વનું સપૂર્ણ દર્શીન કરવુ' હતુ'. એ માટે આત્મા ઉપર લાગેલાં કર્મોનાં અવરણાનાં જંગી પડળાને સળગાવી નાખવાં હતાં ! અને એ જ માટે મેં રત્નત્રયીની સાધનાના મહાલય પ્રગટાવ્યે હતા. અશરણુ, અસહાય જગતની કમે જે દુશા કરી છે, જીવનું જે ભાન ભુલાવ્યું છે એ કાંઈ નાનીસૂની હેાનારત છે ? જીવ જેવા જીત્ર અન તખલી–કના જડના ગુગમ અને ! જીવત્વનું આના કરતાં મોટું બીજું કયું અપમાન હોઈ શકે ? જીવત્વના જીવનને જીવાડવા માટે જ મે' એ ત્યાગ-તપ નહાતાં આદર્યાં... શું ? એ ખાતર જ મેં જ્ઞાન-ધ્યાન અને સ્વાધ્યાયની ધૂના મચાવી નહાતી શું ? રાજમહેલના ત્યાગ એક રાજની જેલની જંજીરા તોડી નાખીને નાસી છૂટવાના પ્રતીકરૂપ જ ન હતા શું ?
કાણ ના કહી શકે તેમ છે? મારે તો પ્રગટાવવી'તી જ્યાત માહ્યલાની ! અને એના પુનિત સ્પર્શે બુઝાયેલા અગણિત દ્વીપને જગવી જગવીને એ મંગળ વણજારનાં મારું દર્શન કરવાં’તાં ! એ માંગલ્યને વરેલા મારા જીવનના આદર્શ જગત સમક્ષ રજૂ કરવા’તા !
અને........આ હું અહીં કયાં સાબ્યા ? આંખ સામે જોઈ રહ્યો
આવી પડયો ? કણે મને છુ... સુખમાં ભાન ભૂલતાં,

Page #28

વિરાગમૂતિ
[૧૧] શાતાની વેદનામાં ખદબદતા અગણિત દયાપાત્ર છે ને ! આ બીજી બાજુ જઈ રહ્યો છું—દુઃખમાં હિચકિચાટ કરતાં હૈયાફાટ રુદન કરતાં દુઃખિત-પીડિતેની વિરાટ દુનિયાને !
જે દુઃખ નથી સારું તે તેનું જ કારણ સુખ પણ કેમ સારું કહેવાય ? કઈ આ વાત સમજતું નથી. એનું જ આ તેફાન છે ને?
હવે ક્યારે આ નજરકેદમાંથી છૂટીશ? કેટલે કાળ બાકી છે ? હે હેમારું આયુષ્ય વીસ-વીસ સાગરોપમનું ! અસંખ્ય વર્ષોનું! શું જીવાશે આ ભેગ! પ્રભે! કઈ ઉપાય નથી આ જીવનમુક્તિને !
વિચારની ઊંડી તન્દ્રામાં દેવાત્મા ઊતરી ગયો હતો. હજી શેડો આગળ વધતું હતું ત્યાં એકાએક કેઈ પાછળથી આવ્યું અને દેવાત્માની બેય આંખે દાબી દીધી.
Bણ છે?” અકળાઈ ગયેલા દેવાત્માએ પૂછ્યું. એ તે હું !” હું કોણ? દેવી.”
છ શા આ બધાં તોફાન છે? મહામૂલા ત્યાગ તપના ભેગે મળેલા અમૂલ જીવનના સમયની આ બરબાદી! કેઈને કાંઈ જ સમજાતું નથી શું? બધું શૂપમ છે! સ્વપ્નપમ છે? તિમિરેપમ છે! આમાં પૂર્ણના–સત્યનાં કે પ્રકાશનાં દર્શન ક્યાં થાય છે? કેણ સમજાવશે?
એ પરમેશ્વર! હવે તે ખૂબ મોડું થઈ ગયું છે! આ જો બધાંય અનંત દુઃખની વિરાટ ખીણમાં ઝીંકાઈ રહ્યા છે ! એમના અપરાધને તું માફ કર ! એમના જ્ઞાનચક્ષુ ખેલી નાખ, પછી બધું સત્ય, શિવ, સુન્દરમ થઈ જશે.
| દેવાંગના તે આ બધું સાંભળીને ખડખડાટ હસી પડી. બેલી, ‘એ વિરાગમૂતિ દેવાત્મા ! હજી આ પાગલપન મૂકતા નથી શું?

Page #29

એ આવું
કદ
અને તેને
અદારના ટ્રાવેલ
[૧૨]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીર તમારી ખાતર જીવનની ખેતી કરી રહી છું, તમારી ખાતર મારું સઘળુંય જીવન નિર્ચવી રહી છું, અને તમને તેની કાંઈ જ પડી નથી! આજે તમને જ રીઝવવા મેં નૃત્ય કર્યુ! એ નૃત્યમાં મેં મારું સઘળુંય કૌશલ ઠાલવી નાખ્યું ! ક્યાંય કશી કમીના ન રાખી ! મારા પ્રિયતમને રીઝવવા માટે આજે હું જીવસટોસટના ખેલ ખેલતી રહી ! અને.........તમે.. ત્ય તે ન જોયું ! પણ અધવચમાં જ ઊઠીને ચાલી ગયા? મારી લલિતનૃત્યકળાનું આથી ઘોર અપમાન બીજું શું હોઈ શકે ? એક પથ્થર સામે પણ જે મેં આવું નૃત્ય કર્યું હોત તે તે સફળ થયું હેત ! પથ્થર પાણી પાણી થઈ ગયા હતા અને તમે!...શું કહું? આ તે શી ઘેલછા જાગી છે? મત્સ્ય લેકના એરંડા બજારના દીવેલ પીધેલા જેવી ઉદાસીનતા જ તમારા મેં ઉપર કેમ સદા તરવરે છે? શું તમને કાંઈ ગમતું નથી ? ક્યાંય કશું સારું દેખાતું જ નથી ? મર્યલેકની સ્ત્રી હજી ન ગમે, અશુચિથી ભરેલી છે માટે, પરંતુ અમારા જેવી દેવાંગનાઓ-નૃત્યાંગનાઓ પણ તમને ન ગમે? શી બદબૂ છે અમારા તનમાં ? શી કમીના દેખાઈ અમારા ખૂબસૂરત બદનમાં? શી ઊણપ જે અમારા અંગભંગમાં?
અત્યંત ગમગીન અને ખૂબ જ હતાશ બની જતી દેવાંગનાનું વદન વીલું પડી ગયું હતું. ભારે મહેનતે જાણે કે દેવાત્માએ માથું ઊંચકર્યું. દેવાંગનાની સામે જોયું. એટલામાં જ આનંદિત થઈ ગયેલી દેવાંગના દેવાત્માને વળગી પડી.
પણ દેવાત્માએ એને તરછોડી નાખી. એસ.બાજુ પર બેસ એ, પરમાણુના પેજની ઢગલી! ઓ ! વિનાશમૂતિ ! તારી વિનાશિતાનું દર્શન કર! યાદ રાખ કે અહીં ને પ્રત્યેક દેવાત્મા જ્યારે આ અમલૈં લેકમાંથી વિદાય લેવાની પળેની નજદીકમાં આવી જાય છે ત્યારે એ ધ્રુજી ઊઠે છે. દેવ-જગતનાં મધુર સંભારણાં એને ત્યારે સતાવે છે! દેવવાસના વિરહની યાદ ઉપર એ છાતફાટ રુદન કરે છે. એ અબળા ! તારે યે જવાનું છે! કેમ કે તું પરમાણુને જ ઢગલે

Page #30

વિરાગમૂતિ
[૧૩]
છે! પરમાણુના જ કેટલા પર્યાયેા તારુ સ્વરૂપ છે ! અનંતકાળના ગણિતમાં તારું જીવન-ગણિત શી વિસાતમાં છે ! નાહકનાં રાગનાં તફાને! ન કરીશ, કરાજ તારા આત્માના પ્રદેશે પ્રદેશે દુઃખાની આતાખાજી ખેલશે. મૂંઝાઈ ન જા, પળ બે પળની ભભકામાં ! યાદ રાખ, આ રંગરાગ એ પ્રકાશ નથી, એ તેા ભડકા છે ભડકા ! તું દેવાંગના નથી માત્ર રાંક પતંગિયું છે પતંગિયું ! અરે ભોળી ! શાને ભુલાવામાં પડી છે?”
સ્તબ્ધ થઈ ગયેલી દેવાંગના બે ડગ પાછી હુઠી ગઈ ! જાણે કેાઈ એ એને જોરથી તમાચ મારી દીધી હાય એવા ભાસ થયેા.
દેવાત્માએ સ્મિત વેરતાં કહ્યું, ભાળી ! ભાન ભૂલ્યા છે; તારા આતમ ! અનંત નિધાનને સ્વામી હાવા છતાં પેાતાને ભિખારી માની બેઠા છે! એટલે જ દુન્યવી સુખે મેળવવા એણે ક રાજને ત્યાં ધા નાખી અને ઘેાડા પરમાણુની મૂડી ઉછીની લીધી ! કેટલાક પરમાણુના પુંજને અમુક રીતે ગોઠવીને એને હ્યુવેલી' નામ આપ્યું !?
કેટલાક પરમાણુના ઢગલાને ‘પ્રિયતમા’ નામ આપ્યું !” • કેટલાકને ધન' તેા કેટલાકને ‘અન્ન’ એવું નામ આપ્યું !’ પોતે ય પરમાણુના જથ્થો એઢી લીધે અને નીકળ્યે
જગતના મજારમાં !’
એ ! દેવકન્યા ! આ નાનકડી મૂડીનું વ્યાજ કેટલું ભરવું પડશે તે તું જાણે છે ? ન જાણીતી હોય તે જાણી લે. આ મૂડીના વ્યાજ પેટે એને કાઈ ભરવાડને ત્યાં અકરી બનીને એ એ કરવાનુ અને ભરવાડને દૂધ દેવાનું જીવન જીવવુ પડશે.’
કયાંક કોઈ શેઠના નોકર બનીને શેઠની જમીન વાંકા વળીને ઘસવી પડશે, અંગ વાંકુ વળી જાય, દાંત પડી જાય ત્યાં સુધી.' કચાંક વળી બળિયા અનીને ગાડામાં ખેતરાવુ પડશે, ૨૦-૨૦ મણ વજનના ભાર ઉઠાવવા પડશે ! છતાં ય માર ખાવાનું

Page #31

[૧૪]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ અને ભૂખ્યા રહેવાનું તે વધારામાં જ!”
ક્યાંક લુખા સુકા રેટલાના ટુકડા ખાતર પૂંછડી પટપટાવતા કૂતરાનું જીવન પણ જીવવું પડશે!”
ક્યારેક ભરયૌવનમાં સેંથીના સિંદૂર ભૂંસવા પડશે.”
ક્યારેક વહાલયે દીકરો ખેતી માતા બનીને છાતી ફાટ કુદન કરવા પડશે!
મૂર્ણ જગતને કર્મરાજના આ પડાણ વ્યાજની ખબર નથી. એથી જ પરમાણુની મૂડી લઈને ધધો કરવા નીકળ્યું છે ! પણ એ ધંધે એને માલ આપશે કે માર; એ તે જ્ઞાનીઓ જ જાણે છે! પગલી ન બનીશ, બાળા ! નહિ તે જીવનેનાં જીવને સુધી હળીએ સળગશે પાપની? દુઃખની ! વધુ તે શું કહું? તારી સાથે બેલિવું ય ગમતું નથી, છતાં તેને એક વાત કહું? સાંભળ ત્યારે, તું અને તારા જેવી જગતની વ્યક્તિઓ જેમાં સુખ જુએ છે તે વસ્તુતઃ સુખ નથી. જેના ભાગમાં ચિરંજીવ તૃપ્તિ નથી તેના ભાગમાં ક્યાંથી સુખ સંભવે? અતૃપ્તિ જન્માવતા ભેગે સુખના તે જનક શી રીતે કહેવાય? અતૃપ્તિમાં શું સુખ છે? ના, નહિ જ, એ તે એક પ્રકારની ધીમી આગ છે; જે જીવને સતત બાળતી વધતી જાય છે. આપણા દેવાત્માઓની જ તને વાત કરું. તું તે બીજા દેવાવાસની દેવાંગના છે. હું દસમા દેવાવાસને દેવાત્મા છું. મિત્રદેવના આગ્રહથી જ હું તારા સંપર્કમાં આવ્યું. અમારા ઉપરના દેવાવાસમાં દેવાંગનાઓને જન્મનું સ્થાન નથી. એ દેવાવાસના દેવાત્માઓને જ્યારે પણ દેવીના ભોગસુખની ઈચ્છા જાગે છે ત્યારે તેઓ મનથી જ તે ભેગ ભોગવીને શાન્ત થઈ જાય છે. આટલી બધી પાતળી વાસનાઓ થઈ જવા છતાં અમારા દેવાવાસના દેવાત્માઓમાં એવું પણ ક્યારેક બની જાય છે કે જ્યારે તેઓ સદંતર આત્મભાન ગુમાવી બેસે છે ત્યારે મત્સ્યલેકની ગંધાતી ગટરેસની સ્ત્રીઓના સંગમાં સુખ લેવા લલચાઈ જઈને ત્યાં દોડી જાય છે! જે મત્સ્યલેકની અશુચિની બદબૂ ચારસે જન ઊંચે સુધી ફેલાય

Page #32

વિરાગમૂતિ
[૧૫]
છે. જેમાંથી પસાર થવાનું શુચિમય દેવાત્માઓને અત્યંત ત્રાસજનક બની રહે છે; એમાંથી પણ એ કામાંધ દેવાત્માએ પસાર થાય છે અને ગધાતા-ગદા ગામરા દેહને આલિંગે છે! આ! દેવાંગના ! વિષયભાગોના સુખમાં કથાંય સાત્ત્વિકતા છે ખરી ? તે સુખ સુખ જ ન કહેવાય; જે થાય ઉત્પન્ન કરે. જગતનું કોઈ પણ સુખ કચારેક પણ થાક ખેદ્ય-કટાળા ઉત્પન્ન કરે જ છે. થાક ઉત્પન્ન કરે તે સુખ નહિ, તુ અંતરાત્માની અનુભૂતિ કર. એનાં સુખાન રસાસ્વાદ માણ. તને કયારેય થાકના કે કંટાળાના ભાસ પણ નહિ જાગે. એથી જ આત્માનું સુખ સાચું સુખ છે.’
દેવાંગના તો આ બધું સાંભળીને સન્ન થઈ ગઈ! એને થયું કે આ તે કોઈ દેવાત્મા છે કે મહાત્મા છે! અમલાકના દેવ છે કે માનવલેાકના કોઈ સત છે! દેવના ખેાળિયે સતના આત્મા નથી શું?
દેવાંગના એના પગમાં પડી. પણ જ્યાં માથું ઊંચું કરીને કાંઈક કહેવા જાય છે ત્યાં જ દેવાત્મા અલાપ થઈ ગયા.
દસમા દેવાવાસના એ દેવાત્મા પોતાના દેવાવાસમાં ચાલ્યા ગયા હતા.
પણ ત્યાં ય તેને ચેન ન હતું, શાંતિ ન હતી, સુખ ન હતું. એ દિવ્યવાટિકામાં ગયા. એનું અંતર રહું રડું થઈ ગયું હતુ. જાણે કે એ ડૂસકાં લેતુ હીમકાં ભરશે તેમ જણાતુ હતું.
અશોકવૃક્ષના એ વનમાં ચામેર વિવિધ પુષ્પોની સુગંધી ઉછાળા ભરતી હતી. આખુ ય વન સુંગધીથી મહેંકી રહ્યું હતું, અત્તરના હાજ પણ ત્યાં હતા. ગમે તેવા માથાના દુખાવાને શાંત કરી દે તેવી ત્યાંની સેાડમ હતી. ગમે તેવા અનિદ્રાના રોગને નિમૂ ળ કરી નાખે તેવા ત્યાં સુગધી સમીર વાતા હતા.
પણ તે ય આ દેવાત્માને શાન્તિ મળી ન હતી. એના -અ'તરમાં ઘમ્મરવલેાણાં ચાલતાં હતાં; વિચારોનાં ! વિચારેનાં

Page #33

[૧૬]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ ગીતનું ધ્રુવપદ હતું, જ્યારે અહીંથી છૂટીશ! કયારે જીવત્વનું બહુમાન કરીશ!”
વિરાગમૂતિ બોલવા લાગી. બેશક, પુણ્યની લખલૂંટ સામગ્રીથી સજ આ જીવન છે, માનવેલકમાં તે આને લક્ષાંશ પણ જોવા ન મળે. પરંતુ પુણ્યની વિપુલતા જ મારી સાધના માટે અવરોધક બની! પાપની વિપુલતાની જેમ! સહરાનું વિરાટ રણ! એને પસાર કરી જવું હોય તે કાંઈ સર્વાંગસુંદર, સર્વલક્ષણ-સંપન્ન સર્વાતિશયી સાથ્યશાળી હાથી છેડે જ ઉપયોગી બને ? એ માટે તે ઊંટ જ સારે; ભલેને તેનાં અઢારે અંગ વાંકાં હોય!
કશાય ઢંગધડા વિનાનું-ઊંટ જેવું માનવ ખોળિયું ! અને સર્વાંગસુંદર હાથી જે અમારે દેવને દેહ! પણ સાધનાના શુષ્ક કઠોર રણને પાર તે માનવ ખોળિયે જ શક્ય છે ને?
અહે! હવે એ કયારે મળશે? અસંખ્ય વર્ષોની આ નજરકેદના કાળમાં તે કેટલાય જીનાં જીવને અજ્ઞાનવશ બરબાદ થઈ જશે! રાગ રેષના ઝપાટામાં આવી જઈને કેટલાય જેનાં જીવને વેરણછેરણ થઈ જશે! ઓહ! મારે અહીંથી વહેલા છૂટવાનું હોય છે?
અસ! શું થાય ! રે! કર્મરાજ તારી અકળ કળા ! તારું અગમ્ય ગણિત? વિચારોના હિંડોળા હીંચતે દેવાત્મા એકદમ ઝબકી ઊઠ્યો.
એકાએક કંઈક કેલાહલ સંભળાય. જોયું તે કેટલાક મિત્ર દેવે એની પાસે આવી રહ્યા હતા.
એકદમ નજદીક આવી ગયા. વંદને એક આગેવાન મિત્ર દેવ બોલ્ય, દેવાત્મા તને આ શું સૂઝયું છે? ક્યાં સુધી આ ઉદાસીનતા! આવી બેવકૂફીને નિતરીને તારા જીવનને તું શાને સારુ બરબાદ કરે છે?
પણ હવે બેલે એ બીજા! દેવાત્મા વળતે એક હરફ કાઢતો નથી.

Page #34

વિરાગમૂતિ
[૧૭]
બીજો મિત્રદેવ માલ્યા, ‘તને ખબર છે કે મલાકના માનવા આપણા દિવ્યજીવનને કેટલું ઝંખે છે? દુઃખિતા આપણા સુખમય જીવનને ઇચ્છે તેમાં નવાઈ નથી, પરતુ ધર્માત્માએ પણ એમના ધર્મના ફળરૂપે આપણા જીવનની કામનાએ કરે છે. આ જીવન સારુ તો એ લેકે પેાતાની હથેલોમાં આવીને બેઠેલાં ભાગસુખાને તુચ્છકારીને સન્યાસ લે છે, ભગવાં પહેરીને જંગલમાં ચાલ્યા જાય છે. ફળફૂલાઢિ ઉપર રહે છે, પણ કુટિરમાં નિવાસ કરે છે અને ઉગ્ર તપેા તપે છે. આપણાં સ્વર્ગની કામનાવાળાને તે તેમના વેદાદિ શાસ્ત્રામાં અગ્નિહેાત્ર યજ્ઞ કરવાનાં વિધાન કર્યાં છે. શું તું અમાંનું કશું જાણતા નથી ? કેવી નખળી મળી આ મનદશા કે જે પ્રાપ્ત છે તેનું મૂલ્ય તને સમજાતું નથી !' ત્યાં વળી ત્રીજો મિત્રદેવ આહ્યા, પેલા અભબ્યાની વાત શાસ્ત્રમાં આવે છે ને? કે આપણા સ્વગ લેાકના સુખ ખાતર તે એ અણિશુદ્ધ સદાચાર પાળે છે, માખી જેવા તુચ્છ જતુના ય પગ ન નંદવાઈ જાય તેની કાળજી કરે છે! અને મેાક્ષ ઉપર પણ દ્વેષ નથી કરતા ! રે ! આ સ્વને જ એ તે મોક્ષ માને છે! અમે તો તારા જેવા આ એક જ જોયે કે જેને વિપુલ ભાગસામગ્રી મળવા છતાં એના ભાગસુખમાં રસ નથી! રે! હતભાગી !’
ત્યાં વળી ચાથા મિત્રદેવે કહ્યુ', અરે ! આ સ્વનાં સુખ ખાતર તેા અગણિત આત્માઓએ કાશીમાં કરવત મુકાવીને પ્રાણત્યાગ કર્યાં, કેટલાકે વળી ગંગામાં સમાધિ લીધી, કેટલાકે ભૈરવ ખાધા! શું આ બધા ય તારી ષ્ટિએ મૂર્ખ હતા ? મૂર્ખ કહેનારે જ મૂખ હશે !”
ચારે બાજુથી યુક્તિ-પ્રયુક્તિનાં શસ્ત્રો છૂટવા દેવાત્માએ દુ:ખે અઢીનમના હતા ! સુખે અલીનમના આ બધી વાતાના વાવટાળ જરા ય ચસકાવી શકે
ત્રિ-ર
લાગ્યાં ! પણ હતા ! એને
તેમ ન હતા.

Page #35

[૧૮]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરઢવ બધા બહુ બોલ્યા. દેવાત્માએ નિશ્ચય કર્યો, “મારે કોઈ જ બોલવું નહિ.”
બેલ્યાથી જે ધાર્યું કામ થાય છે તેના કરતાં ઘણું વધુ કામ ન બેલવાથી ક્યાં નથી થતું? પણ એ માટે સાધના જોઈએ, જડના વિરાગની અને જીવવના રાગની!
દેવાત્મા એ જ એક અઠંગ સાધક હતા. એ મૂંગે જ રહ્યો.
મિત્રદેવેએ એને બોલાવવા ઘણા પ્રયત્ન કર્યા પણ બધા ય નિષ્ફળ!
મિત્રદેવે કઈને કઈ વામ્બાણ છોડતા રહ્યા અને દેવાત્મા પ્રકૃતિનાં દશ્ય જોવામાં તલ્લીન બની રહ્યો. એને તે એ છે પણ અંતર્મુખ બનાવતાં હતાં.
અંતે અકળાઈ ઊઠેલા એક મિત્રદેવ બેલી ઊડ્યો, “શું આમ બાઘાની જેમ બેઠો છે ? કાંઈ જ તને સમજાતું નથી? કશું ય તારા અંતરને પ્રાછતું નથી? ત્યારે તારે કરવું છે શું? કશેક તે જવાબ આપે ?'
પણ જવાબ આપે એ બીજા. દેવાત્મા સમજતું હતું કે મારે અને મિત્રદેવેને પંથે જ ન્યા, ત્યાં વાત કરવી શા કામની? એકબીજાને જ્યાં સુધી એળખી ન શકાય ત્યાં સુધી વાત કરવાનો કોઈ અર્થ નથી. અને દેવાત્મા એકાએક ચાલવા લાગ્યો. થોડી પળોમાં એ અલોપ થઈ ગયે.
કાળ કાળનું કામ કર્યું જાય છે. - આ વાકય સહુ બોલે છે, પણ કેટલા એને સમજતા હશે?
વિશ્વના અગણિત માનવ તન તેડીને, મન મારીને સજેને કરે છે અને આ કાળપુરુષ! એને હંટર ફરતાંની સાથે જ બધું ધૂબ ભેગું થઈ જાય છે.
વિરાટ કાળપુરુષ અબાધિત ગતિએ આગળ ધપતે રહે છે; કાળની અનંત જાજમ ઉપર. અને સદા ઉત્તરથી દક્ષિણ અને પથી દક્ષિણથી ઉત્તર એને હંટર ફરતે જ રહે છે.

Page #36

વિરાગમૂતિ
[૧૯] એ હંટરની એક ગતિમાં છેટે ઉપર ઈટ ગોઠવાતી જાય છે. ટોની દિવાલ બને છે. દીવાના ઓરડા બને છે. ભેંયતળિયું તૈયાર થાય છે અને પછી ઝડપથી એક માળ ઉપર બીજો માળ, બીજા ઉપર ત્રીજો માળ ચણતા રહે છે. વેસ્ટ મિનિસ્ટર એબીનાં વિરાટકાય મકાને તૈયાર થઈ જાય છે.
પણ ત્યાં કાળપુરૂષને એ હંટર પાછા ફરે છે ત્યાં જ એક પછી એક કાંકરી ખરવા લાગે છે! ઈટેમાં તડ પડવા લાગે છે. દીવાલમાં ચિરાડ પડે છે. કોક વિમાન ક્યાંક અથડાવી દેવાય છે, અને આખો માળને માળ તૂટી પડે છે, સહેજ ધરતી ધ્રુજાવવામાં આવે છે અને મકાન આખું ય તૂટી પડે છે. ઈંટ-મટેડાનું એ ખંડિયેર બને છે. હજી હંટર સ્વસ્થાને પહોંચ્યા નથીએનું કામ ચાલુ જ છે. ખંડિયેર કણકણમાં વેરાઈ જાય છે. કણકણની માટી બને છે.
માટીમાંથી ઊભી થયેલી ઈમારત માટી બને છે. કાળપુરુષને હંટર સ્વસ્થાને પાછો આવી જાય છે.
ફરી કાળપુરુષ એ હંટરને ગતિ આપે છે. એક નવયૌવના માતા બને છે, બાળકને જન્મ આપે છે, “અમૃતા” એનું નામ પાડવામાં આવે છે. એક માસ, ચાર માસ, બાર માસ, બે વર્ષ પાંચ વર્ષ, સેળ વર્ષ! બાળકી કુમારિકા બને છે! એના ગાલ માંસલ દેખાય છે, એનું બદન ગુલાબી બને છે, યૌવન ફાટફાટ ઊભરાય છે.
હંટર ફરતે જાય છે. અમૃતા નવેઢા બને છે. નવેઢા પ્રૌઢા બને છે. ચાર બાળકોની માતા બને છે.
હંટર પાછો સ્વસ્થાને આવવા પરિકમ્મા લગાવે છે. પ્રતા અમૃતા રેગોથી ઘેરાય છે, શ્રમથી થાકે છે, ગૃહકલેશથી એના લેહી માંસ સૂકાય છે, એક વખતનું ગુલાબી તન પીળા રંગ પકડે છે, માંસલ શરીર પાતળાપણું સ્વીકારે છે, મુખની લાલિમા વિદાય લે છે.

Page #37

[૨૦]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ અમૃતા એંશી વર્ષની ડેકરી બને છે. ચામડી લચી પડે છે, કેડ વાંકી વળી જાય છે, દાંત પડી જાય છે, માથું અનાયાસે ધ્રુજ્યા કરે છે, પગ લથડે છે.
ઘરના અંધારિયા ખૂણે ખાટલે પડેલી અમૃતા મૃત્યુની રાહ જોઈ રહી છે. હવે આ જીવન કરતાં મૃત્યુમાં ઓછી કડવાશની, એ કલ્પના કરે છે.
કાળપુરુષને હંટર લગભગ સ્વસ્થાને પાછો આવ્યો છે. - અમૃતા મૃતા બને છે. મૃતાને દેહ આગમાં ભડભડ બળે છે. દેહની રાખ બને છે. રાખને ઢગલો પવનના સુસવાટે વેરાય છે. માટીમાં માટીનું વિલીનીકરણ થાય છે.
કાળપુરુષને હંટર-ઘડિયાળના લેલકની જેમ-સ્વસ્થાને આવી ગે છે. હાય! કરુણતા ! અમૃતા મૃતા બની !
રૂના તાર, તારનું કાપડ, કાપડનું વસ્ત્ર, વસ્ત્રનાં ચીથરાં અને ચીથરાને વિનાશ-આ બધું ય કાળપુરુષના હંટરની એક જ પૂર્ણ પરિકમ્મા બની જાય છે.
| માટીને ગેળ, ગળાને ઘડે, ઘડાનું પનિહારીના માથે સન્માન. પછી એનાં ડીકરાં, ઠીકરાંના કટકા, કટકા કટકાના ચૂરા. થઈને માટી...આ બધું ય કાળપુરુષના હંટરની એક જ યાત્રામાં બની જાય છે.
લાખે સર્જનેનું એક જ હંટર વિઝાતા વિસર્જન કરી નાખવાની કાળપુરુષની સર્જકશક્તિની તે શી કલ્પના કરવી ?
કેણ કહે છે રથમુસલ અને શિલાર્ક ટક યુદ્ધમાં થયેલ ઘનઘોર માનવસંહાર માનવનિમિત હતો? ના, ના. કાળપુરુષના હંટરે જ એ માનવેને ધરતી ઉપર ઢાળી દીધા હતા!
તીર્થકર દેવેની ઉપર પણ એને જ હંટર વિઝાયે હતું!
કેનેડીનું કે ગાંધીનું ખૂન એ કાળપુરુષે જ કર્યું હતું, ઓસ્વાલ્ડ કે ગોડસેએ નહિ! નહિ જ.
પંડિત ઓંકારનાથ કે ગામા પહેલવાનના દેહને આ કાળ
ને ધડો,
થઈને એનાં

Page #38

વિરાગમૂતિ
[૧]
પુરુષે જ શીણુ –વિશાણુ કરી નાખ્યા હતા; બીજા કાઈ એકદર આત્માએ નિહ. ચક્રી સનના અંગઅંગમાં રાગોને ફેલાવી દેવાનુ કામ પણ એ જ કાળપુરુષનું હતું. એના વિનાનું કમ તે બિચારુ છે બિચારું !
કાળપુરુષના હ`ટરે જ ઇઝરાયેલ-આરમ જગતના ધમધમતા ઉદ્યોગોને ધૂળ ચાટતા કર્યાં, હજારો માનવાનાં શા ઉપર ગીધડાં ઉડાડયાં; શત્રુ—મીસાઈલાને આકાશમાં ઊભાં ને ઊભાં સળગાવી નાખ્યાં!
અપ્રતિહત સામર્થ્ય છે; કાળપુરુષનુ ! કાઈ એના હુટરની નીચેથી નાસી છૂટી જાય તે સવિત જ નથી.
હા, કાળના ય કાળિયા કરી જનાર સવાશેર કાઈ હાય તા તે છે માત્ર સિદ્ધશિલા ઉપર સદા રહેતા વિશુદ્ધ આત્મા !
કાળપુરુષના આ હંટર આનતદેવલાકના દેવાત્મા ઉપર પણ અસર કરી. અસંખ્ય વર્ષાનું એનુ આયુષ્ય સળગી ઊડ્યું! રહ્યું માકી માત્ર છ માસનું !
દેવાત્માના તે સમય આવી ગયા હતા કે જે સમયને પ્રાપ્ત કરીને—વિદાયની યાદ કરીને-દેવાત્માઓ છાતીફાટ રુદન કરે છે ! જે સમયે પોતાની પ્રિયતમાના વિરહને તે લેશ પણ ખમી શકવા કાયર અને છે! જે સમય એમના ભીષણ ભાવિનું દર્શન કરાવીને એમના આત્માને ભડકે ખાળતા હાય છે, એમની સદા હસતી ખીલતી પુષ્પમાળા પણુ કરમાવા લાગે છે. એમની દેહકાંતિ સ્લાન થતી જાય છે.
પણ... પણ આ દેવાત્માને એમાંનું કશુ જ ન હતું. એથી બધું જ વિપરીત હતું.
આજ સુધી જેવા અપૂર્વ આનંદ જોવા મળ્યા નથી, તેવા અપૂર્વ આનંદ તેના મુખ ઉપર તરવરતા હતા. માત્ર છ માસ ! આંખના એક પલકારેાસ્તા ! પછી જીવત્વના બહુમાનની સાધના !

Page #39

[૨૨]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ
જડરાગના વિનાશની ઉપાસના! સર્વસંગત્યાગની આરાધના ! બસ ! મા, મા !
સમય ઝપાટાબંધ જાય છે. દેવાત્માના આન તા અંતરના સાગરે હિલાળે ચડયો છે! હવે નજરકેદમાંથી મુક્તિ પામવાની ! હવે જીવ જીવને ચાહવાનું સ્થાન મળવાનુ ! હવે મલેકમાં જઈ ને સર્વાંવિતિ ધના સમભાવના અનન્ય સુખાની અનુભૂતિ માણવાની ! કૈવલ્યનો પ્રકાશ પામીને સૌંસારસાગરમાં એક નાવડું તરતું મૂકવાનું! ‘શાસન’એનું નામ ! ડૂબતાં ડૂબતાં જે કાઈ એને પકડે એ સંસારસાગરના પાર પામે જ પામે.
ખસ, ખસ. હવે તા સિવ જીવ કરું શાસન રસીના નાદ જોરમાં ગજાવુ. અંતરમાં ! ઘટઘટમાં ! અને એ અતિમ દિવસ આવી ગયા !
એક સમયમાં, કશી વેદના વિના દેવાત્મા દૈવી દેહમાંથી નાસી છૂટયો! પોલીસના હાથમાંથી છટકેલા ધાડપાડુની જેમ!
પ્રકૃતિ આન'વિભાર બની ગઈ ! વિશ્વદ્ધારક વાટમૂર્તિ ને મર્ત્ય લાકમાં સન્માનવા એણે ચૌદે રાજલાકમાં પ્રકાશનાં કિરણેા છેડી મૂક્યાં. નારકો પણ અપૂર્વ સુખની અનુભૂતિમાં એક ક્ષણ ગરકાવ અની ગયા !
રાજ મારી શ્રદ્ધા નમતી જાય છે કે સવ સાાની સાધનાના પ્રારભિક એકમ (fuudamental unit) અને મધ્યવતી બળ (central point) આ કરુણા જ છે, અને આપણે જે માનસિક ત્રાસના વાતાવરણમાં જીવી રહ્યા છીએ, તેમાંથી છૂટવાના ઉપાય પણ એ કરુણા જ છે.

Page #40

[]] આચિત્યના આરાધક
દુ:ખના ઘનાર તિમિરમાં શાન્તિની વીજે સફળ ઝબૂકે
કરી દીયે.
પણ ...એ અખૂકા જ હતા. એ તે ક્ષણજીવી જ હોય ને ? કારણ ? અગમનિગમની વાતાનાં કારણ શેર શેાધવાં ? પણ કલ્પના તો જરૂર કરી શકાય.
તે
પેલેા દેવાત્મા દેવાવાસની નજરકેદમાંથી છૂટયો હતા તેથી પ્રકૃતિ જાણે થનગની ઊઠી ! પણ દેવાવાસમાંથી છૂટેલા એ ભાવિ વિશ્વોદ્ધારક મર્ત્ય લાકની માનુનીના ગર્ભમાં ફસડાઈ પડયો.
મૈયાં પ્રકૃતિએ આ કાળેા કેર જોઈ લીધા અને તેથી જ તેને આનંદ-પ્રકાશના રૂપે વ્યક્ત થતા ક્ષણજીવી નીવડયો હશે શું?
કલ્પનાની પાંખે ઊડતા પ`ખીની આ વાત છે. દૈવી જીવનની ખુશ વચ્ચે અસખ્ય વર્ષાના કાળ પસાર કરી ગયેલા દેવાત્મા મળમૂત્રના ખામેાચિયે પટકાયા !
અમૃતના ભાજન કરતા આત્મા સ્ત્રીનાં ગંદાં થૂક વગેરેથી મિશ્ર થયેલા, ચવાઈ ગયેલા ખારાક આરોગવા લાગ્યા !
રત્નના પ્રકાશમાં જ ઊછરેલું . આત્મપુષ્પ અત્યારે કાળકાળી અંધિયારી કોટડીમાં ! એને અહીં ઊંધે મસ્તકે લટકાવીને કરાજ કર્યો. બધ આપવા માગતા હશે ? શુ એમ તો નહિ જણાવવું હાય ને કે આ રીતે જીવ, જન્મ લેવાનુ જ ટાળે. એવી સાધના કરે કે ફરી તેને આ અસહ્ય દુઃખા નહિ પામવાના, ઊંધા લટકતાં જ સંકલ્પ કરી લેવા પડે !
દિવસે ઉપર દિવસે પસાર થતા જાય છે. ખ્યાશી દિન બદલાયું ! હવે એના માતા બનનાર છે, જેના દેવા
પસાર થયા અને ગર્ભાત્માનું સ્થાન ત્રિશલા બન્યાં ! જે આત્મા
પરમાત્મા

Page #41

[૨૪]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ વાસના ત્યાગની મંગળ પળે ચૌદ રાજલકમાં પ્રકાશના પંજ પથરાયા છે, એની પણ કુરમાં ક્રુર મશ્કરી કરવાનું કર્મરાજ ! તું ન ચૂક્યો ! શાબાશ.
કેટલાક દિવસો વીત્યા. કાજળ-કાળી એ કેટડીમાં રહેલા આત્માએ શરીર બનાવ્યું! અને એક દી વિચાર કર્યો, “મારા હલનચલનથી પણ માતાજીને દુઃખ થતું જ હશે ને? લાવ ને... સ્થિર થઈ જઉં!” ગર્ભત્મા સ્થિર થઈ ગયું. પણ પરિણામ અવળું આવ્યું. માતાને ગર્ભના અશુભની શંકા પડી. કાળું કલ્પાંત કરવા લાગી. આર્તધ્યાનની પરાકાષ્ઠાને પામી !
ચારે બાજુથી એક રેકેટમાં બેસીને પૃથ્વીની પરિકમ્મા કરતે વૈજ્ઞાનિક જેમ જગતનું દર્શન કરે છે, તેમ જાણે કે ગર્ભાભા જ્ઞાનબળથી બાહ્ય જગતનું અવલોકન કરવા લાગ્યા. તાજા સમાચાર મેળવવાસ્ત!
કરવા ગયે સારું અને થઈ પડયું અવળું. બધી વાત સમજાઈ ગઈ. તરત ઘેડે કંપ કર્યો. માતા–ત્રિશલા, પિતા સિદ્ધાર્થ અને મગધની સમગ્ર પ્રજામાં આનંદ આનંદ વ્યાપી ગયે.
મોહિની અકળ કળાને જેતે ગર્ભાત્મા વિચાર કરે છે, જે માતાએ હજી મારું મેં જોયું નથી, એને આટલે મોહ છે તે જન્મ થયા બાદ તે મેહ કેટલા ઉછાળા મારશે? આવા મોહપ્રચુર માતાપિતા શું મને નિગ્રંથ બનવાની રજા આપશે? તે શું એમની અનુજ્ઞા મેળવ્યા વિના મારે નિગ્રંથ બની જવાનું ઉચિત પણ ગણાય ખરું? જે હું માતા-પિતાને વિનય ચૂકીશ તે જગતને વિનય-ધર્મનું શી રીતે પ્રદાન કરીશ? તે શું એમની અનુજ્ઞા કઈ પણ સંગમાં ન જ મળે તે માટે ગૃહસ્થજીવન જીવવું ? ઓહ! એ કલ્પના ય મને ધ્રુજારી મૂકે છે! એક બાજુ મેહ છે, બીજી બાજુ નિર્મોહની આરાધનાને તલવલાટ છે; એક બાજુ લૌકિક વિનય આડે ઊભે છે, બીજી બાજુ કેત્તર સાધના મને લાવી રહી છે.

Page #42

ઔચિત્યને આરાધક
[૨૫] પણ મારે વિરાગભાવ એટલે પ્રબળ છે કે હું ઝાલ્ય રહી શકીશ કે નહિ એ એક પ્રશ્ન છે.
લાવ ને, જરા જોઉં તે જ્ઞાનબળથી કે મારું મેહનીયકર્મ અને માતા-પિતાનું આયુષ્યકર્મ કેવી પરિસ્થિતિ ધરાવે છે?
ગર્ભાભાએ તુરત ઉપગ મૂક્યો, એહ ! મોહનીય કર્મ તે સેપકમ છે; એટલે જે તેને તેડવાને જરાક પ્રયત્ન કરું તે તડાકા કરતું તૂટી જાય તેવું છે! “નિર્ગસ્થ જીવનની ધન્યતાને પામવાનું મારા માટે ભારે કામ તે નથી જ.
પણ....માતા-પિતાનું આયુષ્યકર્મ? એ ય એવું જ સેપકમ છે! નિગ્રન્થ બની જઉં તે એ નિમિત્તે એમને એ આઘાત લાગી જાય કે એમનું આયુષ્યકર્મ પણ તૂટી જ જાય. બનેય મૃત્યુ પામે ! અરર ! એવું તે કેમ જ બનવા દેવાય! પછી માતા-પિતાના વિનયધર્મની વાતે હું કયા મેં કરીશ? મારે તે જગતને કહેવું છે કે દેવ-ગુરુના લકત્તર વિનયને પામવાની લાયકાત તે તેને જ મળી શકે છે જે ગૃહસ્થવાસમાં પિતાના ધમી માતા-પિતાને અપૂર્વ વિનય કરે છે!
માતા-પિતાને હત્યારે બનીને હું આવી વાત કેમ કહી શકીશ?
ગમે તેમ હોય, મારે તે લૌકિક વિનયની ઉપાદેયતા સમજાવવી છે, એ માટે મારે કાંઈક કરવું જ રહ્યું.
ઝાલ્ય ન રહે, તે મારો વિરાગભાવ! આઘાત લાગતાં તૂટી પડે તેવું વડીલોનું આયુષ્યકર્મ!
બેમાંથી એક પણ કર્મ જે સેપકમ ન હેત તે હું નિર્ચન્ય બની શકત. પણ હવે શું થાય?
બીજે કઈ રસ્તો નથી. ઉરમાં વિરાગને ઊછળતે સાગર માઝા ન મૂકી દે તેને માટે પ્રતિજ્ઞાથી નાથે જ રહ્યો. નહિ તે એ સાગર કદાચ માતા-પિતાની જીવન-નાવડીઓ ઉપર ફરી વળશે. કાંઈ આત્માઓને ડુબાડી દેશે! ના, ના. તેમ તે ન જ થવા દેવાય.

Page #43

[૨૬]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ
તો બસ, અહીં જ, અત્યારે જ, પ્રતિજ્ઞા કરું છું કે, માતા–પિતા જીવતાં હશે ત્યાં સુધી જ હું ઘરમાં રહીશ’ ગર્ભાત્માએ ભીષ્મપ્રતિજ્ઞા કરીને વિરાગને કાષ્ટ્રમાં લીધા. માતા-પિતાના ઉપકારની મહાનતાને છતી કરી.
કાણુ બળવાન ? નિયતિ કે પુરુષાર્થ ! જે કાળે જે બનવાનું હોય તે બનતુ જ રહે એનું નામ નિયતિ. જીવાત્મા પોતાના જે પ્રયત્ને સર્જન કે વિસર્જન કરે તે પુરુષા !
જો નિયતિ બળવાન હાય તા આવી પ્રતિજ્ઞાની શી જરૂર ? જ્ઞાનબળે એ જોઈ જ લીધું હશે ને કે ૩૦ વર્ષ સુધી નિગ્રન્થ અનવાનું જ નથી. વડીલેાના દેવલાકગમન પછી પણ બે વર્ષ સ`સંગત્યાગ નિયત થયેલા છે! તેા પછી પેલી પ્રતિજ્ઞાની જરૂર કચાં રહી ? પણ નિયતિની જેમ પુરુષાર્થ પણ મળવાન છે એ વાત આ પ્રસંગમાંથી સૂચિત થાય છે. વિરાગી આત્મા નિન્દ થવાના પ્રયત્ન કરે તે અવશ્ય નિગ્રન્થ નિગ્રન્થ ન થાય. આનું જ નામ પુરુષાર્થની પ્રધાનતા ! જે કમાઁ નિરૂપમ વગેરે છે; ત્યાં મુખ્ય અને છે નિયતિ. સાક્રમ કર્મોમાં તે મુખ્ય છે; પુરુષાર્થ.
જો
થાય. પ્રયત્ન ન કરે તા
લેાકેાત્તર આત્માઓ કે ઉચ્ચ કક્ષાના પુણ્યવાન આત્મા સદા ઔચિત્યની આરાધના કરે છે; જે કાળે અને જે સ્થાને જે ચિત હોય તે તે અવશ્ય કરે. એમના ઔચિત્યસેવનમાં અનેકાને માની સમજણ પડે. એમને જીવનની દૃષ્ટિ મળે, જીવનની દિશા મળે.
ગર્ભાત્મા તા તીર્થંકર ભગવાન મહાવીરદેવને આત્મા છે. ઔચિત્યના એ અઠંગ આરાધક હાય જ.
સાધિક નવ માસ પૂર્ણ થયા. શુભ તિથિ-પળ-નક્ષત્રે માતા ત્રિશલાએ સર્વાંગસુંદર સર્વોત્કૃષ્ટ પુણ્યાત્માને જન્મ આપ્યા! ઔચિત્યસેવનમાં આતપ્રોત રાખતા હૈ પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય!! તને ય નમસ્કાર !

Page #44

[૩]
ઉદાસીનતા મગનભયી
ગોવાસની કજ્જલશ્યામ કોટડીનો ત્યાગ કરી એ અન્ત
રાત્મા ગૃહાવાસમાં આ.
દેવાવાસ કરતાં ઘણા ભૂંડા હતા ગર્ભવાસ ! પરંતુ એથી ય ભૂંડા હતા આ ગૃહાવાસ ! ગર્ભમાં તે માતા ત્રિશલા એનું પૂરું જતન કરતી ! પળ પળની કાળજી કરતી ! સૂતા—બેસતાં– ઊઠતાં બધી જ ક્રિયામાં ગર્ભાત્માને અહિત ન થઈ જાય એની ચિંતા સતત કરતી. અને હવે ? કયાં ગયા એ માળ ? કાણુ જાણે ? હમણાં આવશે... કહીને મન વાળી લેતી.
બાળનું નામ વર્ધમાન રાખવામાં આવ્યું, કેમ કે માળ ગર્ભમાં આવ્યું. ત્યારથી જ રાજમહેલમાં સર્વ પ્રકારના ધનધાન્યની, માન-સન્માન વગેરેની વૃદ્ધિ જ થતી હતી.
સુવર્ણના કંદુકે રમતા ખાળ વધમાન વયથી પણ વધતા ગયા. આકા સાથે એ ધૂલિક્રીડા ય કરે છે. દેડે છે અને હુસે પણ છે.... પણ બધું ય વિરક્ત ભાવે.
મા પોતાનાં બાળકો સાથે ધૂળનાં ઘર નથી બનાવતી ? તેવી જ મનની પ્રાંત વમાનની હતી! માટાઓના દિલને કાઈ પ્રીછી શકે તેમ છે?
મિત્રાના આનંă ખાતર વધુ માન આમલકી ક્રીડા કરે છે, માઇઢડા પણ રમે છે. પણ એના અંતરમાં ઉદ્ગાસીનતા સિવાય કાંઈ જ રમતું નથી.
વધુ માનને વયથી ભલે ખાલ્યકાળ પ્રાપ્ત હતા; પરંતુ હકીકતમાં તે તેને ધર્મના યૌવનકાળ પ્રાપ્ત હતા. અને એ બધી ક્રીડાએ લજજાસ્પદ લાગતી હતી. છતાં ય એ રમતા હતો. પણ

Page #45

[૨૮]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ રમત રમતમાં ય ફેર હોય છે ને?
એમ કરતાં વર્ધમાન બાળ મટીને કુમાર બ. જે કૌમાર્ય– અવસ્થા ધર્મસાધના માટેની બળવાન ભૂમિકા ગણાય, એને મોહમગ્ન જીવે ભેગના ઉત્તમ કાળ તરીકે નવાજે છે!
માતા ત્રિશલા અને પિતા સિદ્ધાર્થ ઝંખે છે વહુના મુખનું દર્શન કરવાનું ! જુદી જુદી રીતે અજમાવે છે. વર્ધમાનને સમજાવવાની, પણ સહુ જાણતું હતું કે વર્ધમાન વિરાગી છે. એની પાસે રાગની વાત કરવી એટલે વાઘને છે છેડ. કેણ કરે એ વાતે ? એમાં ય વર્ધમાનના પિતાના જ રાગવાસિત સંસારના જન્મની વાત તે એને કહેવી જ શી રીતે? છતાં ય પ્રયત્ન થઈ ચૂક્યા.
એક વખત સમરવીર રાજા પિતાના મંત્રી સાથે યશોદાને રાજા સિદ્ધાર્થ પાસે મોકલે છે, વર્ધમાનના પાણિગ્રહણ માટે તે ? રાણી ત્રિશલા બેશક ભગજનની છે; પરંતુ મેહના સંકજામાં આવી ચૂકેલી એક અબળા છે. પિતાને પુત્ર ભાવિના ચેવીસમાં વીતરાગ-તીર્થકરનું પદ પામવાને છે એ સુનિશ્ચિત હકીકતને સંપૂર્ણ શ્રદ્ધા સાથે જાણતી હોવા છતાં મોહના હલ્લાને એ ખાળી શકતી નથી. એની નજરમાં એવા અનેક તીર્થકરેના ગૃહસ્થજીવન ચડે છે, જેમણે ગૃહવાસ સેવ્યું હતું.
પ્રથમ તે રાણી ત્રિશલાએ વર્ધમાનના મિત્રને તૈયાર કરીને એની પાસે મોકલ્યા. “જાઓ ફતેહ કરે, કુમાર વર્ધમાનને યશોદાને પ્રિયતમ વર્ધમાન બનાવે.”
મિત્રે ગયા, એમના અંતરમાં ફફડાટ હતો, દહેશત હતી. આ વાત વર્ધમાન પાસે મૂકવી શી રીતે ? મૂકયાનું કેઈ ફળ દેખાતું નથી. આજન્મ વિરાગી વર્ધમાન રાગીની વાત સાંભળશે?
ક્યાંક અમને ફટકારી તે નહિ દે ને? ના, ના. ઔચિત્યના સેવનમાં તે એ એકકો છે. આમ વિચારતા મિત્ર કુમારના મહેલમાં ગયા. કુમારે સહુને આવકાર્યા.

Page #46

ઉદાસીનતા મગનભયી
[૨૯]
આડીઅવળી વાતા થઈ.
પછી એક મિત્ર લ્યા, આજે અમારે એક વાત કરવી છે. તમે સ્વીકારા તા જ કરીએ. આ વાતનું અમારે મન તે ઘણું જ મહત્ત્વ છે એટલે સ્વીકાર્યા વિના તા હાં! પણ છતાં હા કહી દો, એટલે પાકું વિિગ્વદ્યા પાપરી
થઈ
છૂટકા જ નથી
જાય !” મિત્રાએ
કુમારે કહ્યું, જે મિત્રોની વાત ન માનું તે મારામાં તમારા પ્રત્યેના મૈત્રીભાવ કયાં રહ્યો ?”
ઠીક પણ અનાસક્તિ સાથે જેમ જીવન જીવી રહ્યા છે; એ જ યશદાના પ્રિયતમ શું ન બની શકાય ?’
લા સાંભળેા ત્યારે, સમરવીર રાજાની પુત્રી યશે!દા અહીં આવ્યાં છે, તમે તેને સ્વીકાર કરો.'
આ સાંભળતાં જ કુમાર વમાનના માં ઉપર ઘૃણાના ભાવે દેખાવા લાગ્યા. કુમાર તરત બોલી ઊઠયો, ‘આજ સુધી તમને મેં શાણા મિત્ર માન્યા તે ભૂલ થઈ ! તમે આવુ` બેલવાની હિ'મત શી રીતે કરી શકયા ? મારા જીવનના તમામ વ્યવહારોમાં તમને આ વસ્તુ પ્રત્યેની અરુચિ જોવા નથી મળી ?” ચામડીના રૂપરંગના મેહ ! ૨ કમરાજ ! તારી જ આ ભ્રમજાળ ! જેમાં તે અનત ગભરુ આત્માઓને અહીં જ સાવી માર્યાં !
મિત્રામાંના એક આગેવાન બોલ્યા, ‘કુમાર, ખીજું તે બધું ય રાજમહેલમાં રહીને એક યાગીનું રીતે એવી જ અનાસક્તિ સાથે
ચૂપ રહે! તમારી વાણીના પ્રવાહ બંધ થઈ જાય એટલી દલીલે મારી પાસે છે. જગતને ઘરબાર ત્યાગવાનો ધર્મ કહેનાર જે દી ઘરબારી હશે, કામિનીના સંગ મૂકવાને ઉપદેશ દેનાર કામિની ને પડખે રાખતા હશે, તે ી ધ'ના ધ્વંસ થઈ જશે ! જગત ઉપર પ્રલય થઈ જશે.’
અધવચમાં જ એક મિત્ર ખેલી ઊચો, ‘જવા દે। અમારા

Page #47

[૩૦]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવી-દેવ ગમ અને અણગમાને ! પણ તમારાં માતાજી અને પિતાજી પિત જ તમે ગૃહસ્થજીવન જીવે એ જેવા ઝંખે છે! રે, અમને પણ એમણે જ તમને સમજાવવા મેકલ્યા છે!”
આ વાત સાંભળતાં જ કુમાર ચમકી ગયો ! એના મોંમાંથી શબ્દો નીકળી ગયા, અરે! મહારાજ! તારી માયા!”
માતા-પિતા નામે ચડી ગયેલી વાત સામે કુંડ મરાય? એ તે પૂજોનું જ અપમાન કહેવાય ને? એમ વિચારીને કુમાર મૂઢ અને સ્તબ્ધ બની ગયે.
કુમારના મુખ ઉપરના હાવભાવ જોતાં મિત્રોને લાગ્યું કે આજી આપણી તરફેણમાં જણાય છે.
તે કુમાર, અમને સંમતિ આપી દે એટલે દેહતા જઈને માતા ત્રિશલાને વધામણાં આપીએ.” એક મિત્ર બોલી ઊઠ્યો.
ચાલ્યા જાઓ અહીંથી છે છેડાયેલા દેખાતા કુમાર વર્ધમાને સત્તાવાહી સૂરે કહ્યું. મિત્રે ધ્રુજી ઊઠ્યા.
ખબરદાર! જે હવે આ વાત ફરી મને કહી છે તે? શું ઊભા છે? જાઓ અહીંથી!”
હડૂડ્રડૂ કરતું મિત્રનું ટેળું ચોમેર વેરાઈ ગયું.
કુમાર ખિન્ન થઈ ગયે. આ વળી શી આફત! કેવું મોહપરાધીન જગત ! મારે વિચાર તે ત્રિભુવનમાં જાહેર છે. છતાં આ યાચના! રાગનાં ગંદા તેફામાં સપડાયેલા મને જોવાનું મારા જ હિતૈષીઓ છે! ના, ના, નહિ બને. મારાથી એ રાગના ચેનચાળાનું જીવન પૂને એ વિષયમાં મારે તે સાફ સાફ શબ્દમાં કહી દીધે જ છૂટકે છે ! બીજી બધી વાત માનીશ પણ આ વાત તે નહિ જ મનાય. પણ ત્યાં જ કુમારના મનમાં એક વિચાર આવીને નાસી ગયો. અને કુમારનું બળ જાણે તૂટું તૂટું થઈ ગયું.
અંતરમાં ઊછળતે વિરાગને સાગર માઝા મૂકે તે નિર્ચન્ય જરૂર બની શકાય પણ માતા-પિતાને ભેગે! ના, ના, એ માટે

Page #48

ઉદાસીનતા મગનભથી
[૩૧] તે મેં પ્રતિજ્ઞા કરી છે. “માતાપિતા જીવિત હોય ત્યાં સુધી જ ગૃહમાં રહીશ.” તે શું કરવું ? લગ્ન? ઓહ! આ કેવી ભીંસ ? શું કરું? કાંઈ સમજાતું નથી.
એટલામાં કેઈને પગરવ સંભળાયે. માતા ત્રિશલા પિતે જ આવી રહ્યાં હતાં. કુમાર એમને જોતાં જ ઊભું થઈ ગયે. ખૂબ જ સંભ્રમ સાથે સામે આવીને, “માતાજી....માતાજી આપ !” કહતે પગમાં પડ્યાં. ઊઠીને નમસ્કાર કર્યા. “માતાજી! મને જ કેમ ન લાવ્યા? શું હું ન આવત? આપને કાંઈ શંકા પડી હતી મારામાં ?”
કુમારના વિનય-દર્શને ગદ્ગદ્ બની ગયેલાં માતા ત્રિશલા બેલ્યાં, “વર્ધમાન! તારા મુખચન્દ્રનાં દર્શન માટે તે નગરની નારીઓ ચકેરની જેમ તલસતી હોય છે, પછી તારી માના તલસાટમાં તે શી કમીના હોય! બેશક તને બોલાવી શકતી હતી, પણ તારા મુખનાં દર્શનમાં થનારે એટલેય વિલંબ મને પરવડતા ન હતા એટલે જ હું જાતે જ ચાલી આવી. બેટા, કેઈ શંકા નથી તારી વિશ્વવંદ્યા સહાગિની માને! એની તે છાતી ગજગજ ફૂલે છે; એના પનોતા પુત્રનાં વિનય-દર્શને ! મારા લાડીલા કુમાર ! તારી મા બનીને તે મેં જગતની સઘળી માતાઓમાં સર્વોપરી સ્થાન મેળવ્યું છે! મારી તે ઈર્ષ્યા કરતી હશે વિશ્વની એ જનનીઓ! દીકરા! વિશ્વના તમામ જીની તું ખરી મા બનવાનું સર્વોચ્ચ પદ પામવાને છે એ ખરી વાત. પરંતુ એ “માની પણ “મા” હું દાદીમા છું. અને તે કોણ ઈન્કાર કરી શકે તેમ છે? બેટા, જગતના કેઈ સુખ મને મળો કે ન મળે, કઈ સૌભાગ્ય મને પ્રાપ્ત થાઓ કે ન થાઓ; મને તેની લગીરે પરવાહ નથી. મારે તે તારું દશનસુખ અને વિશ્વના જંતુની દાદીમા બનવાનું સર્વોચ્ચ સૌભાગ્ય મળ્યું એ જ બસ છે.
માતાના અંતરમાં વસેલા મેહને કુમાર જોઈ રહ્યો હતે.

Page #49

[૩૨]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ
એ માહના બિન્દુમાં એને બ્રહ્માંડના મોહના સિંધુનાં વિરાટ દર્શીન થતા હતા. અને એ નિર્યાંક સિધુના તાકાની ઉછાળામાં ઊછળી ઊછળીને પટકાતી લાખ્ખા જીવનનૌકાઓ દેખાતી હતી.
કુમારે વાતને સમેટવા કહ્યું, પૂજ્ય માતાજી, કેમ મને યાદ કર્યાં??
મૂળ વાત ઉપર આવતાં ત્રિશલાએ કહ્યુ, બેટા, હુ જગતની એક સ્ત્રી છું. તારી મા છું. તું હવે કુમાર-અવસ્થાને પામી ચૂકયો છે. હું જાણું છું કે તું આસ'સારથી સંપૂર્ણ રીતે વિરક્ત છે. તને ક્યાંય રાગ નથી, તને આ ભાગવિલાસે વચ્ચે રહેવાનું જરાય ગમતું નથી. છતાં તું મારી ખાતર અને તારા પિતાની ખાતર આ સંસારમાં કમને પણ રહ્યો છે, અમારા સુખ ખાતર તેં તારા મનને સાવ દાખી દીધું છે; અમારા મેાહના ઉછાળા જોઈ ને તે તારા ગમા-અણગમો દેખાડયો જ નથી. બેટા, આ બધી વાત મારી નજર બહાર નથી. જેને દેવાએ જન્માભિષેક ઊજવ્યે એ અવશ્ય આવતી કાલે વીતરાગ સજ્ઞ તીર્થંકર પરમાત્મા થનાર છે. અને એ તું જ છે. મારે લાલ અવસર્પિણીની છેલ્લે ચાવીસીના તીર્થંકર ભગવાન મહાવીર છે. આ બધું જ મારી જાણમાં છે.
બેટા, મારી ખાતર તે આજ સુધી તારી બધી જ અભિલાષાએ દાખી રાખી છે અને મારી બધી ઇચ્છાએ પાર ઉતારી છે તા હવે એક ઇચ્છા તું પાર નહિ ઉતારે ? મને વિશ્વાસ છે કે તું તારી માની ઇચ્છાને અવગણવાનું દુ:સાહસ કદાપિ નહિ કરે.’
પણ માતાજી, જે હોય તે કહા, જરૂર કહેા.’કુમારે
કહ્યું.
તે! સાંભળ, સમરવીર નૃપતિની રૂપવતી કન્યા યશોદા આવી છે. તારી મા ત્રિશાલા ઈચ્છે છે કે તું તેની સાથે પાણિગ્રહણ કરી લે !”

Page #50

ઉદાસીનતા મગનમયી
[૩૩] કુમાર વર્ધમાનના માથે જાણે વિજ તૂટી પડી! મેહરાજના ધનુષને ભયંકર ટંકાર થયે! કુમારને રણમેદાને ચડી જવાનું આહ્વાન કરતે ! કુમારનું મગજ એકદમ ઘૂમવા લાગ્યું ! એને ધરતી ફરતી લાગી ! આંખે તમ્મર આવી ગયાં ! હૈયું ભારે થઈ ગયું !
કુમારે માથું નાખી દીધું ! હવે અહીંથી નાસી જઉં ! માતા ત્રિશલાને ય લાગ્યું કે ગંભીર ભૂલ થઈ ગઈ! મારા હૈયાના હારને મેં શા માટે દુભવ્યો !
અંતર કહેવા લાગ્યું: “એ સ્વાથી સ્ત્રી! તારા સ્વાર્થ ખાતર કુમારના સુખને આગ ચાંપી રહી છે ! વીતરાગના આત્માને રાગના રંગે ખરડવાની ધૃષ્ટતા બતાવે છે ! જા, જા. તારું મેં શું દેખાડી રહી છે કુમારને ! અનંત જીના સ્વામી બનવાની લાયકાત ધરાવનારને તું યશેદાને સ્વામી બનાવવામાં બહાદુરી સમજે છે શું! મુક્ત કર! મુક્ત કર ! એ અનંતના ઉદ્ધારકને તારા મોહપાશમાંથી ! નહિ તો એ મેહ તારી જ ગળચી દાબી દેશે !”
માતા ત્રિશલા બેબાકળી બની ગઈ હતી. અંતરના પુકારે એને નાહિંમત કરી નાખી હતી.
કુમાર વર્ધમાનને ધર્મસંકટ આવ્યું હતું ! પણ કુમાર એ કુમાર હતો! વીતરાગ પ્રાયઃ વર્ધમાન હતું! માથું ઊંચું કરીને માતાની સામે જોયું. કુમારે કહ્યું, “માતાજી, સ્ત્રીની મૂચ્છ તે મને ભયાનક સંસારમાં ભટકાવશે ! તમે “મા” થઈને દીકરાને દુઃખના દવમાં ઝીકશે ?
| સુવિનીત દીકરાની વાતથી આશ્વાસન મેળવતી ત્રિશલાએ કહ્યું, “બેટા, તારી વાત તદ્દન સાચી છે. પણ શું સ્ત્રી આ સંસારનું એટલું બધું પાપિષ્ઠ તત્વ છે? તારી માતા ત્રિશલાહું પિત–પણ એક સ્ત્રી જ નથી શું? અરે ! આ અવસર્પિણી
ત્રિ. મ.-૩

Page #51

[૩૪
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ કળાના બાવીસ બાવીસ તીર્થકરોના આત્માએ ગૃહવાસનું સેવન કર્યું છે; સંતતિ ઉત્પન્ન કરી છે છતાં એમને મેક્ષ અટક્યો નથી કે સંસારભ્રમણ વધ્યું નથી અને તારું એકલાનું જ તેમ થઈ જશે શું ?
માતાજી, સ્ત્રી એટલે સ્ત્રી જ નહિ પણ સ્ત્રી પરત્વેની વાસના ભવભ્રમણ કરાવે છે તેમ મારું કહેવું છે!” કુમારે ખુલાસો કર્યો.
એકદમ તાલી દેતી ત્રિશલા બેલી ઊઠી, ચિરંજીવ બનજે મારા લાલ; તું એ વાસનામાં ન ફસાતે. લે બસ, બેલ હવે મંજૂરી મળી ગઈ ને ?”
કુમાર ફરી નીચું નાખી ગયો. દિવ્યતાનને ઉપયોગ કર્યો ! જાણે ભાવિના અજ્ઞાત અંધકારમાં સર્ચલાઈટને પ્રકાશ ફા લાગે ! કુમારે જોયું ઓહ! ભેગકર્મ જોરદાર છે! બસ, યશોદાના સ્વામી બનવું જ પડશે?
કુમાર મૌન બેસી રહ્યો.
માતા ત્રિશલાએ હર્ષથી ગગદ્ થઈને દીકરાના ગળે હાથ નાખીને એના ગાલે એક મધુર ચુંબન કરતાં કહ્યું, બેટા વર્ધમાન! તારી માને તું “હા” કહી દે એક વાર. એને સંમતિ આપી દે. લે, મારી તને આશિષ છે કે તું વાસના વિનાનું ભેગસુખ પામજે. બસ, પછી તે ભવભ્રમણ નહિ રહે ને? હવે “હા” કહી દે છે ! બોલ ‘હા’ ને? ચેકસ ને?
કુમાર શું કહે ? પાપકાર્ય માં વળી સંમતિ! ના, ના. ‘હા’ તે કેમ ભણાય ! કુમાર મૌન જ બેસી રહ્યો.
પણ માતા ત્રિશલાએ એ મનમાં જ સંમતિ વાંચી લીધી. મહામુસીબતે પ્રાપ્ત થયેલ વિજ્ય ફરી ક્યાંક જતે ન રહે એટલે તુરત જ આનંદ વ્યક્ત કરીને, કુમારને છાતીસર ચાંપી, એનું માથું ટૂંઘીને ત્રિશલા ઝડપભેર પગલાં ભરતી વિદાય થઈ ગઈ

Page #52

ઉદાસીનતા મગનમયી
[૩૫]
મેાહુની લીલા વિચારતા કુમાર વમાન ત્યાં ને ત્યાં સ્થિર થઈ ગયા !
.
સુવર્ણ પિંજરમાં બેઠેલા મયૂરે ટહુકાર કર્યો !
:
એની ભાષામાં એ જાણે કે બેલી ગયા.... અહે! પેલા કહેવાતા વીતરાગામાં ય રાગની લીલા! અને આ સરાગીમાં ય વીતરાગતાનાં દર્શન.
ધન્ય હે! રાજકુમાર વર્ધમાન !’
c.
છ છ મહિના ભગવાનની ગોચરી સંગમે ભ્રષ્ટ કરી, જેથી છ મહિના નિર્જળા ઉપવાસ કરવા પડયા. છતાં ભગવાને ઇન્દ્રને ખૂમ ન મારી કે આ નાદાન સંગમને જરા સંભાળી લેજે, જરા ખૂણામાં લઈ જઈ એની ખબર લેજે. જે ભગવાન જન્માત શરીરના પગના અંગૂઠાથી સાનાના મેરુ કૉંપાવતા હતા, તે ભગવાને ધાયું હોત તે સંગમને મગફળીના ફાતરાની જેમ ખાંડી નાખ્યા હૈાત. ધાર્યું હાત તા ભગવાને સંગમને કાળના પડછાયામાં ગાળી દીધા હાતએવી રીતે કે તેના રહ્વાસઘા પરમાણુ પણ ભેગા કરતાં કરાડા વર્ષ નીકળી જાત !

Page #53

[<]
મહેલ જેલ અને
લગ્નનાં ગીત ગવાઈ ગયાં !
વમાન અને યશેાદા છેડે બધાઈ ગયાં !
ચારીમાં ફેરા ફરાઈ ગયા !
મેહનું એક નાટક ભજવાઈ ગયું !
કુમાર વમાનનું નિકાચિત ભગાવલિ ખરતુ' ચાલ્યું ! વમાનને સંસાર ચાલ્યા જાય છે; યશેાદાએ પ્રિયદર્શીનાને જન્મ આપ્યા. પ્રિયદર્શીનાનું જમાલિ સાથે લગ્ન થયું !
કાળપુરુષે હડટર ઉગામ્યો ! માતા ત્રિશલા અને પિતા સિદ્ધાય સ્વગે ગયાં !
કુમારના વડીલમ" નંદિવ ન હતા. હવે મોટાભાઈ પિતાના સ્થાને હતા. વિરાગી કુમારના આત્મા હવે અધીરા થયેા હતેા; અગાર મટીને અણુગાર મનવા.
શાકાતુર હતા પ્રજાજને, પ્રાપાલક ગુમાવ્યા ખદલ. શાકાતુર હતા નવિન, પિતા ગુમાવ્યા બદલ. શાકાતુર હતેા મંત્રીગણ, સ્વામી ગુમાવ્યા બદલ.
માહ જેને પજવે તેને બધા ય પજવે. રાગ અને શેક એના ઘેર ધામા નાખીને જ પડચા હોય.
નિર્માહી વધુ માનને શેક ન હતા, ન સંતાપ હતા. કની અકળ લીલાના એ પ્રખર અભ્યાસી હતા ! કના કુટિલ દાવપેચાના એ અચ્છા જાણકાર હતા! ક રાજના સૈન્યના ભુક્કા ઉડાવી દેવાની વ્યૂહરચનાને એ કાબેલ અને તેને વળી શેક ? સંતાપ શા ? ની પાસે.
જયેષ્ડ
ખેલાડી હતા. કુમાર તા ચાલ્યા

Page #54

મહેલ જેલ બને છે
[૩૭] મેટાભાઈ મારી પ્રતિજ્ઞા પૂર્ણ થઈ છે. માતા-પિતા કાળધર્મ પામ્યાં છે. હવે મને સર્વ સંગત્યાગના પથે જવાની અનુજ્ઞા આપે.
માતા-પિતાના અવસાને અવાચક જેવા થઈ ગયેલા નદિવર્ધન તે આ સાંભળીને સાવ મૂઢ થઈ ગયા ! એ કશું યન બેલ્યા.
એમની આંખો ફફક ફફક આંસુ સારવા લાગી. એમનું હૃદય ધડક ઘડક ધડકવા લાગ્યું ! ફટકો ઉપર ફટકો ! પડેલાને પાટુ ! આત ઉપર આફત! હૈયું ખાલી થયું ત્યાં સુધી રડ્યા જ કર્યું. કુમાર વર્ધમાન સ્થિર ઊભા રહ્યા, ઉત્તરની રાહ જોતા.
મોટાભાઈનાં આંસુએ એમને જરા ય ન ડગાવ્યા ! મેરુને ધ્રુજાવી નાખનાર આંસુથી ધ્રુજી ઊઠે! અસંભવ!
ડૂસકાં લેતાં નંદિવર્ધન બેલ્યા, “કુમાર વર્ધમાન ! હજી તે હમણાં જ માતાજી અને પિતાજીને વિરહ થયે છે! મારા બે ય શિરછત્ર તૂટી પડ્યાં છે ! અને તું આ શી વાત લાવ્યો ? હું શું સાંભળું છું, તે જ મને સમજાતું નથી. આ તે સ્વપ્ન છે કે સત્ય !”
મોટાભાઈ સત્ય છે, સાવ સત્ય. હવે આપ મને સત્વર અનુજ્ઞા આપિ, અણગાર બનવાની.” કુમારે કહ્યું.
“લઘુબંધુ, મારે કશે જ વિચાર તારે કર નથી? હું નબાપે બ, ભાવિહેણ અનાથ બને. તને એની જરા ચ દયા નથી આવતી? એ દયાના સાગર! શા માટે દાઝયા ઉપર ડામ દે છે? તાજા લાગેલા ઘા ઉપર મીઠું ભભરાવે છે?
“પણ મોટાભાઈ, હવે તે હું આ કારાવાસથી ત્રાસી ગયે છું. મારા માટે આ મહેલ જેલ બની ગયું છે. એક સમય હું શી રીતે પસાર કરું છું એ મારું મન જાણે છે! સાતમી

Page #55

[૩૮]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ
નારકના જીવાની કાયિક યાતના કરતાં ય કદાચ મારા અંતરની વ્યથાનું દુ:ખ વધુ હશે.
‘સાચું જ કહું છું ભાઈ ! પાણી વિનાની માછલીની જેમ તરફડિયાં મારું છું ! મારું અંતર રડયા જ કરે છે ! અગણિત જીવા પેલા દુષ્ટાતિદુષ્ટ કÖરાજની હથેલીમાં સપડાતા જાય છે અને મગતરાની જેમ એમને ચાળી નાખે છે. મારે કઈ પણ ભાગે એમને બચાવવા છે, એ માટે મારે એમને કર્મનાં ગણિત સમજાવવાં છે. ધર્મોનું ખળ ખતાવવુ' છે, પુણ્ય–પાપના ભેદ દેખાડવા છે. મોટાભાઈ ! નારકેશમાં અને નિગાદોમાં શ્રીકાયે જતા અગણિત આત્માને મારે બચાવી લેવા છે. તમે મને અહી શાને સારુ રાકી રાખા છે ?
‘આ રંગરાગમાં કાઈ રંગ નથી: લલનાના સગમાં કાઈ સુખ નથી; મમતાના પોષણમાં કાઈ શાન્તિ નથી. મોટાભાઈ ! જડના આ રાગે તેા જવાનાં જીવના મરખાત કર્યાં છે. મને અહીં કાંય ગોડતુ નથી, મારું આ સ્થાન નથી, મારું અહીં જીવન નથી; મારુ અહીં કોઈ કાર્ય નથી.
હું તે બનવા માગું છું; બ્યામવિહારી ગરુડ ! ગગન મારું સ્થાન; મારે તા જોઈ એ છે, જીવત્વના વિકાસનુ જીવન. જે મને અનંત સુખની દેન કરે, મારુ' તા કાય છે, જીવાના ભેદભરમાને ઉકેલવાનું: એમને અનંતના સ્વામી બનાવવાનું.
મોટાભાઈ! સત્વર અનુજ્ઞા કરે. મારે જવું છે સાધનાની ભૂમિમાં; ગવડાવવાં છે ગીત સહુને આતમનાં!!
લઘુબંધુના વિરહનું વાદળ ભાવિના ગગનમાં દોડયું આવતુ જોઈને ભયભીત થઈ ગયેલા નવિન શું બેલે? શી અનુજ્ઞા આપે! ફરી આંખો રાવા લાગી! હૈયું હીબકાં ભરી ભરીને રાવા લાગ્યું ! ન'વિધ ને મોટેથી પોક મૂકી!
કુમાર વધુ માનનો અડાલ આત્મા કપી ઊઠથો ! સ જીવે પ્રત્યેની કરુણા તે એના અંતરમાં રામેરામમાં ઊભરાઈ જ હતી.

Page #56

મહેલ જેલ બને છે
[3]
ને ? ભાડૂતી લાવેલ કડારતા કયાં સુધી ઊભી રહે ? વમાનને દયાળુ આત્મા જરાક ફફડી ઊચો.
ભેટાભાઈ ! મોટાભાઈ ! આમ રડશે! નહિ, મારાથી નથી જોયું હતું આ રુદન ! જેની આંખમાં આંસુનું બૂંદ પણ મે જોયું નથી તેને મારા જ નિમિત્તે અશ્રુની ગંગા બેય આંખમાંથી વહી જાય ! ના, ના. મોટાભાઈ! આપ શાન્ત થઈ જાઓ. આપણે કોઈ વચલા માર્ગ કાઢીએ.’ કુમાર એકદમ બોલી ગયા.
નંદિવધનને ખૂબ આશ્વાસન મળ્યું થેાડી વારે એ શાન્ત થયા. વાત કરી.
અતિ નિષ્ણુય થયેા કે કુમારે બીજા બે વર્ષે ગૃહવાસમાં રહેવું. એમાં કુમારની ઇચ્છા મુજબ એ બ્રહ્મચર્ય પાળી શકે, અચિત્ત પાણી વાપરી શકે; તથા એમના નિમિત્તે કેાઈ ભાજન બનાવવું નહિ વગેરે નક્કી થયું.
ન છૂટકે કુમારને આ નિર્ણુય લેવા પડો. પળ પી એકેકા દિવસ જેવી લાગતી હતી. દિવસ માસ જેવે! અને માસ વર્ષ જેવા લાગતા હતા.
જેએ નિશ્ચિત ચરમ શરીર હતા, ચાવીસમા જિનપતિ થવાન. હતા, તેમને ય કર્મીની કેવી પરાધીનતા !
વિરાગની વૃત્તિ પ્રકૃષ્ટ અને ત્યારે સામાન્યતઃ એ પ્રવૃત્તિ અને, વૃત્તિમાં વિરાગ હોય તે પ્રવૃત્તિમાં વિરાગ જ હોય ને? રાગનાં દર્શન તે શું થાય? રાગની વૃત્તિ પ્રકૃષ્ટ બને તે પ્રવૃત્તિ રાગની જ અને; તેવું જ વિરાગનું છે. અંતરમાં વિરાગ અને આચારમાં રાગ–એ વાતને ઝટ ઝટ મેળ બેસે તેમ નથી. કુમાર વર્ધમાન વિરિક્તનું જીવન મોટાભાઈ નંદિવર્ધનને દુ:ખે છે છતાં સારમાં રહ્યો એના સંતાપ એને જરાય એછે નથી. સઘળું ધાર્યું તે કોઈનું ચ થતું નથી.
જીવે છે. એ ય જો કે એમ કરીને ય કુમાર

Page #57

[૫]
માહનું કાળુ કલ્પાન્ત
એક વર્ષ પૂર્ણ થયું. વિરાગમૂર્તિ વમનાના આત્મા અણુગાર મનવાના પવિત્રતમ દિનને નજદીકમાં જોઈ ને થનગની રહ્યો છે. તક જોઈ ને એક દિવસ મોટાભાઈ નંદિવર્ધનની પાસે કુમાર વમાન ગયા.
કુમારના મુખ ઉપરના હાવભાવ જોતાં જ કેમ જાણે નંદિવન બધું પામી ગયા હોય તેમ કુમારને લાગ્યું.
મોટાભાઈ! અવિધ પૂર્ણ થાય છે. હવે આનંદથી અનુજ્ઞા આપો. મારે સ સંગના ત્યાગી બનવુ' છે.’
ન’દિવન શું મેલે ? માહે માર્યા ‘હા' નથી કહેતા; પ્રતિજ્ઞાએ બંધાયેલા ‘ના' પણ નથી કહી શકતા. એ એકદમ ગમગીન થઈ ગયા. મન વિચારે ચડયું, ‘ફી મુદ્દત નાખું ?” ના, ના. એ તે અન્યાય કહેવાય. તે! ઘસીને ના કહી દૃઉં ?? એ તો અધમતા કહેવાય. તા ખોટી માંદગીના ડાળ કરુ ?”
ના, એ તો દભ કહેવાય.
હું ભલે એક સંસારી માણસ છું; પણ ભગવાન પાર્શ્વનાથના પરમાત્ . ભાવિ ભગવાન મહાવીરના સંસારી વડીલમ છું. એ કાવાદાવા કરશે તે જગત શુ' નહિ કરે ? રાજા નવિન અન્યાય આચરશે તે એની પ્રજા શું શીખશે ?
તા શુ હવે રજા જ આપી દેવી? હાસ્તો વળી. એમાં હવે વિચાર શે ? અદરના આત્મા બોલી ઊઠયો.
પણ આ રજા એટલે મારે માટે તે કારાવાસની કડકમાં કડક સજા! આ મહેલ જ જેલ બની જશે; હું એકલે પડી જઈશ; પાગલની જેમ લવારા કરતો ફરીશ. આ જેલમાં આંટા

Page #58

મોહનું કાળુ કલ્પાંત
[૪૧[ જ માર્યા કરીશ. મને ખાવું ય નહિ ભાવે, મધુર પણ નહિ ભાવે. અરે ! હું સાવ જ ગાંડે થઈ જઈશ વર્ધમાન તે મારો પ્રાણ છે! મારું જિગાર છે! એના વિના કલેવરની કલ્પના કરતાં ચ હું ધ્રુજી ઊઠું છું. ભલેને એ વિરાગી હય, એથી એને મારા ઉપર રાગ ન હોય, પરંતુ હું તે વિરાગી નથી જ ને? હું તે મહારાગી! મારા બધું વર્ધમાન ખાતર તે હું સર્વસ્વ આપી દેવા તૈયાર છું. જંગલમાં જવું પડે તે તૈયાર છું, મારા જ રાજ્યના પાડે પાડે ભીખ માંગીને જીવનનિર્વાહ કરે પડે તે ય તૈયાર છું. મને કાંઈ ન મળે કે બીજું બધું મળો-મારે મન બેય સમાન છે. મારે તે માટે આ વર્ધમાન મળે, એના મુખનું દર્શન મળ્યું એટલે બસ. મારું એ જ સ્વર્ગ, એ જ મારે મેક્ષ. જેની પાછળ જગત ઘેલું બન્યું છે, જેનાં મુખદર્શન કરવા પ્રજાજનોનાં ટોળેટેળાં પ્રભાતના સમયે મારા આંગણમાં ઊભરાય છે અને જેના એક જ સ્મિતે પ્રજા ગાંડીઘેલી થઈ જાય છે એ મારે નાનકડો ભાઈ વર્ધમાન. એને હું મેટ બંપુ! કેવું ગૌરવવંતુ પદ ! એ તે ઠીક. પણ મારા વર્ધમાનના પગની ચંપી કરવાનું ય મને મળ્યું હોય તે ય મારે મન ષટખંડના સામ્રાજ્યનું સ્વામિત્વ પ્રાપ્ત થતું હતું. મારે ભાઈ વર્ધમાનઃ નાનકડો બંધુ વર્ધમાન !”
નંદિવર્ધનના આત્માના તમામ પ્રદેશ ઉપર મહરાજે પોતાના થાણાં નાંખી દીધાં હતાં ! એનું તોફાન અંતરતલમાં ચાલુ થઈ ગયું હતું.
વિરાગી વર્ધમાન અને મહારાગી નંદિવર્ધન સામસામા બેડા હતા. જાણે કે ધર્મરાજ અને મહરાજ સામસામા આવી ગયા હતા–મંત્રણેના મેજ ઉપર.
કેટલેક સમય સુધી સાવ શાન્તિ રહી. કેઈ બેલતું નથી. કુમાર વર્ધમાને તે પિતાને પ્રસ્તાવ મૂકી દીધું હતું એટલે હવે રાજા નંદિને જ કાંઈક બોલવાનું હતું.

Page #59

ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ
અને...નક્રિએ શાન્તિના એ શૂન્યાવકાશ તાડયો. ‘મારા પ્રાણપ્યારા ખંધુ ! હક્કથી તો હવે કશું માગી શકું તેમ નથી, પણ છતાં એક વિનંતી કરું ? તું મારી વાતના ઇન્કાર કરીશ તા મારી સ્થિતિ અત્યારે જ કફોડી થઈ જશે; અને સ્વીકાર કરીશ તે! મારા જેવા આનંદ કઢાચ અનુત્તરવાસી દેવ પણ નિહ માણી શકે. તે હાં !.....
[૪૨]
પણ વાતને અધવચ કાપતાં જ કુમાર ખોલી ઊઠયા, મોટાભાઈ! મારે હવે બીજું કાંઈ જ સાંભળવાનું રહેતું નથી. મને અનુજ્ઞા આપા એટલે પત્યુ.’
પડયો.
કુમારે જરાય ખચકાયા વિના એકદમ સ્પષ્ટ ભાષામાં કહી દીધું. રાન્ન નદિને આંચકા લાગ્યા અને મૂતિ થઈ ને ઢળી
આંધવ એલડીની વાંતો દૂરથી સાંભળતા રાજાના અંગરક્ષકે દોડી આવ્યા. ચૈાગ્ય ઉપચાર કરવા લાગ્યા. અંતઃપુરમાંથી રાણીએ દોડી આવી. રુગ્ણાલયામાંથી વૈદ્યો દોડતા આવ્યા !
કુમાર વમાન તા જ્યાં ઊભા હતા ત્યાં તે જ મુદ્રામાં ટટ્ટાર ઊભે! રહ્યો છે. અત્યારે એને શુશ્રષાના વિનય પણ માહના ઉછાળામાં વૃદ્ધિ કરનારા દેખાય છે. એ કાંઈ જ કરતા નથી.
રાજા નએિ આંખો ખાલી. નાના ભાઈ ને જોતાં, ‘ખંધુ! લઘુ બધુ !' કહેતાં જ ફરી મૂતિ થઈ ગયા.
વારંવાર મૂર્છા આવતી ગઈ; પણ કુમારે આજે તે કમાલ કરી હતી. દયાળુના આત્મા આજે સાવ નિષ્ઠુર અની ગયા લાગતા હતા. કરુણાનું સરવરિયું જાણે તદ્ન સૂકાઈ ગયું લાગતું હતું.
વાતાવરણ ખૂબ જ ગમગીન બન્યુ હતુ. રાજા નદિની કાકલૂદીભરી માગણીએ સહુનાં હૈયાં રડાવી નાખ્યાં હતાં. સહુની આંખા આંસુ વહાવતી, કુમારની સામે જોઈ રહી હતી. સેકડો આખાં સર્વાનુમતે એ જોવા આતુર હતી કે કુમાર, રાજા નદિની

Page #60

માનુ કાળુ કલ્પાન્ત
[૪૩]
માગણીમાં સંમિત સૂચવતું મસ્તક હલાવે. સહુ ચોકના થઈ ગયા હતા. બંધા ય કાન એકમતીએ સાંભળવા તલસ્યા હતા; કુમારના ‘કાર’; પણ કુમારની આજની વર્તણુક સાચે જ સહુને ગજબનાક જણાઈ. સહુના અંતરમાં કુમાર પ્રત્યે કાંઈક અણુગમ જાગ્યા ! આટલી નિષ્ઠુરતા ! સ જીવો પ્રત્યે દયાળુ કુમાર, રાજા નંદને જ અપવાદમાં મૂકે છે! પિતાતુલ્ય મોટાભાઈના અંતરને દુભાવીને કુમાર કેવી આશિષે પામશે ? માંગલ્યમયી આશિષ વિના સાધનામાં શી સફળતા મેળવશે ?
રાજા નદિએ ફરી એક વાર આંખા ખાલી. કુમારે એક તક ઝડપી લીધી. તરત બેલ્યા, મોટાભાઈ, માતા-પિતાજીના સ્વગ લોકગમન વખતના આપના શબ્દો યાદ કરા! ફક્ત બે વષૅ !? હવે રાજા નદિ જો વચનથી પાછા પડશે તે આ સામે ઊભેલી પ્રજાનું શું થશે ??
રાજા નદિ ખૂખ જ ન્યાયી અને સત્તા વચનપ્રતિષ્ઠદ્ધ રાજા ગણાતા. મેહરાજાની તમાચે આજે એને અસ્વસ્થ કર્યાં હતા એટલું જ. પણ રાજા નદિની ન્યાયપ્રિયતાની યાદીએ માહરાજને વળતી સફળ તમાચ લગાવી દીધી.
કુમારના વાગ્માણે એના અંતરને વીધી નાખ્યું! રાજા નદિએ સ્મિત કર્યુ. ‘લઘુબંધુ વર્ધમાન ! આવ, મારી નજદીકમાં આવ. મને ક્ષમા આપ.’કુમાર પાસે સરકતા એણ્યેા, માટાભાઈ ! આપને ક્ષમા આપવાની હોય ? અપરાધી તેા હું. બન્યા ૐ હું આપને ક્ષમા આપવામાં નિમિત્ત બન્યા !” આમ ખેલતા કુમાર મોટાભાઈની શય્યામાં પગ પાસે બેઠે. રાજા ક્રિસૂતા હતા, તે એકક્રમ ઊડયા, કુમારને છાતીસરસા ચાંપ્યા. ‘ભાઈ ! નાનકડા બંધુ ! જા, જા. મારી તને અનુજ્ઞા છે, આશિષ છે, તું તારું કલ્યાણ કર અને સ’સારસાગરમાં એક એવું નાવડું તરતું મૂક કે જેને પકડી પકડીને મારા જેવા પામી પોતાના
ઉદ્ધાર કરે.

Page #61

[૪૪]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ
વર્ધમાન ! તારુ તા સુખ તું મેળવી લઈશ. પણ મારું તે સઘળું ય સુખ તારી સાથે જ આ રાજમહેલમાંથી વિદાય લેશે. મારે એક વર્ષીમાન હતા—તે પણ હવે જશે....મારું કાંઈ જ નહિ રહે. એક વિરાટ શૂન્ય
ખેર. મારા દુઃખને મારે શું રડવું ? જા, ભાઈ ! ખુશીથી જા. તું વિરાગી અને હું રાગી. મારો ને તારે મેળ મળી શકે તેવું ય કયાં છે? પણ છતાં નાનાભાઈ! કોઈ કોઈ વાર તારા અને નંદિને–ના, ના, એ વીતરાગ ભગવાન મહાવીર ! તમારા આ સેવક નદિને યાદ તા કરો. યાદ કરશે ને ? આપ મહાદેવ તે હું આપનો દિ! ખરેખર ન હોં! 'દ એટલે બળદિયા ! સદા આપનું મુખદર્શન કરીને જીવનનું સાફલ્ય અનુભવતો !’
એટલુ' બોલીને રાજા નદિ ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડે છે. છાતીએ ચાંપેલા કુમારના મસ્તકે રાજા નદિના અશ્રુના પ્રક્ષાલ થાય છે. સહુ ક ક રડે છે.
હસે છે; અતર માત્ર કુમારનું.
બીજા દિવસથી એક વર્ષના મહાદાનના આરંભ થાય છે. એક વર્ષીમાં ૩૮૮ ક્રોડ સાનૈયાનું દાન કુમારે દીધુ’. બસ આટલું જ! શું લેનારાની જગતમાં કયારેય ખોટ પડી છે? તે શું દયાળુ કુમારે દેવામાં કૃષ્ણતા રાખી હતી ?
ના, ના. પણ એ સોનૈયા વગેરે ફેંકવાની કુમારની રીત એવી હતી કે જે જોઈ ને માગનારા માગતા શરમાઈ ગયા ! માગવાની ભરપૂર વાસના ત્યાં જ શાન્ત થઈ ગઈ !
એટલે મહાપુરુષના હાથની શેષ લઈ ને જ ઘર તરફ વળ્યા. એ શેષનુ દાન ૩૮૮ ક્રોડ સાનૈયા થયું !

Page #62

મહાભિનિષ્ક્રમણના પંથે કાર્તિક કૃષ્ણપક્ષની દસમી ! વિરાગી વર્ધમાન મહાભિનિકમણને પંથે આ દિવસે કદમ માંડવાના હતા.
રાજા નંદિવર્ધને પ્રજાજનને આદેશ કર્યો હતો, સર્વોત્કૃષ્ટ રીતે નગર શણગારવાનો.
હકીકતમાં આદેશની જરૂર જ ન હતી. પ્રજાજનમાં કર્તવ્યની સભાનતા હતી. એમાંય પિતાના જ કુટુંબીજન જેવા ગયેલા વિરાગી વર્ધમાનનો પ્રસંગ હોય તેમાં તે પૂછવું જ શું?
નગરની પ્રૌઢ નારીઓ પિતાને કુમાર વર્ધમાનની માતા જ માનતી. કેઈએને ઇન્કાર કરે તે તરત પડકાર ફેકતી.
નગરની યૌવનાઓ કુમારને માડીજા ભાઈ માનતી. એનું ગૌરવ તે એની ચાલમાં છૂપું રાખ્યું રહી શકે તેમ ન હતું.
નગરનાં બાળકો કુમારને પિતાના આદરણુય મોટાભાઈ માનતાં. વાતવાતમાં મેટાભાઈની વાત કરતાં એ ધરાતાં નહિ.
કુમારના સ્વજન તરીકેનું જેટલું માન રાજા નંદિના મનમાં હતું તેટલું જ નગરના તમામ પ્રજાજનના અંતરમાં હતું ! પ્રત્યેકના અંતરમાં કુમારની પ્રતિકૃતિ સ્થિર થઈને વસી હતી. એ પ્રતિમા ક્યારે ય ત્યાં ખંડિત થઈ શકે તેમ ન હતું. કોઈ જ એને ખંડિત કરી શકે તેમ ન હતું.
પ્રજાના લાડીલા કુમાર વર્ધમાન આવતી કાલે અગાર મટીને અણગાર બનશે.” એવી ઉદ્ઘાષણ સાંભળતાં જ સહુના અંતરમાં સેપે પડી ગયું. પિતાને નિકટને સ્વજન આવતી કાલે શું ખવાઈ જશે? અમારી વચ્ચેથી ખરેખર ચાલ્યા જશે! એ વિચારમાં સડુ ગળાબૂડ ડૂબી ગયા હતા. નગર શણગારવામાં

Page #63

[૪૬]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ આખી રાત ગઈ! ચેરે ને ચૌટે વાત થાય છે. કુમારના વિરાગની! વિરાગીના મહાભિનિષ્કમણની !
- કુમારિકાઓ બેલે છે, અહા ! ભાઈ વર્ધમાનનું શું થશે પેલા જંગલમાં? કાળમુખા હાથીઓના ઝુંડને તે ત્યાં સુમાર નથી!”
પ્રૌઢાઓ બોલે છે, પણ કેઈક તે સાથે જાઓ આ મરદો કેમ નામ થઈ ગયા છે? આવા બાયડીમુઆઓ યુદ્ધ ચડીનેય શું ઉકાળશે?”
માઁ કહે છે, “હરિને મારગ છે શૂરાને, કાયરનું નહિ કામ રે! અમે મર્દ ખરા પણ લઢવાડ કરવામાં. કુમાર તે ક્ષમાના શત્રે કમને જંગ જીતવા નીકળે. અમને તે એ યુદ્ધ કરતાં ન આવડે.”
પત્નીઓ ઠસા મારીને એમના પતિદેવને કુમારની સાથે જવા કહે છે, પણ બધાંયની બોલતી બંધ થઈ ગઈ છે !
વૃદ્ધાઓ કહે છે, “બસ કે? આ જ પ્રજાનું પાણી ને? એક બચ્ચે ય આવતી કાલ કુમાર વર્ધમાન સાથે જવા તૈયાર નથી! હાય, હાય, એ છે કે સંસાર-મોહ!”
વાતેડિયાઓએ વાત કરી, નિંદકે એ નિંદા કરી કાયરેએ કિકિયારીઓ કરી, અને સહુ રાત્રિદેવીની ગોદમાં પોઢી ગયા!
સવાર પડયું, કૂકડાએ નોબત બજાવી. પંખીઓ ઊડવા લાગ્યાં. ગોવાળો ગાયોને લઈ નીકળી પડ્યા. પનિહારીઓ પાણી ભરવા ચાલી પડી. મહાભિનિષ્કમણનાં મંગળ ગીતે ગવાવા લાગ્યાં. બંસીઓ માંગલ્યના સૂરો રેલાવવા લાગી. સર્વત્ર સંગીત પ્રસરવા લાગ્યું.

Page #64

મહાભિનિષ્ક્રમણના પંથે
[૪૭] દિવસ વધતો ગયો તેમ લોકેની દોડધામ વધતી ચાલી.
રાજમહેલના વિશાળ પ્રાંગણમાં મહાયાત્રાની સઘળી તૈયારીઓ થવા લાગી. અશ્વદળ, હસ્તિદળ, પાયદળ, સ્થદળ વગેરે તમામ દળો ગોઠવાયાં.
ટૂંકમાં, રાજા નંદિએ પિતાનું સઘળું ય કૌશલ, સઘળું ય ઐશ્વર્ય, સઘળું ય બળ આ મહાયાત્રામાં ઠાલવી દીધું.
શુભ સમય થયો. વિશગીકુમાર વર્ધમાન મહાનશિબિકામાં આરૂઢ થયા. એ જ વખતે એમને સલામી દેવા તપ ધણધણ ઊઠી. વાજિંત્રના નાદ ધમધમી ઊઠયા.
ગંભીર ગતિએ પ્રસ્થાન થયું. કરોડો નૈયાને વરસાદ કુમાર વર્ધમાનના હાથે ચોમેર વરસવા લાગ્યા.
દેવેન્દ્રો અને નરેન્દ્ર, દેવેની દુનિયા અને માનની દુનિયા બધા જ અહીં ઊતરી પડયા હતા.
કુમાર વર્ધમાનના અપ્રતિમ સૌંદર્યમાં આજે તે સે સે કામદેવે ઊતરી ગયા હોય તેવું જણાતું હતું.
અનેખું જ દેખાતું હતું એ દિવ્ય મુખારવિંદ ! અને એના મુખ ઉપર આનંદ પણ કેઈ ઓર જ હતો. કદાચ, ત્રીશેય વર્ષમાં-કયારે પણ-કુમારના મુખ ઉપર કઈ એ આ આનંદને પડછાયે નહિ જે હોય!
જેના માટે પૂર્વના ત્રીજા ભવે લાખ લાખ વર્ષના માસ માસના ઘેર તપ તપ્યા હતા; દોમ દોમ વૈભવોથી ખીચોખીચ ભરેલા દેવાવાસમાં ય જેની માળા મનમાં સતત ફેરવી હતી. જેને પામવાની તીવ્ર તમન્નામાં રાજા સિદ્ધાર્થના રાજવી વૈભવ પણ ફિક્કા લાગતા હતા. તે મહાસંયમ...સર્વજીની કરુણાને સાકાર કરતું અપૂર્વ સંયમ...હવે થેડી જ પળોમાં પ્રાપ્ત થતું હતું. રમે રોમે આનંદ ઉછાળાં ન મારે તે બીજું થાય પણ શું ?
લાખે પ્રજાજનેનાં દર્શન લેતાં, લાખો માતાઓની

Page #65

[૪૮]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ આશિષ મેળવતાં, લાખે કુમારિકાઓનાં હૈયાં થીજવી દેતાં કુમાર વર્ધમાન આગળ વધી રહ્યા છે!
અંતે સહુ અશકવનમાં આવ્યા.
ગભીરવદને કુમાર નીચે ઊતર્યા! ચારે બાજુ લાખની મેદની જમા થઈ છે, જાણે માનને સાગર ઊભરે.
દેવેન્દ્રના એક હાકોટાએ બધે જ કોલાહલ શાન્ત થઈ ગ.
કુલમહત્તરા વેત વસ્ત્રપટ હાથમાં લઈને કુમારની પાસે આવી. અમૂલ્ય આભરણ--અલંકારો-સઘળું ય કમશઃ કુમારે ઉતારી નાખ્યું. તે જ વખતે ઈન્ડે પ્રભુના સ્કંધ ઉપર દેવદુષ્ય નાખ્યું.
કેઈથી આ દશ્ય જોયું જતું નથી! વૃદ્ધાએ તે આ ભીષણ ત્યાગનું દર્શન કરતાં જ ચક્કરી ખાઈને ધરતી ઉપર પડી. કુમારિકાએ પિક મૂકીને રડવા લાગી! વાની છાતી ધરાવતે સેનાપતિગણ પણ ડૂસકું ખાઈ ગયો !
રાજા નંદિ હજી કંઈક રવસ્થ જણાતા હતા પણ પછી જ્યાં કુમારે મુઠ્ઠીમાં વાળ લીધા અને જોરથી એક મૂઠીમાં પકડાયેલ સેંકડો વાળની લટ ખેંચી નાખી ત્યાં જ રાજા નંદિ કંપી ઊંડ્યો! બીજી મૂઠી! છેલ્લે પાંચમી મૂઠી !
ન કળી શકાય તેવી એ ભયંકર શાંતિ હતી. વચ્ચે ડૂસકાનાં અવાજ સંભળાતા હતા.
રાજા નંદિને ઉપચાર કરીને જાગૃત કરવામાં આવ્યા ! દેવે પણ એમને આશ્વાસન આપીને સ્વસ્થ રાખવાનો પ્રયત્ન કરે છે. હવે વર્ધમાનની સામે જોવાની તેમનામાં પણ હિંમત રહી નથી.
સર્વવિરતિ સામાયિકની ભીષ્મ પ્રતિજ્ઞા કરવાને સમય એવી લાગે. દેવેન્દ્ર સહુને એકદમ શાન્ત કરી દીધા!
રાજા નદિ પરાણે ઊભા છે, કુમારની સામે જોઈ રહ્યા છે.
મેઘગંભીર ઘેષ વર્ધમાને નમો સિદ્ધાર્થ કહીને સિદ્ધ ભગવંતને નમસ્કાર કર્યો. ત્યાર પછી કારેમિ સામાä પ્રતિજ્ઞા સૂત્ર

Page #66

[૪૯]
મહાભિનિષ્કમણુના પંથે બેલ્યા. આમ, પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક પ્રભુએ ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું. એ જ વખતે તેમને એવું મન:પર્યવ જ્ઞાન પ્રગટ થયું.
વર્ધમાન હવે કુમાર વર્ધમાન મટી ગયા ! શ્રમણ ભગવાન વર્ધમાન બન્યા ! દેવેએ એમને શ્રમણ ભગવાન મહાવીર કહ્યા!
દેવેન્દ્ર ખભા ઉપર દેવદ્રવ્ય નાખ્યું! શ્રમણ ભગવાન મહાવીર હવે પગ ઉપાડવા તૈયારી કરે છે એટલે રાજા નંદિ અને સમગ્ર પ્રજાજન એમને વંદન કરે છે.
રાજા નંદિ ભગવાન પાસે જઈને પગમાં પડે છે. શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના ચરણોને મસ્તક અડાડે છે !
લાખોને સ્વામી ત્યાંથી માથું ઊંચકી શકતો નથી. એ ચોધાર આંસુએ રયે જાય છે!
જયાં સ્વામી પોક મૂકીને આકંદ કરે ત્યાં પ્રજાજનના હૈયાની તે શી વાત કરવી? શું વૃદ્ધ કે શું બાળ! શું બળવાન કે શું દુર્બળ? શું સ્ત્રી કે શું પુરુષ? સહુ રડે છે! કેમ જાણે કઈ સ્વજન પરલોકમાં ન ગયે હાય! કેટલાય બેભાન થઈ જાય છે! ભાનવાળા ય ભાનભૂલ થઈ ગયા છે ! બુદ્ધિમાનની બુદ્ધિ કામ કરતી નથી. અનુભવીને અનુભવ પાછળ પડી જાય છે.
કર્મરાજની સામે ખેલાનારા ભીષણ સંગ્રામ માટે સજજ થયેલા કુમાર વર્ધમાનનું આ સ્વરૂપ જોઈને સહુ સ્તબ્ધ બની ગયા છે.
દેવાની દુનિયા પણ હચમચી ઉઠી છે! અખૂટ વૈભવને તરછોડી નાંખવાનું બળ એક માનવમાં હોઈ શકે ! અને મહાબલીએ આ વિષયમાં સાવ જ દુર્બળ !
રાજા નંદિવર્ધનનું માથું અત્યારે પાંચમણિયું બની ગયું છે. કેમે ય ઊંચું કરી શકાતું નથી.
જાણે માથું કહે છે, “શું ઊંચું કરું? ભેગવિલાસ ભેગવ્યા પછી ય વિરાગ જાગતું નથી. નાનાભાઈની સામે માથું ઊંચકીને શું ઊભા રહેવું?

Page #67

[૫૦]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીર અંતે દેવેન્દ્ર રાજા નંદિને ઊભા કર્યા. આંખે તે સૂજીને લાલચોળ થઈ ગઈ હતી.
અપરાધીની અદાથી રાજા નંદિ બેલ્યા, “ભગવન, આપને મેં ખૂબ હેરાન કર્યા ! મારા મેહની ખાતર મેં બે બે વર્ષ સુધી સંસારમાં જકડી રાખ્યા. મને માફ કરો, મને ક્ષમા આપે.
- રાજા નંદિ બેલતા જાય છે અને ડૂસકાં નાંખીને રડતા જાય છે.
શ્રમણાર્ય મૌન છે.
એ મૌન રાજા નંદિને વધુ કલ્પાંત કરાવે છે. કાલ સુધી અલકમલકની વાત કરતા કુમાર વર્ધમાન આજે એક હરફ પણ ઉચ્ચારતા નથી ! શું મારે અપરાધ માફ નહિ કરતા હોય ! શું હશે?
ધાર આંસુનું રાજા નંદિનું એ રુદન પ્રજાજનથી જોયું જાતું નથી. સહુ ફક ફફક રડે છે.
રડનારા સહુ છે! આંસુ લૂછનાર એક પણ નથી. ત્ય શમણાર્થે પગ ઉપાડ્યો.
આગળ શ્રમણર્ય, પાછળ રાજા નંદિ, દેવેન્દ્રોનું વૃન્દ ! અને એની પાછળ નગરજને!
શ્રમણાર્ય આગળ વધી રહ્યા છે. રાજા નંદિ વગેરે તમામ લેક દીનહીન વદને પાછળ ને પાછળ ચાલી રહ્યો છે.
પણ ક્યાં સુધી પાછળ ચાલે! મહરાજને આધીન બનેલા
-પછી ભલે તે રાજા નંદિ હોય કે ગમે તે હેય ક્યાં સુધી વિરાગીને કેડે પકડે?
રાગી વિરાગીના પંથ ન્યારા !
વિરાગીના ત્યાગે રાગી આનંદ પણ વ્યક્ત ન કરી શકે ! રે! ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડે ! કેમ જાણે કશુંક ખોટું ન થઈ રહ્યું હોય! ખોવાઈ રહ્યું ન હોય !

Page #68

મહાભિનિષ્ક્રમણના પંથે
પિ૨] કેવું સ્વાર્થમય જગત ! સહુને પિતાનું સ્વજન જાય છે એનું રુદન છે; પણ શ્રમણનાં ભાવિ દુઃખની ભયાનક કલ્પનાઓ કરીને એમની સાથે રહીને સેવા કરવા માટે એક પણ પ્રજાજન તૈયાર થતું નથી! પિતાના સ્વાર્થનાં સુખને સળગાવવા હિંમત કરી શકતું નથી!
લાખો રડે એ કરતાં એક સાથે જવા તૈયાર થાય તે જ સાચા રાગનું પ્રકટીકરણ નથી શું ?
રુદનમાં જ પોતાને રાગ વ્યક્ત કરી શકાય છે? ના, ના. એ રુદનમાં તે નર્યો દંભ છે અથવા તે કેવળ મોહ છે.
વિરહની વેળા આવી ગઈ. શ્રમણ થંભી ગયા. સહુને મૂંગું સૂચન થઈ ગયું કે હવે પાછા વળે. મારે ડગ ભરવાં છે.
રાજા નંદિ શું બેલે? બેલવા જેવું કાંઈ હતું જ નહિ. સહુએ હાથ જોડ્યા. વંદના કરી. શ્રમણ ભગવંતે સહુને ધર્મલાભ દીધો અને
અને કોઈ પ્રેમ, કે કઈ દિલ બતાવ્યા વિના, મિત પણ કર્યા વિના વિશ્વના એ ઉદ્ધારક ધીર-ગંભીર પગલે ચાલી નીકળ્યા.
એકાકી.
એ એકલવીર હતા, એકલે હાથે જ, આપબળે જ એમને કર્મરાજ સાથે સંગ્રામ ખેલી લેવાનો હતે.
શ્રમણાર્યની પીઠ દેખાઈ ત્યાં સુધી રાજા અને અને સમગ્ર પ્રજાજન ઊભા રહ્યા. સહુ રડતા હતા.
યશોદા, પ્રિયદર્શના, જમાલિ, પ્રિયંવદા, સુપાર્શ્વ સહુ સ્તબ્ધ હતાં. દીનમનરક હતાં.
રાજા નંદિ મુક્તકંઠે વિલાપ કરે છે, “એ વીર ! આમ એકલે ક્યાં જઈશ? અઘોર જંગલમાં! ત્યાં શું થશે તારું ? કેણ ખબરઅંતર લેશે? વાઘવને કેટલે ભય? ભિક્ષા લેવા જતાં અપમાનને કેટલે ભય? ન મળે તે શું થાય? ટાઢતડકા શી રીતે વેઠીશ? ડાંસ-મચ્છરને શી રીતે ખમીશ ?
Gal.

Page #69

[પર]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ
કદી ઉઘાડા પગે ન ચાલનારા મારે। ભાઈ સદા ખુલ્લા પગે ચાલશે ?
રાજ અત્તરના હાજે સ્નાન કરનારા સદા અસ્નાત રહેશે ? જેની સામે કોઈ આંખ પણ ઊંચી કરે તે ભારે કરી દઉં. તેની ઉપર ડાંસ—મચ્છર બેસીને તેના લાહીની મિજબાની ઉડાવશે ? પ્રભાતમાં જેને મધુર સરેદે જગાડવામાં આવે એ રાત્રિએની રાત્રિ સુધી ઉજાગરા કરશે ?
કદી ઠંડું–લુખ્ખું ન ખાનાર, ગમે તે ખાઈ ને ચલાવી લેશે ? લાખા ભિક્ષુકાને ભિક્ષા દેનાર જાતે ભિક્ષા લેવા નીકળશે ? સૂની તે શી મજાલ હતી કે તેના અંગને એની અનિચ્છાએ સ્પશી` શકે ? અને હવે ?સદા સૂરનાન લેશે ?
આ વીર ! આ શું કરૂં ?
તારુ તો ઠીક, પણ મારું ય સઘળું સુખ તારી સાથે ગયું. વીર ! વીર ! કહીને હવે મારે ઉમળકાભર્યું સંબોધન
કાને કરવાનું ?
કોની સાથે બેસીને મીઠી મજાની ગોષ્ઠિએ કરવાની ? કાની સાથે મારે ભાજન કરવાનું ?
એ રાજમહેલમાં જઈને ય શુ કરું ? ભેંકાર ભૂતિયા મહેલથી વધુ હવે એ શુ છે?’
રાજા 'ક્રિ જેમ જેમ ભાવિના વિચાર કરતા ગયા તેમ તેમ તેમનું માથું વધુ ઘૂમવા લાગ્યું !
આંખે તમ્મર આવ્યા અને ધમ કરતાં જમીન ઉપર પટકાઈ ગયા !
પુનઃ પુનઃ ચૈતન્ય ! પુનઃ પુનઃ મૂર્છા !
અશ્રુના અવિરત પ્રવાહ !
નગરજના ચિંતાતુર થઈ ગયા ! સહુને થયું કે કુમાર વર્ધામાન તે પોતાનું સુખ પામી ગયા પણ રાજા દિનું સુખ લેતા ગયા !

Page #70

મહાભિનિષ્ક્રમણના પંથે
[૫] કાળ કાળનું કામ કરે છે. કેઈ દી એને વ્યવહાર થંભી ગયે નથી.
રાજા નંદિની આંખ રડી રડીને સૂઝી ગઈ હતી. યદા, પ્રિયદર્શનાની પણ એ જ સ્થિતિ હતી.
મંત્રીમંડળે ખૂબ ખૂબ આશ્વાસન આપ્યું. રાજા નંદિ વગેરે રથારૂઢ થયા. ધીમે ધીમે રથ રાજમહેલ ભણી ચાલ્ય. મેહના કેવા જમ્બર વાવંટોળ વીંઝાય છે!
જે ભાઈની શાંતિ ખાતર બે બે વર્ષ સંસાર-કારાવાસમાં રહેવાની તૈયારી બતાવી તે ભાઈને આજે પણ શાન્તિ તે ન જ મળી.
જ્યાં મોહ ત્યાં શાન્તિ? અશક્ય. કુમાર વર્ધમાનને ગૃહવાસ આજે ભેદાઈ ગયે. પ્રકૃતિમાં આનંદ આનંદ છાઈ ગયે.
અમારે વિશ્વોદ્ધારક ગૃહાવાસની કાળી કોટડીમાંથી બહાર નીકળે, આનંદો ! આનંદો!
ચૌદ રાજલકમાં પ્રકાશ પ્રકાશ ફેલાઈ ગયે! નારકમાં ય એક ક્ષણના અપૂર્વ સુખની વીજ ઝબૂકી ગઈ!
પણુંબધું ય ક્ષણિક !
કેમ વારું? ગૃહાવાસમાંથી છૂટેલે વિશ્વોદ્ધારક કર્માવાસમાં ફસાય છે એવી જાણે જાણકારી થવાથી તે?
ઘન ઘાતી કર્મોને નાશ ન થાય ત્યાં સુધી વિશ્વોદ્ધારક શક્ય નથી.
પ્રચંડ પુરુષાર્થના મહાનલને પ્રગટાવ્યા વિના ઘન ઘાતીકર્મોનાં રજકણની રાખ બનાવવાનું અશક્ય છે.
ખાતાં પીતાં એની રાખ? અસંભવ. ઘેર બેઠાં એની રાખ? અસંભવ.

Page #71

[૫૪]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ
હજી બીજા અતીકરા માટે તેમ ખની શકે, પણ્ તી કર દેવા માટે તે એમ ન જ બને. ઘરબાર એમને ત્યાગવાં જ પડે, માહમાયાનાં આવરણા એમણે ઉતારવાં જ પડે.
રાજા ભરતને ઘરમાં કેવળજ્ઞાન થઈ શકે, પરંતુ કુમાર વધુ માનને કદાપિ નહિ.
કેમ! એના ઉત્તર એક જ છે કે તીથ કર દેવને આત્મા વિશ્વોદ્ધારક બનનાર છે; માત્ર સ્વાદ્ધારક નહિ. વિશ્વના ઉદ્ધારક અનનારે જાતે બાહ્ય આચારનું જીવન પણ જીવવું જ રહ્યું. સહેજ રીતે જ એ એવું જીવન જીવે.
માટે જ કુમાર વમાન અગાર મટી અણુગાર બન્યા.
આજે ન્યૂર્ણાંક અને માસ્કાને આપણે સભારીએ છીએ પણ એ જા ભક ગામને આપણે યાદ કરતા નથીયાં ચરમ તીપતિએ ક્ષપકશ્રેણી પ્રગટાવી હતી. શુકલધ્યાનના ચાર પાયા દટાયા હતા અને કૈવલી સમુદ્રધાત કર્યા હતા. એ શ્યામકના ખેતરનું શાલવૃક્ષ કેટલું ભાગ્યશાળી છે કે જેની છાયામાં પ્રભુએ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું.... જીવનનું શ્રેષ્ઠ ધ્યેય અને વિશ્વના અંતિમ હેતુ સિદ્ધ કર્યાં. સ શ્રેષ્ઠ વસ્તુએ આ શ્રેષ્ઠ પુણ્યવતને મ હતી તેમ તેઓનુ` કેવળજ્ઞાન પણ શ્રેષ્ઠ છે, કારણ અને આત્માના કેવળજ્ઞાનનુ તે કારણ બની રહે છે.

Page #72

[૭]
વિકાસનું મહાભિયાન કર્માવાસની જંજીરોમાં જકડાયેલે આત્મા વિશ્વોદ્ધારક શી રીતે કરે?
માટે તે વિરાગમૂતિ વર્ધમાન હવે પુરુષાર્થમૂર્તિ ભગવાન બને છે.
વિકાસની મહાયાત્રાને આરંભ નયસારના ભાવથી થયે. વિશ્વના સ્વરૂપનું સાચું દર્શન ત્યાં થયું. મુનિઓના સંગે એની ભાવરિદ્રતા ભેદાઈ ગઈ.
જડ અને જીવના સ્વરૂપનું સાચું–સંપૂર્ણ દર્શન થવું એ કાંઈ નાનીસૂની વાત નથી.
અભિમન્યુના કેઠા જેવા ત્યાં અપૂર્વકરણ અને અનિવૃત્તિકરણના કેઠા છે! એમાં પ્રવેશીને મેહનીય કર્મની અક્ષૌહિણી સેના ઉપર એકલવીર બનીને ભૂખ્યા વરુની જેમ તૂટી પડે છે. પુરુષાર્થવીર આત્મા માર માર કરતે આગળ વધતું જાય છે, ભાવિને અંતઃકરણને ત્રીજે કેડે આગળથી જ સાફ કરતે એ દ્વિમુખી યુદ્ધ આરંભે છે. એકલા હાથે અનંતને કચ્ચરઘાણ કાઢ એ નાનીસૂની વાત તે કેમ જ કહેવાય? અને તે ય અમુહૂર્તના કાળમાં! આંખના પલકારા જેટલો જ સમય સમજે ને!
અને જ્યાં એ કોઠા ભેદાય કે પેલી સમ્યગ્દર્શનની વિજ્યમાળા ગળે ઊતરી જ સમજે !
જેની પ્રાપ્તિએ અનંત પુદ્ગલ પરાવર્તકાળનું સંસારભ્રમણ મટી જાય; અનંત મૃત્યુ, અનંત રે, અનંત ઉપાધિઓ, અનંત ચિચિયારીઓ અને કિકિયારીઓ અગણિત નારકે અને અગણિત કુત્તા–ગધેડા વગેરેના હીનતમ ભાવે..બધું જ સાફ! બધે જ તાળું !

Page #73

[૫૬]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ કેવું પ્રચંડ બળ હશે, એ સમ્યગ્યદર્શનનું! કેવી ધન્ય હશે, એ પળ !
હવે બાકી રહે તો વધુમાં વધુ અર્ધપુગલ-પરાવર્તને જ કાળ, અનંતમાંથી અર્ધી જ રહે. બાકીને બધે ભવભ્રમણ કાળ મટી જાય! રે! કેક તે ઊહાપોહ કરો! આ પ્રચંડ સિદ્ધિ ઉપર! એ સિદ્ધિને આપનારા સમ્યગ્દર્શન ઉપર!
જેને પામેલે જીવ દેવ-ગુરુ-સાધમિકને પરમભક્ત હેય; જેને સંસારનું સુખ અતિભયંકર લાગતું હોય! સંસારમાં રહેવા છતાં અને એ સુખ ભોગવવા છતાં જેનું અંતર સદા રડતું હોય! રે એના જે મને દુ:ખી સાતમી નરકને નારક પણ ન હોય !
સધર્મને રાગ તે એના રોમેરોમમાં વચ્ચે હોય, ધર્મશ્રવણની ભૂખની તો જગતની કોઈ પણ ભૂખ સ્પર્ધા ન કરી શકે ! મમ્મણની પૈસાની ભૂખ પણ નહિ!
આ છે; સમ્યગ્દર્શનના પ્રકાશના ચમકારાઓ !
જ્યારે એ પ્રકાશ અંતરમાં ઝબૂકતો હશે ત્યારે શું થતું હશે ? કેવું સંવેદન જાગતું હશે ? કે આનંદ અનુભવાતું હશે? એ તે સઘળું ય કેવલિગમ્ય છે.
પરંતુ એ ચોક્કસ છે કે એ વખતને આનંદ સર્વોત્કૃષ્ટ આનંદ હશે. એ જીવે ભવચકમાં કદી પણ એ આનંદ ક્યાંય અનુભવ્યું નહિ હોય! ના, નવમા ગ્રેવેકયમાં પણ નહિ.
અનન્તના અંધિયારા એક જ સપાટે ફેંકી દે એવે એ પ્રકાશ!
અનન્તકાળની અવળી ગતિના પ્રચંડ વેગને એક જ આંચકે સવળા કરી દે એ કાકે લાવે તે આંચકે !
પ્રજ્ઞાની સઘળી ભૂલેને એકરાર કરાવી દે એવી સન્મતિ !
ભયંકર પાપ પણ હસીને કરનારને હવે નાનકડું પાપ પણ ધ્રુજતા કરાવે એવું જમ્બર હદયપરિવર્તન!
જીવનવિકાસનાં ક્યા કયાં બીજ નથી સમાયાં. આ સમ્યગ્દશનની પ્રાપ્તિમાં?

Page #74

વિકાસનું મહાભિયાન
[૫૭] કુંડલીનું ઉત્થાન તે આ સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિમાં તે નહિ સમાયું હોય ને !
સમાધિની મૂછ અહી જ હશે શું?
અગમનિગમની આ વાતમાં તે કલ્પના કરતાં ય કંપ થાય છે. રખે, ક્યાંય અસંગત ચિત્રામણ થઈ જાય! | નયસારને આ સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ થઈ હતી. વિકાસની યાત્રાનું મંગળ પ્રયાણ ત્યાં આરંભાયું હતું.
પણ મનમાં એક પ્રશ્ન જાગે છે કે આ નવાસાર! ભાવિ તીર્થકરને આત્મા ! એને આવું સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્ત થાય પછી અસંખ્યકાળ સુધી ભવભ્રમણ ઊભું જ કેમ રહે? બેશક, અનંતકાળનું ય ભવભ્રમણ સંભવે છે, ત્યાં અસંખ્યકાળના ભવભ્રમણમાં આશ્ચર્ય શું? એમ કહી શકાય. પરંતુ આ તે તીર્થપતિને આત્મા છે. વળી એ ભવભ્રમણમાં એમણે કેવી ભયાનક ભૂલો કરી છે?
ભગવાન આદિનાથના પૌત્ર-મરીચિ થઈને શિથિલાચારી સાધુ બન્યા! ત્રિદંડીને મિથ્યા પંથ ચલાવવામાં નિમિત્ત બન્યા !
ગોત્રને મદ કરીને એવું નિકાચિત નીચ ગોત્ર બાંધ્યું કે જે પચ્ચીસમા ભવની ઘોર સાધનાની પ્રચંડ આગમાં ય બળીને ખાખ ન થઈ શકયું !
ઉસૂત્રભાષણ કરીને અઘર સંસારનું સર્જન કર્યું!
ત્રિપૃષ્ટ વાસુદેવના ભવમાં કે ભયાનક કષાય જાગ્યું કે ધગધગતે સીસાને રસ જીવતા માણસના કાનમાં રેડાવી દીધો ! તે ય નાનકડી ભૂલમાં!
અને પેલા સિંહને ઊભે ને ઊભે ચીરી નાખે ! કેવું આસુરી બળ!
કર્મરાજે પણ આ અપરાધની સજા કરવામાં બાકી ન રાખી. તીર્થપતિને આત્મા હોય તેથી શું? અપરાધી બધા તેને મન સમાન હોય છે ! એક વાર તે ઝીંક્યા થી નારકમાં અને

Page #75

[૫૮]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ એક વાર સાતમી નારકની કાળમુખી કુંભીઓમાં ! અને એ સિવાય અસંખ્ય ભવેના વર્ણવ્યા ન જાય તેવાં ભયાનક દુઃખ તે. વધારામાં!
સમ્યગ્દર્શન પામ્યા પછી પણ આવી ભૂલે ય થઈ જાય ખરી? જરૂર, સમ્યગ્દર્શનના અસખ્ય આકર્ષ હોય છે. એટલે કે એ અસંખ્ય વાર આવે અને ચાલ્યું જાય. એટલે જ્યારે એ સમ્યગ્દર્શન ચાલ્યું ગયું હોય તે કાળમાં આવી ભૂલે થઈ જતી હશે. પરંતુ સમ્યગ્દર્શનના ચમકારા જ્યાં ઝબકી ગયા ત્યાં કઈ પણ અવસ્થામાં આવી ભૂલે કેમ સંભવે? અને તે ય તીર્થપતિના આત્મા માટે તે ગજબની બાબત ન કહેવાય?
ભગવાન શાસ્ત્રકારે આ કેયડાને એક જ ઉકેલ આપે છે. તેઓ કહે છે, જીવની કમપરિણતિ ખૂબ વિચિત્ર હોય છે. ગમે ત્યારે ગમે તે બની બેસે એવું કર્મવશ જીવ માટે સુસંભવિત છે.
આશ્ચર્ય તે કર્મવશ જે ધર્મ કરી શકે ત્યાં જ છે. પાપ કરે તેમાં કેઈ આશ્ચર્ય નથી.
કર્મ પરિણતિઓની વિષમતાને નજરમાં રાખવામાં આવે તે ગમે તેવા કર્માપરાધી જીવ પ્રત્યે સમત્વભાવ જાળવવામાં જરાય મુશ્કેલી ન પડે.
અવળા પુરુષાર્થે નયસારનાં જીવનેને જીવલેણ આઘાત. પ્રત્યાઘાત પહોંચાડ્યા.
ઠેઠ નંદન રાજકુમારના જીવનમાં એ પુરુષાર્થે સવળી. ગતિ પકડી.
વિકસની મહાયાત્રાને ઊગમ સમ્યગ્દર્શનથી ય અને એ મહાયાત્રાએ જીવનમાં સર્વવિરતિ પામવા દ્વારા ભવ્ય ગતિ પકડી.
વિકાસની મહાયાત્રાની ટેચ પામવા માટે હવે ત્રણ જ જીવન બાકી રહ્યાં હતાં.
એક નંદનઋષિ તરીકે, બીજે દશમા દેવાવાસના દેવાત્મા.

Page #76

વિકાસનુ મહાભિયાન
[૫૯]
તરીકેના અને ત્રીજો વિશ્વોદ્ધારક ભગવાન મહાવીર તરીકેના.
એ અંતિમ ભવમાં પુરુષા ના જે પ્રચંડ મહાનલ પ્રગટથો એની નાનકડી ચિનગારી તો નદન રાજકુમારના જીવનકાળમાં જ પ્રગટી ચૂકી હતી. નંદન, રાજકુમાર મટીને મુનિ અને છે. એક લાખ વર્ષ સુધી માસક્ષપણુને પારણે માસક્ષપણુની ઘેાર સાધના કરે છે. વીશ સ્થાનક તપનું ભવ્ય આરાધના કરે છે.
પુરુષાની આ ચિનગારી પછી કયારેય શાંત પડી નથી. એ ચિનગારીમાંથી ચણગા અન્યા; ચણગામાંથી અંગારા અન્યા; અંગારામાંથી અનલ અન્યા, અનલ મહાનલ અન્યા, સ ઘાતીકર્માને ભસ્મસાત્ કરીને જ જપ્યા.
સમ્યગ્દન સરાગસયમમાં પરિણામ પામ્યું. એ સરાગસંયમ અંતે વીતરાગચારિત્રમાં પરિણામ પામ્યું.
કુમાર વમાને એ વીતરાગચારિત્ર પ્રગટ કરવા રાજમહેલ ત્યાગ્યા; મોટાભાઈ ને ત્યાગ્યા; પ્રિયતમા યશેાદાને ત્યાગી; સઘળું
ય ત્યાગ્યું.
જે અગાર (ઘર) ત્યાગે તે બધું જ ત્યાગે છે. કંચન– કામિની કુટુંબ-અને કાયાની મમતા, સ્વજનો અને પરજના—— અર્ધું ય અગાર વિનાશી રીતે નભે ? સંભવે ? ટકે? જે અગાર વિનાના થયા, એ બધા વિનાના જ થઈ ગયા. પછી બીજા બધા ત્યાગની વાત કહેવી ન પડે. અગારના ત્યાગમાં બધાયના ત્યાગ આવી જ જાય.
માટે જ શાસ્ત્રકાર ભગવ'તાએ કહ્યું કે કુમાર વધમાન અગાર મટીને અણગાર થયા.
ચાલા, હવે પુરુષાથ ની એ ભવ્ય પ્રતિમાનું દર્શન કરીએ. કરાજ સાથેના ભીષણ સંગ્રામ નિહાળીએ. વિજયશ્રી વરતાં શ્રમણાનાં મ`ગલમય દર્શન કરીએ.

Page #77

[૮]
પુરુષાથ સ્મૃતિ
શ્રમણાયે મહેલ છેાડો. નગર મૂકયું. અશોકવાટિકા મૂકી, નગરના સીમાડા મૂકયો. બધું ય મૂકયું,
બધાએ એમને મૂકયા. એકલા મેાકલ્યા! એકલા જવા દીધા; વન તરફ !
એક, બે નહિ, બધા ય શ્રમણાની સાથે જઈ શકતા હતા, પરંતુ મહરાજે દરેકના પગમાં જ જીરા નાંખી દીધી હતી. એક ડગ પણ આગળ કોઈ ચસકી શકે તેમ ન હતું.
કેમ આમ કર્યુ॰ ? એ જ જોવાનું છે હવે. જે કુમાર વમાન રાજમહેલમાં સંપૂર્ણ રીતે સુરક્ષિત હતા સૌનિકાથી અને ઉદિતાતિ પુણ્યમળથી.
તે શ્રમણા બન્યા એટલે રસૈનિકે તા ગયા પણ કુમારની સાચી સુરક્ષા કરતું પુણ્યકર્મ પણ ખસ્યું ? ના, શ્રમણાયે જ જાણે એને દૂર મૂકયું અને એકલા પડે એ એકલવીરે કાજ સાથેના હિસાખ ચાખ્ખા કરી દેવા કમ્મર કસી ! કમ રાજને એમણે આહ્વાન કર્યુ : ચાલ આવી જા સામસામા—તારા–મારા હિસાબ હવે ચાખ્ખા કરી નાખીએ.’
અને...ક`રાજે એ આહ્વાન ઝીલી લીધું! ભીષણ સંગ્રામ આરભાઈ ગયા ! એકેકથી ચડી જાય એવાં ભયાનક શસ્ત્રો સગ્રામમાં ઊતરતાં જાય છે.
અહીં રૂપવતી સુંદરીએ પણ શસ્ત્રા તરીકે ઉપયાગી અને છે અને કટપૂતના જેવી વ્યન્તરીએ પણ ઊતરે છે. અનુકૂળ શસ્ત્રા પોતાના જીવલેણ દાવા સિફતથી અજમાવે છે. પ્રતિકૂળ શસ્ત્રા ભયાનક ઝનૂન સાથે તૂટી પડે છે.

Page #78

પુરુષાથમૂતિ
]૬૧] જાતજાતના–સજીવ અને નિજીવ–અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ –શ કર્મરાજના વિરાટ શસ્ત્રાગારમાં પડ્યાં છે.
શમણાર્ય પાસે એક જ શસ્ત્ર છે, ક્ષમાનું ! કઈ પણ શસ્ત્ર આવે, શ્રમણ ક્ષમાનું એક જ શસ્ત્ર ઝાલી રાખે છે, સંગ્રામ ખેલતા રહે છે, અને આશ્ચર્ય! કે કર્મરાજના તમામ મિગમિસાઈલે, રેકેટ, એટમ બોમ્બ કે હાઈડ્રોજમ બોમ્બ બધા જ નિષ્ફળ જતા જાય છે. જંતુયુદ્ધ પણ નિષ્ફળ ગયું, વિશ્વયુદ્ધ પણ કાયર નીકળ્યું, એની પેટન ટેન્ક કે શર્મન ટેન્ક, એનું હવાઈ યુદ્ધ કે નૌકાયુદ્ધ ભધાયના ભુકા બેલાતા ગયા !
શ્રમણર્યનું એક જ શસ્ત્ર હતું ક્ષમા.
એક જ યુદ્ધનીતિ હતી–ઉપશમથી જીતે! આ સિવાયનું બીજું શસ્ત્ર ન હતું! બીજી કઈ યુદ્ધનીતિ ન હતી.
મારનારને મારવાની તાકાત શું ન હતી, તેમનામાં? રે કે બેવકૂફીભર્યો પ્રશ્ન!
બાળવયમાં નિષ્પકમ્પ મેરુને ધ્રુજાવી નાખનારમાં કાયરતાની કલ્પના ? શાન્ત પાપમ!
ધારત તે એ સમવીર કમરાજનાં તમામ શસ્ત્રના એક જ પળમાં ચૂરેચૂરા કરી નાખત ! મહાકાય રાક્ષસને મૂઠીમાં ચાળી નાખત! બિચારી સુંદરીઓ અને વ્યત્રીઓ તે એની પાસે મગતરી હતી; મગતરી !
પણ આ યુદ્ધ જ ન્યારું હતું ! યુદ્ધ લડનાર ય ન્યારો હતે ! જે યુદ્ધમાં મરતા શત્રુના લેહીના કણકણમાંથી લાખ લાખ નવા શત્રુઓ ઊભા થાય અને એ રીતે જેને અંત જ ન આવે તેવા યુદ્ધને એકલવીર યુદ્ધ જ કહેતે નહિ. એનું તે કહેવું હતું યુદ્ધ એક જ વાર એવું કરી નાખો કે જે જેમાં ખેલાઈ જાય. જેમાં શત્રુને સર્વનાશ બેલાઈ જાય. જેને અંત ઝટ આવી જાય.

Page #79

[૬૨]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ આવા યુદ્ધની સફળતા માટે આ રણવીરે ક્ષમાનું શસ્ત્ર શોધી કાઢ્યું હતું.
મારનારને કોધથી મારવામાં તે પુરુષાર્થ કે? એ પુરુષાર્થ ગણાતું હોય તે ય જંગલી પુરુષાર્થ કહેવાય. | મારનારને ક્ષમાથી ફટકારે એ જ સાચે પુરુષાર્થ છે, એ જ સાત્વિક પુરુષાર્થ છે. સૌથી મહાન અને સૌથી કઠિન પુરુષાર્થ આ જ છે. લગાતાર સાડા બાર વર્ષ સુધી આ સંગ્રામ ખેલાયે.
કમરાજે કશું જ કરવામાં બાકી ન રાખ્યું. નીતિ-અનીતિના કાયદા કાનુનેને ફગાવીને એણે સઘળા કાવાદાવા અજમાવી નાખ્યા. પહાડના પાષાણને ય ધ્રુજાવી મૂકે એવા ઝનૂની અને સાવ ભંગાલિયતભર્યા હુમલા કરવામાં ય એણે જરા ય પાછી પાની ન કરી.
શમણાર્યના પગે આગ લગાડી ! ભૂખ્યા સ, અજગરે અને નેળિયાને છૂટા મૂક્યા !
જંગલી હાથીઓને દેડાવ્યા! સૂંઢમાં પકડી ઊંચે આભમાં ઉછાળ્યા અને નીચે ધરતી ઉપર પટક્યા !
ભયંકર વાઘવરુઓને જીવતા ચાવી નાખવા મેકલ્યા! શૂળીએ ચડાવ્યા! કૂવામાં ઉતાર્યા ! પ્રચંડ આગ વેરતા ચંડકૌશિકને ય મોકલ્યો.
રે! સુરાધમ સંગમને ઉપરથી બેલા ! અને બધું જ કરી નાખવાની સત્તા આપી! એણે વિતાડવામાં કાંઈ જ બાકી ન રાખી! છતાં ફાવટ ન આવી. હાર ઉપર હાર સજજડ હાર થતી જ ચાલી, એટલે અંતે ચોમેર અંગારા વરસાવતું કાળચક છોડાવ્યું ! અધમાધમ સંગમે-કમરાજના અદના ગુલામેઅભજ્ઞાત્માએ કાળચક છેડયું પણ ખરું ! શ્રમણર્યને ભયાનક ફટકો લાગ્યો ! એના ધાએ એ ધરતીમાં ઊતરી ગયા! પણ....પણ મનને તે લેશ પણ ધકકો વાગે ન હતો !

Page #80

[૬૩]
પુરુષાર્થ મૂતિ
હવે શું કરે કર્મરાજ! એ ધૂંઆપૂંઆ થઈ ગયો! હાર્યો જુગારી બમણું રમે! એણે રાજા સિદ્ધાર્થ અને રાણી ત્રિશલાનાં કરુણ રુદન સંભળાવ્યાં! “દીકરા! ઘેર પાછે ચાલ.” કઠોરતા જ્યાં હારે છે ત્યાં પ્રેમ અને કરુણાનાં ગીત જીતે છે! પણ આ દવે ય નિષ્ફળ ગયા !
ગોવાળિયાને મોકલ્યા ! કાનમાં ખીલા માર્યા! પણ બધું નિષ્ફળ !
ખરક વૈદ્યને મેકલ્યો. ખીલા ખેંચાવીને ભયાનક ત્રાસ આપીને નમાવી દેવા ! કર્મરાજનું આ હવે છેલ્લું કહી શકાય તેવું ભયંકર શસ્ત્ર હતું.
ખીલા ખેંચાતા ભયાનક વેદના થઈ! ચીસ પડી ગઈ! સારી જીવસૃષ્ટિ ધ્રુજી ઊઠી ! અહીં કર્મરાજે પિતાને વિજ્ય ક ! પણ એ કલ્પના ઠગારી નીવડી. ચીસ તે દેહે પાડી હતી. આત્મા તે “પ્રકાશની બૂમ પાડતે મસ્તરામ જણા! ત્યારે હવે સંધિ કરી લેવીને કમરાજે? સંધિ તે કેઈ ને કરવી જ ન હતી. વિજ્ય એ જ એનું લક્ષ્ય હતું.
અને અંતે. મરણિયા જંગ ખેલતે કર્મરાજ કેસરિયા કરીને તૂટી પડ્યા.
છેલ્લે ફટકે મારી દઈને ઘાતકર્મને છેલ્લામાં છેલ્લે સૈનિક લેહી વમતે ધરતી ઉપર ઢાળી નાખે; પુરુષાર્થમૂતિએ!
ભયાનક સંગ્રામને અંત આવી ગયો! “પ્રકાશ” “પ્રકાશની બૂમ સફળ બની. શ્રમણાર્ય કેવળજ્ઞાનને અનંત પ્રકાશ પામી ગયા !
ક્ષમાના શસ્ત્રથી ખેલાઈ ગયેલા સાડા બાર વર્ષના આ તાતા પુરુષાર્થ જંગને સહુ જોઈ રહ્યા હતા, દે અને દેવેન્દ્રો–બધા ય.
વિજ્યશ્રી વરતા શ્રમણાર્યને જોઈને સહુ નીચે દેડી આવ્યા! આનંદના ભાવાવેગમાં સહુ પાગલ બન્યા. નાચગાન આરંભાઈ ગયાં!

Page #81

[૪]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ
પ્રકૃતિ પણ આનાથી અકાત ન હતી. આનંદમાં આવી જઈ ને એણે ચૌદે રાજલેાકમાં પ્રકાશ પ્રકાશ પાથરી દીધા. નરકના જીવાને પણ ક્ષણનું અપૂર્વ સુખ મળ્યું!
શ્રમણા ને ઘાતીકોવાસ ભેદાઈ ગયા.
શ્રમણા વીતરાગપદ પામ્યા ! વીતરાગ-ચારિત્ર્યના સ્વામી ભગવાન મહાવીર બન્યા.
વૈશાખ સુદ દશમીની એ રાત ધન્ય બની ગઈ ! પરમાત્માના આત્મ માં પ્રકાશ પથરાયે ! ઋજુવાલિકા નદીને કિનારા પવિત્ર અની ગયા ! એ તી ધામ બન્યા ! નારકના અંધકારમાં પ્રકાશના લીસેાટે પડયો ! દશમીની એ રાત્રિને દેવાએ પ્રકાશમય બનાવી. દીધી !
‘પ્રકાશ’ ‘પ્રકાશ’ની બૂમે કેટલાયને પ્રકાશ આપ્યા ! હજી તો કેટલાયના અંતરમાં પ્રકાશ પાથરતા રહેશે !
આત્મસૌન્દર્ય ની ઝલક ઝાંખી ભગવાન મહાવીરના જીવનપ્રસંગાના સ્વાધ્યાયમાંથી આવે છે. ભ. મહાવીરના જીવનની કથા આપણા આત્માની અનંત શક્તિએ અને અમર્યાદ સૌંદર્યાંનું ભાન કરાવે છે. ભ. મહાવીરનુ" નામ માત્ર આત્માનું આત્મા સાથે આત્માનુસધાન કરાવે છે. પછી આપણી અ વાસના, કામવાસનાનું ઊર્ધ્વીકરણ થાય છે. આપણા ચેતનના કાઈ ઊર્ધ્વ ધર્માં મંગલપ્રવેશ થાય છે—જયાં ભય નથી, ઉદ્વેગ નથી, પરાજય નથી; છે મારું વિજય—ખીજના ચંદ્ર જેમ વિસ્તરતા આત્માન્નતિના ક્ષેત્રે સત્ર દિગ્વિજય, ભ. મહાવીરનું જીવન આવા સતત વિસ્તરતા વિજયનુ જ ન ગલતૅાત્ર છે. આથી જ તા તેમનું નામ વર્ધમાન હતું.

Page #82

[૯]
કરુણામૂતિ સંપૂર્ણ વિશ્વને અવલેતા પરમાત્માના એ પ્રકાશની જનેતા કેણ? જરા તપાસી લઈએ.
અનંતના યાત્રીને એ અંતરમાં કરુણાની જે તે સદા ઝળકતી હતી. પરંતુ પચ્ચીસમા નંદન રાજકુમારના ભવમાં એ જોત જોર જોરથી ઊછવવા લાગી હતી.
કમે કરેલી છની ખાનાખરાબી જેઈને એને આત્મા કકળી ઊઠયો, રડી પડ્યો.
આ ગુલામી! આવી આંતરસમૃદ્ધિની આવી પાયમાલી ! આટલી બધી દીનતા! રમા, રામ અને રસનાનાં આભાષિક સુખની આવી કાળઝાળ ભૂખ! સદાના તૃપ્ત જીવને !
અનંતના સુખને કે કારમાં કૃત્રિમ દુકાળ પડયો કે જીવ ગમે તેને સુખ માનીને તેની ઉપર તરાપ મારે છે, ઝડપી લેવા; વિલંબ થાય તે બીજે હડપ કરી જાય એ ભયથી.
અજન્માના જન્મ જોઈને, અજરના ઘડપણ જેઈને અમરના મરણ જેઈને મેંમાં આંગળી નાખી દે છે અનંતને એ યાત્રી !
અશરણતા! પાર વિનાની ! પરાધીનતા! કેઈ સુમાર નહિ ! દીનતા! અંત જ નહિ.
પ્રકાશનું નામ નહિ ! અંધકારનું જ એકછત્રી સામ્રાજ્ય! જીવ જેવા જીવને સાવ જડ જેવું બનાવી નાખે, કર્મરાજે !
ઓહ! અફસેસ !
મારા જ ભાઈભાંડુની આ દશા મારાથી જોઈ જાતી નથી! ત્રિ. મ–૫

Page #83

ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ કોઈ નિગોદમાં, કેઈ કીડીના દેહમાં, કઈ ધોબીના ગધેડાના
ળિયે! કઈ પૂંછડી પટપટાવતા કુતરાના જન્મારે! કેઈ નારકની કુંભમાં! કઈ દેવીની પાછળ પાગલ બનતા દેવના દેહમાં !
કેવી કરુણ દશા ! કરુણાની જોત જોર જોરથી ઊછળતી રહી. તે હવે શું કરવું ?
જાતને અને જગતને આ બરબાદીમાંથી તારવા માટે એક જ રસ્તે છે, સર્વસંગત્યાગી થવું; ઘોર સાધના કરીને કર્મોની સત્તાને આત્મા ઉપરથી નેસ્તનાબૂદ કરવી. કેવળજ્ઞાનને પ્રકાશ મેળવી લે અને સુખદુઃખનાં કારણો જાણી લેવાં. બસ, પછી જગતને જ્ઞાન આપવું.
અને...નંદન રાજકુમાર નંદન ઋષિ બન્યા, સર્વ-જીવને શાસનરસી બનાવવાની અપૂર્વ કરુણા ભાવનાએ તીર્થંકર નામકર્મની દેન કરી.
અંતિમ ભવન સાડા બાર વર્ષના તાતા પુરુષાર્થ કાળમાં એ કરુણા જ્યાં ને ત્યાં પ્રગટ દર્શન દેતી જ રહી.
પલે શૂલપાણિ યક્ષ ! એના મંદિરમાં કરુણા પ્રભુને મોકલ્યા ! જાઓ–જાઓ. શ્રમણાર્ય ! પાપાત્માને ઉગારે ! ખૂબ જ દયાપાત્ર એ જીવ છે! બિચારો કર્મના ફંદે ચડશે તે એનું ભાવિ કેટલું ધૂંધળું બની જશે ? જાઓ, અવશ્ય જાઓ.
લેકેના વારવા છતાં શ્રમણાર્યા ગયા. આખી રાત તોફાન મચ્યું. ભયાનક ઉપસર્ગોની ઝડી વરસી, મૈયારી! એ વિકરાળ પશુના દર્શને જ રામશરણ થઈ જવાય.
અંતે થાક્યો; એ શૂલપાણિ ! પ્રગટ થયે. પગે પડ્યો.
જાણે કે પ્રભુ મૌનભાવે શૂલપાણિને પૂછી રહ્યા છે, “અલ્યા, શૂલપાણિ કહેતે ખરે કે કેણ મહાન દેવ કે પશુ?

Page #84

કરુણામૂતિ
[૬૭]. શૂલપાણિ ! પૂર્વે પશુના ભવમાં માનવતાને છાજે તેવું સત્કૃત્ય તે કર્યું અને આ દેવના પશુમાં પશુને ય ન છાજે તેવું કૃત્ય તું આચરી રહ્યો છે?
જ્યાં જ્યાં આગ જોઈ, ત્યાં ત્યાં પ્રભુ દોડ્યા, કરુણાનાં જળ લઈને. હૃદયમાં કરુણા ભરીને. આંખમાં કરુણ ભરીને. રેમરેમમાં કરૂણા ભરીને.
આગ અને પાણી વચ્ચે અનાદિકાળથી એક મેટે ઝઘડો ચાલ્યો આવે છે. બે ય પિતાને એકબીજાથી અધિક બલી માને છે. પાણી કહે છે, “બળ જગતમાં મારું છે, સહુની તૃષા હું છીપાવું; સહુના મેલ મારા પુનિત સ્પશે જાય! સહુ મને પગે લાગે.”
અગ્નિ કહે છે: “દેવ તરીકે મારી પૂજા થાય છે, સુવર્ણની પણ શુદ્ધિ કરું છું. મારા વિના પ્રકાશનું કઈ અસ્તિત્વ જ નથી.”
પણ કહે છે: “પણ ગમે તેવી આગને હું ઠારી શકું... આગનું અસ્તિત્વ નિર્મૂળ કરી નાખું.”
આગ કહે છે: “પણ પાણીને તે હું ક્યાંય સફાચટ કરી નાખું. વડવાનળને જેણે હોય તેને આ વાત કહેવી ન પડે હોં !”
બેમાંથી એકે નમતું જોખતું નથી. કોઈ એ ય એક આગ છે. પ્રેમ, ક્ષમા, કરૂણા એ એક પાણી છે. જગત ઉપર કોધનું મહત્વ અંકિત થયું છે. પ્રભુ પ્રેમ-કરુણુના મહત્ત્વનું સ્થાપવા માગે છે.
માટે જ જ્યાં જ્યાં આગ ભભૂકી ત્યાં ત્યાં પ્રભુ દોડવા, પ્રેમના-કરુણાના જળબંબા લઈને.
તેમણે શૂલપાણિની આગ ઠારી નાખી. વળી ખબર પડી કે એક ભયાનક આગ ભડભડ જલી રહી છે. આખા ય વનને એણે બાળીને ખાખ કરી દીધું છે. કેઈ ત્યાં જઈ શકે તેમ નથી. એ આગ વસી છે; ચંડકૌશિક નામના નાગના અંતરમાં. એની આંખમાં

Page #85

[૬૮]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ બસ...કરુણામૂતિ ઊપડયા.
આગ અને પાણી સામસામા આવી ગયા. ઘણું ઉધામા કર્યા, ઘણાં ઉચાળા ભર્યા, ઘણું તેફાન કર્યું એ આગે! પણ નિષ્ફળ! કરુણાના જળ ઊછળી ઊછળીને પડતા હતા આગ ઉપર.
ભારે તુમુલ જામ્યું.
અંતે આગને પરાજય થયે આગને વિનાશ થયો! કરુણા હસતી હસતી પેસી ગઈ, ચંડકૌશિકના અંતરમાં. કૌશિકની આંખમાં.
એથીતે વજમુખી કીડીઓનું રૌન્ય આવ્યું આગ લઈને યુદ્ધ કરવા, ત્યારે કરુણામૂર્તિના અઠંગ શિષ્ય કોશિકે પણ કરુણાને જળબંબાકાર કરી દીધે. ફરી કરુણાને વિજ્ય થયે. કૌશિકના ૧૫ દિવસના અનશનમાં ચિત્તમાં વિષમતા ન જાગી જાય એ માટે તે કરુણામૂર્તિ ત્યાં જ ૧૫ દિવસ સુધી ઊભા રહ્યા !
કરુણામૂર્તિનું આ જ કાર્ય હતું. આગ નાબૂદ કરવી. જળની પરબ સ્થાપવી. જળનું સામ્રાજ્ય વિસ્તારવું. - આ તે શું? પણ પેલા સંગમની આગ તે કેટલી ભયાનક હતી? પણ ત્યાં ય કાંઈ ઓછો મુકાબલે કર્યો હતે; આ કરુણામૂર્તિના જળના સમૂહે ?
ગાજવીજ સાથે તૂટી પડી હતી એ આગ, જળને સંપૂર્ણ કેળિયે કરી લેવાઓં !
પરંતુ કેળિયે જ આગ બની ગઈ. એને શાન્ત થવું જ પડયું ! કમને પણ એને દબાવું તે પડ્યું જ.
અને એ મુકાબલામાં તે કમાલ કરી છે; કારુણ્યમૂર્તિના પાણએ. અંતરના જળ આંખે આવી ઊભરાયાં!
નિરાશ થઈને દબાયેલી-કચડાઈને હારેલી આગ જ્યારે પાછી ફરતી હતી ત્યારે કરુણામૂર્તિના અંતરને એમ થઈ ગયું કે હે!

Page #86

કરુણામૂિ
આ આગ ક્યાં કયાં જશે? કેટકેટલી આગે જશે ત્યાં આગો ફેલાવશે ? શું થશે એનું ?
[૯]
જન્માવશે ? જ્યાં
આગના મુકાખલામાં મારા તે વિજય થયા. મારા વિજયમાં એણે આમ ઉપકાર કર્યાં. પણ મારા ઉપકારીની ઉપર હું ઉપકાર ન કરી શકયો. એણે તો મારું નિમિત્ત પામીને કારમે પરાજય જ વહા !
કરુણામૂર્તિ એ સદા જળ-છટકાવ કર્યો ! કરુણાના ! પેલા ગેાશાળાને ય ખચાવવા ઠંડી શીતલેશ્યા મૂકી, તે કરુણાનું જળ જ હતું કે બીજુ કાંઈ !
પૂના ત્રીજા ભવનાં કરુણા જળ, ૧૨૫ વર્ષની ઘેાર તપશ્ચર્યા સાથે ભયાનક આગોના લમકારા વચ્ચે વરસતા જ રહ્યા.
વૈશાખ સુદ દશમીની મધ્યરાત્રિએ પુરુષાર્થ મૂર્તિ પરમાત્માની કરુણા આત્મસાત્ થઈ. જીવા પ્રત્યેના રાગભાવસ્વરૂપે કરુણા વીતરાગભાવમાં ન સંભવે. એ આત્મસ્વભાવ બની જાય.
કના ઘરની રાગસ્વરૂપ કરુણા કરતાં આત્માના ઘરની આત્મસ્વભાવસ્વરૂપે કરુણા વચ્ચે કેવા અંતર હશે એ તે ભગવાન સીમ'ધરસ્વામી જાણે !
અન તશ: વંદન હાએ વિરાગમૃતિ દેવાત્માને ! કુમાર વધુ માનને !
અન ́તશઃ વદન હૈ। એ પુરુષાર્થ મૂર્તિ શ્રમણાય ને ! અનંતશ: વદન હેા એ કરુણામૂર્તિ ભગવાન મહાવીરને ! સુખમાં અલીનમના બનાવનાર, દુ:ખમાં અઢીનમના મનાવનાર આ વિરાગ ! તને વંદન હા!
ઘાતીકના સવનાશ નોતરનાર એ પુરુષાથ ! તને અમારા અંતરના પ્રમાણુ !
તીર્થંકરત્વની જનની કરુણા ! તને અમારા ખૂબ ખૂબ
નમસ્કાર !

Page #87

૧૦
પરાથમૂતિ
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને કેવળજ્ઞાન થયું.
સરાગભાવની કરુણા નિવૃત્ત થઈ. સહજભાવની કરુણાને પ્રગટ થવા દઈને.
હવે એ સહજ કરુણું જ સહજ પરાર્થ સાધતી રહે છે.
પરમાત્મા પરાર્થનું મૂર્તિમાન સ્વરૂપ બને છે. ઘાતકર્માવાસ જરૂર ભેદાઈ ગયે, પણ અઘાતી કર્મો જ્યાં સુધી ગયાં નથી ત્યાં સુધી જીવને સંસારપર્યાય જાય અને સિદ્ધત્વ પર્યાયને આવિર્ભાવ થાય એ શક્ય નથી.
સંસારવાસને ભેદવા અઘાતી કર્મોને વિનાશ આવશ્યક છે.
એથી એ કર્મોના વિનાશ માટે પરમાત્મા દેશના દે છે. સમવસરણમાં બેસે છે. દેવેની સેવા સ્વીકારે છે, ભેજનાદિ પણ કરે છે.
તીર્થકર નામકર્મને વિનાશ આ રીતે જ શક્ય છે.
પણ આ દેશના દાન વગેરે પ્રવૃત્તિમાં સ્વાર્થનું લક્ષ્ય છતાં પાર્થ તે સહજ રીતે જ થતું રહે છે.
મુખ્ય ભલે સ્વાર્થ હોય પણ પ્રથમ તે પરાર્થ જ છે. માટે જ પરમાત્માને આપણે પરર્થમૂર્તિ કહીએ છીએ!
પરાર્થની આ અખંડ પ્રતિમા વિશ્વના ખૂણે ખૂણે ભમી છે, પરાર્થમૂતિની એ અવિનાશી ત અગણિત આત્માઓના અતલ ઊંડાણમાં પિસી જઈને ત્યાંના અનંત અંધિયાર ને ઉલેચી આવી છે. બુઝાયેલા લાખે દીપકને એણે પિતાના પાવક સ્પર્શમાત્રથી પ્રગટાવી દીધા છે!
ભવ્ય ગૌરવગાથાઓનું આ તે સર્જન કર્યું છે.
દિવ્યાત્માનાં ગીત આ તની વિરાટ પ્રભામાં બેસીને લેકેએ લલકાર્યા છે.

Page #88

પરાથમૂતિ
[૭૧] એણે પાપાત્માઓનાં પાપ બાળ્યાં છે. દુઃખીઓનાં દુઃખ જલાવી દીધાં છે. અજ્ઞાનીઓનાં અજ્ઞાન ઉલેચી નાખ્યાં છે. એ તે જગતને સુખ અને શાન્તિ આપ્યાં છે. સન્મતિ અને સદ્ગતિ આપ્યાં છે. સન્માર્ગ અને સૌજન્યનાં દાન કર્યા છે.
પરાર્થની એ ભવ્યતે મગધરાજ શ્રેણિકને તીર્થકરપદનું મહાદાન કર્યું છે, સાલપુત્રને પરમાત્ બનાવ્યા છેનંદિષેણનાં પાપ પખાળ્યાં છે કુમાર મેઘના જીવનને કરુણફેજ થતો અટકાવ્યા છે.
એણે મહાશતકને ઉત્પથથી સત્પથગામી બનાવ્યા છે. સુદશેનને જગતનું સાચું દર્શન કરાવતી અંતરંગ આખે આપી છે. મહારાજા ચેટકને મહા અહિંસક બનાવ્યા છે. દશાર્ણભદ્રને ગર્વ ઉતાર્યો છે. પુણિયા શ્રાવકને સાધમિકેને ભક્ત બનાવ્યું છે; સિંહ અણગારને દેવગુરુના મહારાગી બનાવ્યા છે, ઈન્દ્રભૂતિ ગૌતમ, અહંકારના પર્વતથી હેઠા ઉતાર્યા છે. ધન્ના અણગારને તપના ભવ્ય સૌદર્યની ભેટ ધરી છે, બાળ આઈમુત્તાને કૈવલ્યરન રમતમાં આપી દીધું છે.
વિશ્વના ખૂણે ખૂણે ઘૂમતી આ પરાર્થને તે જગત ઉપર ભવ્ય ઇતિહાસનાં નિર્માણ કર્યા છે.
એ તને એ તે કયે પોતે મહિમા હશે કે જેને એ સ્પશે તેનું એ અચૂક કલ્યાણ સાધે? શું જાગી જતું હશે એ બધાનાં અંતરમાં ! શી એમની માનસી સ્થિતિ હશે? પછી શે એમને ભવ્ય વિકાસ થતે જતા હશે?
આપણે અનંતના એ પાત્રના જીવનમાં ધીરે રહીને ડેકિયું કરી શકીએ ખરા? આપણે તે એમના અંતરમાં એકેકા ખંડની ભવ્યતા અને સુન્દરતા જ જેવી છે; કલપવી છે. બીજું કશું ય ક્યાં જેવું છે? તે ડોકિયું કરવાનો અધિકાર ખરે?
ઘણું જોવાનું સમજવાનું અને શીખવાનું એ પાત્રમાંથી આપણને મળે તેમ છે.

Page #89

[૧૧]
સચ્ચિદાનંદમૂર્તિ ત્રિપતિ પરમાત્માની વિશુદ્ધ ત સર્વત્ર ઘૂમતી હતી એ પરાર્થતિએ આશ્રિત આત્માઓને સ્પર્શ કર્યો. એમના અનંત અંધકાર ઉલેચી નાખ્યા.
એક દિવસ આવ્યો. પરાર્થમૂતિ પણ અંતે તે અઘાતીકર્મના સંસાવાસમાં ફસાયેલા હતા. એની ઉપર કાળપુરુષને કેરડે ફર્યો!
આસો વદ અમાવાસ્યાની એ અંધિયારી રાત વધુ અંધિયારી બની. | પરાર્થમૂતિ પરમાત્માએ સોળ પ્રહરની દેશના દઈને વિનશ્વર દેહ ત્યાગી દીધા. યોગનિરોધ કરીને સિદ્ધશિલાએ પહોંચી ગયા ! અનંતાનંત કાળ માટે.
એ અપાપા (નગરી) પાપા બની.
સહુ આવ્યા. માન અને દેવે પણ આવ્યા; નરેન્દ્રો અને દેવેન્દ્રો પણ દોડી આવ્યા. સહુનાં અંતર ફફફક રડી રહ્યાં છે.
દેવેન્દ્ર સઘળી અંત્ય વિધિ કરી. એના હાથમાં ઝાંઝ છે. ત્રિપતિ અનંતસુખના શાશ્વતધામને પામ્યા એ આનંદની અભિવ્યક્તિ ઝાંઝ બજાવીને કરતા હતા.
પણું અંતર તે રડી ઊઠયું હતું. અમારા નાથ ગયા અમને નોંધારા મૂકી ગયા.
ભાવદીપ ગયે. દ્રવ્યદીપક પ્રગટાવવામાં આવ્યા. દીપાલિકાની ઉજવણી થઈ પરાર્થમૂતિ હવે સચ્ચિદાનંદમૂતિ બન્યા. તે શું હવે એ પરાર્થ કશે ય નહિ કરે?

Page #90

સચ્ચિદાન દમૂર્તિ
નહિ, નહિ. હવે જે પરા
ય ન કરી શકે. માત્ર ભરતક્ષેત્ર! તા કેટલા પરાથ થાય?
[૭૩]
કરશે તેવા તે તી કરપણામાં માત્ર ત્રીસ વર્ષના કાળ ! એમાં
અને હવે! હવે તેા ભરત, ઐરવત અને મહાવિદેહ ! સઘળી કમ ભૂમિ ! અને અનંતકાળ !
સ ક્ષેત્રામાં અને સવકાળમાં જ્યારે જ્યારે પણ જે કાઈ પશુ આત્મા પરમકૃપાળુ પરમાત્માના એ વિશુદ્ધાત્મદ્રવ્યને અહી રહીને ચ વના કરશે તેને સંસાર ત્યાં ને ત્યાં કપાવા લાગશે મુક્તિમાગે એ આત્મા આગેકૂચ કરતા જશે, પરા નું કેવુ વિશાળ ક્ષેત્ર ? અનંતકાળ ! સર્વ ભવ્યાત્મદ્રબ્યા ! નમસ્કારને વિશુદ્ધ ભાવ !
શું સિદ્ધ પરમાત્મા સાવ જ નિષ્ક્રિય છે! કશું ખાય નહિ, પીએ નહિ, પહેરે નહિ....કાંઈ જ નહિ. તદ્ન ક્રિયાશૂન્ય ?
હા, ખાવાપીવામાં એ ક્રિયા દેખાતી હાય તા જરૂર ક્રિયાશૂન્ય, બાકી તો એમના જેટલી સક્રિયતા કેાઈનામાં નથી. ચૌદ રાજલેાકના કાઈ પણ આત્મામાં નથી.
જાણા છે ? એ ખાતા નથી પણ સહુને ખવડાવે છે, પીતા નથી પણ સહુને પીવડાવે છે, સૂતા નથી પણ સહુને શાંતિથી સુવડાવે છે. રે! મુક્તિ પણ એ જ આપે છે, જે એમને નમે છે. તે જ્યાં સુધી સંસારમાં રહે છે ત્યાં સુધી સુખે ખાય છે, પીએ છે, હરેફરે છે. અંતે મુક્ત થાય છે. પરમાત્માના એ નમસ્કારે જ આવું બધું આપ્યું, માટે પરમાત્માએ જ આપ્યું કહેવાય.
સિદ્ધ પરમાત્માની કેટલી બધી સક્રિયતા ! ન ખાવા, પીવા છતાં સહુને ખવડાવે, પીવડાવે.
જગતે ખાવાપીવામાં જ સક્રિયતા માની! ન ખાનાર, ન પીનારમાં નિષ્ક્રિયતા જોઈ. પણ શું ખવડાવવુ, પીવડાવવું એ ક્રિયા નથી ? સર્વાંને ખવડાવનાર, પીવડાવનાર વધુમાં વધુ સક્રિય છે.

Page #91

[૭૪]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ આવી ઉત્કૃષ્ટ સક્રિયતા લાવવા માટે પિતે પિતાના માટે નિષ્કિય બનવું જ રહ્યું. રે! એ અકિયતામાં જ સક્રિયતા સમાયેલી છે. જેટલી વધુ અક્રિયતા એટલે વધુ સૂક્ષ્મબળને આવિર્ભાવ! એટલી વધુ પ્રેરક કિયાની ઉત્પત્તિ ! સંપૂર્ણ અક્રિયતાસંપૂર્ણ સૂકમબળને આવિર્ભાવ!–સંપૂર્ણ પ્રેરક કિયાનું પ્રગટીકરણ.
- જે દિવસે આ જગતના માનવે અકિયને સક્રિય જોતાં શીખશે તે દિવસે જ તેમનું કલ્યાણ થશે, તે દિવસે જ તેમના જીવનમાં અનેક માંગલ્યની મંગળમાળા જન્મ પામશે. કેમ કે તે દિવસે જ અક્રિય શિરોમણિ–સક્રિય શિરોમણી એવા સિદ્ધ ભગવંતેને ભાવથી અંતર ચૂકી જશે! | સર્વ જગતનું કલ્યાણ કરતી સક્રિય સચ્ચિદાનંદમૂર્તિ પર માત્માને અંતરનાં ભાવભર્યા વંદન!
અનંતકાળના પટ ઉપર થઈ ગયેલા અનંતનાં પાત્રોની સુપાત્રતાને મૂકી મૂકીને પ્રણામ.પ્રણામ....પ્રણામ
આજે વિદત્તા વધી છે. વિચારયાતુર્ય અને ભાષાભંડોળ વધ્યું છે. વસ્તુની રજૂઆતશૈલી વધુ મેહક બની છે અને બુદ્ધિ વાદના ચમકારા પણ તેજ પકડે છે, છતાં આ બધું સાધના નથી.
ગ-સાધના તે શિષ્યનું ગુરુને સર્વથા સર્વદા સંપૂર્ણ સમર્પણ છે. આજે પણ ગૌતમસ્વામી રાજગૃહીને એ ગુણશીલ ઉદ્યાનમાં ગુરુ મહાવીર ચરણે બેસી, આંખો ઢાળી બીજી પાંપણે આપણને કહી રહ્યા છે: “મારું મારી પાસે હવે કશું જ નથી. મારું જે કંઈ છે તે મારા ગુરુનું છે, મારે આ શ્વાસ પણ અંદર જાય છે અને બહાર નીકળે છે તે મારા ગુરુની સંમતિની મહેર લઈને.” જતવિલોપનની આ કેવી વિકટતમ સાધના છે!

Page #92

中央中中
中山中中中市中中中中中中中中
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ
[aldaison]
中:中中中中中中中中中中中中中中中中中中中中
中中中中中中中中中中中中中中中中中中中

Page #93

[૧] એભય, શ્રમણાર્ય વર્ધમાન શમણાર્ય ભગવાન મહાવીરદેવે રાજા સિદ્ધાને મહેલ છોડ્યો. સર્વ સંગના ત્યાગી બન્યા; સર્વવિરતિધર્મના પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક અણગાર બન્યા. મન:પર્યવજ્ઞાની થયા. એ હતી; કાતક વદ દશમની પતી બળ.
જેમને આજ સુધી કોઈ અશુભ કર્મોના ઉદયને છાંયો કે પડછાયે-કશું ય જોવા મળ્યું ન હતું એ શ્રમણર્યની ઉપર હવે ઉપસર્ગોની પ્રલયકાળની અગનવર્ષા થવા લાગી.
એને આરંભ ગોવાળિયાથી થયે; અને અંત પણ ગોવાળિયાથી આવ્યું.
પિતાના બળદો શમણાર્યની પાસે સાચવવા મૂકીને ચાલ્યા ગયેલે ગોવાળ, જ્યારે પુનઃ ત્યાં જ પાછો ફર્યો ત્યારે તેણે બળદેને ન જોયા. ગેવાળ તેમની શેધમાં ચારેબાજુ ફર્યો. થાકીને લોથ થઈ ગયે; પણ બળદોને કઈ પત્તો ન લાગે.
જ્યારે પુનઃ તે શ્રમણય પાસે આવે ત્યારે ત્યાં જ આવીને ઊભા રહી ગયેલા બળદને જોઈને પિતાને હાથે કરીને યિતાડવા બદલ ગેવાળને શ્રમણાર્ય ઉપર એટલે ભયાનક કોધ આવી ગયે કે બળદની રાશ લઈને મારવા માટે તે દેશ્યો.
યેગાનુયોગ એ જ વખતે શક્રેન્દ્રને મનમાં થયું કે હાલ પ્રભુ ક્યાં વિચરતા હશે? કેવા ક્ષેમકુશળ હશે? અવધિજ્ઞાનના ઉપયેગી એ સવાલના જવાબ મેળવવા જતાં કેન્દ્ર પ્રભુ ઉપર આવેલી ભયાનક આપત્તિનાં દર્શન કર્યા. એક જ પળમાં તે ભરત ક્ષેત્રમાં ચાલી આવે અને ગોવાળને ખંભિત કરી દઈને તેને સખ્ત ઠપકે આપે.

Page #94

અભય, શ્રમણાય વમાન
[૭૭]
શ્રમણાય ને પ્રદક્ષિણા, વંદનાઢિ કરીને પરમ ભક્ત શક્રેન્દ્ર એક પ્રસ્તાવ મૂકયો.
‘પરમાત્મન્ ! મારા જ્ઞાનબળથી આપની ઉપર તૂટી પડનારા ઉપસર્ગાને હું જોઈ રહ્યો છું. આપ મને સંમતિ આપે તે હું એના નિવારણ માટે સદા સાથે રહું.'
પ્રભુએ કહ્યુ, શક્રેન્દ્ર ! વીતરાગ દશા અને કૈવલ્યની સિદ્ધિ માટે તીર્થંકર થનારા આત્માએ કદી પર—સહાયને ઇચ્છતા પણ નથી. તેઓ પોતાના સત્ત્વથી જ એ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે. આ સર્વ કાળના અમાધિત નિયમ છે.
તારી મારા પ્રત્યે અગાધ ભક્તિ છે તે હું જાણું છું, પણ તારી વાતને હું સંમતિ આપી શકતા નથી.’
શ્રમણાના આ ખૂબ જ સ્પષ્ટ ઉત્તરને સાંભળીને શક્રેન્દ્ર સ્તબ્ધ થઈ ગયા. એમનું મસ્તક એ અભયમૂર્તિને ભાવપૂર્ણાંક ઝૂકી ગયું. અંતે...માત્ર મરણાન્ત ઉપસર્ગાના નિવારણ માટે શક્રેન્દ્ર પ્રભુની સંસારી માસીના પુત્ર-વ્યંતરદેવ અનેલા–સિદ્ધાને ત્યાં મૂકીને વિદાય થયા.
તે સ્થળથી થાડે જ દૂર ઊભા રહેલા અજય અને સંજય પણ ભક્ત અને ભગવાનના આ સંવાદ સાંભળીને સ્તબ્ધ થઈ ગયા. શ્રમણા ના પ્રત્યેક અક્ષરમાં સાફ સાફ વાત હતી. એમના મુખ ઉપર અભયની લાલી તરવરતી હતી. એમનેા અભિપ્રાય અફેર હતા.
અજય ખાલી ઊઠયો, એ જગતના ધમીજને ! વાતે વાતે ધરમ કરવામાં સુખ અને સગવડ માગતાં હવે લખ્ત પામશે. જે તે દેવ-દેવીની સહાય મેળવવા માટેની લાચાર વૃત્તિઓનું પ્રદશન હુવે કદી ન કરજો.
આપણા આ ભગવંતે દેવાના રાજા શકેન્દ્રની પણ સેવાની વિનંતીને ઠુકરાવી ! એવા ભગવાનના ભક્ત તરીકે આપણે જગતમાં શાભારૂપ બનવુ હાય તા વાત વાતમાં દેવ-દેવીના સેવકે ખની જવા સુધીની ગુલામ મનેાદશામાંથી સત્વરમુક્ત થઈ જવું પડશે.’

Page #95

[૨]
શક્રેન્દ્ર : વીરના ભક્તના ય ભક્ત [ચમાપાત-પ્રસ‘ગ
ભરતક્ષેત્રના વિભેલ ગામના એ રહેવાસી. એનું નામ પૂણ. દૈવયેાગે એ પ્રણામ જાતિનેા તાપસ થયા. ઘેાર ખાલતપના પ્રભાવે ચમરચા નગરીમાં એક સાગરેાપમના આયુષ્યવાળા એ ઇન્દ્ર થયેા.
દેવલાકમાં ઉત્પન્ન થતાં જ જ્ઞાનખળથી તે દેવાનાં અન્ય આવાસસ્થાના જોવા લાગ્યા, તેમાં પેાતાના મસ્તકની ઉપર નજર કરતાં પહેલાં દેવલાકની સુધર્માં સભામાં બેઠેલા સૌધમે ન્દ્રને જોયે. પોતાના મસ્તક ઉપર તેને જોઈને ચમરેન્દ્ર ધથી આંધળા ખની ગયા. એણે સૌધમેન્દ્રને સખ્ત સજા કરીને તેની સાન ઠેકાણે લાવી દેવાને ત્યાં જ સકલ્પ જાહેર કર્યાં.
ચમરેન્દ્રના સામાનિક (સમાન કક્ષાના) દેવાએ પેાતાના સ્વામીને બળિયા સાથે ખાથ નહિ ભીડવાની વાત ઘણી રીતે સમજાવી, પણ મોંધ ચમરેન્દ્ર કેમે ય માન્યા નહિ. બધાને પડતા મૂકીને તે એકાકી ત્યાંથી નીકળી પડયો.
રસ્તામાં તેને વિચાર આવ્યે કે મારા સામાનિક દેવાની વાત સાવ નિરાધાર તે ન જ હાય એટલે મારે એ સૌધમેન્દ્રથી પણ ચડિયાતા કેાકનું શરણુ લઈ રાખીને જ સૌધમેન્દ્ર સામે જ એ ચડવુ' જોઈ એ.
જ્ઞાનખળથી તેણે જાણ્યું કે તેવા તેા એક માત્ર પ્રભુ વીર છે; જેઓ હાલ સાધના કાળમાંથી પસાર થઈ રહ્યા છે. બસ.... આ પ્રભુનું શરણ લઉ, જેથી મારામાં અદ્ભુત બળ ઉત્પન્ન થાય

Page #96

[૩૯]
શક્રેન્દ્રઃ વીરના ભક્તના ય ભક્ત અને છતાં કદાચ પરાજય પામું તે આ પ્રભુનું શરણ સ્વીકારીને મારી સલામતી જાળવી શકાય.
સુસુમારપુરમાં પ્રતિમા ધારણ કરીને રહેલા શ્રી વિરપ્રભુની પાસે જઈને ચમરેન્દ્ર પ્રણામાદિ કરીને કહ્યું, “દેવાધિદેવ! આપનાં શરણના પ્રભાવથી દુજેય એવા સૌધર્મેન્દ્રને હું જીતી લેવા માગું છું.”
અને પછી અતિ વિકરાળ રૂપ કરીને ચમરેન્દ્ર સુધમાં સભામાં પહો. એને કોઈ માઝા મૂકવા લાગ્યો. એણે અત્યંત અનુચિત રીતે વાણુને બકવાદ કરતાં સૌધર્મેન્દ્રના સામાનિક વગેરે દેવે પણ ઊકળી પડ્યા.
છેવટે...સૌધર્મેન્દ્ર આગના લબકારા મારતું વજી ચમરેને સખ્ત નિશિયત કરવા માટે તેની પાછળ છોડી મૂક્યું.
વજના ભયાનક આક્રમણથી ચમરેન્દ્ર ધ્રુજી ગયો અને એ નાસવા લાગે. દેવ અને દેવીઓથી તર્જના કરાયેલે બિચારે હવે જાય પણ ક્યાં? કેણ એને ઉગારે? પ્રભુ મહાવીરદેવ સિવાય હવે એનું કઈ શરણું ન હતું.
આ બાજુ શકેન્દ્રને વિચાર આવ્યો કે “મારી સામે માથું ઊંચકવાની તાકાત એ કાંઈ ચમરેન્દ્રની પિતાની તાકાત ન જ હોઈ શકે. આ બળ એણે બીજે ક્યાંકથી મેળવ્યું હોવું જોઈએ.” જ્ઞાનબળથી જોતાં ખબર પડી કે પ્રભુ વીરના શરણનું બળ જ તેને મારા સુધી આ રીતે લઈ આવ્યું છે. એહ! મારા દેવાધિદેવનું આ આત્માએ શરણ લીધું હતું ! રે! તે તે એને મારાથી મરાય કેમ? તેની પાછળ વળ છેડાય કેમ? મારા પ્રભુના શરણાગતને તે મારું અભયવચન જ હોવું ઘટે.
એક જ પળમાં સૌધર્મેન્દ્ર સ્વયં ઊપડ્યાકઈ બીજા સેવકને ન મોકલતા, આ ગંભીર કામગીરી પાર ઉતારવા પોતે જ દેડ્યા.

Page #97

૮૦]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ પેલી બાજુ ચમરેન્દ્ર દેડડ્યો જાય છે એની પાછળ પેલું વા ધસમસતું રહીને અંતર ઘટાડી રહ્યું છે. તેની પાછળ સૌધર્મેન્દ્ર ઝડપથી આવી રહ્યા છે.
“શરણ! શરણ!” “જોરથી બેલતે ચમરેન્દ્ર પ્રભુ વીરના બે પગની વચ્ચે જઈને, લઘુરૂપ ધારણ કરીને બેસી ગયા. એ વખતે વજ માત્ર ચાર આંગળ છેટું રહ્યું હતું. સૌધર્મેન્દ્ર તે જ પળે ત્યાં ધસી આવ્યા અને વજ પકડી લીધું.
સૌધર્મેન્દ્રને આત્મા બેલી ઊઠયો, “હાશ! મારા પ્રભુના શરણાગતની ઘોર કદર્થનાના કારમા પાપમાંથી હું બચી ગયો !”
શરણ-શરણ મુક્તિ પામવા આના કરતાં વધુ શ્રેષ્ઠ અને સૌથી સરળ જગતમાં બીજે કઈ આધ્યાત્મિક ઉપાય નથી. જેને કાંઈ પાપ કે દુઃખ સતાવતાં હોય તે સહુ વીતરાગ પરમાત્માનું ચરણ-શરણ સ્વીકારે સાવ નિષ્કામભાવે; અને અનન્યભાવે.
પ્રિય પથિક! આ પંથ ગુલાબ અને બુલબુલની પરિસૃષ્ટિને નથી, શીરો પૂરી અને ભજિયાંની લહેજતા નથી. આરામ ખુરશી ઉપર પંખા નીચે સાધના નહિ થઈ શકે. સાધનાના પંથ ઉપર તે શળીનું સિંહાસન છે, સર્પના રાફડા અને સ્મશાનના વરુઓથી તેને પંથ વેરાયેલો છે. પણ સાધકના પ્રચંડ પુરુષાર્થ પાસે વિઘન રહેતું નથી. વિદન વિકાસની એક રસાયણવિદ્યા બની રહે છે.
પણ તમે આ ભય નહિ પામતા ! સાધનાનું બાહ્ય સ્વરૂપ તે છે ઉગ્ર પુરુષાર્થ. પણ તેનું આંતરસ્વરૂપ તે છે આનંદ, અને કેવળ આનંદ.

Page #98

[૩]
ચંદનબાળા
કૌસાંબીના નરેશ શતાનિક એકાએક ચંપાનગરી ઉપર ત્રાટક્યા. ચંપાપતિ દધિવાહન ભયભીત બનીને નાસી છૂટ્યા, તેમની રાણી ધારિણી અને પુત્રી વસુમતીને કોઈ ઊંટવાળાએ કબજે લીધાં. શતાનિકના વિજેતા સૈન્ય ફાવે તે રીતે ચંપાનગરીમાં લૂંટ ચલાવી.
ઊટવાળે શતાનિકના સુભટને તાર સ્વરે કહેવા લાગ્યું કે, તમને જે મળ્યું તે ખરું ! પણ મને તે માતા અને પુત્રી રૂપે બે સ્ત્રીરને પ્રાપ્ત થયાં છે. જેમાં જે માતા છે તેને મારી પત્ની બનાવીશ અને પુત્રીને વેચી નાખીને પુષ્કળ ધન મેળવીશ.”
ધારિણીએ આ શબ્દો સાંભળ્યા. એના કપાતને કઈ આરવારે ન રહ્યો. એ શીલભંગના ભયના આઘાતમાં જ એના પ્રાણ નીકળી ગયા.
ઊંટવાળે ગભરાયે. પુત્રી વસુમતી પણ આવી જ દશા પામે તે? રે! તે ઘણું જ અનુચિત કહેવાય. આથી વસુમતીને આશ્વાસન અને શીલ માટે અભયવચન તેણે આપ્યું.
તેણે કૌસાંબીના ચેરે વસુમતીને વેચવા ઊભી રાખી. તે જ નગરીના ધનાવહ શેઠે ત્યાંથી પસાર થતાં વસુમતીને જોઈ કઈ ખાનદાન કુળનું આ નારીરત્ન છે એવી કલ્પના કરીને તેનું જીવન બરબાદ ન થઈ જાય તે માટે મેં માગ્યા દામ આપીને તેને ખરીદી લઈને પુત્રીવત્ રાખવા લાગ્યા. ત્રિ. મ.-૬

Page #99

[૨]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ વસુમતીના ઉત્કૃષ્ટ વિનય અને લજજાદિ ગુણના કારણે ધનાવહ શેઠ, મૂળા શેઠાણી-સઘળા ય પરિવારનું તે પ્રિયપાત્ર બની ગઈ. વસુમતીના શબ્દોમાં ચંદનથી પણ ઝાઝેરી શીતલતા હતી. તેથી તેને સહુ “ચંદના” કહીને બોલાવવા લાગ્યા.
પણ કર્મરાજાને તેના આવા સુંદર સમયની ઈર્ષ્યા જાગી. તેણે ત્રાગું કર્યું અને ચંદના કારાગારમાં જાણે કે પુરાઈ ગઈ પણ સબુર! કાળી વાદળીને પણ જેમ વીજની રૂપેરી રેખા હોય છે તેમ આવી ભયંકર આક્તની પાછળ પણ એક અતિ ભવ્ય ઈતિહાસનું સુવર્ણાક્ષરે આલેખન થવાનું હતું. ના..ચંદનાને પણ તેની ખબર ન હતી, ગંધ સુધ્ધાં ન હતી.
બન્યું એવું કે યૌવનને પામેલી ચંદનાએ એક દી દુકાનેથી ઘરે આવેલા પાલક પિતા ધનાવહના પગ ધેનાર કોઈ સેવક હાજર નહિ હેવાથી પિતાજીના નિવારવા છતાં તે જ તેમના પગ છેવા માટે ઉપસ્થિત થઈ. પગ ધોતી વખતે જ તેને અંડે સરક્યો અને પાણીમાં પલળવા લાગે. છેઠે પુત્રીના એ અંબોડાને હાથમાં લઈને યોગ્ય રીતે બાજુ ઉપર કર્યો.
આ જ વખતે મૂળા શેઠાણી ગેખમાં ઊભી હતી અને આ ઘટના જોતી હતી. તેને ચંદનામાં શેઠનું ભાવિ પત્નીત્વ દેખાયું. આવી પ્રેમચેષ્ટા પિતાની કદી ન હોય, પતિભાવમાં રમતા પુરુષની જ હોય, એ અત્યંત કટુ અભિપ્રાય મૂળાએ બાંધી લીધે.
કામ પતાવીને ધનાવહ શેઠ જેવા પુનઃ બહાર ગયા કે તરત જ મૂળા પાલક માતા મટીને સાવકી મા ના ડાકણ જ બની. તેણે ચંદનને ઢેર માર માર્યો તેનું માથું મુંડાવી નાખ્યું, પગમાં બેડીઓ નાખી અને એકાંતખંડમાં ઢસડીને લઈ જઈને પૂરી દીધી!
નેકરે વગેરેને સખત શબ્દોમાં ચેતવણી આપી કે

Page #100

ચંદનબાળા
[૮] ખબરદાર? જે શેઠને આ વાત કરી છે તે.” આમ કહીને મૂળા પિતાના પિયરમાં ચાલી ગઈ.
સાંજ પડતાં શેઠ ઘરે આવ્યા. ચંદનાની પૃચ્છા કરી; પણ કાંઈ સાનુકુળ જવાબ ન મળતાં શેઠે મનઘડંત કલ્પનાઓ કરીને મન વાળી દીધું. બીજો અને ત્રીજો દિવસ પણ પસાર થઈ ગયે. હવે તે શેડ ખૂબ આકુળવ્યાકુળ થઈ ગયા. સખત શબ્દોમાં
જ્યારે નકરોને ચંદનાની પૃચ્છા કરી ત્યારે એક વૃદ્ધ ને કરડીએ સઘળી પેટછૂટી વાત કરી દીધી. એ માનતી હતી કે સાવ બુદ્ધી તે થઈ જ છું, ભલે મૂળા શેઠાણી મને મારી પણ નાખે.... આમે ય મરવાનું તે હવે નજદીકમાં જ છે ને!
શેઠ તે ખંડ તરફ દોડ્યા અને ખંડ ખેલતાં જ અત્યંત પ્લાન સ્થિતિમાં, રાઈ રેઈને સૂઝેલી આંખોમાં ચંદનાને જે શેઠની આંખમાંથી અશ્રની ધારા ચાલવા લાગી. ચંદનાના મ્યાન મુખની સામે તેનાથી જોવાતું ન હતું. શેઠનું સૌ પહેલું કામ ચંદનાને કાંઈક ભેજન આપવાનું હતું. તે તરત જ રસોડામાં ગયા. પણ ત્યાં સૂકું–પાકું ય કશું હાથ ન આવ્યું. એક ખૂણામાં નજર પડી તે ત્યાં હેરોને ખવડાવવા માટેના બાકુળા એક સૂપડામાં પડયા હતા. છેવટે કચવાતે મને શેઠે તે સૂપડું ઉપાડયું અને ચંદનાને આપ્યું, “દીકરી ! હમણાં તું આ બાકુળા ખા. હું લુહારને બેલાવી લાવું અને પગમાં પડેલી બેડીથી તેને મુક્ત કરું.” આટલું કહીને હાંફળા ફાંફળા શેઠ લુહારને ત્યાં જવા વિદાય થયા.
ચંદના બારણાના ઉબરે બેઠી હતી. ખોળામાં બાકુળાનું સૂપડું હતું. અડ્રમનો તપ થઈ ગયો હતે. આર્યદેશની નારી ભોજન એમ ને એમ તે કરે જ શેની ! ચંદના વિચારે છે, કઈ અતિથિને લાભ મળે અને પછી પારણું થાય તે કેવું ઉત્તમ !” પણ આ અભાગણીના આ મને રથ શું પુરાય?

Page #101

[૮૪]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ પણ કમાલ થઈ ગઈ! ચંદનાને મરથ ખુદ પ્રભુ વિરે પૂર્ણ કર્યો અને પ્રભુ વિરને અભિગ્રહ ચંદનબાળાએ પૂરો કરી દીધે!.
બન્યું એવું કે કૌસાંબીમાં પધારેલા પરમાત્મા મહાવીરદેવે અભિગ્રહ કર્યો હતો કે, કેઈ સતી અને વળી સુંદર રાજકુમારી દાસીભાવને પામી હેય, એના પગે લેઢાની બેડી પડેલી હોય, એનું માથું મૂડેલ હોય, એ ક્ષુધાતું હોય અને રડતી હોય, એને. એક પગ ઉંબરાની ઉપર હોય અને બીજો પગ ઉંબરાની બહાર હોય, અને ભિક્ષાચરેને ભિક્ષાકાળ પસાર થઈ ગયું હોય, તેવી કેઈ સ્ત્રી સૂપડાના ખૂણે રહેલા અડદના બાકુળા જ્યારે મને વહેરાવશે ત્યારે જ હું ઉપવાસનું પારણું કરીશ.”
પ્રભુ રોજ ભિક્ષાથે નીકળે, પણ અભિગ્રહપૂતિ ન થતાં પાછા ફરે. દિવસે ઉપર દિવસ જવા લાગ્યા. મહિનાઓ ઉપર મહિનાઓ પસાર થયા. જ્યારે ચાર માસ વીતી ગયા ત્યારે વ્યાકુળ થઈ ગયેલા કૌસાંબી નરેશ શતાનિકે છેવટે તથ્યકંદી નામના ઉપાધ્યાયને બોલાવી પરમાત્મા ભિક્ષા શી રીતે લે? તેનું કારણ પૂછ્યું. ઉપાધ્યાયે કહ્યું, “રાજન ! મહર્ષિઓને દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવથી અનેક પ્રકારના અભિગ્રહો હોય છે. આ પ્રભુને અભિગ્રહ વિશિષ્ટ, જ્ઞાની સિવાય કઈ રીતે જાણી શકાય તેમ નથી.”
આ સાંભળીને રાજા શતાનિક ખિન્ન થઈ ગયા. રાજનાં કામમાંથી પણ એમને રસ ઊડી ગયે.
અને... આમ કરતાં પાંચ મહિના અને પચ્ચીસ દિવસ પૂરા થયા. નિત્ય ક્રમ મુજબ આજે પણ પરમાત્મા ભિક્ષાર્થે નીકળ્યા હતા. અભિગ્રહપૂતિ ન થતી હોવાથી ખિન્ન અને ઉદ્વિગ્ન ભક્તો પ્રભુની પાછળ પાછળ ફરતા હતા. સહુ અત્યંત હતાશ થઈ ગયા હતા. પણ આ સ્થિતિમાં પ્રભુ વીરના મેં ઉપર ચિત્તપ્રસન્નતાની ઝલક તે એવી ને એવી જ મસ્ત દેખાયા કરતી હતી.

Page #102

ચંદનબાળા
[૮૫] ગંભીર પગલે ચાલતા પ્રભુ ધનાવહ શેઠના ઘર નજદીકમાં આવ્યા. અતિથિને સત્કારીને પારણું કરવાને ચંદના મને મન વિચાર કરતી હતી ત્યાં અતિથિ-શિરોમણિ ખુદ વીર પ્રભુ જ તે તરફ પઘાર્યા. ચંદનાને આનંદ નિરવધિ બની ગયે. એણે બૂમ પાડીને પ્રભુને વિનંતિ કરી, “દેવ! આ તરફ પધારે. મને લાભ આપે.”
પ્રભુએ એની સામે જોયું. અભિગ્રહની બધી શરતે પૂરી થતી હતી, પરંતુ એક વાતની ખામી હતી કે એની આંખે આંસુ ન હતાં. બસ.પ્રભુ તે તરફ આગળ ન વધતાં ત્યાંથી જ પાછા ફર્યા.
અને ચંદનાએ પોક મૂકી રે! અભાગણી! પરમાત્મા પણ તારા ભાગ્યમાં નથી. જા, જા, બળી મર. હવે, જાણે કે એ મનેમન પિતાને જ કારમે ઉપાલંભ દેતી હતી.
રડતાં રડતાં ચંદનાએ કહ્યું, “એ દેવ! આ દાસી ઉપર અનુગ્રહ કરે. મને તરછોડે નહિ. આપ પપકાર પ્રવણ છે, તે પધારે, મારા સાંત્વન ખાતર મને લાભ આપે.”
રડતા અવાજના શબ્દો ઉપરથી પ્રભુએ ફરી તેની સામે જોયું. હવે ખૂટતી કલમ પૂરી થઈ ચૂકી હતી.
અને દેવાધિદેવ તેની તરફ આગળ વધ્યા. એ જ પળે પાછળ રહેલા વૃદમાં હર્ષની ચિચિયારીઓ પાડી.
કઈ બેલ્યું, “પારણું ! પારણું પ્રભુની અભિગ્રહપૂતિની પતેતી પળની પ્રતીક્ષા કરી રહેલા દેવગણમાં ય પારણાની શક્યતાની વાત વીજળીવેગે પ્રસરી ગઈ!
આ બાજુ ચંદનાએ પ્રભુને બાકુળા વહેરાવ્યા.
આનંદવિભોર બની ગયેલે માનવગણ મન મૂકીને રાજમાર્ગ ઉપર નાચવા લાગે! દેવગણે સાડા બાર કોડ નામહોરની વૃષ્ટિ

Page #103

[૪૬]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ કરી ! પંચ દિવ્ય પ્રગટાવ્યાં! ચંદનાના આનંદની તે શી વાત ? એ તે ક્યારને ગગનને આંબી ગયું હતું!
ધનાવહ શેડ લુહારને લઈને આવી રહ્યા હતા. પણ અહીં તે દૈવી પ્રભાવે બેડીઓ તૂટી ગઈ અને ત્યાં ઝાંઝર બેઠવાઈ ગયા. સેળે શણગારે ચંદના સુશોભિત થઈ ગઈ! કાળ ભમ્મર અંબે એના માથે શેભવા લાગ્યો. કાયા ઉપર કોઈ અદ્ભુત લાવણ્ય નીતરવા લાગ્યું.
કૌસાંબી નરેશ શતાનિક વગેરે સપરિવાર દોડી આવ્યા. આખું નગર હર્ષોલ્લાસમાં પાગલ બન્યું.
અજ્ય અને સંય એ વખતે ત્યાંથી પસાર થતા હતા. તેમણે આ અનોખું દૃશ્ય નિહાળવાને અમૂલખ લહાવે માણે.
અન્ય બેલ્ય, બાકુળા તે એના એ જ! ઢોરને નંખાવે તે પેદળા જ મળત! અને પરમાત્માને વહેરાવાયા તે સાડા બાર કોડ સેનૈયા વરસ્યા!
દાનના વિષયમાં પાત્રની પાત્રતા ઉપર પણ કેટલે મેટે મદાર હોય છે! અહીં તે પાત્ર સર્વોત્તમ હતું, પરમાત્માનું. અને ભાવ સર્વોત્તમ હો, ચંદનાને. પછી બાકુળા જેવું દાનનું તુચ્છ દ્રવ્ય હતું તે ય ચમત્કારિક ઘટનાનું સર્જન થયું.
દ્રવ્ય કરતાં ભાવ ચડ્યો; ચંદનાને. ભાવ કરતાં પ્રભાવ ચડ્યો; પરમાત્માને. એ વખતે શકે આવીને જાહેરાત કરી કે, ચંદનબાળાના આ પુણ્યદયના ચમકારાથી સહુ અંજાઈ જતા હશે અને આને ઉચ્ચ કક્ષાને પુણ્યદય માનતા હશે, પણ હજી તે આને ય ટપી જાય એ પ્રચંડ પુણ્યદય તે ચંદનબાળાના જીવનમાં હવે આવવાને છે.”
આ ચંદનબાળા શ્રમણ ભગવાન મહાવીરદેવના શાસનના શ્રમણ સંઘના પ્રથમ સાધ્વીજી થશે અને શમણું સંઘનું નેતૃત્વ પામશે, અને અંતે આ ભવમાં મુક્તિનું પરમ પદ પ્રાપ્ત કરશે.”

Page #104

ચંદનબાળા
[૪૭] શકેન્દ્રની આ આગાહીઓ સાંભળીને શતાનિક રાજા અને તમામ પ્રજાજને અંતઃકરણથી ચંદનબાળાને પ્રણામ કરવા લાગ્યા.
અહે! ભાગ્યશાલિની ચંદન!” સહુના અંતરમાં, સહુના મમાં એક જ શબ્દો હતા.
આજનું વિજ્ઞાન છે તેથી ઉચ્ચતર અને વધુ સમર્થ એક મહાવિજ્ઞાન પણ છે. તેના નિયમો અનુસાર કેટલીક ઘટનાઓ બને છે. આપણે તે નિયમે જાણતા નથી તેથી તે ઘટનાને ચમત્કાર કહીએ છીએ. આજથી પચાસ વર્ષ પહેલાં ગાગ્રડામાં કઈકને કહ્યું હોત કે એક બટન દાબવાથી આખી રડી ઉપર જાય છે, તે તે માનત નહિ. આજે લિફટને ઉપયોગ શહેરમાં રામ અને કૂતરાઓ પણ વગર વિસ્મયે કરે છે. ઉચ્ચતર વિજ્ઞાનના નિયમો જાણવાથી કઈ ચમત્કાર ચમત્કાર નથી રહેતો. ભ. મહાવીરના જીવનમાં ચમકા કેવળ કલ્પના છે તે કહેવું તે બુદ્ધિને નર્યો અહં છે, જે આત્મઘાતક છે. આપણે જે જોઈએ છીએ, સાંભળીએ છીએ, સ્પશીએ છીએ તે જ સત્ય છે, બીજુ નહિ; એમ તો આજનું બુદ્ધિવાદ ઉપર ઊભેલ વિજ્ઞાન પણ નથી કહી શકતું. આજના વિજ્ઞાનના બુદ્ધિવાદના સીમાડા તૂટતા જાય છે અને વિષયવસ્થાના ગણિત-સંગીતને અનુભવી તે પણ ઉચ્ચતર વિજ્ઞાનની શોધ કરે છે.
-
-

Page #105

[૪]
સુરાધમ સંગમક સૌધર્મેન્દ્ર ભાવવિભોર બનીને દેવાત્માઓને કહી રહ્યા હતા ? હે દેવાત્માઓ! ડાક જ સમયમાં જેઓ વીતરાગ બનીને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાના છે. તીર્થંકર પરમાત્મા બનવાના છે તે શ્રમણર્ય મહાવીરદેવને અત્યારે સાધનાકાળ પસાર થઈ રહ્યો છે. અત્યારે તેઓ ઘણા ઑછ લેકેથી ભરપૂર એવી “દભૂમિમાં પધાર્યા છે, ત્યાં પેઢાળ નામના ગામના ઉદ્યાનમાં પિલાસ નામના ચૈત્યમાં અઠ્ઠમના તપૂર્વક તે પરમકૃપાળુ પરમાત્મા એક રાત્રિની મહાપ્રતિમા વહન કરી રહ્યા છે.”
લાખ દેવ-દેવીથી પરિવરેલા સૌધર્મેન્દ્ર આગળ વધીને બેલ્યા: હે દેવાત્માઓ! આ વીરપ્રભુને મહિમા અદ્ભુત છે. હાલ તેઓ ધ્યાનસ્થ છે. તેમને તે ધ્યાનમાંથી ચલિત કરવા માટે મર્યલકના માનવે તે સમર્થ નથી જ, પણ દેવકને કઈ પણ વિશિષ્ટતમ શક્તિને ધારક દેવાત્મા પણ સમર્થ નથી. આવા મહાપરાક્રમી. અતુલબલી, શ્રમણર્ય પ્રભુને આપણે સહુ વંદના કરીએ.”
દેવસભામાં બેઠેલા, સ્વભાવથી અભવ્ય, સ્કર્ષવાદી સંગમક નામના સામાનિક દેવથી પ્રભુની આ દેવકૃત સ્તુતિ સહન ન થઈ શકી. તેણે પિતાના સ્વામી સૌધર્મેદ્રને ઉદ્ધતાઈભરી ભાષામાં પુદકળ કોષે ભરાઈને કહ્યું, “હે દેવેન્દ્ર! આપના જેવાના મુખે મત્સ્યકના એક માનવ-શ્રમણની અર્માદિત પ્રશંસા લગીરે શોભતી નથી. ખેર, આપ અમારા સ્વામી છે એટલે ઠીક પડે તેટલી સ્વછંદતા ધારણ કરે તે ય અમે આપને કશું જ કહી શકીએ તેમ નથી, પરંતુ મારે એક વાત તે આપને કહી દેવાની

Page #106

સુરાધમ સૉંગમક
[૯]
ધૃષ્ટતા કરવી પડશે કે આવી રીતે આપના વડે દેવાત્માએની પ્રચંડ શક્તિની આશાતના કરાઈ છે.
જે દેવાત્માએ મેરુ જેવા પવ તને એક ફ્રાની જેમ ઊ’ચકીને લવણ સમુદ્રમાં ફેંકી દેવાનું સામર્થ્ય ધરાવે છે; સમસ્ત સાગરને એક જ કાગળામાં પી જવાનું જેમની પાસે અપ્રતિહત મળ છે; આ પતા–ભરપૂર પૃથ્વીને પળવારમાં ઊંચકી લઈ ને પોતાના છત્રરૂપે ખનાવી દેવાની જેમની તાકાત છે એવા અતુલખલી, અપ્રતિમ, સામર્થ્ય શાળી દેવાત્મા પાસે એ મલાકના સાડા તો નાનકડા મચ્છર કરતાં ય અધિક નથી. એને ચાળી નખવાનું કામ એક ક્ષણથી વધુ સમયનું નથી. મારા જેવા દેવાત્મા પણ તે કામ કરી શકે તેમ છે. મને લાગે છે કે આપને જાગેલે સત્તાના ગ જ આપની પાસે આવા પ્રલાપો કરાવે છે; પણ મારે આપને સત્ય સમજાવવુ જ પડશે. હવે હું જ એ મલેકના શ્રમણુ–કીટને પળવારમાં નમાવી દેવાની પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક અહીથી વિદાય થાઉં છું.'
આટલું કહી સંગમકે ક્રોધથી ભૂમિ ઉપર પોતાના હાથ પછાડયો અને ત્યાંથી પગ પછાડતા તે વિદ્યાય થયા.
સૌધમેન્દ્રને વિચાર આવ્યા કે, ‘લાવ....હું પણ તેની પાછળ જ જાઉં અને શ્રમણાને સહાયક બનું.’ પણ ત્રીજી જ પળે સૌધમેન્દ્રને લાગ્યું કે તેમ કરવાથી તે આ મુદ્ધિ સંગમકને ફાવટ આવી જશે. તે મને કહેશે કે, તમે વચમાં પડયા તેથી જ શ્રમણાય અપરાજિત બની રહ્યા. જો આ રીતે ખીજાની સહાયથી તપ-ત્યાગ થતા હાય તે તેના શે। અથ ? બાકી જો તમે વચ્ચે ન પડયા હોત તે પળવારમાં જ મે મચ્છરની જેમ તેમને રાળી નાખ્યા હોત.
શ્રમણાય પાતે જ અપ્રતિમ સત્ત્વના ધારક છે. એ સત્ત્વ જ ભલે આ દુષ્ટ સંગમકની સાન ઠેકાણે લાવે; મારા વચ્ચે પડવાથી તે આવા કાક અનથ થઈ જવા પામશે.’

Page #107

[૨૦]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ પ્રલયકાળના અગ્નિ જે દેખાવ અતિ રેંદ્ર આકૃતિવાળે બે ય સાથળ ઉપર જોરથી હાથ પછાડતે, રાડારાડ કરતે પાપી સંગમક પળવારમાં મણાર્યની પાસે આવી ઊભે.
અને તરત જ તેણે પિતાનું કામ શરૂ કરી દીધું. તે જેમ જેમ પિતાની કામગીરીમાં નિષ્ફળ થતો ગયો તેમ તેમ વધુ ને વધુ ઝનૂની અને મરણિયે થતે ગયે.
ધૂળને ભયાનક વરસાદ કરીને શ્રમણાર્યના શ્વાસોશ્વાસ પણ બંધ કરી દીધા! પણ ગ-સમ્રાટ પ્રભુ ચલિત ન થયા.
વજમુખી ભયાનક કીડીએ છેડી મૂકીને તેના જોરદાર ચટકાઓથી અંગે અંગે લાહા ઉઠાડી મૂકી, આખું શરીર ચાલણ જેવું કરી નાખ્યું... પણ તેમાંય નિષ્ફળતા મળી.
પછી ડાંસ-મછરે છોડી મૂક્યા. તેમના એકેકા ડંખથી લેહની સેર છૂટવા લાગી. પણ પ્રભુ તે “નાહ ન મમના જપથી લગીરે આઘા ખસ્યા નહિ.
પછી તે દાવ ઉપર દાવ ચાલે. એકથી બીજે વધુ ભયાનક ! પણ બધાય દાવમાં સંગમક નિષ્ફળ ગયે!
ઘીમેલે, વીંછીઓ, નેળિયા, સાપ, ઉંદર, હાથી, હાથણી, પિશાચ અને વાઘ! અતિ ભયાનક પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગો !
અંતે અનુકૂળ ઉપસર્ગો શરૂ કર્યા. પિતા સિદ્ધાર્થ અને માતા ત્રિશલાનું રુદન ! પણ તેમાં ય નિષ્ફળ ! વળી કોધોધ બનીને પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગો શરૂ કર્યા.
આગ, પંખીઓનાં પિંજરે, ભયંકર પવન અને વટાળ ! પણ બધે ય નિષ્ફળતા! નરી નિષ્ફળતા !
અને છેલ્લે એ સુરાધમે પિતાનું છેલ્લું શસ્ત્ર-કાળચક ઉત્પન્ન કર્યું. ચાલીસ જનની મેરુપર્વતની ચૂલાને પળમાં ચૂરેચૂર કરી નાખવાની પ્રચંડ શક્તિ ધરાવતું એક હજાર ભાર લેખંડનું બનેલું હતું.
આંગળીમાં લઈને જ્યારે સંગમક કાળચકને ઘુમાવીને

Page #108

સુરાધમ સંગમ
[૧] વેગમાં લાવવા લાગ્યો ત્યારે આકાશમાં રહેલા દેનાં હૃદયના ધબકારા પણ બંધ થઈ ગયા ! નદીનાં વહેતાં પાણી જાણે થીજી ગયાં! પંખીઓ માળામાં ભરાઈ લપાઈને બેસી ગયાં ! વૃક્ષનાં પાંદડાં પણ હાલતાં બંધ થઈ ગયાં!
આગની ભયાનક જવાળાઓ વરસાવતું એ કાળચક સંગમકે છેવું.... અને.... અને... વિશ્વમાત્ર ઉધર; સંગમક સુદ્ધાં ઉપર અપાર કરુણાને વહન કરતાં વીરના મસ્તક સાથે એ એટલા બધા જોરથી અફળાયું કે એના પ્રચંડ આઘાતથી પ્રભુનું અડધું શરીર તે જ ક્ષણે જમીનમાં ઊતરી ગયું ! પાપી સંગમક ખડખડાટ હસવા લાગ્યો. ‘કીક જ થયું. હવે એ પિતાને પરાજ્ય કબૂલ કરી લેશે !” સંગમક સ્વગત ભે.
પણ આ શું થયું? એવી ને એવી જ અપાર ચિત્તપ્રસન્નતા સાથે શ્રમણર્ય બીજી જ પળે બહાર નીકળી ગયા. અને જાણે કશું જ બન્યું ન હોય તેમ પૂરી સ્વસ્થતાથી પુનઃ ધ્યાનસ્થ મુદ્રામાં સ્થિર થઈ ગયા!
આ જોઈને સંગમકે જેથી સાથળ ઉપર હાથ પછાડ્યો. પિતાને છેલ્લે દાવ પણ નિષ્ફળ ગયાના ભાવથી એ બેબાકળો બની ગયે! વળી અનુકૃળ ઉપસર્ગો શરૂ કર્યા પણ તેમાં ય તેને સફળતા ન મળી.
એક જ રાત્રિમાં અતિ ભયાનક વિસ ઉપસર્ગો થઈ ગયા. પણ પરાજ્ય’ જેને સ્વને ય અસહ્ય હતે એ સંગમક હજી પણ પાછા વળવા તૈયાર ન હતે. છ છ માસ સુધી તે શ્રમણર્યની પાછળ પડયો. રોજ ભિક્ષા વહેવા જતા શ્રમણાર્યની ભિક્ષાને પણ તે પાપી દૂષિત કરવા લાગે. શમણાર્ય પાછા વળી જઈને રોજ ઉપવાસનું પચ્ચકખાણ કરી લેવા લાગ્યા. કેટલીકવાર તે પ્રભુના શરીરમાં પ્રવેશ કરીને લેકેને જે તે વાત કરવા લાગ્યા ત્યારે એકદા શ્રમણ વિચાર કર્યો કે, આ ઠીક થતું નથી. આનાથી કેક આત્માનું ભારે મોટું અહિત થઈ જશે. તે

Page #109

[૨].
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ બહેતર છે કે મારે હવે પછી ભિક્ષાથે ગામમાં જવું જ નહિ અને ઉપવાસ જ ચાલુ રાખવા અને
હાય! પરમકૃપાળુ પરમાત્માએ છ માસના ઉપવાસ કર્યો. એથી ય મેટી કમાલ તે એ હતી કે આટલાં બધાં ઉગ્ર કષ્ટની વચ્ચે પણ પ્રભુની ચિત્ત-પ્રસન્નતા પુરબહારમાં ખીલી ઊઠતી.
જ્યારે એ ગામમાં ભિક્ષાર્થે જતાં ત્યારે જે ચિત્ત-પ્રસન્નતા “મેં ઉપર તરવરતી તેથી કેટલી ય વધુ પ્રસન્નતા સંગમક દ્વારા ભિક્ષા દૂષિત થવાથી ન મળતાં; પાછા ફરતાં મુખ ઉપર ઊભરાઈ આવતી!
અંતે એ પાપીઆરે થાક્યો. માથાકૂટમાં પડવાથી છ માસના એણે ગુમાવેલા દૈવી આનંદને એને ખૂબ પસ્તાવો થવા લાગે.
એક દી તેણે શ્રમણર્યની સમક્ષ પ્રગટ થઈને પિતાના અપરાધને એકરાર કર્યો, અને તેની ક્ષમા માગી. દેવલોકમાં પાછા વિદાય થવાની અભિલાષા વ્યક્ત કરીને કહ્યું કે, “સ્વામી ! હવે હું તમને ક્યાંય અને ક્યારે ય નહિ રંજાડું. તમે તમારી ભિક્ષા માટે નિશંક થઈને ગામમાં પ્રવેશ કરો.” ' અગાધ અને અડેલ સત્ત્વના સ્વામી પરમાત્માએ સંગમકને કહ્યું, “હે સંગમક! તું મારી ચિંતા કરવાની છેડી દે. હું કેઈને આધીન નથી. તારી સાનુકૂળતાની મને રંજમાત્ર અપેક્ષા નથી.”
સંગમકને પશ્ચાતાપ કાંઈ માત્ર ભૂલ કર્યા બદલને ન હતું, પણ પિતે એટલે સમય દૈવી-સુખે ગુમાવ્યા બદલને હતે. અપરાધની ક્ષમા યાચીને તે કાંઈ પ્રભુને પ્રસન્ન કરવા માંગતા ન હતું, પણ તેણે પ્રસન્ન કરે જરૂરી હતે પિતાને સ્વામી સૌધર્મેન્દ્ર.
અન્યથા દેવ-વિમાનમાં હવે પ્રવેશ મળ પણ અસંભવિત હતે અને ખરેખર તેમ જ થયું. એની માયાવી ક્ષમાથી સૌધર્મેન્દ્ર ન જ ભેળવાયા.
જ્યારથી સંગમકે દેવાવાસ મૂક્યો અને જે બીજી જ પળથી તેણે પ્રભુ ઉપર ઉપસર્ગોની હેલી વરસાવવાનું શરૂ કરી દીધું

Page #110

સુરાધમ સંગમક ત્યારથી જ સૌધર્મ દેવલોકનાં તમામ દેવ અને દેવીઓના આનંદ અને ઉત્સાહ ભાંગીને ભુક્કો થઈ ગયા હતા. ત્યારથી ગીત-ગાન બંધ પડી ગયાં હતાં. ત્યારથી વાર્તા–વિનોદની મધુરી પળે વિરામ પામી ગઈ હતી. ત્યારથી અંગની સજાવટ અને રંગની મિલાવટે સ્થિગિત થઈ ગઈ હતી.
સૌધર્મેન્દ્ર તે સૌથી વધુ આઘાત, વ્યથા અને ઉદ્વેગ અનુભવતા હતા. કેમકે તેમના મુખે કુપાત્રની સમક્ષ થઈ ગયેલી ગુણજનની પ્રશંસાનું જ આ પરિણામ આવ્યું હતું. ધારત તે એક જ પળમાં ભરતક્ષેત્રમાં આવીને ચમચમતે તમારો મારીને સંગમકને ધરતી ઉપર ઢાળી દઈને શમણુર્યને આપત્તિમાંથી મુક્ત કરી શકત; પણ તેમ કરવામાં એક વધુ મોટી આપત્તિનું આગમન થતું હતું. સંગમકને બચાવ કરવા માટે કહેવા મળી જતું હતું કે, તમે વચ્ચે પડયા માટે પેલે શ્રમણકીટ જીવતે રહી ગયે! અન્યથા હું તેની કાયાના અને સવના કુરકુચા ઉડાવીને જ જંપત.”
નાલાયક માણસ પોતાની લાયકાતને આ રીતે જાહેર કરી શકે એ સૌધર્મેન્દ્રને ખૂબ અસહ્ય બાબત જણાતી હતી, તેથી જ તેમણે તે મુકાબલે થવા દીધે.
બેશક, સંગમકને ઘેર પરાજય થયું. એના અહંકારના ચૂરેચૂરા થઈ ગયા. શમણાર્થને જ વિજય જાહેર થયે. પરંતુ સૌધર્મેન્દ્ર આવા વિજયને ગર્વ લઈ શકે તેમ ન હતું. આ વિજય તો તેમને પરાજયની પળે કરતાં ય વધુ વસમો લાગે હતું. તેમનું મન પ્રત્યેક પળે રડતું હતું. સૌધર્મ સભામાં કયારેક બેસતા, ક્યારેક આંટા મારતા, ક્યારેક મૂઠી વાળતા, ક્યારેક દાંત કચકચાવતા. સૌધર્મેન્દ્ર ભરતક્ષેત્રમાં સંગમક દ્વારા સજાતી પ્રભુની ત્રાસમય અવસ્થાઓને જોઈને જીવલેણ આઘાતે અનુભવતા હતા. એમની વ્યથા એવી પરાકાષ્ટાએ પહોંચી ગઈ હતી કે તેઓ લગભગ અવાક્ બની ગયા હતા. એમનું મન

Page #111

[૪]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહારવીદેવ એક જ વાત રટતું હતું, “મારી જ ભયાનક ભૂલના કારણે ત્રિલેકગુરુ ઉપર ઘોર અને રૌદ્ર ઉપસર્ગોની ફેજ તૂટી પડી ! હાય! મેં કેવાં કાળાં કર્મ બાંધ્યાં! મારે છુટકારો થશે?”
થાકેલે, હારેલ, ખિન્ન થયેલે સંગમક શમણાયને પીડ કરીને વિદાય થયો ત્યારે શ્રમણાય તેની પીઠ સામે જોઈ રહ્યા.
દેવાવાસમાંથી સંગમકની પાછળ પાછળ જ મલેકમાં પાછા આવી ગયેલા અજય અને સંજ્ય આ પળે ત્યાં જ છે દૂર ઊભા હતા. વિદાય થતા સંગમકને તેઓ પણ જોઈ રહ્યા હતા. સંગમક અને શમણુર્યને છેલ્લે વાર્તાલાપ પણ તેમણે સાંભળ્યું હતું. એકાએક તેમની નજર પ્રભુ ઉપર પડી ગઈ.
અરે ! આ શું? શ્રમણાર્યની આંખમાં આંસુ ધસી આવ્યાં છે?
“હા...ચોક્કસ....એ આંસુ જ નથી, એ છે, કરુણા, સંગમક ઉપરની....મહાકરણ. સંગમકની પીઠ તરફ જોઈ રહેલા પ્રભુ વિચાર કરે છે, “અહો ! જે નિકાચિત કર્મોને પૂર્વના નંદન ઋષિના જીવનમાં કરેલા એક લાખ વરસના મા ખમણના પારણે માસખમણના ઘેર તપ દ્વારા પણ હું ખતમ ન કરી શક્યો તે પાપી કર્મોને આ સંગમકે ખતમ કરી આપ્યા! અરે ! અરે ! મારી ઉપર એણે કેટલે બધે ઉપકાર કર્યો! મારા મોક્ષમાં એ મને કેટલે બધે સહાયક બની ગયે!
પણ અસ! કે મારા એ ઉપકારી ઉપર હું લેશ પણ ઉપકાર કરવા દ્વારા બદલે વાળી શકતું નથી. બિચારો ! અભવ્ય આત્મા છે. ચંડકૌશિકની જેમ હિતશિક્ષા આપવા જાઉં તે બળતામાં ઘી હોમાવા જેવું થવાનું છે. કષાયની આગ ઊલટી વધી પડવાની છે. આના માટે તે મારું મૌન એ જ મારી કરુણા!
અહી વી વિષમતા ! આખા વિશ્વને સંસારસાગરમાંથી તારી દેવાની ભાવના ધરાવતે હું! અને છતાં મારા જ નિમિત્તને

Page #112

સુરાધમ સગમક
(૯૫)
પામીને આ આત્મા અનંત 'સારમાં ડૂબી જશે! હું કાંઈ જ કરી શકીશ નહિ !
એ મારે ઉપકારી ! અને હું એને ! ! ! શ્રમણાના અંતસ્તલમાં વહી જતી આ મહાકરુણા જ આંસુ બનીને આંખેામાં ઊભરાઈ હતી. એ આંસુભરેલી આંખો જોતાં અજય અને સય પણ રડી પડયા. ત્યાં દૂર ઊભા ઊભા જ મહાકરુણાના સ્વામીને કેડિટ કેટ વંદના કરવા લાગ્યા.
આ બાજુ સંગમક સુધર્મ સભાના દ્વારે આવીને ઊભે. સૌધમેન્દ્ર એના આગમનની જ રાહ જોતા હતા. પરમાત્માના એ એ પરમભક્ત હતા. જેણે પ્રભુને કારમી પીડા આપી છે એને માફ કરી દેવા જેવી મુનિસુલભ ક્ષમા ધારણ કરવાની તેમનામાં તાકાત ન હતી; તેમ તૈયારી પણ ન હતી. ભક્તયામાં રહેલા ભગવત પ્રત્યેના રાગ, આગ બનીને સ`ગમક ઉપર ફરી વળે તે સિવાય ખીજું કશું ય સંભવિત ન હતું. ખરેખર તેમ જ બન્યુ. પ્રવેશદ્વારે સ`ગમકને જોતાં જ ક્રોધથી બેબાકળા બની ગયેલા સૌધર્મેન્દ્રે છ છ માસથી દીન, હ્રીન અને ઉદાસીન બની ગયેલા દેવાને ઉદ્દેશીને રાડ નાંખીને કહ્યુ, એ, દેવાત્મા ! આ પ્રવેશદ્વારે આવીને ઊભેલે સ`ગમક ! પાપી ! કર્માં ચંડાળ ! એનુ' મુખ જોવામાં ય આપણને ચીકણાં કર્યાં બધાય એવે! સુરાધમ !' સૌધમેન્દ્રનાં અંગે કેપથી કાંપતાં હતાં; હાઠ ધ્રુજતા હતાઃ આંખો લાલચોળ થઈ હતી. એમની આંખોમાંથી આંસુની ધાર વહી જવાની પળે જાણે સાવ પાકી ગઈ હતી ! તેમણે આગળ વધીને કહ્યું, આ પાપીએ, આપણા સ્વામીને, ત્રણલાકના નાથને ત્રાસ આપવામાં લેશમાત્ર પાછું વાળીને જોયું નથી, જરાક પણ દયા દાખવી નથી. એણે ઘણા માટેા-અક્ષમ્ય કોટિના અપરાધ કર્યાં છે. પણ એને જો અનંત સંસારના પરિભ્રમણના પણ ભય લાગ્યા નથી તા મારા ભય તા શું લાગવાના હતા ? આવા અધમાધમ આત્માને આપણી સાથે રહેવા તે ન જ દેવાય પણ

Page #113

(૯૬)
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરવ એને પડછા પણ ન લેવાય. બધા પ્રત્યે દયા ગુજારી શકાય પરંતુ જે ભગવદ્રોહી કે શાસનદ્રોહી હેય તેના પ્રત્યે આપણે કદી દયા દાખવી શકીએ નહિ માટે હું તમને આદેશ કરું છું કે એ પાપાત્માને તમે આ દેવકમાંથી હમણાં ને હમણાં જ ભારે તર્જનાપૂર્વક તગડી મૂકો.”
આટલું કહીને સૌધર્મેન્દ્ર સંગમક પાસે જઈને તેને ડાબા પગથી જોરદાર લાત મારી. ત્યાર પછી બીજા પણ સુભટ અને દેવેએ તેને ધક્કા માર્યા, મુક્કીએ મારી, દેવીઓએ કટુ શબ્દો સંભળાવ્યા. આમ સહુથી તજના પામતે, તિરસ્કારાતે તે સંગમક દેવલેકમાંથી બહિષ્કૃત થયે.
સંગમકની માત્ર દેવી-પત્નીએ ઈન્દ્રની આજ્ઞા મેળવીને તેની સાથે જઈ શકી. સહુ મેરુ પર્વતની ચૂલામાં જ પિતાનું શેષ જીવન પૂર્ણ કરશે.
ગુરુ-શિષ્યના સૂમ સાહજિક અને વિનામૂલક સંબંધ વિના સાધના કેઈ પણ પ્રકારે શક્ય નથી. જે એમ કહે કે મારે ગ્ય ગુરુ નથી તે પ્રચંડ અહંકારી છે. શિષ્યત્વ તૈયાર કરે ! ગુરુ બારણું ખટખટાવતા સામા આવશે. “મારા ગુરુ બેઠા છે અને હું ઉપયોગ મૂકું ? ગૌતમસ્વામીએ આવી વિનમ્ર ચિંતવના કરી જીવનમાં ક્યારેય ઉપયોગ મૂક્યો નથી. ભગવાનને જ પ્રશ્નો પૂછયા છે. ભગવાનના મુખેથી વધુમાં વધુ વાર ગૌતમનું નામ નીકળ્યું ! આદર્શ ગુરુના આદર્શ શિષ્યનું આ કેવું પરમ સૌભાગ્ય ! ગુરુની આજ્ઞા થતાં એ શ્રાવક આનંદને મિચ્છામિ દુકકર્ડ આપવા સામા ગયા. એ ઘમંડ ન કર્યો કે ભગવાનને હું મુખ્ય શિષ્ય! એક શ્રાવકની સામે પગલે ક્ષમા માગવા જાઉં? ગામમાં શું વાત થશે? ભગવાનનું રાતદિન પડખું સેવ્યું તેનું આ ફળ ભગવાને મને આપ્યું ? આ ગુરુ મારા માનસિક બંધારણને ફીટ (ft) નહિ થાય. ગુરુ મારે બદલવા પડશે. ગેસને સ્ટવ ચાલ્યો તો ઠીક નહિ તે દુકાનદારને પાછે, એવી વીસમી સદીની મનોદશા ત્યાં નહતી.

Page #114

ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ
ખંડ-૩ [કેવલ્ય-કાળ ]
ત્રિ. મ.-૭

Page #115

કેવલ્ય પ્રતિ એક નિષ્ફળ દેના ભક ગામની બહાર જુવાહિકા નામની નદી વહેતી હતી. એને કિનારા ઉપર શામાક નામના કેઈ સગૃહસ્થનું ક્ષેત્ર હતું. ત્યાં આવેલા શાલતરુની નીચે છના તપપૂર્વક, ઉટિક આસનમાં રહીને પ્રભુ જ્યારે આતાપના લઈ રહ્યા હતા, ત્યારે વૈશાખ સુદ દશમના દિવષ્ના ચોથા પ્રહે પ્રભુ ક્ષેપકણિ ઉપર આરૂઢ થઈને, ઘન ઘાતક સર્વથા નાશ કરીને વીતરાગભાવ પામ્યા અને અનમું હૂર્તમાં જ કેવળજ્ઞાન પામ્યા. પિતાના કલ્પ મુજબ ઇન્દ્રો આસન કંપથી પરિસ્થિતિ જાણુને સપરિવાર આવ્યા. હ વિભોર બન્યા. સમવસરણની રચના કરી.
કૈવલ્યના પ્રકાશથી પરમ પિતા પ્રભુ જાણતા જ હતા કે, આ દેશનામાં કેઈન સર્વવિરતિને પરિણામ જાગવાને નથીઅનંતકાળમાં કઈ તીર્થકરની દેશનાને જે નિષ્ફળતા કદી મળી નથી તે નિષ્ફળતા આ દેશના પામવાની છે. છતાં પોતાનો કલ્પ (આચાર) જાણુને પ્રભુએ દેશના આપી. પરમાત્માના તીર્થમાં માતંગ નામના યજ્ઞ અને સિદ્ધાયિકા નામની દેવી, પ્રભુના સતત સાન્નિધ્યમાં રહેનારા શાસનદેવતા થયા.
પ્રથમ દેશના નિષ્ફળ જતાં પ્રભુએ જ તે રાત્રિએ વિહાર કર્યો. કટિ દેવતાઓથી પ્રભુ પરિવરેલા હતા. તેમના ઉદ્યોતથી રાત્રિ પણ પ્રકાશમય બની હતી. વિહાર કરીને પ્રભુ અપાપા નામની નગરીમાં આવ્યા.
અહીં સવાલ થાય છે કે પ્રભુની દેશના નિષ્ફળ કેમ ગઈ? શું તે દેશનામાં અઢળક સંપત્તિના માલિક દે ન હતા? વિરાટ

Page #116

કુંવણ પ્રાપ્તિ અને નિષ્ફળ દેશના
[૯૯]
સત્તાના સમ્રાટા-દેવેન્દ્રો પણ ન હતા? પ્રભુને ધર્માંશાસનની જ સ્થાપના કરવી હતી ને ? તા આ ધનકુબેરોના ધનના બળથી અને સત્તાસ્વામીઓની સત્તાના જોરથી વિશ્વના માનવાને ધર્મ ન આપી શકાત ? ! દરેક અકિચનના ઘરમાં કઈ દેવાત્મા માત્ર એકસ સુમર વરસાવી દે એટલે જ એ કિચન સપિરવાર પ્રભુ મહાવીરના ભક્ત બની જાય ! ‘ધન દેખીને તેા મુનિ પણ ચળે’ એ વાત ઘણા તથ્યાંશથી ભરપૂર છે.
તો કેમ આ સત્તા અને સ`પત્તિની વિરાટ શક્તિને તેમણે ઉપયોગ ન કર્યાં ? અને એ બે ય શક્તિ વિનાના સાચા સવિરતિધરેસમાં જ પ્રભુએ ધર્માંશાસનના પ્રાદુર્ભાવ જોયે ?
આનું સમાધાન એ છે કે આથી જ નિષ્ફળ ગયેલી કહેવાતી દેશના પણુ જૂગતને પ્રચ'ડ બેધ આપી જવા દ્વારા સફળ બની ગઈ છે.
જ્યારે ધનપતિઓ અને ધરતીતિ તે દેશનામાં વિદ્યમાન હત! છતાં તેમની સહાયથી ધર્માંશાસન ચલાવવાની વાતને પ્રભુએ સ્થાપિત ન કરી; એ જ પ્રભુના એવા પરમ સદેશ જગત આપી જાય છે કે શાસન સત્તા કે સોંપત્તિના જોરથી કુદી ચાલી શકતુ નથી. કદાચ કોઈ એવું કરે તેા તે હકીકતમાં લેાકહૃદયમાં ધર્મ ની સ્થાપના ન કરતાં સત્તા કે સ'પત્તિની જ સ્થાપના કરે છે. જે હૈયેથી એને ઉખેડી નાખવાના છે એ હૈયે એમની જ પ્રતિા કરવી એ કેટલુ* હિચકારુ' પાતક ગણાય ? ધનથી ધમ થાય?
સત્તાના દેામક્રમામથી ધમ ચાલે ? ઇતિહાસ ના કહે છે. જે ધર્માં માત્ર રાજ્યાશ્રિત બન્યા તે ધર્મ રાજ બદલાતાં રસાતાળ થયા કે મરણુતાલ હાલતમાં મુકાયા.

Page #117

[૧૦]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ પ્રભુ મૌનપણે જગતને જાણે જણાવે છે કે ધનથી કે સત્તાથી ધર્મ પ્રગટતે નથી કે ચાલતે પણ નથી. એનું શાસન તે માત્ર સર્વવિરતિધર સાચા શમણેથી જ પ્રગટે છે અને ચાલે છે. એમની પ્રતિજ્ઞાપૂર્વકની સર્વવિરતિધર્મની આરાધનામાં જે સૂફલ્મનું પ્રચંડ બળ છે એ જ એમનું અને સર્વનું કલ્યાણ કરવામાં સમર્થ છે. ભલે કદાચ ક્યારેક કોઈ આસુરી બળોને પણ વિજય થઈ જતે. જોવા મળે; પરંતુ અંતે તે એ ધર્મને જ વિજય થવાને છે.”
પ્રભુની નિષ્ફળ દેશના દ્વારા પણ વિશ્વને પ્રભુને આ અમૂલ્ય સંદેશ પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. આ જ એ નિષ્ફળ ગણાયેલી દેશનાની જવલંત સફળતા નથી શું?
ભગવાન મહાવીરે કહ્યું: “ચાલે, જીવન જેવું છે તેવું, તેને શાંત સ્વીકાર કરીએ. સુખ-દુ:ખને સહીએ; ભૂખ, તરસ, ટાઢ-તડકે, આદેશ, વધ–આ બધું જે કાંઈ જીવનના કુદરતી ક્રમમાં આવે તેને હસતાં હસતાં સ્વીકાર કરીએ અને કશે સામને કે ફરિયાદ ન કરીએ.”
કારણ ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવ આપણને શીખવવા માગતા હતા કે દુઃખનું પણ મૂલ્ય છે. દુઃખ શાંતિ અને સમજપૂર્વક સહન કરશે તે જ શુદ્ધિ થશે, સાફસફ થશે; તે જ પરિપૂર્ણ બનશે.
- ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવની બાર બાર વર્ષની ઘોર સાધના શીખવે છે કે સહન કરે, શુદ્ધ બને, સંપૂર્ણ બને.

Page #118

[૨]
ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના અને ગણધર પદ્મપ્રતિષ્ટા
એ હતી અલબેલી વૈશાખ સુદ અગિયારસ. સર્વાંગ પ્રભુ મહાવીરદેવ અપાપાનગરીમાં પધારી ગયા હતા. તેની નજીકમાં આવેલા મહાસેનવન નામના ઉદ્યાનમાં દેવતાઓએ સમવસરણ રચ્યું. પૂર્વ દિશાના દ્વારેથી પ્રભુએ પ્રવેશ કર્યાં. બત્રીસ ધનુષ ઊંચા ચૈત્યવૃક્ષને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરીને તીને મારા નમસ્કાર–તીર્થાય નમઃ” કહીને પાદપીયુક્ત સિંહાસન ઉપર આરૂઢ થયા.
જેને આખુ' જગત નમે એવા પ્રભુ પણ કાકને નમે? કાને નમે ? પ્રભુ તીને નમે છે, જે તીર્થના એમની ઉપર અસીમ ઉપકાર છે. ભૂતકાળમાં એ તીને કારણે જ તે આત્મા સમ્યગ્દર્શનાદિ ગુણાને પામ્યા છે. કૃતજ્ઞતાની કેવી ટાચ !
ખાર પ્રકારની પદાએ બેઠી. પ્રભુએ માલકોશ રાગમાં દેશના શરૂ કરી.
આ બાજુ એ જ અપાપાનગરીમાં વસતા સામિલ બ્રાહ્મણે યજ્ઞ માંડયો હતા. તે માટે ઇન્દ્રભૂતિ વગેરે અગિયાર મહાપડિત બ્રાહ્મણાને આમંત્ર્યા હતા. તેઓ પણ પોતાના ૪૪૦૦ શિષ્યા સાથે ત્યાં આવ્યા હતા. એમને કયાં ખખર હતી કે ગઈ કાલે એક આત્માને પણ દીક્ષા આપી ન શકાઈ તેના જાણે કે પૂરેપૂર ખલા વાળી નાખવા ૪૪૦૦ ને દીક્ષિત બનાવવા માટે જ પ્રભુ અહી પધાર્યા હતા.
આકાશમાંથી ઊતરીને વીરપ્રભુની દેશના સાંભળવા જત! દેવાને જોઈને ઇન્દ્રભૂતિ ગૌતમને તેમની મહામૂર્ખતા ઉપર ભારે આશ્ચર્ય થયુ.. એણે નગરજનેાને પણ પેાતાના યંજ્ઞમડપમાં ન આવતાં અન્યત્ર જતાં જોઈ ને ભારે આશ્ચય થયું. જ્યારે તેને

Page #119

[૧૨]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ સત્ય હકીકતની જાણ થઈ ત્યારે તેને ચિત્તમાં ભારે વ્યથા ઉત્પન્ન થઈ તેને અહં ભયંકર રીતે ઘવાયે. એણે તે જ પળે પ્રભુ વીર સાથે મુકાબલે કરી લઈને “સાચે સર્વજ્ઞ કેણ છે? તેને નિશ્ચય કરી લેવાને સંકલ્પ કરીને તૈયારીઓ શરૂ કરી.
ટૂંક સમયમાં જ ૫૦૦ શિષ્યો સાથે ઇન્દ્રભૂતિએ ભારે આડંબરપૂર્વક સમવસરણ તરફ પ્રયાણ કર્યું.
સમવસરણની સમૃદ્ધિ, વિરપ્રભુનું જોતાંની સાથે નામ અને ગોત્ર) દઈને બેલાવવું અને પિતાના મનને અતિ ગુપ્ત સંદેહ પ્રગટ કરીને તેનું તે જ વેદપંક્તિઓ દ્વારા સમાધાન કરી આપવું....આ પ્રત્યેક ઘટનાથી ઈન્દ્રભૂતિ વધુ ને વધુ મહાત થત ગયે. એના અહંકારની કાળમીંઢ શિલાના ચૂરેચૂરા થઈ ગયા.
પ્રભુના ચરણોમાં પડી જઈને તેણે પિતાના સઘળા અપરાધની ક્ષમા યાચી; અને દીક્ષા આપીને શિષ્ય કરવા વિનંતી કરી.
જગદ્ગુરુ પ્રભુ વિરે તેના ૫૦૦ શિષ્ય સહિત દીક્ષા આપી. ઇન્દ્રભૂતિને ચારિત્રનાં ઉપકરણે કુબેરે લાવીને આપ્યા અને ૫૦૦ શિષ્ય માટે દેવે ઉપકરણ લઈ આવ્યા.
ત્યાર બાદ કમશઃ અગ્નિભૂતિ વગેરે વિપ્રે પણ પિતપિતાના શિષ્ય પરિવાર સહિત ત્યાં આવ્યા. તે બધાય ઇન્દ્રભૂતિની જેમ પિતાને સર્વજ્ઞ માનતા હતા. તે બધાયને એકેકા વિષયમાં જ સંદેહ હતે.
પ્રત્યેકના સંદેહનું જગદ્ગુરુએ નિરાકરણ કર્યું અને સહુએ પિતાના શિષ્ય પરિવાર સહિત દીક્ષા લીધી.
આમ અગિયાર મહાપંડિત, ચતુર્દશ વિદ્યાપારગામી વિએ પિતાના કુલ ૪૪૦૦ શિષ્યો સાથે દીક્ષા લીધી.
એ જ વખતે ચંદનબાળા પ્રભુ વીરને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થવાની રાહ જોતી; સંયમધર્મને કૈવલ્યપ્રાપ્તિ બાદ સ્વીકાર કરવા તલસતી હતી. તેણે આકાશમાં દેવના ગમનાગમનથી

Page #120

ચવિધ સંઘની સ્થાપના અને ગણધર પદ પ્રતિષ્ઠા [૧૦૩] પ્રભુનું કૈવલ્ય જાણ્યું. કેઈ દેવે તેને સ્વબળથી સમવસરણમાં લાવીને મૂકી દીધા. તેણે પણ ત્યાં અનેક રાજાએ તથા અમાત્યાની પુત્રી સાથે દીક્ષા લીધી. પ્રભુએ ચક્રના સાધ્વીજીને મુખ્ય કર્યાં અને હારા પુરુષો અને સ્ત્રીઓને શ્રાવકપણામાં સ્થાપિત કર્યાં.
આમ ચતુર્વિધ શ્રીસંઘની સ્થાપના થઈ. ત્યાર બાદ ત્રિàાકગુરુએ ઇન્દ્રભૂતિ આદિ અગિયાર મુખ્ય મુનિવરોને ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્યની ત્રિપદી સંભળાવી. [ભગવ ક તત્ત, એમ ૩ વાર તત્ત્વ પૂછ્યું. જગદ્ગુરુએ તેના ૩ ઉત્તર આપ્યા : ઉપન્નઈ વા, વિગમેઈ વા ધ્રુવેઈ વા-પદાર્થ ઉત્પન્ન થાય છે, વ્યય પામે છે, વચગાળામાં ધ્રુવ રહે છે.]
આ ત્રિપદી વડે તથા અપૂર્વ કોટિના ગુરુ વિનયાદિ વડે અગિયાર મુનિવરાને તે જ પળે એવા પ્રચંડ જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મના ક્ષયાપશમ થયા કે જાણે આત્મામાં જ્ઞાનના પ્રકાશ પ્રકાશ થઈ ગયા. એથી તે જ પળે તેમણે આચારાંગ વગેરે ખાર અંગાની રચના કરી. ખારમા ષ્ટિવાદની અંદર ઉત્પાદ વગેરે ચૌદ પૂર્વા પણ રચ્યા.
પછી સમયજ્ઞ ઇન્દ્ર તે જ વખતે સુગંધી રત્નચૂર્ણથી ભરેલા થાળ લઈને જગદ્ગુરુની પાસે ઊભા રહ્યા. ઇન્દ્રભૂતિ વગેરે અગિયાર મુનિવરે પોતાના ક્રમ પ્રમાણે પ્રભુની અનુજ્ઞા લેવા માટે મસ્તક નમાવીને ઊભા.
હવે પ્રભુ વાસક્ષેપ કરવારૂપે તે મુનિવરોને તીનો અનુજ્ઞા આપવાના છે એટલે ઇન્દ્રે કાલાહુલ શાંત કરી દીધા. સહુની આંખ એ તરફ મ`ડાઈ ગઈ.
પરમાત્મા સિંહાસન ઉપરથી ઊભા થયા. ઇન્દ્રના રત્નચૂર્ણ ના થાળમાંથી ચૂણ મૂઠીમાં લીધું અને દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાયથી

Page #121

[૧૪]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ તમને તીર્થની અનુજ્ઞા છે.' એમ કહીને ઇન્દ્રભૂતિ આદિ મુનિએના મસ્તક ઉપર ક્રમશઃ તે ચૂર્ણ નાખ્યું, એ પળે દેવેએ અતિ આનંદમાં આવી જઈને તે મુનિવરો ઉપર ચૂર્ણ અને પુષ્પની વૃષ્ટિ કરી. આમ અગિયાર મુનિઓની ગણધર પદ ઉપર પ્રતિષ્ઠા કરી. ત્યાર બાદ પાંચમા ગણધર સુધર્માનું શેષ ગણધરોથી વધુ આયુષ્ય હોવાના કારણે તેમને સર્વ મુનિઓના અગ્રેસર પદે સ્થાપીને શાસનની ધુરા સંભાળવાની અનુજ્ઞા કરી.
ત્યાર બાદ સાધ્વી ચંદનબાળાઓને પ્રવર્તિની પદે સ્થાપિત
કર્યા.
ચારે બાજુ આનંદ આનંદ વ્યાપી ગયે. દેવે અને માનવ સહુ ભાવવિભોર બનીને નૃત્યાદિ કરવા લાગ્યા.
એક પછી એક દશ્ય અપૂર્વ હતું. સંજયની સંયેષ્ટિ તે એ દશ્યની આરપાર ઊતરી જઈને ઘણું તત્વ લઈ આવતી.
પિતાના શિષ્ય અને દરેક વાત સમજાવતા. એની તમામ જિજ્ઞાસાને તે સંતોષતા.
“વત્સ! અજ્ય!” સંયે કહ્યું, “આ ઇન્દ્રભૂતિને અહંકાર પણ જેને કે લાભદાયી નીવડ્યો ! પેલા કૌશિકે પ્રભુને બચકું ભર્યું તે તેનું ય કામ થઈ ગયું !”
શૂલપાણિ પણ મારીને ય ફાવી ગયે.
પ્રભુની કેવી કરુણા! મારે તે ય માલ મેળવે અને પ્રભુએ પણ કેવી કમાલ કરી ! ચૌદ ચૌદ વિદ્યા ભણીગણીને એકદમ તૈયાર થઈ ગયેલા પંડિતેને જ ઝપાટામાં લીધા ! એકડે એકથી ભણાવવાની તે જાણે પંચાત જ ન રહી. એક પેલું મિથ્યાત્વનું શલ્ય એમનામાં પેસી ગયું હતું તે ભારે હોશિયારીથી ખેંચી કાવ્યું ! બસ કામ પતી ગયું.

Page #122

ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના અને ગણધર પદ પ્રતિષ્ઠા [૧૦૫]
સમવસરણની બહાર નીકળતા અજયે પૂછયું, “ગુરુજી! આ મિથ્યાત્વભાવ એટલે તે સંસારના સુખ પ્રત્યેને કાર રાગભાવ ને ! એ રાગભાવ ઉપરે ય ભારે રાગ એ જ ને ? એ શું ખૂબ ખતરનાક કહેવાય ? અને એને દૂર કરી દેવામાં આવે તે બધી વિદ્યાઓ સમ્યફ બની જાય! એની સાથેનું બધું નકામું ? એને અભાવ થતાં બધું કામનું ?”
“હા, વત્સ! તું કહે છે તેમ જ છે.” સંજ્ય બેલ્યા. “સંસારનાં સુખો ઉપરને રાગ એટલે ભયાનક નથી એટલે ભયાનક એ રાગ ઉપરને રાગ છે! એ રાગને સારો માનવે એ જ એ રાગ ઉપરને રાગ કહેવાય ! જ્યાં સુધી આ રાગનો રાગ મટતે નથી ત્યાં સુધી જીવ પાપ કરે કે ધર્મ કરે બધું ય લગભગ સરખું જ કહેવાય. ધર્મ પણ એ રાગને પિષવા કરે માટે તે. એટલે જ જયાં સુધી જગત અને જીવના સ્વરૂપનું સમ્યગ્દર્શન થતું નથી ત્યાં સુધીના સમગ્ર સંસારકાળમાં ભમતે આત્મા માત્ર ગતિ કરે છે, પ્રગતિ નહિ.”
અજ્ય અને સંજ્ય વાત કરતાં કરતાં આગળ વધી રહ્યા છે, ત્યાં એક માણસ આવ્યું. વિગેષ્ઠી કરતા સંજ્યના બે શબ્દ સાંભળીને જ તે ત્યાં આવ્યો હતો. એના મુખ ઉપરથી લાગતું હતું કે તેને કાંઈકે પૂછવું છે. એકદમ પાસે આવી જઈને તે બે, “આજને પ્રસંગ જોઈને મારું તે માથું જ કામ કરતું નથી. આ બધું બને જ શી રીતે ? અમારે ઇન્દ્રભૂતિ એટલે કેણ! મહાસમર્થ ! સર્વ શાને પારગામી! કટ્ટર બ્રાહ્મણ ! પેલા મહાવીરે, થેડી જ વારમાં એના અને બધા જ વિપ્રેનાં ગાત્ર ઢીલા કરી નાખ્યા! એને જોતાં જ કેવા નરમઘેંશ બની ગયા ! જાણે બકરી બેં! આવા ભણેલાગણેલા કટ્ટર ધર્માધ માણસે આ રીતે એકદમ જીવન-પરિવર્તન કરી નાખે એ વાત હજી મારા મગજમાં બેસતી જ નથી. હું તે ફરી ફરી આ ચાળી નિર્ણય કરવા મથું છું કે આ તે સ્વપ્ન છે કે સત્ય ? પણ કોઈ જ

Page #123

[૧૦૬]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ સમજાતું નથી! પેલા મહાવીરમાં એવું તે શું હશે? કેવું હશે એની આંખનું કામણ! વાણીને જાદુ! કે હશે એની મુદ્રાને પ્રભાવ! ખરે જાદુગર નીકળે હોં !
સ્મિત કરતાં સંજયે કહ્યું, “વિપ્ર! આમાં કાંઈ જાદુ નથી અને કઈ રમત નથી! આ બધે પ્રભાવ છે – આત્માના શુદ્ધીકરણને!
ભગવાન મહાવીરદેવે સાડા બાર વર્ષની ઘર સાધના કરી છે; શુદ્ધીકરણની ! ઈન્દ્રભૂતિએ વર્ષોની ઘોર સાધના કરી છે ચેટી બાંધીને, પિથીઓની પિોથીઓ ગેખી મારવાની! પણ અંતરના વિમલીકરણ એણે ક્યારે ય નથી કર્યા. જેને આત્મા સાફ નથી તેના પહાડ જેટલા જ્ઞાન અને ધ્યાન બધાં ય નકામાં! જેને આત્મા શુદ્ધ એનાં શેડાં ય જ્ઞાન ધ્યાન સફળ! અને એ ઘેડાને પૂર્ણ થયે જ છૂટકે !
જોયું ને? ઇન્દ્રભૂતિનું તેફાન કેવું હતું? કેવા ધમપછાડા કરે એ આવતું હતું? કેટલે અહં એના શ્વાસે શ્વાસે ઘૂંટાતે હતે! જ્ઞાનના અજીર્ણનું જ એ પરિણામ હતું! શુદ્ધિ ન હોય ત્યાં જ્ઞાનનું આવું અજીર્ણ જ થાય છે!
અને ભગવાન મહાવીરદેવ ! કેવી સૌમ્યતા! કેટલી ગંભીરતા! કશું ય બેલ્યા ન હતા. ત્યારે જ માત્ર મુખમુદ્રાનું દર્શન કરીને એ ઈન્દ્રભૂતિને અહ ચૂર ચૂર થવા લાગ્યું હતું ને? જેવું તુંને એ વખતનું કરમાતું જતું એનું મુખ?
વિપ્રવર! એક વાત સમજી રાખજો કે જગતમાં હંમેશ માટે બળ તે પવિત્રતાનું જ હોય છે. જેમ જેમ પવિત્રતા વધતી જાય તેમ તેમ બાહ્ય ઘંઘાટ, બાહ્ય પ્રયત્ન, બાહ્ય પ્રવૃત્તિઓ ઘટતાં જ જાય. દેખીતી રીતે એ પવિત્ર આત્માઓ કશું જ બાહ્ય કર્મ કરતાં ન લાગે પણ અંતરથી એમનું એ પાવિત્ર્ય અનંત

Page #124

ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના અને ગણધર પદ પ્રતિષ્ઠા [૧૦] કર્મો કતું જ રહે ! એથી જ એવા મહાત્માઓ કર્મસંન્યાસી પણ ખરા અને કમપેગી પણ ખરા, વસ્તુતઃ ! યેગના સિક્કાની એ બે બાજુ છે. બેયનું વસ્તુતઃ એક જ સ્વરૂપ છે.
આવા ઉત્કૃષ્ટ યેગીઓને પ્રભાવ આજે જ જે ને? તમે જ કહ્યું ને કે કેવા જમ્બર ધર્મચુસ્ત હતા ઇન્દ્રભૂતિ! પરંતુ પળ બે પળમાં કેવા પાણી-પાણી થઈ ગયા? બસ, એ જ ભગવાન મહાવીરદેવના અંતરના વિમલીકરણને ભવ્યતમ પ્રભાવ.
જેમ જેમ નિર્મળતા વધે છે તેમ તેમ બાહ્યકર્મ ઘટતું જાય અને ફળ વધતું જાય. | મેલા મનને એક વક્તા, ધાંધલ કરતી સભાને શાંત કરવા વળી મોટું ધાંધલ કરશે. થેડી પવિત્રતાને પામેલે બીજે વક્તા મંચ ઉપર આવીને હાથ જ ઊંચો કરશે કે તરત સભા શાંત ! જ્યારે અત્યન્ત પવિત્ર વક્તા તે મંચ ઉપર હાજર થાય એટલું જ બસ છે. હાથ પણ ઊંચા ન કરે તે ય એનાં દર્શનથી જ આખી સભા શાંત થઈ જાય.
સ્થૂલ કરતાં સૂક્ષ્મનું બળ ઘણું છે.
ભગવાન મહાવીરદેવને આત્મા સૂક્ષ્મતમ બન્યા છે, પરમાત્મપદ પામ્યું છે, અને એ બળે જ વિપ્ર ઇન્દ્રભૂતિના ક્રોધની ધખધખતી આગ એક જ પળમાં ઠારી નાખી છે.
વળી ઈદ્રભૂતિની પણ પાત્રતા કાંઈ ઓછી વિકસી ન કહે. વાય. જ્ઞાનીઓમાં ય આ જ વાતનું એક સુખ છે ને કે તેને જે બરાબર સમજાવનારો મળી જાય અને તેને કાળ પણ તે વખતે પાકી ગયા હોય તે સત્યને પકડી લેતાં અને અસત્યને ફેંકી દેતાં તેને જરા ય વાર ન લાગે ! મહાજ્ઞાનીઓમાં અને આપણા જેવા અર્ધદગ્ધમાં તે ભારે અંતર ! આપણે જે પકડ્યું છે તે બ્રહ્મા પણ હેઠા ઊતરીને ય છોડાવી ન શકે. વળી મહાવીરદેવની સમજાવવાની રીત કેવી? કે સમત્વવાદ? વેદની પંક્તિને પિતે જરા ય ન વખોડી એ જ વેદની પંક્તિઓથી બધા ય

Page #125

[૧૦]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ
વિપ્રોના મનનું સમાધાન કરી આપ્યું!”
સજયની વાતા સાંભળતા વિપ્રને લાગ્યું કે પોતે જ કયાંક ગણિત કરવામાં ભૂલ્યા હતા ! હવે પછી આ રીતે મનઘડંત કલ્પનાઓ કરીને ઉતાવળા અભિપ્રાયા બાંધવા નહિ.
ચતુર્દશ વિદ્યાપારગામી ધ કટ્ટરતાથી ય ચાર ચાસણી ચડી જાય તેવી કટ્ટરતા ધરાવતા આ વિપ્રના અંતરના કોઈ એક ખ’ડમાં ભગવાન મહાવીરદેવની પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા થઈ ગઈ હોય તેવું તેના મુખ ઉપર કૂણી પડેલી ચામડી ઉપરથી કલ્પી શકાતું હતું. અસ્તુ. હવે મૂળ વાત પર આવીએ.
જગદ્ગુરુએ વિશ્વમાત્રનું કલ્યાણ સાધવાનું સામર્થ્ય ધરાવતી શાસન નામની સંસ્થા સ્થાપી. તેનુ સફળ સંચાલન કરવા માટે શ્રમણપ્રધાન ચતુર્વિધ સંઘ સ્થાપ્યા.
તેનુ સંચાલન શી રીતે કરવુ ? તેના બંધારણ સ્વરૂપ શાસ્ત્રાજ્ઞા-નિયમાવલિ દ્વાદશાંગી (ત્રિપદી દ્વારા) પ્રરૂપી.
આ ‘શાસન'માં જોડાનાર આત્મા માટે ઉદ્દેશ બતાવ્યા કે ચાર ગતિમય સંસારના પરિત્યાગ કરીને મેાક્ષભાવને પ્રાપ્ત કરવા. આ ‘શાસન' નામની વિશ્વકલ્યાણકર સસ્થા માટે જરૂરી સપત્તિ તરીકે તીર્થાં, જિનાલયેાથી માંડીને નાનકડી ચરવળી, પૂંજણી સુધ્ધાં બની ગયાં.
કોઈ પણ સંસ્થા માટે આટલું તે આછામાં ઓછું જરૂરી છે. 'સ્થા (શાસન), સંચાલક (સ.), નિયમાવલિ (શાસ્ત્ર), ઉદ્દેશ (ધ) અને સપત્તિ (તીર્થાūિ),
વૈશાખ સુદ અગિયારસના એ દિવસ મહામ ગલકારી ખની ગયા; એ દિવસે શાસન, સંઘ, દ્વાદશાંગીરૂપ શાસ્ત્રો, ધર્મ અને સપત્તિ પ્રકાશમાં આવ્યાં.
જગદ્ગુરુની પૂર્વના ત્રીજા ભવની ભાવના કે મારું ચાલે તા સજીવેને હું સઘળાં દુઃખ અને સઘળાં પાપમાંથી સથા અને સઃ ડાવી દઉ.....એ ભાવના હવે ફળીભૂત થઈ. ધાર

Page #126

ચવિધ સંઘની સ્થાપના અને ગણધર પદ્મ પ્રતિષ્ઠા
[૧૦૯] સાધના દ્વારા એમણે રાગને હટાવ્યા; એ વીતરાગ થયા. વીતરાગ થતાં જ તે સર્વજ્ઞ અને સદૅશી થયા. સાચા સુખ અને દુઃખનાં કારણા તેમના જ્ઞાનપ્રકાશમાં સાવ છતાં થઈ ગયાં. ધર્મ અને અધમ સ્પષ્ટરૂપે જ્ઞાનપ્રકાશમાં દેખાવા લાગ્યા.
માટે જ પ્રભુએ સાધનાકાળનું મૌન છેડ્યુ', કેમકે હવે બોલવામાં કોઈ જ ભૂલ થઈ જવાને લેશ પણ સંભવ ન હતા. સ્વયં જ્ઞાનપ્રકાશમાં સઘળું જોઈ રહ્યા હાય; ગમે તે પદ્મસ્થની સલાહ કે સૂચના અથવા દોરવણી જેટલી પણ પરાવલ ખિતા ન હાય, પછી ભૂલ થવાના સંભવ જ કાં રહ્યો ? જેવા જે હાય વસ્તુના સ્વભાવ; તેવું જ તેમણે નિરૂપણ કરવાનું. હા,....તેથી વિરુદ્ધ તે જગદ્ગુરુ પણ ન જઈ શકે. વસ્તુ સ્વભાવને આધીન રહીને જ તે સકળ પદાર્થાંનું નિરુપણ કરે. નારકો સાત જ દેખાતી હાય ! તેથી પણ પાંચ કે આઠ ન જ કહી શકાય. જેવુ' જુએ તેવુ* જણાવે.
જે આ રીતે સજ્ઞ ન થઈ શકે તેમણે તે સર્વજ્ઞ પરમાત્માને સપૂર્ણપણે આધીન રહેવાનું અને તે કૃપાળુએએ જે કહ્યું તે જ ખેલવાનું. તેમાં કાના–માત્રાના ય ફેરફાર કરવાના અધિકાર નહિ. અસ્તુ.
જગદ્ગુરુના પાંચ કલ્યાણકા તા ખરેખર મહાન છે; પરંતુ સાપેક્ષ રીતે એમ કહી શકાય કે તેથી પણ મહાન છે શાસનસ્થાપના. તેના દિન વૈશાખ સુદ અગિયારસ.
શાસન દ્વારા ત્રિલેાકગુરુ આપણું એકાંતિક અને આત્યંતિક હિત સાધી આપે છે માટે આપણી અતિ નજદીકમાં તા ઉપકારક તે શાસન જ છે.
જૈન જયતિ શાસનમ્.
*

Page #127

રાજ બિંબિસાર
કાળ ચાલ્યા જાય છે. સહુને સંસાર ચાલ્યો જાય છે. સહુનાં જીવન-જળ વહ્યાં જાય છે.
એક દી મગધના રાજમાર્ગેથી સેંકડે કે ક્યાંક જઈ રહ્યા હતા. હજી તે પરેટિયું જ થયું હતું.
રાજા બિંબિસાર પણ હાથી ઉપર આરૂઢ થઈને નીકળ્યા હતા. મહાશ્રાવિકા રાણી ચેલણ પણ સાથે જ બેઠાં હતાં
કુતૂહલપ્રિય લેકે જોડાતા ગયા.
અજ્યને પણ કુતૂહલ જાગ્યું. ક્યાં જાય છે? ચાલે જોઈએ તે ખરા ! ગુરુજીને લઈને એ ય ચાલે.
બધા પોંચ્યા બાવાજીના એક મંદિરે !
કહેવાયું હતું કે કેટલાક વખત પહેલાં રાણી ચેલણા સાથે રાજા બિંબિસારને વાતવાતમાં ટપાટપી થઈ ગઈ હતી ! બે ય પિતપોતાના ધર્મગુરુની પવિત્રતાને એકૃષ્ટ સાબિત કરવા મથતા હતાં. રાણી ચલણની તલવારની ધાર જેવી વાતના પરિણામે રાજા બિંબિસારે મનમાં ગાંઠ વાળી. ઊભી બજારે જૈન સાધુની અપવિત્રતાને છતી કરીને એની ઠેકડી ઉડાડું ત્યારે જ જંપીને બેસું.
એક દિવસ આવી લાગે. કોઈ મહાસંયમી જૈન સાધુએ બાવાજીના મંદિરમાં એકાકી રાતવાસ કર્યો. મદિરના પૂજારીએ તરત રાજા બિંબિસારને ખબર આપ્યા. વેશ્યાને મંદિરમાં છોડી મૂકી મંદિરના બાર બહારથી બંધ થઈ ગયા.
રાજા બિંબિસારને આજે અરમાન ઉતારવા હતા; રાણી

Page #128

રાજા બિંબસાર
[૧૧૧] ચેલણના. એમને સાથે લઈને આજે એ જઈ રહ્યા હતા. મેટા મોટા મહાવીર ભક્તોને ય ફરમાને મેકલાઈ ગયાં હતાં, વહેલી સવારે મંદિરે હાજર રહેવાનાં.
રાણું ચલણ સંપૂર્ણ સ્વસ્થ હતાં. એમને કેઈ ભીતિ ન હતી, કે ઈ સંદેહ ન હતે; અઘટિત બનવાને. મંદિરે લોકેની ઠઠ જામી હતી
રાજા બિસાર મૂછે વળ દઈને રણ ચેલણાને કંપાવવા નિષ્ફળ પ્રયત્ન કરી રહ્યા હતા.
રાણી ચેલ્લણાને પાકે નિશ્ચય હતો. “મારા સાધુમાં ભરબપોરે ય કશું જોવા ન મળે. રાજા નાહકને બખાડા કરે છે. કાંક પોતે જ ફસાઈ ન જાય! ખાડો ખોદે તે પડે. એ ઉક્તિમાં જે કઈ તથ્ય હોય તે.”
બે ય ધર્મના ભક્તોઅર સપરસ વાદમાં ઊતર્યા હતા. એકબીજા સાથે શરતો મારતા હતા અને જાતજાતની આગાહીઓ કરતા હતા.
ત્યાં રાજા બિંબિસારે હુકમ કર્યો, “પૂજારી બાર ઉઘાડી નાખો અને જગતને જેવા દે આજે જૈન સાધુડાના અનાચારના અખાડા !”
વતાવરણ એકદમ શાંત થઈ ગયું ! સહુની આંખો મંદિરના બારે ચુંટી ગઈ!
અને...બારણું ખૂલ્યું! આ શું ! કહેતાં રાજા બિંબિસારની આંખે ફાટી ગઈ! એકદમ ડઘાઈ ગયા.
રાણું ચલ્લણ ખડખડાટ હસી પડ્યાં
બાર ઉઘડતાંની સાથે જ “અલખ નિરંજન....” બોલતે, હાથમાં ચીપિયે લઈને એક બા નીકળી પડ્યો. એના આખા ય અંગે ભભૂતિ ચોળી હતી. સાથે વેશ્યા હતી.
મહાવીરભક્તોએ આનંદની કિકિયારીઓ પાડી. બીજાઓનાં મેં કરમાઈ ગયાં. ધરતી માર્ગ આપે તે અંદર ઊતરી જાય એટલા શરમિંદા બની ગયા. ભેંય ભારે પડી.

Page #129

[૧૨]
ત્રિભુવનપ્રકારા મહાવીરદેવ
અજય તા પેટ પકડીને હસવા લાગ્યા. આ શું બન્યું ? વાત તો એવી સાંભળવા મળી હતી કે જૈન સાધુને અંદર પૂરવામાં આવ્યા છે અને આ કાણુ નીકળ્યુ' ? કોથળામાંથી બિલાડું?
“ગુરુજી! ગુરુજી! આ શું? મને સમજાવા તે આ ભે!’” સંજય કહે, “વત્સ ! એ ભેદ એમ લે તેવા નથી. જરા પગ ઉપાડ. આપણે રાજા બિ’બિસારના ગુપ્તખંડની બારીએ પહોંચી જઈ એ.”
અન્નેએ પગ ઉપાડયા. મગધરાજના રાજમહેલના વિવિધ ખડામાં એક ગુપ્ત મંત્રણાલય હતુ. તેની પાક્ક્ષી બારીએ એ ય પહોંચી ગયા. ભીંતે કાન દઈને ઊભા રહ્યા. ભારે ગુસ્સામાં મગધરાજ બોલતાં સભળાતા હતા.
“પૂજારી ! આ બધું શું ખફાયુ ? તમે મને રાત્રે શા સમાચાર આપ્યા હતા ? સન્યાસીને તમે જૈન સાધુ માની લીધે ? ભરમેદની વચ્ચે તમે મારા ધમની ઠેકડી ઉડાડી ! હવે એના પરિણામ માટે તૈયાર થઈ જાઓ!”
ખાજુમાં જ ઊભેલી વેશ્યા થરથર ધ્રુજતી હતી. ક'પતા સ્વરે તે ખાલી, “મહારાજ ! એ દોષ પૂજારીના નથી. એ જૈન સાધુ જ હતા. હું રાત્રે આપના આદેશથી એ મંદિરમાં ગઈ ત્યારે મેં પણ એ વેત વસ્ત્રધારી જૈન સાધુને જ જોયા હતા.”
“તા પેઠો જૈન સાધુડા અને નીકળ્યા ખાવા? શી રીતે મને ? કાને તું સમજાવે છે?” રાજા બિંબિસારે ક્રાથી લાલચેાળ થઈ જતાં કહ્યું.
“રાજન્ ! અપરાધ માફ કરો. પણ જે હકીકત બની છે તેમાં મીનમેખ પણ ફેરફાર કરીને અમારે ખેલવાનું શું પ્રયાજન છે ?” જરાક સ્વસ્થ થઈ ને વેશ્યાએ કહ્યુ',
દીનખ`ધા ! આપના આદેશ મુજબ એ જૈન સાધુને ચલાયમાન કરવા હું. બધુ' જ કરી છૂટી. પણ આપને કહુ' કે

Page #130

રાજા મિભિસાર
[૧૧૭]
આ આખું ય વિશ્વ માખણ જેવું છે. એને પીગળાવી દેવું એ તા અમારે મન બચ્ચાના ખેલ છે. અમારા રૂપસૌન્દર્ય અને કામશાસ્ત્રોક્ત સિદ્ધ કરેલી અમારી કળા તો ભલભલાને પીગળાવી નાખે! એટલુ તા અમને ગુમાન છે. વિશેષતઃ મને પરંતુ આજની રાત્રે મને સમજાયું કે જૈનસાધુ એ માખણ નથી પણ પૂર્ણ પાષાણ છે. એની એક કાંકરી પણ હલાવવાનુ` મારામાં તે નહિ, પણ સ્વ પ્લાકની શીને માટે પણ અશકય, સાવ જ
અશકય છે.
રાજાધિરાજ ! આપ એમ માને છે કે મેં મારા પ્રયત્નમાં કાંઈ ચાશ રાખી હશે? રે! મે મારું બધું જ સત્ત્વ આજની રાતે બતાવી દીધું છે! મારી બધી કળા મે* ઉતારી દીધી હતી. અહા! શુ એ છ્યા હતાં! પથ્થર હાત તા તે ય પાણી પાણી થઈ જાત ! અફસોસ કે એ સાધુને કાંઈ જ ન થયુ' ! એક જ મરદ જયા મે આ દુનિયામાં, જે સ્ત્રીના હાથે ન જ રગદોળાયા ! બાકી તા મરો કેટલા નામ હાય છે તે અમે કાં નથી જાણતાં ?’
“પણ તા સંન્યાસી શી રીતે બહાર નીકળ્યેા ? શું એણે સ્વધ ખચાવ ખાતર આ વેશપરિવર્તન કર્યુ ?” રાજાએ પૂછ્યું.
“જી, હા, રાજન ! મારી અગ્નિપરીક્ષામાંથી અણિશુદ્ધ પાર ઊતરેલા એ સાધુના પગમાં હું પડી અને જ્યારે મેં તેની માફી માગી ત્યારે ઉદાર દિલે તે ક્ષમાશ્રમણે મને ક્ષમા આપી.
એને આત્મા તો સદા શુદ્ધ હતો છતાં સવારે લેાકેા શી કલ્પના કરશે ? કે વેશ્યા સાથે જૈનમુનિ ! ત્રૂટકે થૂંકો એની ઉપર !” આવી ધનિદાની કલ્પનાએ એમને ધ્રુજાવી મૂકયા. જેટલે આત્મા એટલેા જ; રે! અપેક્ષાએ એથી પણ વધુ-માથ વ્યવહાર સાફ જોઈ એ; નહિ તો ઊંધું વટાઈ જાય એવી તેમની માન્યતા હોવી જોઈ એ. ત્રિ. મ-૮

Page #131

[૧૧૪]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ “એથી જ એક પછી એક કપડા વગેરે તમામ વસ્તુ એમણે બળતી દીવેટની સહાય લઈને સળગાવી નાખી ! લંગોટી પહેરવા જેટલું કાપડ બાદ રાખીને.”
“હા...” રાજા સાશ્ચર્ય સાંભળી રહ્યો. “પછી?”
પછી તે એ કપડાની ભસ્મને શરીરે લગાડી દીધી. મંદિરમાં ખૂણે પડેલે ચીપિયે હાથમાં લઈ લીધે... અને આપે સાંભળ્યું તેમ, બાર ખૂલતાં જ “અલખ નિરંજન કહેતાં એ સંત બહાર નીકળી પડ્યા.
રાજન ! જે સ્વચ્છ એ મુનિને આત્મા હતું એવી જ સ્વચ્છ અને સાબદી એમની બુદ્ધિ હતી. એ વિના આટલે ઝડપી સફળ ફટકે સામે શી રીતે મારી શકે ?”
રાજા બિંબિસાર તે આ બધું સાંભળીને ત્યાં ને ત્યાં થીજી ગયા! ન બેસે કે ન ચાલે!
અણી ચેલ્લણને આનંદ ઉરમાં માતે ન હતે. બિંબિસારને જૈનધર્મ પ્રત્યે સન્માન જાગ્યું.
આ પ્રસંગ પછી ભગવાન મહાવીરદેવની તરફ તેનું મુખ વળી ગયું.
અજય અને સંજ્ય ત્યાંથી ખસીને મગધના રાજમાર્ગ ઉપર ચાલવા લાગ્યા.
જોયું ને? કેવી કમાલ કરી જૈનમુનિએ !” સંજ્ય બેલ્યા.
પણ ગુરુજી! આ રીતે વસ્ત્રો વગેરે સળગાવી શકાય? અગ્નિની હિંસા નહિ કરવાની ભીષ્મપ્રતિજ્ઞા લેનાર આટલી હિંસા કરી શકે ખરે? પવિત્ર વસ્ત્રો ય સળગાવી દેવાય?” જિજ્ઞાસુ ભાવથી અજયે પૂછ્યું.
જે સાંભળી ત્યારે. જિનધર્મમાં આ બધાં પાપ કરતાં મોટામાં મેટું પાપ ધર્મનિન્દા (શાસનમાલિન્ય)નું જણાવવામાં આવ્યું છે.
જાણીબૂજીને તે ઠીક પણ અજાણતાં ય કઈ એવી પ્રવૃત્તિ

Page #132

રાજા બિંબિસાર
[૧૫] થઈ જાય કે જેથી ભારે ધર્મનિન્દા થાય તે ય તે આત્મા કાળાં ડીબાંગ કર્મોને બાંધે છે. ભય કર સંસારમાં ભ્રમણ કરે છે. સર્વનાશે સમજ્યને અર્થ ત્યજતિ પણ્ડિતાએ ન્યાય અહીં લાગુ પડે છે. ધર્મનિન્દા થવાની શકયતાને નિવારવા માટે હૃદયની શુદ્ધિ સાથે અપવાદ માગે આવું પણ થઈ શકે છે.
ધર્મ પ્રશંસા જે કઈ ધર્મ નથી.”
“ધર્મનિન્દા જેવું કંઈ બીજું ઉકૃષ્ટ પાપ નથી, ધર્મને પ્રભાવ વ્યાપે તેવી પ્રવૃત્તિ ન થાય તે હજુ ચાલે, પરંતુ ધર્મની નિન્દા થવા લાગે તેવી કેઈ સારી દેખાતી પણ પ્રવૃત્તિ થઈ શકે નહિ. આ છે; જિનધર્મની પ્રધાન માન્યતા. આ જ મુદ્દા ઉપર એ મહાત્માએ સાધુવેષ જાતે કરીને ધર્મનિન્દા થતી અટકાવી દીધી!
જે કાળ સુધી આવા મુનિવરે હશે ત્યાં સુધી ધર્મ વિજયવંતે રહેશે. એમાં કોઈ સંદેહ નથી.
અને એ સિદ્ધાન્તને પ્રત્યક્ષ પરચો જોવા મળશે જ. રાજા બિંબિસાર જે કટ્ટર જિનધર્મષી જિનધર્મની સન્મુખ
નિદા થાય તેવી પ્રવૃત્તિ ન બીજે ટિ પાપ
થશે.”
અજયને આ તત્વજ્ઞાન ખૂબ જ અદ્ભુત જણાયું.
ગુરુજીની આંગળી પકડીને રાજમાર્ગ ઉપરથી પસાર થતા અજયના અંતરમાં કેટલા ય કલાક સુધી આ તત્ત્વજ્ઞાન મગજમાં ઘળાયા જ કર્યું.

Page #133

[૪] શ્રેષ્ઠીપુત્ર અનાથી
સૂર્યનારાયણ હજી હમણાં જ પ્રગટ થયા હતા. મગધરાજ અશ્વારૂઢ થઈને ફરવા નીકળ્યા હતા.
ફરતાં ફરતાં એક ઉદ્યાનમાં આવી ચડ્યા. એકાએક એમની નજર વૃક્ષ નીચે રહેલા એક ધ્યાનસ્થ મુનિ ઉપર પડી.
ભવનમાં પ્રવેશેલે માણસ સાધુ બની જાય ! કેવી તેજસ્વી મુખાકિત! કેવું ભવ્ય લલાટ ! નમણી આંખે! અણિયાળું નાક! માંસલ દેહ! વિશાલ વક્ષસ્થળ !
કઈ પ્રેમિકાએ દગો દીધે હશે? વેપારમાં ફટકો પડ્યો હશે? માતાપિતાએ તિરસ્કાર્યો હશે? નક્કી, આને જગતમાં એવી કઈ દુઃખદ ઘટના પામી હશે જેના પરિણામે એણે સાધુ બનવાનું પસંદ કર્યું હોય! મુનિની નજદીકમાં જ ઘોડાને ઊભે રાખી મગધરાજ એની મુખાકૃતિ જોતાં તરેહ તરેહની કલ્પનાના ઘોડાઓ દોડાવતા હતા.
ત્યાં ધ્યાનસ્થ મુનિની આંખ ઊઘડી ! મગધરાજે નમસ્કાર કર્યો. મુનિએ ધર્મલાભ” કહ્યો.
મુનિવર મગધરાજ બેલ્યા, “પૂછડ્યા વિના નથી રહી શક્ત કે ફાટફાટ યૌવનકાળમાં આપે સંસારનાં સુખ કેમ ત્યાગ્યાં? આપની દેહલતાનું સૌષ્ઠવ કહે છે કે આપ કઈ સામાન્ય જન તે ન જ હતા. તે પછી એવું તે કયું દુઃખનું વાદળ તૂટી પડ્યું કે જેણે આપના સુખી સંસારને ખારો ખાટ કરી નાખે !”
આ જ વખતે અય-સંજયની જોડલી ફરતી ફરતી ત્યાં આવી ચડી હતી. મગધરાજે જોઈને બે ય ત્યાં જ થંભી ગયા.

Page #134

શ્રેણિપુત્ર અનાથી
[૧૧૭] સ્મિત કરતાં મુનિવરે કહ્યું, “રાજન! દુઃખ તે બીજી કોઈ વાતનું ન હતું પણ જગતમાં હું અનાથ છું એવું મને લાગ્યું. મારે કેઈનું શરણું ન હતું. અશરણ–અસહાય જગતમાં રહીને શું કરું ? આધાર વિના નિરાધાર રહેવામાં કેટલાં જોખમ! માટે અનાથ એવો હું નીકળી ગયો એ લેભામણું જગતમાંથી.”
મગધરાજ ખડખડાટ હસી પડતાં બોલ્યો : મુનિરાજ ! કેવી વાત કરે છે? જવા દો એ ભૂતકાળને ! તમે અનાથ છે? લે ત્યારે હું તમારા નાથ થઈ જાઉં છું ! બેલે, ચાલશે હવે મારા મહેલે ?” | મગધરાજને જેથી તમારા પડી જાય તે રીતે તુરત જ મુનિએ વળતે ઉત્તર આપી દીધે, “મગધેશ્વર, તમે પિતે જ અનાથ છે ! શું અનાથ મારો નાથ બનશે? અસંભવ, અસંભવ.
મગધપતિ ! સાંભળે ત્યારે, મારી અનાથતાની કથા ટૂંકમાં કહી દઉં.”
અજ્યના તે કાન ઊંચા થઈ ગયા, કથાની વાત સાંભળીને.
કૌશાંબી નગરી! મારાં માતાપિતા ધનવાન. હું ભારે વિલાસી પુત્ર! યૌવનના ઉંબરે મેં પગ મૂક્યો અને પિતાજીએ મારું લગ્ન કર્યુ.
સ્વર્ગાકની દેવ-દેવીનાં યુગલે પણ ઈર્ષ્યા કરે એવા ભેગ સુખ અમે ભેગવતા હતા. કઈ વાતનું દુઃખ ન હતું. પણ એક દિવસ હું રોગોથી ઘેરાયે. એક બે નહિ– અનેક રોગે એ મારા દેહને કબજે લીધે. ખૂબ ઝડપથી એ રેગોએ ભીષણ સ્વરૂપ પકડી લીધું. અંગઅંગમાં ભયંકર દાહ થવા લાગ્યો, રેમરોમમાં શૂળ ભેંકાવા લાગ્યાં; આંખમાં તે એટલી ઉગ્ર પીડા થતી હતી. કે બાળકની જેમ રાત ને દિવસ હું રડવા લાગ્યું. એક સાથે આટલી બધી જાતની વેદનાઓ ! રે! એમાંની એકાદ વેદના પણ મારા માટે અસહ્ય હતી.

Page #135

[૧૧૮]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ રાજવૈદ્યોને કાલૂદીભરી વિનંતી કરી, “ગમે તેમ કરીને મારા રેગો શાન્ત કરો. આખો દિવસ મારી પાસે બેસી રહેતી મારી બહેને અને મારી માવડીને મેં ખૂબ ઠપકો આપ્યો. માત્ર બેસી રહેવા બદલ, માત્ર જોયા કરવા બદલ. કોઈ મારે રેગ લે નહિ, મારી વેદનાને થેડી પણ ઘટાડે નહિ! મારી પ્રિયતમાએ બધા રંગરાગ-વિલેપને ત્યાગ્યા! મેં કહ્યું, “તેથી શું મારે રોગ દૂર થયે?” તમે બધી મારા સુખની જ ભાગીદાર! દુઃખમાં કાંઈ લેવા-દેવા નહિ! કેવી સ્વાર્થમયી દુનિયા! પિતાજીને કહ્યું, ધનના ભંડાર ખુલ્લા મૂકી દો. મારી વેદના શાન્ત કરે.
પણ રાજન! સહુને એક જ જવાબ હતું કે “અમે બનતું બધુ જ કરી રહ્યા છીએ. પણ તારું કર્મ જ પ્રતિકૂળ છે, ત્યાં અમારાથી શું થાય?
આ નઘરોળ જવાબ સાંભળવા હું કાયર હતા. ત્યારે મારે કોઈ બેકાબૂ બની જતું. હું બેફામ બેલી નાખત. પણ એ બધું ય તેફાન મારા દુઃખમાં વૃદ્ધિ જ કરતું.
તનના તાપ અને મનના સંતાપ!
રાજન! એક રાત્રિની વાત કરું ! સહુ સ્વાથજને સૂઈ ગયા હતા. જાગતે હવે માત્ર હું !
મને એ વખતે લાગ્યું કે આ જગતમાં મારું કઈ નથી ! હું સાવ અનાથ છું! કર્મની ચુંગાલમાં ફસાયેલું ખૂબ જ દયાપાત્ર મગતરું છું ! કર્મરાજ ધારે તે પળે મને ચોળી નાખી શકે તેવી દયામણી દીન-દશામાં હું સબડું છું!
ઓહ! માનવ જે માનવ અનાથ! ધનાઢ્ય શેઠને પુત્ર અનાથ! વત્સલમાતાને દીકરે અનાથ! કામણગારી પ્રિયતમાને હવામી અનાથ! અઢળક ઐશ્વર્યને નેતા અનાથ!
મગધપતિ! કલ્પી ન શકાય તે તિરસ્કાર મને આ સ્વાથી એની દુનિયા ઉપર વછૂટ્યો!

Page #136

શ્રેષ્ઠિપુત્ર અનાથી
[૧૧] એ રાત્રે મારા અંતરમાં એક કાવ્યની લીટી રમવા લાગી, અન્યથા શરણે નાસ્તિ ત્વમેય શરણં મમ” રમતી રમતી આ લીટી મારા રોમરોમમાં પ્રવેશી. રોમેરોમ પુકારવા લાગ્યા. અંતર પણ એ જ પુકાર કરવા લાગ્યું ! હું જોરજોરથી આ લીટી રટવા લાગે !
અને..કારમી અશાન્તિમાં મારું સમાધાન થયું. વિલેકમતિ પરમાત્માના પ્રિયતમ મુખારવિંદનું પુનઃ પુનઃ દર્શન થવા લાગ્યું.
એ વખતે મને આખું ય જગત દગાબાજ, વિશ્વાસઘાતી, દ્રોહી, પ્રપંચી, સ્વાથી દેખાવા લાગ્યું. મેં તે જ પળે સંકલ્પ કર્યો કે જે મને આ વેદનામાંથી શાન્તિ મળે તે બાકીનું જીવન એ પરમાત્મન ! તારા ચીંધ્યા સર્વસંગત્યાગના પંથે ચાલીને પસાર કરી દેવું! | મગધેશ્વર ! તમે કદાચ એ વાત નહિ માની શકે કે એ જ પળે દિવસેના દિવસો સુધી અણમીંચાયેલી મારી આંખે મીંચાઈ ગઈ. હું ઘસઘસાટ ઊંઘી ગયે.
મળકું થયું. સ્વાર્થીને સહુ ઊઠયા. મને ઊંઘતે જોઈ સહુને શાન્તિ વળી. સર્વત્ર આનંદ વ્યાપી ગયો.
હું પણ ઊઠયો. પણ હવે સદા માટે ઊઠી ગયું હતું. મારું મન ઊઠી ગયું હતું; સંસારથી !
સહુને મેં ભેગાં કર્યા !
રાતની સઘળી બીના જણાવી ! મારો સંકલ્પ જણાવ્યું ! પિતાજીને કહ્યું, “મારા મહાભિનિષ્ક્રમણને મહત્સવ કરો!
મગધેશ્વર ! મહરાજના વફાદાર મારાં કુટુંબીજનેને એણે ખૂબ સતાવ્યાં, રડાવ્યાં, કકળાવ્યાં...બધું જ કર્યું. પણ હવે મૂર્ખ બને એ બીજા !
મેં સઘળું ય ત્યાખ્યું !
જાણીને મારી અનાથતા? રાજન! તમે ય અનાથ છો ! સમજી ગયાને આ વાત?

Page #137

[૨૦]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહારવીદેવ એ, મગધપતિ! સાથે સાથે બીજી પણ એક વાત સાંભળી લે. જે અનાથતાનું વર્ણન મેં કર્યું તેને ક્યાંય ટપી જાય તેવી એક બીજી અનાથતા પણ છે. આ જગતમાં નહિ હોં! પણ એ જગતના ત્યાગીમાં!
સર્વસંગને ત્યાગ કરીને જે વેષધારી આત્માઓ પાંચ ઇન્દ્રિયેના વિષયમાં પિતાનું ભાન ભૂલી જાય છે; જેઓ કાયાની આળપંપાળમાં પડી જાય છે, એક દેહની પુષ્ટિ માટે ગુરુની સાથે જેઓ માયા-પ્રપંચ ખેલે છે; માનપાન ખાતર જેઓ દંભી જીવન જીવે છે, પરલેકને, કમને, પરમાત્માને, ગુરુને–સહુને જે વીસરી જાય છે, એના જે અનાથ બીજું કોઈ નથી. હું પણ તે વખતે તે અનાથ ન હતું. આવા નધણિયાતાઓની કર્મરાજ જે ભયંકર ખાનાખરાબી સજે છે તેવી તે કેઈની પણ અવદશા તે કરી શકતે નથી.”
આ સાંભળીને મગધને નાથ સ્તબ્ધ થઈ ગયે! તેનું મન બેલી ઊઠયું, “હું તે મગધને નાથ કે કર્મને ગુલામ !”
હવે ભગવાન મહાવીરદેવ તેના શ્વાસમાં ગુંજવા લાગ્યા ! તેમના પ્રત્યેને બહુમાનભાવ ખૂબ વધી ગયે.
અજ્ય અને સંજય ત્યાંથી છૂટા પડ્યા. રસ્તે ચાલતાં સંયે અજ્યને કહ્યું, “જાણ્યું ને સંકલ્પનું બળ? કાળા ડીબાંગ કર્મોની ફેજની ફેજ ધસી આવતી હોય તે એને એક જ શુભ સંક૯૫ના પડકારે, ત્યાં ને ત્યાં ઊભી રાખી દે!
મહાત્માને કે અપૂવ સંકલ્પ! કેવું અપૂર્વ પરમાત્મદર્શન! કેવું ભવ્ય અભિમાન!
“ભાવના ભવનાશિની' તે આનું જ નામ ને?”
શ્રેષ્ઠીપુત્ર અનાથીની ભવ્ય પુરુષાર્થ ગીતાનું ગુંજન અજ્યના અંતરમાં સદા ચાલતું રહ્યું. એના જીવનમાં વિરાગની જ્યત વધુ ને વધુ જલાવતું રહ્યું. અનાથતાની સભાનતાએ એને ઘણે સાવધ કરી દીધે.
હત કેવું
રહી તે આ પાઈગીતાનું
ત વધુ

Page #138

[૫]
દેડકા ય દેવ થયા
[વીરનાં સ્મરણા]
મહુારાજા શ્રેણિકના રાજમહેલના દ્વારપાળે જાણ્યું કે ત્રિલેાક ગુરુ મહાવીરદેવ નગરની બહાર ઉદ્યાનમાં પધારી ગયા છે કે તરત તેણે પ્રભુની દેશના સાંભળવા જવાને નિર્ણય કર્યાં. વખાના માર્યો ભટકતા કેટક બ્રાહ્મણ સાથે તેને તાજી જ મૈત્રી થઈ હતી. તેને દ્વારપાળ તરીકે બેસાડી દીધા અને કહ્યું કે, “પ્રભુ મહાવીરદેવની દેશના સાંભળીને હું ન આવું ત્યાં સુધી આ સ્થાનેથી જરાય ખસતા નહિ.”
દ્વારપાળ દેશના સાંભળવા ગયા.
બ્રાહ્મણ ચાકીપહેરો ભરવા લાગ્યા. તેની ખાજુમાં જ દુર્ગાદેવીનુ મંદિર હતુ. ત્યાં મૂકવામાં આવેલા પ્રસાદ જોઈ ને તે ખાવા માટે ખૂબ લલચાયા. અકરાંતિયાની જેમ તેણે પુષ્કળ ખાધું. પછી તેને તૃષા લાગી. એ ગ્રીષ્મઋતુ ચાલતી હતી એટલે તૃષાએ તે। માઝા મૂકી. પાણીની પરમ કાંઇક વધુ દૂર હતી. ચાકીનુ સ્થાન છેડીને તે ત્યાં જઈ શકે તેમ ન હતું. અંતે એ તૃષા મરણતોલ બની. તે વખતે તેને જલચર જીવા સૌથી વધુ પુણ્યશાળી લાગ્યા; કે જેમને પાણીમાં જ જીવન મળ્યું છે. પાણી પાણી' કરતા એ બ્રાહ્મણ ત્યાં જ ઢળી પડયો અને એ જ નગરની વાવના પાણીમાં જ દેડકા થયા ! જેની જ્યાં લેછ્યા તેના ત્યાં જન્મ!
એકદા પરમાત્મા મહાવીરદેવ પુનઃ તે નગરમાં પધાર્યાં. પનિહારી વાવનું પાણી ભરતાં ભરતાં પ્રભુની પધરામણી થયાની

Page #139

[૧૨]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ
વાતા કરવા લાગી. તે શબ્દો પેલા દેડકાના કાને પડયા. વીર ! મહાવીર ! રે ! આ શબ્દો તે મેં પૂર્વે કયાંય સાંભળ્યા છે ! આવા ઊહાપાહ કરતાં તે દેડકાને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. પૂર્વના બ્રાહ્મણના ભવ જાણ્યા.
હવે આ દેડકાને પણ વીરપ્રભુને વંદના કરવા જવાની ભાવના જાગી. કૂદતા કૂદતો તે જવા લાગ્યા. પણ અફ્સોસ ! પ્રભુની દેશના સાંભળવા નીકળેલા મગધપતિ મહારાજા શ્રેણિકના ઘેાડાની ખુર નીચે એ કમભાગી દેડકા દબાઈ ગયા ! છતાં અંતે વીરનું રટણ કરતાં શુભ ભાવમાં મરીને રાંક નામે દેવ થયા.
શુભ ભાવ રાખે તા દેડકા ય દેવ થાય અને અશુભ ભાવામાં રમે તેા તે માણસ પણ દેડકા થાય !
કશાય અનુષ્ઠાન વિના ભાવનામાત્રથી કેવું સુંદર ભવપરિવન થઈ ગયું ! ધન્ય છે તે વીરના શાસનને જ્યાં પહેરેગીરાને પણ ધદેશનાના શ્રવણની તલપ લાગે છે; જયાં દેડકો પણ દેવ બને છે!
કરુણાનાં આ બે આંસુથી નીતરતા ભગવાનનાં એ સર્વોત્તમ ધ્યાનચક્ષુ, આપણને ઇશારા કરે છે અને કહે છે: ‘તાપના લાખ ડી ગેાળા બળવાન તથી, પણ કમળની પાંદડી બળવાન છે. ક્રોધની આગ બળવાન નથી, ક્ષમાનાં આંસુ બળવાન છે. ધરતીનું રાજ્ય અને ઇન્દ્રસભા બળવાન નથી, પણ મુક્તાકાશમાં કેકારવ કરતા આત્મમયૂરતું એક સમૃદ્ધ પી બ્રુ બળવાન છે.

Page #140

[૬] મહાવીરભક્ત શ્રેણિક
ભગવાન મહાવીરના પરમભક્ત બની ગયેલા મગધપતિ શ્રેણિક એક વાર પરમાત્માની પાસે બેઠા હતા. વિનીત પુત્ર અભય બાજુમાં હતો. કાલસૌરિક કસાઈ પણ ત્યાં જ બેઠો હતો.
એ વખતે એક પુરુષ ત્યાં આવ્યા. પોતાના શરીરમાંથી નીકળતી રસી જાણે પરમાત્માને લગાડતા હોય તેવું કાંઈક કરતા દેખાતાં જ ભક્ત શ્રેણિક અંતરમાં સમસમી ઊઠયો. પણ અત્યારે ખેલવાના અવસર ન હતા. ત્યાં એકદમ છીંક આવી. તરત જ પેલા પુરુષે ભગવાનને કહ્યું, 'આપ મરે.' અભયને કહ્યું, જીવા કે મા,” કાલસૌરિકને કહ્યુ, “તું જીવીશ પણ નહિ, મરીશ પણ નહિ.' શ્રેણિકને કહ્યું, ‘તુ જીવતા જ રહે.’ આમ કહીને એ પુરુષ એકદમ અલેાપ થઈ ગયા !
શ્રેણિક સ્તબ્ધ થઈ ગયા. પરમાત્માએ કહ્યું ત્યારે જ ખખર પડી કે એ દુદુ રાંક નામના દેવ હતા.
પ્રભા ! કેવા મૂખ ! આપને કહે, મા.’
‘રાજન ! એણે જે કહ્યું તે સમજીને કહ્યું છે. હું જ્યાં સુધી જીવતા રહું ત્યાં સુધી અનંતસુખનું ધામ મુક્તિપદ મારાથી છેટે જ રહે. એથી એ પદ પ્રાપ્ત કરવા માટે તેણે મને કહ્યું, ‘મા’!’
એમ !’ સાશ્ચર્ય શ્રેણિક બલ્યા, તે પ્રભા ! અમને અધાને જે કહ્યું તે ય એવુ· જ અગ ́ભીર કથન હતુ... ?” હા, જરૂર. કુમાર અભય જીવે તે ય સુખી છે; અને

Page #141

[૨૪]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ મૃત્યુ બાદ પણ દેવલેકમાં જનાર હોવાથી સુખી છે માટે તેમને કહ્યું, “જી કે મરે.”
આ કાલસૌરિક જીવીને રોજ પાંચસે પાડા મારીને ઘેર પાપકર્મ ઉપાજે છે, અને મરીને ઘેર દુઃખોની જ્યાં આગ જ વરસે છે તે સાતમી નરકમાં જવાનું છે. માટે તેને કહ્યું, “તું જીવ પણ નહિ, અને મરીશ પણ નહિ.”
અને પ્રત્યે ! મારા માટે શું?” પિતાનું ભાવિ જાણવાને એકદમ ઉત્સુક બની ગયેલા મગધનાથે પૂછ્યું.
“રાજન ! તું જીવે છે તે રાજપદનું સુખ પામે છે. પણ મૃત્યુ બાદ તારે પહેલી નારકમાં જવાનું નિર્માણ થઈ ચૂક્યું છે. એટલે દેવે કહ્યું, “તમે જીવતા રહે.”
“અરે! અરે! પ્રત્યે મારે પહેલી નારક ! અસંભવ, અસંભવ. ભગવાન મહાવીરદેવને અનન્ય ભક્ત પહેલી નારકે જાય ? ના, ના. એ બને જ શી રીતે? એકદમ અકળાઈ ગયેલા શ્રેણિક એકશ્વાસે બેલી ઊઠયા.
“રાજન ! કર્મસત્તા કોઈને છોડતી નથી. સાંભળે. મારી સાથેના પરિચયમાં તમે આવ્યા તે પહેલાની આ વાત છે. તમે એક વાર મૃગયા ખેલવા ગયા હતા. ત્યાં તમે સગર્ભા હરિણીને તીર માથું ! ગર્ભ અને હિરણી બે ય એક જ તીરે ખતમ થઈ ગયાં! આ જોઈને તમે આનંદમાં આવી જઈને સાથે રહેલા મિત્રવૃંદને કહ્યું, કેવી તાકાત બતાવી આપી ! એક જ તીરે બે ખતમ?”
રાજન! આ જ વખતે આયુષ્યને નિકાચિત બંધ પડી ગયે ! આ હિંસકભાવ નારકનું જ આયુષ્ય બંધાવી દે.”
પણ પ્રભે! કઈ રસ્તો બતાડે. મહાવીરને ભક્ત નાકે જશે તે ભગવાન મહાવીરની નિંદા થશે હૈ!”

Page #142

મહાવીરભક્ત શ્રેણિક
[૧૨]
રાજન ! કોઈ રસ્તા નથી. નિકાચિત કર્મ ભોગવવું જ પડે. પછી તે ચક્રવતી હાય કે તીર્થંકર હાય; તે તેને ય ભોગવ્યે જ છૂટકો થાય.'
‘પરમાત્મન ! તે શું આપની ભક્તિના જળથી એ કમ હવે ધાવાઈ શકે જ નહિ? મારા મેરેશમમાં આજે આપ વસ્યા છે! ચીરી નાખે કાઈ મારી છાતી. વીર' સિવાય બીજુ કાંઈ એમાં જોવા મળે તેા ગુલામ થઈ જાઉં એને !” રાજાની આંખા અશ્રુભીની થઈ ગઈ !
એ દયાસાગર ! નારક એટલે ? આપે એનું જે વર્ણન ક' છે તે બધું ય મારી આંખ સામે તરવરે છે. હા! કેવાં ભયાનક દુઃખા પરધામીના કેવા સીતમ ! એક પળનીય શાંતિ નહિ, તૃષા ન સહેવાય અને છત્ર પાણીની માગણી કરે કે ધગધગતા સીસાના રસ માં ફાડીને ઢાકી દે, પેલા દુષ્ટ પરમાધામી દેવા ! ભૂલેાકની કારમી તૃષા કરતાં અનંતગુણુ ત્યાં તૃષા તેય સમગ્ર જીવનકાળ સુધી ! અહીંના કાઈ પણ ભયાનકમાં ભયાનક-અસહ્ય દુઃખ કરતાં ય અનંતગણું ત્યાં નું કઈ પણ દુ:ખ ! મારપીટ ! આગના ભડકા ! વૈતરણીના ઉકાળા ! ચિચિયારીએ, કિકિયારીઆ અને કરુણ કાકલૂદીએ !
પ્રભો ! પ્રભો ! મારાથી ય નહિ ખમાય હોં ! એ દુઃખ તે લેશ પણ સહેવાય તેવાં નથી ! કોઈ રસ્તો કાઢો. મને ખચાવા. શ્રેણિકની આંખમાંથી આંસુ ચાલ્યાં જાય છે.
મગધરાજના મુખ પર કરુણ કાકલૂદીના ભાવે। વ્યક્ત
થાય છે.
વાઘ જેવા વાઘ અકરી બન્યા છે!
સિંહ જેવા સિંહ ગાય બન્યા છે!
જેવા એને આંખ સામે ભગવાન મહાવીર દેખાય છે તેવું જ શ્રદ્ધાની આંખેથી એને નારકનું સ્વરૂપદર્શન થઈ રહ્યુ છે.

Page #143

ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ
મગધરાજ સમ્યગ્દર્શનના સ્વામી છે. જીવ અને સકળ વિશ્વનું સાચું–જેવું હાય તેવુ' સપૂર્ણ–શ્રદ્ધાની આંખે જે દર્શન થયું તે જ સમ્યગ્દર્શન !
રાજન !” ધ્રુસકે રડતા મગધપત્તિને આશ્વાસન આપતા કરુણાપતિ પરમાત્મા ખેલ્યા, ‘હવે એ નિર્માણમાં કાઈ જ ફેરફાર થઈ શકે તેમ નથી. પણ તમે ક્ષાયિક સમ્યગ્દર્શનના સ્વામી છે, એટલે સમ્યગ્દર્શનની એ જ્યાત ત્યાં પણ જલતી રહેશે. એના પ્રકાશ તમને ઠીક ઠીક સ્વસ્થતા અને શાન્તિ આપશે. અને એ જીવન પૂર્ણ થશે પછી તે તમે મારા જેવા જ-મારી જ ઉંમરના, મારી જ ઊંચાઈવાળા, ઘણી બાબતોમાં મારી સરખાઈવાળા પદ્મનાભ નામે પ્રથમ તીથંકર થશે. માટે જરા ય ખેદ્ય કરશે નહિ. પ્રાપ્ત સયાગામાં સ્વસ્થતા પામે એ જ જરૂરી છે. પછી સંચાગ ગમે તેવા હાય.’
[૧૨૬]
ગંગોત્રીનાં શીતળ જળ જેવી ભગવાનની વાણી સાંભળીને ભક્ત મગધપતિ શાન્ત થયા.
જે જેવુ ધ્યાન કરે તે તેવા તા થાય જ પરંતુ અહીં તે તેવડા અને તેટલા પણ થયા ! કેવા હશે એ ભક્ત ! કેવી હશે; એ ભગવાનની કૃપા!
ભગવાનની ભાવિ ભેટ સ્વીકારીને ભક્ત ઊભા થયેા. પાછલા પગે ચાલતા બહાર નીકળી ગયા; પીઠ કર્યા વિના ભગવાનનું દર્શન એટલે વધુ સમય મળવાનું સદ્ભાગ્ય પમાય એથીસ્તા.
કેવી અલબેલી એ ભક્ત-ભગવાનની જોડલી ! રાગીવીતરાગીના ય કેવા અપૂર્વ મેળ-મિલાપ ! કેવી એમની વાતા ! છતાં ય રાગી તે રાગી અને વીતરાગી તે વીતરાગી.
*

Page #144

[0]
શ્રેણિક : શ્રદ્ધાથી ઝળહળતું રત્ન
એકદા દેવેન્દ્ર લોકસભામાં મગધપતિ શ્રેણિકના સમ્યક્ત્વની -શ્રદ્ધાની–મુક્તક પ્રશ'સા કરી. દેવેન્દ્રની પ્રશ'સા કેટલી યથા છે તે જાણવા માટે એક દેવ મલાકમાં આવ્યા. તેણે માછીમાર એવા સાધુનું રૂપ લીધું; અને જ્યારે શ્રેણિક તે દિશામાંથી પસાર થવાના હતા તે વખતે તળાવે જાળ નાખીને માછલાં પકડવા બેઠા. મગધપતિએ જૈન સાધુને માછલાંની જાળ નાખીને બેઠેલા જોયા. તેએ મનેામન ખેલ્યા; જ્યાં ઘણા ઘઉં" હાય ત્યાં કોક આવા કાંકરા પણ હોય. આમાં નવાઈ પામવા જેવું કશું નથી ! એકના વાંકે આખા મુનિસંઘ ઉપર કદી તિરસ્કાર ન જ થાય; નહિ તે સૂકા ભેગું લીલું બળવાનેા ઘાટ થાય.’
પણ હજી આ વિચારણા શમી નથી ત્યાં તે રસ્તેથી પસાર થતાં ગર્ભના પૂરા માસ થઈ ગયા હોય તેવાં સાધ્વીજીનું રૂપ વિષુવીને તે દેવાત્મા હાજર થયા. મગધપતિએ તે સાધ્વીજીને જોયાં, લેશ પણ વિકલ્પ કર્યા વિના મગધપતિ તે સાધ્વીજીને એકાંતવાસમાં લઈ ગયા અને ત્યાં જ પ્રસૂતિ પણ થઈ ગઈ. સ્વય અધું કામ પતાવીને મગધપતિએ તે સાધ્વીજીને હિતવચનો કહ્યાં ત્યારે તાડૂકી ઊઠીને તે સાધ્વીજીએ મગધનરેશને કહ્યુ, મને એકલીને શું હિતશિક્ષા આપો છે? સાધ્વી ચંદનખાળા અને સાધ્વી મૃગાવતી પણ આ પાપોથી મુક્ત નથી!”
અને....આ શબ્દ સાંભળતાં જ મગધનરેશ ઉગ્ર થઈ જઈ ને ખેલ્યા; એ સાધ્વીજી ! કાબૂમાં રાખે। તમારી જીભડીને. તમે કરેલાં પાપ કરતાં ય મહા-શીલવતા સાધ્વીજીઓના માથે આવું આળ ચડાવા છે. તે ઘણું માટું પાપ છે! ખબરદાર જો ફરી

Page #145

[૧૨૮]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ આવી રીતે તેમની આશાતના કરી છે તે !”
એ જ વખતે મગધપતિના શ્રદ્ધા–બળ ઉપર આફરીન પુકારી ગયેલ દેવ પ્રગટ થયું. તેણે પ્રણામ કરીને કહ્યું, “મગધ નરેશ! આપના સમ્યક્ત્વની દેવસભામાં દેવેન્દ્ર પ્રશંસા કરી હતી તેથી હું આપની કસોટી કરવા માટે માછીમાર સાધુ અને સગર્ભા સાધ્વીના સ્વરૂપે આવ્યું હતું. ખરેખર સમ્યકત્વ હેલવાઈ જતા દીપકની ત જેવું નથી, પણ સદાય ઝળહળતા રત્નના પ્રકાશ જેવું છે.”
ધન્ય છે; પ્રભુભક્ત શ્રેણિકને! અચ્છા અચ્છા રૂસ્તમે (ધર્માત્માઓ)ની શ્રદ્ધા પણ આ કાળમાં તે જરાતરામાં – કઈ વ્યક્તિના પ્રસંગનું નિમિત્ત પામીને ડગમગી જાય છે ત્યારે શ્રેણિકનું આ દષ્ટાંત ભારે બળ પૂરું પાડનારું બની રહેશે.
હે અનંત વીર્યવાન અરિહંત !
અમે આપનું શરણ લઈએ છીએ. એ આશાથી નહિ કે અમારે હવે પછી કશું કરવાનું જ ન રહે; પણ એ અભિલાષાથી કે આપના ચરણપર્શના આહૂલાદથી અમારામાં જે વીરતા જાગ્રત થઈ છે તેના વડે અમે સંસારને પડકાર ફેંકી શકીએ.
હું તારણહાર દેવાધિદેવ ! અમે આપનું શરણ લઈએ છીએ કારણ કે જ્યારે અમે આપની છત્રછાયામાં પ્રવેશ પામીએ છીએ ત્યારે દુઃખ એ દુઃખ નથી રહેતું, અને સુખ એ સુખ નથી રહેતું; રહે છે કેવળ આનંદ.

Page #146

| [૮]
પ્રભુભક્ત મહાશતક ૌતમ ? જી, ભગવાન !”
જાઓ, મહાશતકને ત્યાં જઈને એમ કહે કે કોધથી બોલાતું સત્યવચન પણ અસત્યવચન છે. તમારી પત્ની રેવતી પાસે એની માફી માગીને શુદ્ધ થઈ જાઓ.” દેવાધિદેવ ભગવાન મહાવીર બેલ્યા.
હત્તિ ભગવન!” કહેતાં જ વિનયમૂતિ ઇન્દ્રભૂતિ ગૌતમ ચાલવા લાગ્યા.
રાજમાર્ગ ઉપરથી પસાર થતા ગણધર ભગવંતને જોઈને અજય–સંજય તેમની પાછળ ચાલવા લાગ્યા; મહાપુરુષના પગલે પગલું દાબવાથી કશેક લાભ પામવાની આશાથી જ તે.
ઈન્દ્રભૂતિજી મહાશતકની હવેલીએ આવી પહોંચ્યા. ગણધરભગવંત ગૌતમને જોતાં જ ભગવદ્ભક્ત મહાશતક દેડતા બહાર આવ્યા. ચરણોમાં આળેટી પડ્યા ! હર્ષથી ગગદ્ થઈ ગયા, પ્રભે ! પ્રભે! પધારે, પધારે મારા આંગણે!”
“મહાશતક ! તમે આજે તમારી પત્ની રેવતી ઉપર ક્રોધ કર્યો, કેમ વારુ આવેશમાં આવી જઈને “સાત દિવસ બાદ મૃત્યુ અને પ્રથમ નારકમાં તારું ગમન ! એ વાત તેને કહીને?
હા, ભંતે !” મહાશતક બેલ્યા.
તે ત્રિલેકપતિ પરમાત્માએ જણાવ્યું છે કે તેની ક્ષમાપના કરી લે. ઉપશમ પ્રાપ્ત કરે, ક્રોધને દૂર કરે. પ્રભુએ કહ્યું છે કે ક્રોધથી બેલાતું સત્યવચન પણ અસત્યવચન છે. શુદ્ધ થાઓ. ત્રિ. મ,

Page #147

[૧૩]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ તમારા જેવા શ્રમણોપાસકને આ ન છાજે.”
પશ્ચાત્તાપના આંસુ પાડતા મહાશતક બોલ્યા, “પરમાત્માએ મારી કેટલી કાળજી કરી! ભગવંત! ખરેખર મારી ભૂલ થઈ ગઈ હ ! એ સ્ત્રી ઉન્માર્ગગામિની હતી અને ઉપરથી મને ધર્મારાધનામાં અંતરાયભૂત થતી હતી. આજે સવારે યઢા તદ્વા બોલવા લાગી એટલે, એનું ભાવિ કેવું હશે એ જાણવા મેં અવધિજ્ઞાનને ઉપગ મૂક્યો અને સાત જ દિવસમાં અતિસારના
વ્યાધિથી તેનું મૃત્યુ અને પછી પ્રથમ નારકગમન મેં જોયું..... હું કંપી ઊઠડ્યા અને તરત જ મેં એને ફોધાવેશમાં આ બધું કહી દીધું! પ્રભુ! મારી ભૂલ થઈ ગઈ. સત્યકથન પણ કોધથી, લોભથી, ભયથી કે હાસ્યથી બેલાય તે તે અસત્ય બની જાય; શુદ્ધ પણ જલ ધૂળ પડતાં શુદ્ધ કહેવાતું નથી; ડહોળું ગંદુ પાણી જ કહેવાય છે. આ વાત ભગવંતે એક વાર દેશનામાં કહી જ હતી; પણ હું ભૂલી ગયા! હમણાં જ એ સ્ત્રી પાસે માફી માગી આવું છું !”
અજ્ય તે આ બધું જોઈને સજ્જડ થઈ ગયે. પત્ની પાસે પતિ માફી માગે ! મહાવીરદેવે નમ્રતાનું અને સમતાનું કેવું તત્ત્વજ્ઞાન શીખવી દીધું !
અને એ ય કેવું કે ભગવાન તે ભક્તની દૂર બેઠા ય કાળજી કરે! અહીં ભૂલ થઈ અને ત્યાં ભગવતે ગૌતમ ગણધરને વાત કરી!
કેવી કરુણા ભગવંતની ! કેવી લઘુતા ભક્તોની ! મહાશતક રેવતીના પ્રાસાદે ગયા! ઇન્દ્રભૂતિજી પાછા ફર્યા.
સાચું–સાવ સાચું-પણ કેપ વગેરેથી તે ન જ બોલાય. એ સાચું ય જૂઠું બની જાય. એ કેઈને ન ગમે.
લગડી સોનાની; પણ ધગધગતી! એને કેઈ ન અડે.

Page #148

[૯]
સાવધાન સદાલકપુત્ર
પાલાએપુર નગરનાં મહાલયાને વિરાગની આંખાથી શ્વેતાં સજય રાજમાર્ગે આગળ વધી રહ્યા હતા. અજય તે એને પડછાયા ! ગદા સાથે જ હાય ને !
આગળ વધતાં વધતાં એક ભવ્ય મહાલય આવ્યું. વિશાળ પ્રાંગણામાં ઠીક ઠીક મેોટી માનવમેદની પણ પુષ્કળ થતા હતા.
એનું પ્રાંગણ હતુ. એ જણાતી હતી. કોલાહલ રે! આ કેવું મહુાલય ! હુ', યાદ આવ્યું.’ સફે સ્વગત એલી નાખ્યું. આ તો કાર્િપતિ કુંભકાર સદ્દાલકપુત્રને મહાલય. તાજેતરમાં જ તીયેશ ભગવાન મહાવીરદેવના એ સમ ભક્ત બન્યા છે; હા. તે જ સદ્દાલકપુત્ર!
પણ અહી આ કેાલાહલ શેના?
વત્સ અજય ! ચાલ જરા અ દુર જઈ એ. જોઈએ તે ખરા કે ત્યાં શું મની રહ્યું છે? કાંઈક નવું જ તત્ત્વજ્ઞાન અને નવા જ વિરાગના ચેાલમજીા રંગ ક્દાચ પ્રાપ્ત થશે.’
મહાલયના પ્રવેશદ્વાર પાસે જ સદ્દાલક ઊભા હતા. મોટા ટાળાની આગેવાન વ્યક્તિ સાથે વાતચીત થતી હતી. સદ્દાલક તા મૌન હતા. ટેાળામાં મુખ્યત્વે આજીવકમતના સાધુએ વગેરે હતા. સંજય ટાળાની નજદીક સરકયા. ટાળાના આગેવાનને જોતાં જ ધીરેથી બોલી ઊઠ્યા, આહા ! આ તેા પેલેા મ`ખલિપુત્ર ગેશાલક ! એક વખતના ભગવાન મહાવીરદેવને શિષ્ય ! આજને કટ્ટર દ્વેષી !'
આ ! સદ્દાલક મારા પરમભક્ત ! તું આ રીતે મહાવીરને ભક્ત થવા નીકળ્યે !? ક્રોધથી ધમધમતા ગોશાલકના શબ્દો સજયના કાને પડ્યા ! એટલામાં તે એ સઘળી વાત પામી ગયા.

Page #149

[૧૩]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ
‘સદ્દાલક ! જો સાંભળ ! આ મહાવીર તા ધૃત છે, ધૂત, સાચા તીર્થંકર તા હું જ છું. એની ખાતરી ખીજી તેા શી આપું ? પણ મારું સંખ્યાબળ જ જોઈ લે ને ? મહાવીરના અનુયાયી કરતાં મારા અનુયાયીની સખ્યા ઘણી માટી છે. લેાકેા મૂખ નથી કે મારા અનુયાયી થાય. મારામાં એવી કેટલીક વિશિષ્ટતાઓ હશે, મારા સનત્વની એમને ખાતરી થતી હશે ત્યારે જ મારા અનુયાયી બનતા હશે ને? અને તું ય મારા અનુયાયી છે ને ? આ તા તને કોઈ એ ઘેલા બનાવ્યા છે એટલું જ. બાકી એ આવતી કાલ દૂર નથી જેમાં હું તને મારા પગમાં પડતા, માફી માગતા જોઈશ.’ એમ કહીને ગોશાલક ખડખડાટ હસી પડયો.
ટાળામાં ગણગણાટ ચાલુ જ હતા, દરેક સાધુ ક્ષમામૂર્તિ ભગવાન મહાવીરદેવની ભરપેટ નિદા કરતા હતા અને ભગવાન ગેાશાલકના નામની વચ્ચે વચ્ચે જય ખેલાવતા હતા.
~A
સદ્દાલકને સમજાવવાના મખલિપુત્રના પ્રયત્ન ચાલુ જ હતા, પણ સદ્દાલક કેમે ય મચક આપતા ન હતા.
કચારેક નરમ થઈ ને તે કયારેક ગરમ બનીને ગોશાલકે ઘણું ઘણું કહી નાખ્યું પણ જાણે પથ્થર ઉપર પાણી વહી ગયું ! ગોશાલક બોલતા રહ્યો, સદ્દાલક સાંભળતા રહ્યો. કોઈ વાતના કશે। ખુલાસો નિહ, ઊંચું ય જોવાનું નહિ.
સદ્દાલકનુ' એ મૌન ગાલાશકને અકળાવી ગયું. એ ધૂંઆફૂંઆ થઈ ગયા. ક્રોધથી એના દાંત ક`પવા લાગ્યા. એનું અંગ ધ્રૂજવા લાગ્યું ! એનું મોં લાલપીળું થઈ ગયું ! એ મૂર્ખ'! મારી પાછળ રાત ને દી ભમનારા તું આજે મારી સામે પણ જોવા લાચાર બન્યા છે! યાદ રાખ, ગુરુદ્રોહી ! તારા જીવનમાં હવે પછી તું સુખ અને શાન્તિ જોઈ શકનાર નથી.’
સદ્દાલકને લાવવા ગોશાલકે ઘણા પ્રયત્ન કર્યાં પણ નિષ્ફળ ! સદ્દાલકનુ ખેલાવાનુ તો દૂર રહ્યું પણ એણે એક વાર પણ

Page #150

સાવધાન સદાલપુત્ર
[૧૩] ગોશાલકના સામે ય ન જોયું ! એની આ વર્તણુક ગે શાલકના અંગ અંગમાં આગ લગાડી ગઈ!
ફરી કોધથી ધમધમી ઊઠતાં તે બેલ્યા: “એ અધમ પુરુષ! સામે જોવાની ય તારા ભગવાને તને બાધા આપી છે? સૌજન્યથી પણ ગયો !”
સદ્દાલકને લાગ્યું કે આ વાતને ખુલાસે તે કરે જ રહ્યો. રખે ! મારા પરમતારક માટે કેઈ ગેરસમજ ફેલાઈ જાય.
દષ્ટિને નીચી રાખીને જ સદાલકે કહ્યું, “મારા ભગવાન તે ભગવાન જ છે. કેધ અને કલેશ તે તમને જ મુબારક હે! એમના તો કેઈ આત્મપ્રદેશમાં રાગરેષનું નામ પણ નથી રહ્યું. માટેતે મેં નકલને ત્યાગ કરી અસલને સ્વીકાર કર્યો છે. નકલીની નકલ કયાં સુધી છુપાયેલી રહે! તમારી સાથે હું વાદ કરવા માગતું નથીકેમકે મને સત્ય પ્રાપ્ત થયું છે. હવે સત્યઅસત્યને નિર્ણય કરવાની જરૂર જ નથી. વળી મારે એકેકે શબ્દ તમારા અંતરની આગ વધુ ને વધુ ભભુકાવે. મારા પરમાત્માએ આવા ક્રોધને સર્વદા ત્યાજય કહ્યો છે, એટલે કેઈન પણ અંતરને સળગાવવામાં હું નિમિત્ત બનવા માગતું નથી.
બીજું તમે કહે છે કે, “સામું કેમ લેતો નથી? તેને ઉત્તર એ છે કે મને ભય છે કે મારે તાજે ન શ્રદ્ધાને રંગ તમારા દર્શનથી કદાચ ઝાંખે પડી જાય. ભૂતકાળને ભક્ત તમારી શરમમાં પડી જાય તે સત્ય પણ છોડી દેવાની એને કદાચ ફરજ પડે એવી રિથતિમાં એ મુકાઈ જાય. મને એ વાત પરવડે તેમ નથી. મારી તમને વિનંતી છે કે તમે ક્ષમા ધારણ કરે. પંથ વધારવાના કાવાદાવામાં ન પડે. પંથ જગતમાં એક જ છે; સત્યને. જ્યાં સત્ય છે ત્યાં સહુ કેઈ સત્યને ચાહક જઈ શકે. સત્ય ભગવાન મહાવીરદેવ પાસે જ છે. બધું જોયું છે. અંતે મને જે સત્ય સમજાયું તે મેં સ્વીકાર્યું છે. ભગવાન મહાવીર દેવને મેં શિરસાવંધ કર્યા હોય તે તે સત્યની અખંડ પ્રતિમા હેવાના કારણે

Page #151

[૩૪].
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ જ તમને મેં છોડ્યા હોય તે નરદમ જૂડના તમારા કટ્ટર પક્ષપાતને લીધે જ. બાકી તમારા સચ્ચિદાનંદસ્વરૂપ આત્માને તો હું એટલા જ ભાવથી નમું છું; જેટલા ભાવથી સચ્ચિદાનંદમૂતિ ભગવાન મહાવીરદેવને.”
કેલાહલ એકદમ વધી ગયો. ગોશાલક-પંથીઓ સો પાડીને બેલવા લાગ્યા. ગાળે પણ સંભળાવા લાગી. વાતાવરણ તોફાની બનતું લાગ્યું. સમય પારખુ સાલક મહાલયમાં ચાલી ગયા. આ ધમપછાડા કરતે ગોશાલક રસ્તે પડ્યો.
અજ્ય અને સંય માગે પડ્યા. રસ્તામાં સંજયે કહ્યું, અજય! જોયું ને સદ્દાલક પુત્રનું સમ્યગ્દર્શન? ક્યાં અસત્ય છે. ત્યાં સામું પણ જોવાય પણ નહિ. પછી ત્યાં ખાનપાન આદિના વ્યવહારની તે વાત જ કયાં રહી? સત્યને પક્ષપાતી આત્મા બાળ ભાવમાં પણ હોઈ શકે છે. એમાં શું થઈ ગયું ?” એમ વિચારીને અસત્યનાં ધામમાં જે એ જવા લાગે અને લેકે સાથે વાત પણ કરવા લાગે તે એને આત્મા ક્યારેક શંકાશીલ બની જાય. માટે જ્યાં સુધી સત્યનું પૂર્ણ જ્ઞાન થાય નહિ ત્યાં સુધી આવાં દુઃસાહસ થાય નહિ. એ રસ્તે ભારે પડી જાય.”
ગુરુજીની વાત સાંભળીને અજય બોલ્યો, “ગુરુજી ! બહુ જ સમયસરની આપે મને વાત કરી. હું જરા મૂંઝવણમાં પડ્યો હત પણ હવે તદ્દન સ્વસ્થ થઈ ગયે છું. ગુરુજી! ગોશાલકની વાતમાં કે અને જૂઠની બદબૂ કેટલી આવતી હતી? કેમ? અને બોલવાની રીતભાત પણ કેટલી ક્ષુદ્રતાભરી લાગતી હતી !
અને સદ્દાલકનું મૌન ! ભવ્યતાથી કેવું એપતું હતું ! વળી જ્યારે એણે ચેડા શબ્દો કહ્યા ત્યારે તેના અક્ષર-અક્ષરમાં કેવું ગાંભીર્ય નીતરતું હતું? કે તે એકેકે વજનદાર શબ્દ !
એક જણાવતે હતે; જાતને તીર્થકર ! બીજે કહેતો હતો, પિતાને તીર્થકરને અદનો શિષ્ય!

Page #152

સાવધાન સદ્દાલપુત્ર
શિષ્ય જેટલી ય પાત્રતા પેલા કહેવાતા તીર્થકરમાં વિકસેલી દેખાતી નથી, છતાં તીર્થકર કહેવડાવે છે!
વળી આ “બહુમતીને વિચાર એ ય કેવું લેભામણું તૂત છે? બહુમતી તે સાધુ કરતાં સંસારી માનવેની છે, તેથી શું તમામ સાધુઓએ સંસારી ગૃહસ્થ થઈ જવું ? શ્રીમંત કરતાં ગરીબ અને બુદ્ધિમાને કરતાં અભણ હંમેશા બહમતીમાં હોય છે એટલે શું શ્રીમતેઓ ગરીબ થઈ જવું? અને બુદ્ધિમાનેએ અભણ?
વળી માનો કરતાં ઢેરે બહુમતીમાં છે માટે શું ઢેર સારાં કહેવાય?
અને નિગેદના છે તે બધા કરતાં બહુમતીમાં છે તે શું બધાએ નિગદમાં જન્મ લેવાની પરમાત્મા પાસે પ્રાર્થના કરવી જોઈએ? “બહુમતીમાં સત્ય સમાયું છે એ વિચાર તે અતિશય ભયાનક ઊથલપાથલ કરનારે અભિપ્રાય ગણાય.
આકાશમાં તારલા અસંખ્ય છે; ચન્દ્ર તે એક જ છે. વનમાં સિંહ કેટલ, શિયાળ કેટલાં અને ગાડર કેટલા? બાવના ચંદનના વનમાં સાપ કેટલા અને કેરલા કેટલાં? કૂતરીના કે સાપણનાં બચ્ચાં કેટલાં? અને વીરમાતાનાં સિંહ જેવા સંતાન કેટલાં?
ગુરુજી ! બહુમતી તે શું પણ અભણ, લુચ્ચા, અશિષ્ટ વગેરે કક્ષાના માણસેની સર્વાનુમતિ પણ આવકારદાયક નથી. માત્ર શિષ્ટમતિ અથવા શાસ્ત્રમતિ જ આવકાર્ય છે; પછી ત્યાં સંખ્યા ગમે તેટલી ઓછી જેડાતી હોય.
ગુરુજી! આ ગૌશાળે ય કમાલ નીકળે. બિચારો કરે ય શું? ગુણવત્તાનું તે એની પાસે ધેરણ જ ન હતું, એટલે સંખ્યાના બળને જ આગળ કરે ને?”
અજ્યની તર્કભરપૂર અને દષ્ટાન્તપ્રચુર અખલિત વાગ્ધારા અને તેમાં છો તે સત્ય પ્રત્યેને ગજનાભર્યો સ્પષ્ટ પક્ષપાત જોઈને ગુરુજી સંયનું હૈયું હર્ષથી પુલક્તિ થઈ ગયું.

Page #153

[૧૦]
રાજર્ષિ પ્રસન્નચન્દ્ર શાસનપતિ પરમાત્મા મહાવીરદેવની દેશના સાંભળવા અન્ય અને સંજય જઈ રહ્યા હતા. લાંબે હતપંથ, ધર્મની વાતે કરતાં કરતાં એ પંથ ટૂંકાવી રહ્યા હતા.
ત્યાં એકાએક દેવદુંદુભિ બજી. દેવે નીચે ઊતરતા દેખાયા.
સંજયે કહ્યું, “વત્સ! નજદીકમાં ક્યાંય કોઈ મુનિરાજને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું હોવું જોઈએ.”
છેડે આગળ ગયા. ત્યાં સંજ્યનું અનુમાન સાચું પડ્યું.
દેવરચિત સુવર્ણકમલ ઉપર કેવળજ્ઞાનની ભગવંત આરૂઢ થયા હતા. દેશનાની શરૂઆત થઈ હતી.
એ હતા રાજષિ પ્રસન્નચન્દ્ર. ગુરુ-શિષ્યની જોડલી...દેશના સાંભળવા ત્યાં જ બેસી ગઈ. ભગવાન પ્રસન્નચન્દ્ર નિશ્ચય-વ્યવહારધર્મ સમજાવતા હતા.
તેમણે ફરમાવ્યું, “નિશ્ચય મુખ્ય છે, તે વ્યવહાર પ્રથમ છે. આત્માની શુદ્ધિરૂપ નિશ્ચયધર્મ પામ હોય તે તીર્થકર ભગવતેએ બતાવેલે બાહ્ય આચારરૂપ વ્યવહાર ધર્મ પાળ જોઈએ. વ્યવહાર પામ્યા વિના નિશ્ચય પામી શકાય નહિ.
પ્રકાશ જોઈ હોય તે દીપકને પક જોઈએ.
ભોજન જોઈતું હોય તે રસેઈ બનાવવા કેલસામાં જ હાથ નંખાય છે.
હકલા દઈવાળા દરદીને સ્વાથ્ય માટે દૂધ જ ઉત્તમ ગણાય. છતાં દૂધ ન આપતાં કુશળ વૈદ્ય પ્રથમ તે મગનું પાણી જ પાય.
લક્ષ્ય દૂધ આપવાનું, છતાં પીવાનું તે મગનું જ પાણી.
સહું ડહંના એકલા જ૫ જગ્યા કરવાથી આત્માની શુદ્ધિ થઈ જતી નથી.

Page #154

રાજર્ષિ પ્રસન્નચન્દ્ર
[૧૩૭] આંતરશુદ્ધિ તે બાહ્ય શુભ વ્યવહાર ઉપર જ મુખ્યત્વે અવલંબે છે.
જે બાહ્ય વ્યવહાર અશુભ હેય તે આંતરવૃત્તિઓ અશુભ થયા વિના રહે નહિ.
જેને અંતર શુદ્ધ કરવું છે એને અંતરની મલિનતાઓ જાણવી પડશે. બાહ્ય આચાર વિના એ મલિનતાઓ જલદી પ્રગટ થતી નથી. ખાબોચિયાનું જલ ઉપર ઉપરથી શુદ્ધ જ દેખાય છે પણ
જ્યારે કઈ માણસ તેમાં પથ્થર નાખે છે ત્યારે જ તેની નીચે દબાઈ રહેલો કચરો ઉપર દેખાઈ આવે છે. આ જ રીતે નિમિત્ત પામવાથી મલિનતાઓ પ્રગટ થાય છે.
જે અંતરમાં ધર્મળ–રહેલો હોય તે ઉપવાસ કરવાથી બહાર નીકળી આવે; જે અંતરમાં અરુચિભાવ હોય તે કિયા કરવાથી તે પ્રગટ થઈ જાય.
આમ તમામ બાહ્ય વ્યવહારે અંદરના ગુપ્ત દોષને જ કરી આપે છે. પછીથી મુમુક્ષુ આત્માની ફરજ તે એ દેશને પ્રગટ કરવાની રહે છે.
દેષ પ્રકટ કરતાં વ્યવહારને ફગાવી દેવાની માન્યતા રોગ્ય નથી. ઉપવાસથી ક્રોધ વ્યક્ત થતાં ઉપવાસને તિરસ્કાર વાજબી નથી. ઉપવાસ તે ઉપકારી છે કે જેણે એક ગુપ્ત દેશને પ્રગટ કરી આપ્યું. - જ્યારે મુખ ઉપરને ડાઘ આરસી બતાવે છે તે વખતે ડાઘ જ દૂર કરવામાં આવે છે; આરસીને તે ઉપકારી માનવામાં આવે છે. ડાઘ બતાવનારી આરસીને દંડથી કઈ ભાંગી નાખતું નથી. ટૂંકમાં, આંતરશુદ્ધિ કરવી હોય તે અશુદ્ધિઓ જાણવી જોઈએ. અશુદ્ધિઓને પ્રગટ કરવા માટે તે બાહ્ય શુભ આચારેનું પાલન અનિવાર્ય છે.
વળી જે કદી પણ આંખેથી દેવાંગનાને જેતે નથી એના મનમાં કદી પણ દેવાંગનાને વિચાર પણ જાગતું નથી, જે કદી પણ માંસ ખાતો નથી, એને સ્વપ્નમાં પણ માંસાહાર કર્યાનું

Page #155

[૩૮]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ
દેખાતું નથી. બહારના ત્યાગના આચાર જ્યારે અભ્યાસથી સિદ્ધ અને છે ત્યારે તેની ભવ્ય અસરા મન ઉપર પડે છે એટલે મનને વધુમાં વધુ શાંત, સ્વસ્થ અને નિર્મળ રાખવુ' હાય તેણે વધુમાં વધુ બાહ્ય આચારની અપેક્ષા રાખવી જ રહી. વધુમાં વધુ અશુભ નિમિત્તોના ત્યાગ એટલે વધુમાં વધુ મનની શાન્તિ, સ્વસ્થતા અને નિમ ળતાની સિદ્ધિ.
ઉચ્ચતમ સાધના માટેનેા સરળતમ ઉપાય આ જ છે. એથી જ દરેક ભવ્યાત્માએ બાહ્ય વ્યવહારોને મહત્ત્વ આપવુ. જ રહ્યું. જેને અશુભ વ્યવહારની આંતરમન ઉપર વિકૃત અસરે થતી હાય તેને ત્યાં સુધી શુભ વ્યવહારની આંતરમન ઉપરની સારી અસરેાની વાત અવશ્ય સ્વીકારવી રહી. સ્ત્રીના ચિત્રથી જેનું મન વિકૃત થતું હાય તેના મન ઉપર પરમેષ્ઠીની પ્રતિમાની શુભ અસર પણ થવાની જ.
ભવ્યાત્માએ! બાહ્ય વ્યવહારધમ તે બાળજીવા માટે અનિવાય છે. ઉચ્ચકક્ષાના નિશ્ચય શુદ્ધ ધર્મને તે લક્ષ્યમાં જ રાખવાના.
વળી ધર્મના ખાલ્યકાળમાં વ્યવહુાર જ બળવાન છે. જેટલેા ખળવાન ધર્મના પ્રૌઢકાળમાં નિશ્ચય ગણાય છે. એ ય પોતપોતાના સ્થાને તુલ્યબળી છે. સરોવરમાં જેમ મગર જ ખળવાન, ધરતી ઉપર જેમ હસ્તી જ બળવાન.
મારા પોતાના જીવનની વાત કરું. એમાં પણ તમને જોવા મળશે કે ચિત્ત ઉપર વ્યવહાર કેટલી બધી શુભાશુભ અસા ઉત્પન્ન કરી શકે છે.
હું જ્યારે ધ્યાનસ્થ હતા ત્યારે આ માગેથી એ માણસા પસાર થતા હતા. અને તેમણે મારા સ ́સાર પર્યાયના પુત્રની થયેલી કફોડી સ્થિતિની વાતા કરી ! મારે। ધ્યાનભંગ થયા અને એ વાત મારા કાને પડી ગઈ ! શખ્સ જડ છે, શબ્દપુદ્ગલાથી થતા વ્યવહાર પણ જડ છે; છતાં એણે મારા આત્મા ઉપર ઘા કર્યાં ! બાહ્ય વ્યવહારે મારી નિશ્ચયધારાને તેડી નાંખી ! મારેા શુદ્ધાત્મા

Page #156

રાજષિ પ્રસન્નચન્દ્ર
[૧૩] ફોધના અશુદ્ધ પર્યાયને પામી ગયે. મનમાં ને મનમાં જ મેં એ બાળકની અવદશા કરનાર મંત્રીગણ સાથે ભયાનક શસ્ત્રયુદ્ધ આરંભી દીધું !
મારી પાસે શત્રે ખૂટી ગયાં ! કાળી કૃષ્ણલેશ્યાથી ખરડાઈ ચૂકેલા મારા આત્માએ સાતમી નારકના તેત્રીસ સાગરેપમના આયુષ્યનાં અનંત દળિયાં ભેગાં કરી લીધાં! ત્યાં શો ખૂટતાં, હાજર તે હથિયાર એમ વિચારીને મેં માથાનો મુગટ ઊંચકીને ઝીંકવા માટે માથે હાથ મૂક્યો. બસ...ત્યાં જ મને ભાન આવ્યું. મારું માથું ઉંચિત હતું. ભયંકર વેગે ધમધમતા વેશ્યાનાં અવળાં ચકો એકદમ આંચકે ખાઈ ગયાં. પશ્ચાત્તાપ મહાનલ પ્રગટયો. એટલા જ વેગથી સવળી ગતિએ ચકો દેડવા લાગ્યાં. સાતમી નારકના દલિકે વિપરાતાં ગયાં. બધાં જ વિખરાઈ ગયાં. એટલું જ નહિ પણ શુભધ્યાનધારામાં ઉપર ઉપરના દેવલેકગમનનું નિર્માણ થતું ગયું. સર્વાર્થસિદ્ધવિમાનનું ય નિર્માણ થયું. પણ હવે એ ધ્યાનધારાને મહાનલ માઝા મૂકી ચૂક્યો હિતે. પાપ અને પુણ્યનાં તમામ લાકડાં કે ચંદનના ભાર એને સળગાવી નાખવા હતા. તમામ ઘાતકર્મોની રાખ થઈ. મારા અંતરમાં કેવલ્યને અનંત પ્રકાશ ઊભરાઈ ગયો!
ભવ્યાત્માઓ! માથે લંચન કરવાને બાહ્યવ્યવહાર મેં ન પાળે હેત ? મુગટ માથે રાખીને અંતરથી ન્યારો રહીને હું રાજમહેલમાં જ રહ્યો હોત તે? શું આ ભવ્ય પરિવર્તન શક્ય હતું? નહિ જ.
તાની વાણીના બાહ્ય વ્યવહારે મારું પતન કર્યું ! લંચનના બાહ્ય વ્યવહારે મને અનંતપ્રકાશનું દાન કર્યું!
જીવનમાં જો તમે આંતરશુદ્ધિને ચાહતા હો તો તમારે તમારી વ્યવહારશુદ્ધિ પાળવી જ જોઈએ. વેશ્યાને ત્યાં રહીને બ્રહ્મચર્ય પાળવું સુદુષ્કર છે. બેશક, કદાચ, કેઈક તે રીતે પણ બ્રહ્મચર્ય પાળી શકે પરંતુ સરળતાથી, ખૂબ જ સહેલાઈથી બ્રહ્મા

Page #157

[૧૪]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ ચર્યની સિદ્ધિ તે વેશ્યાના મંદિરમાં નહિ પરંતુ બ્રહ્મચર્યની નવ વાડાના પાલનથી જ શક્ય છે.”
તીર્થકર ભગવંતેએ આને જ રાજમાર્ગ કહ્યો છે. રાજમાર્ગે ચાલવામાં જ સંપૂર્ણ સલામતી છે.
રાજર્ષિ ભગવાન પ્રસન્નચન્દ્રની દેશના સાંભળીને અજય અને સંય તે મુગ્ધ થઈ ગયા. નિશ્ચયની પ્રાપ્તિ માટે તે વ્યવહાર સેવ જ જોઈએ, વાત એમને બરાબર ઠસી ગઈ જેઓ આત્માની શુદ્ધિની કેરી વાત કરે છે, ત્યાગ, તપ અને ક્રિયા વગેરેના વ્યવહારને જેઓ ઉથાપે છે, તેઓનાં અંતરમાં વધુ પડતી વાસનાઓથી ખદબદતાં હેવાનું જ સંભવિત છે એવું કેમ કલ્પી ન શકાય?” સંજયનું અંતર બોલી ઊઠયું!
અંતરની શુદ્ધિની વાત કરનારને છદ્મસ્થ શી રીતે પકડી શકે ? કેણ જાણે છે, એના અંતરની વાત! પણ જે બાહ્ય વ્યવહારનાં નિયમને હેય તે ઉન્માર્ગે જતી વ્યક્તિને હાથ તરત જ પકડી શકાય; એને અટકાવી શકાય; માથું ફેરવે તે સંઘમાંથી બરતરફ પણ કરી શકાય.
તીર્થાધિપતિનું શાસન પણ વ્યવહારધર્મ ઉપર જ છે ને? જેટલે વ્યવહાર સુંદર એટલે પરાર્થે સુંદર ! ગમે તેમ વર્તતા ઉપદેશકની અસર કેટલી થાય છે?
વ્યવહાર શુભ હેય તે પરની ઉપર સારી અસર પડે એ સાથે સારો વ્યવહાર પાળનારનું મન ખરાબ હેય તે ય અંતે સારું થઈ જાય.
નિશ્ચય મેલે હોય તે હજી ચાલે. કેમકે તે તે જાતને ડુબાડે; પરંતુ મેલે વ્યવહાર તે જાત અને જગત-બેય ને ડુબાડે. માટે જ કહ્યું છે ને કે, “આચારઃ પ્રથમ ધર્મ
ભગવંતને વંદના કરીને પિતાના ઘર તરફ પગલાં માંડતાં ગુરુજી સંજ્યના મનમાં ઘણું ચિંતન પ્રગટી ગયું.

Page #158

[૧૧]
અનાસક્તયોગી શાલિભદ્ર મગધના પ્રજાજને એક અતિ ભવ્ય દીક્ષા મહોત્સવની વાતે કરી રહ્યા હતા. ભદ્રશ્રેષ્ઠીને પુત્ર શાલિભદ્ર ટૂંક સમયમાં જ એના દિવ્યસંસારને ત્યાગ કરે છે એ વાત જે જે પ્રજાજન સાંભળતે ગયે તે ત્યાં ને ત્યાં સ્થિર થઈ ગયે!
શાલિભદ્ર! સંસારત્યાગ ! શી રીતે બને ? જેના પિતા સ્વર્લોકમાંથી રાજ ૯૯ પેટીઓ ભરીને ભેગસુખની તમામ સામગ્રી મેકલી આપે છે એ શાલિભદ્ર અણગાર બને છે!!! જેની પત્નીઓ સવા લાખ સેનયાની રત્નકંબલના કટકા કરીને પગલૂછણિયાં બનાવીને એક જ વાર પગ લૂછીને એ રત્નકંબલે ફેંકી દે છે એ શાલિભદ્ર સંસારત્યાગી બને છે !!!
“શ્રેણિક એ મગધને અધિપ છે એવું પણ જે જાતે ન હતે અને તેથી જ કરિયાણાની કઈ વસ્તુ સમજીને જેણે પોતાની માને વખારમાં નાંખી દેવા વિનંતી કરી હતી તે શાલિભદ્ર ત્યાગી બને છે! જેના પગનાં તળિયાં માખણથી ય ધવલ ને કમળ છે! આટલા સુકુમાર તે શાલિભદ્રને સંસારના સુખો કડવાં લાગ્યાં છે!
ન કેઈ કલેશ, ન કેઈ કંકાસ! ન કઈ તાપ, ન કોઈ સંતાપ! પછી શા માટે એ સંસાર ત્યાગે છે? મગધને પ્રત્યેક પ્રજાજન ટોળે વળીને શાલિભદ્રના ગૃહત્યાગની વાત કરે છે ! કેટલાયના મગજમાં આ વાત ઝટ બેસતી નથી.
લોકોમાં એક વાત વહેતી થઈ છે કે જ્યારે મગધરાજ શાલિભદ્રનું ઐશ્વર્ય જોવા ગયા હતા ત્યારે માતા ભદ્રાએ સાતમી હવેલીએ ભેગસુખોની ઊછળતી છોળે વચ્ચે રહેલા શાલિભદ્રને નીચે બેલાવતાં કહ્યું, “બેટા, નીચે આવ. આપણુ સ્વામી આવ્યા

Page #159

[૧૨]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ છે!” કહે છે કે આ “સ્વામી શબ્દ શાલિભદ્રને ચમકાવી મૂક્યા !
એને આત્મા એકદમ અકળાઈ ગયે! મારે માથે ય સ્વામી! હું કઈને સેવક! મારે માથે તે મારા નાથ દેવાધિદેવ ભગવાન મહાવીરદેવ જ હોય! મારે ન ખપે, તે સંસારનાં દૈવી સુખે! જે કેઈના સેવક બનીને ભેગવવાનાં હોય તે !” બસ, આટલી વાતમાં શાલિભદ્રને વિરાગ થઈ ગયે.
મગધના પ્રજાજનેમાં જે કોઈ વાત સાંભળે તેના મગજમાં ઝટ બેસતી નહિ. “આટલામાં આટલું શી રીતે બને ? આપણને તે પત્ની લાત મારે તે ય આપણે ખસતા નથી; ઊલટા એના પગ ચાટીએ છીએ અને આને “સ્વામી શબ્દથી વિરાગ ! અસંભવ-અસંભવ.”
અય અને સંજ્ય પણ મગધના પ્રજાજનેની આ વાત સાંભળી ચૂક્યા હતા. સહુની જેમ એમને ય ભારે અચરજ થયું હતું.
એવામાં માતા ભદ્રા ચાર અશ્વોની ગાડીમાં બેસીને મગધરાજના રાજમહેલના માર્ગે જઈ રહેલા સહુના જોવામાં આવ્યાં. માતા ભદ્રાને કણ ન ઓળખે?
પ્રત્યેક પ્રજાજન એમને નમસ્કાર કરતો ગયો. ધન્ય માતા! તું રત્નકુક્ષી બની !” સહુનાં અંતર બેલી ઊઠતાં.
સંજયે અજયને કહ્યું, “વત્સ ! જરા પગ ઉપાડ. મગધપતિનાં દર્શને માતા ભદ્રા જઈ રહ્યાં છે. ચાલ, આપણે પણ ત્યાં પહોંચીએ. વિરાગી પુત્રની માતા પિતાના બેટા માટે જરૂર છે શબ્દ કહેશે, અને મગધરાજને પિતાને અભિપ્રાય પણ જાણવા મળશે. ભગવાન મહાવીરદેવના આ બે ય અનન્ય ભક્તો છે. એમના ઉદ્દગારો સાચે જ મહામંગળકારી હોય. આપણે જરૂર સાંભળવા જવું જોઈએ.”
ગુરુ-શિષ્ય પગ ઉપાડ્યા. રોજ પ્રાતઃકાળે રાજમહેલના પ્રાંગણમાં આવીને મગધરાજ બેસતા. એ સમયમાં કેઈ પણ પ્રજાજન એમને સીધો સંપર્ક સાધી શકતે. પ્રજાનાં સુખદુઃખની

Page #160

અનાસક્તયાગી શાલિભદ્
વાત સાંભળવા મગધરાજ સદા ઉત્સુક હતા.
માતા ભદ્રા એ જ અવસરે પહોંચી ગયાં. અજય અને સજય પણ થોડીવારમાં ત્યાં આવીને થાડે દૂર ઊભા રહી ગયા.
માતા ભદ્રાએ વાત ઉપાડી. “રાજન ! અંતર તો આન ંદથી શ્ર્લોછલ ઊભરાઈ ગયું છે; પરંતુ માહરાજ થાડે! સતાવી પણ રહ્યો છે. આપને ખબર તે મળી જ ગઈ હશે કે મારે ત્યાં આપનાં પુણ્ય પધરામણાં થયાં ત્યાર પછી મારે। શાલિભદ્ર સાવ બદલાઈ ગયા છે! એને સંસારનાં સુખા તરફ સૂગ પેદા થઈ છે. દેવાધિદેવ પરમાત્મા મહાવીરનું શિષ્યપદ સ્વીકારવા એ તલપાપડ થઈ ગયા છે. મારે ઘેર ખત્રીસ વહુ છે. આજે સહુ રડી રહી છે. કોઈની આંખે આંસુ સુકાતાં નથી. મે અને વહુએ મારા શાલિભદ્રને સમજાવવામાં કશી કમીના રાખી નથી. પરંતુ મગધરાજ ! શાલિનું દિલ હવે ઊઠી ગયુ છે. હવે કેમે ય એ સમજવા તૈયાર નથી. ક રાજની ગુલામી–એની નજરકેદ–એને પરવડતી નથી. એ કહે છે કે આજ સુધી ભૂલા પડચો-ભાન ભૂલ્યા-નજરકેદના સુખમાં રાચ્યા. પણ હવે જાગ્યા છે માંહ્યલા, વિરાટના દર્શને તલસ્યા છે; આતમ ! હવે મને આ કેદમાં કાઈ જ જકડી શકે તેમ નથી. ના, કાઈ જ નહિ. એક ક્ષણ પણ નહિ.”
ય
?
શાલિભદ્રની વાત જાણીને મગધરાજ તો શરિમા ખની ગયા. કયાં હું ? સ વાતે પૂરા છતાં વાસનાથી અધૂ ! સદા અતૃપ્ત ! મગધ જેવડાં ખીજાં અનેક રાજ્ય ખરીદી શકે એટલી સંપત્તિના સ્વામી શાલિભદ્ર અર્ધું ય ત્યાગી દે છે! ખરા ભાગી કાણુ ? ભાગને ગુલામ હુ...! ભાગી-ભેગના સ્વામી-તે કે જે ફાવે ત્યારે ભાગોને ફગાવી દે! મરજી આવે ત્યાં સુધી ભોગવે અને મન પડે કે તરત જ ભાગાને લાત મારી શકે!
[૪૩]
“માતા ! મહે।ત્સવ તા હું કરીશ. તમારે કશી જ તૈયારી કરવાની નથી. ભેગના કીડા જ ભેગના સ્વામીના મહાત્સ કરશે; તમે જાએ. બધું ખરેખર થઈ જશે.” મગધના નાથે કહ્યુ',

Page #161

[૧૪]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ ભદ્રા ગયાં. મગધરાજને શરમિંદા કરતાં ગયાં. વિચાર કરતા મૂકતાં ગયાં.
રાજા શ્રેણિકના અંતરમાં આનંદ સમાતું નથી, પણ મગજમાં વિચારે માતા નથી. રાજસભા સમેટી લીધી. એનું ચિત્ત વિચારે ચડી ગયું હતું. એક મહાસુખી આત્મા આ રીતે ભેગેને ફેકી દે એ વાતનું એને ખૂબ જ આશ્વર્ય થયું હતું. કેમકે એ પિતાની ભેગભૂખી જતથી જરાય અજાણ ન હતું. બેય ભગવાન મહાવીરદેવના ભક્ત હતા. છતાં એક અનાસક્તિની પરાકાષ્ટાને પામવા સજજ થયું હતું, બીજે આસક્તિને બૂરી માનવા છતાં જ્યાં ને ત્યાં વારંવાર આસક્ત થઈ જતું હતું.
પણ આસક્તિના દાસ બની જવા છતાં એને મગધેશ્વર કદી સારી માનતા નહિ. સારું છે તે જ કે જેને ભગવંતે ઉપાદેય કહ્યું હોય. વિરતિના જ તે પ્રેમી હતા. અવિરતિ તે એની અણમાનીતી રાણી હતી. એટલે જ વિરતિના રંગે રંગાતા શાલિભદ્રને મહિમા કરવાને મગધેશ્વરને ઉમળકે જાગ્યો હતે. અવિરતિના ઘરમાં રહીને ય જે વિરતિ ન પામી શકવા બદલ રેત, કકળતે રહે તે જ વિરતિનાં ગીત ગવડાવી શકે! અને વિરતિના રસિયાને નવડાવી ય શકે !
બીજે દિવસે સવારે મધેશ્વરે જાતે જઈને વિરાગી શાલિભદ્રને ખૂબ પ્રેમથી નવડાવ્યા. જાતે જ એમની પીઠી ચળી! પિતાના એક અદના કહી શકાય તેવા પ્રજાજનની પીઠી મગધને નાથ એળે એમાં જ મગધપતિના સમ્યગ્દર્શનના સ્વચ્છ દર્શન નથી થતાં !
પીઠી ચોળવાને લહાવે લૂંટતા મગધેશ્વર બેલ્યા, “પ્રિય શાલિભદ્ર! ખરેખર તું મહાન છે. તને મારા ખૂબ ખૂબ ધન્યવાદ! ઓ કૃતપુણ્ય ! તું જ ખરે ઐશ્વર્યાને ભેગી કહેવાય. અમે તે પામર છીએ! તું તરી ગયો. શાલિ! અમને ય તારજે કેક દી. હ!” હર્ષનાં આંસુ સાથે ગદ્ગદ્ થઈ જતા મગધના નાથ બેલ્યા.
સ્નાનવિધિ પૂર્ણ થઈ. મગધેશ્વરે જાતે શાલિભદ્રનું ડિલ

Page #162

અનાસક્તગી શાલિભદ્ર
[૧૪] લૂછ્યું. જાતે અલકાર સજાવ્યા. જાતે ટેકે દઈને પાલખીમાં બેસાડ્યા. “બધું હું જ કરું!' એવી મગધપતિની ભાવના હતી.
રે! શાલિભદ્રના છડીદાર પણ મગધને નાથ જ બન્યા. અનેક છડીદારને સ્વામી પિતે છડીદાર બને!
આ જ તે ખૂબી છે સમ્યગ્દર્શનની. એ સંસારમાં રહીને ય સુખી ન હોય! એનું અંતર સદા બળતું–જલતું હોય વિરતિના વિરહાગ્નિથી! એથીતે એ વિરતિના સ્વપ્ન ય નાચી ઊઠે. રે! કેઈ વિરતિ લેતે હોય તે પણ એ આનંદવિભેર બની જાય. એને દાસ બનીને એની સેવા કરવા લાગી જાય.
છડીદાર મગધરાજ વિચારે છે, “અહે! કે અંતરમાં આનંદને સાગર ઊછળે છે! મગધના રાજ્ય-સિંહાસને બેસતાં જે આનંદ નથી અનુભવ્યું, તે આનંદ આજે મારા પ્રિય શાલિન ભદ્રને છડીદાર બનીને અનુભવી રહ્યો છું. કેવું ગૌરવવંતુ આજનું પદ મને લાગે છે!”
અજ્ય અને સંજ્ય રે! મગધને પ્રત્યેક પ્રજાજન મગધેશ્વર મહારાજા શ્રેણિકને શાલિભદ્રના છડીદાર તરીકે જોઈને દિમૂઢ થઈ ગયા. આંખે ચેળીને, ચૂંટી ખણને સ્વપ્ન કે સત્યને નિર્ણય કરવા લાગ્યા ! મગધને નાથ! મગધના પ્રજાજન એવા શાલિભદ્રને છડીદાર !
ના, ના. પણ આ વાત બરાબર જ છે. વિરતિને પ્રેમી! વિરતિને પ્રેમીને પણ પ્રેમી. આમાં કશું જ આશ્ચર્ય નથી. મગધના નાથનું જીવન–નાવડું ભલે સંસારના સાગરમાં તરે છે, પણ સાગરનાં એ વાસનાં નીર એમના નાવડામાં નથી પઠાં! કઈ પ્રજાજન બોલ્યા. “એ સંસારરૂપી ઉદધિમાં રહ્યા છે, પણ રમ્યા નથી હૈ!” બીજો પ્રજાજન બે, “ભદધી ન રમત !”ને જેને એ અજપાજપ ચાલતું હોય તેને માટે આમાંનું કશું ય ત્રિ. મ.-૧૦

Page #163

[૧૪]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરેદવા વિસ્મયજનક નથી. ત્રીજો પ્રજાજન કહે, “અરે! મગધેશ્વરની તે રાત્રિઓ અવિરતિના પનારે પડ્યા બદલના કરૂણ કલ્પાંતમાં પસાર થાય છે!” મહાવીરભક્ત માટે આ જ બધું સંભવિત છે.”
તરેહ તરેહની આ બધી વાત સાંભળીને સહુના અંતરે મગધેશ્વરને પણ નમી પડતા હતા.
ભવ્ય રીતે દીક્ષા–મહત્સવ ઊજવાઈ ગયે.
સહુએ ત્યાગના મહિમા ગાયા ! ભગવાન મહાવીરદેવના શાસનની સહુ મુક્તમને પ્રશંસા કરવા લાગ્યા.
ભેગી શાલિભદ્ર; યેગી શાલિભદ્ર બન્યા. માતા ભદ્રા પિતાની બત્રીસ વધૂઓ સાથે પાછા ફર્યા.
અજ્ય અને સંજ્ય પણ પાછા વળ્યા. રસ્તામાં અમે સંજ્યને પૂછયું, “ગુરુજી! આ શો ચમત્કાર! આવા વૈભવી પુરુષને વિરાગ શી રીતે જાગે?”
વત્સ! એ મહિમા પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય કર્મને છે. દેવાધિદેવે ચાર પ્રકારનાં કર્મ કહ્યાં છે - પાપાનુબંધી પાપકર્મ, પાપાનબંધી પુણ્યકર્મ, પુણ્યાનુબંધી પુણ્યકર્મ અને પુણ્યાનુબંધી પાપકર્મ.
શ્રીવીતરાગપ્રજ્ઞપ્ત ધર્મની આરાધના જે કઈ કરે તે અવશ્ય પુણ્યકર્મ બાંધે. પછી તે ધર્મ સાંસારિક કામના માટે કર્યો હોય કે તેવી કામના શુદ્ધ ભાવથી કર્યો હોય.
આમાં જે ઉક્ત સકામ ધર્મ છે એનાથી જે પુણ્યકર્મ બંધાય તે જ્યારે ઉદયમાં આવે ત્યારે મતિને બગાડી નાખે. અનેક પાપ કરવાની મતિ જગાડે. એટલે આવા પુણ્યકર્મને પાપાનુબંધી પુણ્યકર્મ કહેવાય છે.
જ્યારે નિષ્કામભાવથી કરાયેલા ધર્મથી જે પુણ્યકર્મ બંધાય, તેનાથી જે સાંસારિક સુખને વૈભવ મળે, તે વૈભવની વચ્ચે

Page #164

પાનુબંધી અને
ફરી પાવન ધર્મ કરવાની
અનાસક્તયોગી શાલિભદ્ર
[૧૪૭] રહેલા આત્માની મતિ બગડે નહિ. બલકે તેવી ભેગસામગ્રી વચ્ચે પણ તે વિરક્ત બની શકે.
શાલિભદ્રજીના પ્રસંગમાં જે કાંઈ આશ્ચર્યજનક બન્યું તે બધું ય આ પુણ્યાનુબંધી પુણ્યકર્મને ઉદયને લીધે જ બની ગયું.
હવે પાપાનુબંધી અને પુણ્યાનુબંધી પાપકર્મનો વિચાર કરીએ. પાપકર્મના ઉદયકાળમાં જે ફરી પાપવાસનાઓ જ જાગે તે તે પાપાનુબંધી પાપકર્મ કહેવાય; અને જે ધર્મ કરવાની વૃત્તિઓ જાગે તે તે પુણ્યાનુબંધી પાપકર્મ કહેવાય.
વત્સ! તને મગધના જ નાગરિકેનાં દૃષ્ટાંત આપું. આ શાલિભદ્રજીને પુણ્યાનુબંધી પુણ્યકર્મને ઉદય કહેવાય. મગધના અતિ ધનાઢય મમ્મણ શેઠને પાપાનુબંધી પુણ્યકર્મનિ ઉદય કહેવાય. અને પેલે કાલસૌરિક કસાઈ છે ને? તેને પાપાનુબંધી પાપકર્મને ઉદય કહેવાય. જ્યારે મગધના સંતોષીજન પુણિયા શ્રાવકને પુણ્યાનુબંધી પાપકર્મને ઉદય કહેવાય.”
ગુરુજી! આવું પુણ્યાનુબંધી પુણ્યકર્મ શાલિભદ્રજીએ બાંધ્યું શાથી?” અજયે પૂછયું.
“વત્સ ! જ્ઞાનીઓ પાસેથી મને એવું જાણવા મળ્યું છે કે શાલિભદ્રજીને જીવ પૂર્વ ભવે અત્યંત ગરીબ રબારણ માતાને સંગમક નામને પુત્ર હતું. એક વાર તેણે ખીર ખાવાની ઈચ્છાથી માતા પાસે કકળ કરી. ગરીબ બિચારી માના નસીબમાં ખીર તે હતી જ ક્યાં? પણ દયાદ્ર બનેલા પડેશીઓએ ભેગા થઈને ખીરની સામગ્રી ભેગી કરી આપી. માએ મેટી થાળી ભરીને દીકરાને ખીર ખાવા આપી. મા તળાવે કપડાં ધવા ગઈ
ખીર ખાવા તલપી ઊઠેલો સંગમક ઊની ખીર ઠારે છે, તે વખતે માસક્ષપણના ઘેર તપવાળા મુનિ પારણા માટે નીકળ્યા હતા. શાલિના ઉજજવળ ભાવિનાં બીજ અહીં પડવાનાં હતાં.

Page #165

[૧૪૮]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ સંગમકને થયું, ‘આ ખીર મુનિને વહેરાવું તે મને ખૂબ આનંદ આવશે. આવા મહાત્મા જેવું સુપાત્ર મારા નસીબે ક્યાંથી? અને આવો ત્યાગને ભાવ પણ મારા નસીબે ક્યાંથી ! આ તે અદ્ભુત ત્રિવેણી સંગમ થયે”
પળને ય વિલંબ કર્યા વગર સંગમકે મુનિને વિનંતી કરી. મુનિ પણ પધાર્યા. ઊછળતી જતી ભાવની ધારા સાથે સંગમકે બધી ખીર વહેરાવી દીધી ! મુનિ ચાલ્યા ગયા.
થાળીમાં રહી સહી ખીર સંગમક ચાટવા લાગે. મા આવી. આટલે ખાઉધરે ! થાળી ભરીને ખીર ખાઈ ગયા પછી હજી થાળી ચાટે છે ! માએ બીજી ખીર બનાવી આપી. ખૂબ ખાધી ! અજીર્ણ થયું. રાત્રે શુભ ભાવમાં સંગમકનું મૃત્યુ થઈ ગયું. સંગમક શાલિભદ્ર બને !”
હું ! ગુરુજી! ખીર વહેરાવવા માત્રથી સંગમક, શું શાલિભદ્ર બની ગયા ?” અજયે એકદમ પૂછ્યું.
સ્મિત કરતા ગુરૂજી બેલ્યા, “ના, ના. ખીરથી જ જે શાલિભદ્ર બનાય તે દૂધપાક–બાસૂદી વહોરાવનારા તે મહાશાલિભદ્ર જ બને! એમને ત્યાં તે ૯ ને બદલે ૯૯ પેટી જ ઊતરે! પણ હકીકતમાં તેમ બનતું નથી. દુધપાક-બાસૂદીનું સુપાત્રદાન કરનારને ત્યાં ૯ પેટીનાં સડેલાં પાટિયાં પણ ઊતરતા નથી હોં !
અજયે પૂછ્યું, “તે કયા હેતુથી સંગમક શાલિભદ્ર બન્યા?”
વત્સ ! ખીરનું દાન દેતા એકધારી વધતી જતી શુભ ભાવની ધારાથી તે.
સામે પાત્ર ઉત્તમ હતું; માસક્ષપણ મુનિરાજ! દાનની વસ્તુ ઉત્તમ હતી ક્ષીર. અને દાન દેનારને ભાવ તે વળી અત્યુત્તમ હતે.

Page #166

અનાસક્તગી શાલિભદ્ર
[૧૪] ત્રણે ય ઉત્તમને સંગમ થયો અને રબારી સંગમક વેપારી શાલિભદ્ર બન્યું.
નિષ્કામભાવથી દીધેલા આ દાને પુણ્યાનુબંધી પુણ્યકર્મને બંધ કરાવ્યું. એ કમના ઉદયકાળમાં પાપમતિઓ તે ન જાગે. પરંતુ અનાસક્તિને વેગ થાય. | માટે જ શાલિભદ્ર અનાસક્તગી હતા. લાગ મળતાં જ એણે ભોગેની સામગ્રીને લાત મારી. પેલા વજુબાહુએ લગ્નના દિવસે જ મુનિનું દર્શન કરીને વિરાગી બની અણપ્રીછડ્યા ભેગેને લાત મારી હતી તેમ.
હવે સમજ્યોને અય! શાલિભદ્રના જીવન પરિવર્તનનું રહસ્ય?” સંજયે પૂછયું.
‘જરૂર, જરૂર, ગુરુજી.” અજયે ઉત્તર આપ્યો. મગધના રાજમાર્ગો બે ય આગળ વધવા લાગ્યા.

Page #167

[૧૨]
સાળા-બનેવીની જોડલી
મારો ભાઈ શાલિભદ્ર દીક્ષા લેવા માટે જ એક એક પત્નીને ત્યાગ કરી રહ્યો છે.” આંખમાં ઊભરાઈ ગયેલાં આંસુ સાથે શાલિભદ્રની સૌથી નાની બહેન સુભદ્રાએ પોતાના પતિ ધન્યકુમારને સ્નાન કરાવતાં વાત કરી. સુભદ્રાની સાત શક્યો પણ ધન્યને સ્નાન કરાવી રહી હતી.
છ, બાયલે તારે ભાઈ બીકણ શિયાળ જે. સાવ સત્વહીન! આ તે કાંઈ દીક્ષા લેવાનાં લક્ષણ કહેવાય?
એ તે માર્યો ઘા અને થયા સંસારના બે કટકા....એનું નામ દીક્ષા...દીક્ષા લેવામાં વળી આવા ચાળા શા?”
સુભદ્રાના માટે તે આ અણધાર્યો જ વળતે ફેટ હતું! પિતાના ભાઈને આવા ચરિત્ર ચિત્રણથી એ એકદમ સડક જ થઈ ગઈ
પણ શક્યો એની મદદે આવી. તેમણે ધન્યકુમારને વળતે જોરદાર ઘા દઈ દીધે! નારીની જબાનની તીખાશ અને જડબાતેડ જવાબ દેવાની તાકાતનાં એમાં દર્શન થતાં હતાં. તેમણે કહ્યું, સ્વામીનાથ! જે દીક્ષા લેવી એ કઈ બચ્ચાના ખેલ જેવી વાત હોય તે તમે જ કેમ એ માર્ગે મંગલ પ્રયાણ આદરતા નથી પણ અમે જ કયાં આપના વિશિષ્ટ (!) સત્ત્વથી અજાણ છીએ? બેલવામાં તે બૈરા ય શૂરા હૈય! આચરી બતાવે તે ખરા! આપને તે દીક્ષા લેવી જ નથી, પણ કેઈ એ કાંટાળા

Page #168

સાળા-બનેવીની જોડલી
[૧૫] પંથે ડગ ભરતો હોય તે તેની અનુમોદનાના ય ફાંફાં છે.”
શક્યના વીજળિક આક્રમણને જોઈને સુભદ્રા પણ આનંદમાં આવી ગઈ.
પણ આ શું બની ગયું? સ્નાનઘરમાં અભૂતપૂર્વ ઈતિહાસ એકાએક રચાઈ ગયે! પળ બે પળમાં જ પરિસ્થિતિએ ગજબનાક વળાંક લઈ લીધે!
જે કાર્ય ઝટ ઝટ ધર્મદેશના ખંડમાં નથી બની જતું તે આજે ધન્યકુમારના સ્નાનઘરમાં બની ગયું.
હળવી પળનું રમૂજ કરતાં એક મેટ ઠઠ્ઠો થઈ ગયે.
ટુવાલ પહેરીને ઊભેલા ધન્યકુમારે ગંભીર મુખમુદ્રા સાથે આઠે ય સ્ત્રીઓ તરફ નજર કરી. તેમણે કહ્યું, “તમે મને એમ પૂછ્યું ને કે, “તમે જ કેમ વ્રત લઈ લેતા નથી?
તે સાંભળે. તમારા જ કારણે હું વ્રત લેતાં અચકાતે હતું. રખેને તમે મારા મંગલ-પ્રયાણમાં રોકકળ કરી મૂકીને વિનભૂત થાઓ. પણ જ્યારે હવે તમે જ મને એ વીરપ્રભુના એકાંત કલ્યાણકર માગે સંચરવાની પ્રેરણા કરીને મારા ભવભવની ઉપકારી કલ્યાણમિત્ર બને છે, ત્યારે તમને લાખ લાખ ધન્યવાદ! હું આ ચાલ્ય; દીક્ષાના એ મંગલ માગે !”
અણધાર્યો આ ધડાકે સાંભળીને રેક્કળ મચી ગઈ. પરંતુ ધને નિજવચનથી દઢમતિ હતે. આવા નિર્ણયને ફેરવે એ એના સ્વભાવમાં ન હતું.
અંતે ધન્નાના માર્ગે પ્રયાણ કરવાને આડે ય સુશીલાઓએ નિર્ણ લીધે. જે સારા માર્ગે પતિ તે માર્ગે પત્ની ! આર્યાવતની આ અવિચલ પવિત્ર પ્રણાલી હતી.
શાલિભદ્રને એ બનેવી સીધે શાલિના પ્રાસાદ નીચે આવી ઊભે. અરે શાલિ ! તારે દીક્ષા લેવી છે? તે દીક્ષા લેવાની આ કાયર રીતિને પરિત્યાગ કર. ચાલ, મારી સાથે એકી સાથે

Page #169

[૧પ૨]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ મારી તમામ પત્નીઓનો ત્યાગ કર્યો છે! તારા જેવા વિરપુરુષ માટે પણ આ જ ઉચિત છે!”
વૈભારગિરિ ઉપર તાજેતરમાં જ સમવસરેલા પરમપિતા પરમાત્મા મહાવીરદેવ પાસે ધન્નાએ સપરિવાર વ્રત ગ્રહણ કર્યું. શાલિને પણ અંતરાત્મા એની વીર હાકથી જાગ્રત થયું હતું. તેણે પણ એ જ પરમકૃપાળુ પાસે વ્રતને સ્વીકાર કર્યો.
રાજગૃહીના એ બન્ને અબજોપતિ હતા! બને મને સંસારત્યાગ એ મદાંધ બનેલા મહરાજને ગાલ ઉપર પડેલી બે લાલચળ લપડાકે હતી. રાજગૃહીના લાખો લેકે આ અચરજને સત્ય માનવા ઝટ તૈયાર ન હતા. પરમપિતા મહાવીરદેવના આત્મતત્વની આ પરમ વિશુદ્ધિમાંથી સર્જાયેલા ચમત્કારથી આખું રાજગૃહી દિવસે અને મહિનાઓ સુધી ડઘાઈ ગયું હતું.
વળી ગયેલી કળમાંથી બિચારે મહરાજ ! માંડ વળી બેઠો થયે હતું!
અનેક રૂપરમણીઓના વર હવે મુનિવર બન્યા. અલબેલી સેહગણ નારીઓના કંથ હવે મુક્તિપંથના સંત બન્યા. - સંત બનીને તમામ આત્મ-પ્રદેશમાંથી કર્મસત્તાને અંત લાવી દેવા માટે એમણે જંગ આરંભી દીધે. બન્ને ય બહુશ્રત થયા; ઘેર તપસ્વી થયા. માંસ અને રુધિર ક્યારનાં સૂકાઈ ગયાં ! દેખાતું હતું. તેમનું કલેવર માત્ર ચામડાની ધમણ જેવું, જેમાં કશું જ શેષ સર્યું ન હતું; અશેષ નામશેષ થઈ ગયું હતું.
એકવાર પ્રભુ વિરની સાથે બને મહાત્માઓ પિતાની જન્મભૂમિ રાજગૃહીમાં પધાર્યા. ભિક્ષાર્થે નીકળતાં શાલિભદ્રમુનિને પ્રભુ વિરે કહ્યું, “આજે તમારી માતાના હાથે તમને ભિક્ષા મળશે.”
હા તેમ જ બન્યું. પરંતુ તે માતા મુનિવર શાલિભદ્રજીના આ ભવાની માતા ભદ્રાને બદલે પૂર્વ ભવની–સંગમકના ભવની

Page #170

સાળા-બનેવીની જોડલી
[૧૫૩] રબારણ માતા–એ લાભ લઈ ગઈ. દહીં વેચવા નીકળેલી આહીર -માતાને મુનિવર શાલિભદ્રજીને જોતા પુત્ર વાત્સલ્ય ઊભરાયું; સ્તનમાંથી દૂધની ધારા વછૂટી અને ભારે ભક્તિ અને આદરથી તેણે દહીં વહેરાવ્યું.
મુનિવરને પ્રભુ પાસેથી જ આ ખુલાસો મળે. આ તેમનું છેલું પારણું હતું. દહીં વાપરીને મુનિવરે વૈભારગિરિની શિલાઓ ઉપર આજીવન અનશનવ્રત કરવા માટે ચાલ્યા ગયા.
શિલા ઉપર પાદપપગમન અનશન કર્યું. પાદપ એટલે વૃક્ષ તેની જેમ સાવ સ્થિર થઈ જઈને ધ્યાનસ્થ થઈ ગયા!
શાલિભદ્રજીની આ ભવની માતા ભદ્રા ભારેમાં ભારે ઉમળકા સાથે પ્રભુવીરના વંદનાદિ માટે અને સુપુત્ર મુનિવર શાલિભદ્રજીને ઘણાં વર્ષો જોવા માટે થોડી જ વારમાં મગધપતિ શ્રેણિકની સાથે આવ્યાં. પણ અફસ! તેઓ ચેડાં જ મેડાં પડી ગયાં હતાં. વળી તેમણે જ્યારે એ જાણ્યું કે તેમને જ ઘેર ભિક્ષાર્થે આવેલા તે મુનિવરોને તેમની અતિ કૃશતા અને પિતાની કાર્યવ્યવસ્તતાના કારણે ઓળખ ન પડતાં પાછા ફરવું પડ્યું અને પછી માર્ગમાં પૂર્વ ભવની આહીર માતાએ એ લાભ લઈ લેતાં તેઓ ત્યાંથી જ પાછા ફર્યા, અને છેલ્લું પારણું કરીને વૈભારગિરિ ઉપર આજીવન અનશન સ્વીકારી ચૂક્યા છે, ત્યારે તે માતા ભદ્રના આઘાતને કેઈ આરેવારે ન રહ્યો !
ખૂબ વેગથી તેઓ મગધપતિની સાથે ભાવગિરિ ઉપર પહોંચ્યાં. લાકડાની જેમ નિચેષ્ટ અવસ્થામાં રહેલા બે ય મુનિવરેને જોઈને ભદ્રા સ્તબ્ધ થઈ ગયાં.
ભદ્રાએ વિનંતી કરી, “મુનિવર શાલિભદ્ર! એકવાર મને ધર્મલાભ આપે, મારી સામે જુએ તમારી માતા તમારી પાસે આટલી કાલૂદીપૂર્વક યાચના કરે છે !'
પણ અનશન એટલે અનશન! પ્રતિજ્ઞા એટલે પ્રતિજ્ઞા ! વિરાટ જલબંધ તૂટે અને જે ભયાનક આપત્તિઓ સર્જાય

Page #171

[૧૫૪]
ત્રિભુભવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ
તેથી કેટલી ય વધુ આપત્તિએ એક સાધુનુ વ્રત તૂટતાં સજા ય ! કાળમીઢ પાણાઓ તૂટી જાય તેવું છાતીફાટ રુદન માતા ભદ્રા કરવા લાગ્યાં. ભિક્ષાર્થે આવેલા સ્વપુત્રને માતા જેવી હું માતા પણ ઓળખી ન શકી તે બદલ પોતાની જાતને લાખ લાખ વાર ધિક્કારવા લાગ્યાં. શિલા પાસે પડી પડીને તેની ક્ષમા માગવા લાગ્યાં.
માળામાં બેઠેલાં પ’ખીઓ પણ આ દૃશ્ય જોઈ ને સ્તબ્ધ થઈ ગયાં! કાળઝાળ રુદનના આસ્વરથી કરુણાભાવે પ્રેરાઈ ને ત્યાં આવી ઊભેલાં હરણીઆંની આંખામાંથી પણ ફેક ફફક આંસુ પડવા લાગ્યાં !
ઘરઆંગણે આવી ઊભેલા પુત્રને છેલ્લી ભિક્ષા પોતાના હાથે જે માતા ન આપી શકી; એ માતાને એને આઘાત કેવા હાય? એ તા એ માતા જ જાણે. એનુ વર્ણન એ ય ન કરી શકે; તે બીજા કોઈ લેખકની તે શી હૈસિયત!
છેવટે, મગધપતિ મહારાજા શ્રેણિકે એમને આશ્વાસન આપ્યું. આવા ધીર, વીર અને નિરીહ પુત્રની મા બનીને તમે જ જગતની માતાઓમાં સાચી રત્નકુક્ષિ માતાનું સ્થાન પામ્યાં છે એ વાત ફેરવી ફેરવીને જ્યારે સમજાવી ત્યારે માતા ભદ્રા કાંઈક શાંત થયાં અને ભાવવિભાર મનીને મુનિવરેશને ભાવભયું
વંદન કર્યું..
ઢસડાતે, લથડાતે પગલે અને અકળાતે-દુભાતે હૈયે સહુ
કાળધર્મ પામીને સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનમાં
સ્વસ્થાને પાછા ફર્યાં. મઢામુનિઓ
દેવાત્મા થયા.
ધન્ય છે; સાળા-બનેવીની એ અનુપમ જોડલીને ! સસારનાં સગપણ થવા જ હોય તે। આવાં થો; મેાક્ષમાગે
ઊર્ધ્વીકરણ કરતાં; એ કઠોર પથ ઉપર પરસ્પર સહાયક બનતાં !

Page #172

[૧૩]
રાજકુમાર મેઘ પ્રભુ પાસે જઈને અનુજ્ઞા માગી લઉં.” મેઘમુનિ સ્વગત બેલ્યા.
ગઈકાલે જ મહત્સવપૂર્વક સંસારને ત્યાગ કરનાર મગધપતિપુત્ર મેઘ આજે ઘેર જવા ઈચ્છે છે! મુનિ મેઘ પરમાત્માની પાસે ગયા. | સર્વજ્ઞ–સર્વશી પ્રભુ નૂતન મેઘમુનિને જોતાં જ બોલ્યા, મુનિ! ખૂબ અઘટિત વિચાર કર્યો! યાદ કરે તમારા એ હાથીના જીવનને કે જ્યાં એક સસલાની દયા ખાતર તમે પ્રાણત્યાગ કર્યો હતે ! અને વિચારે તમારા વર્તમાન જીવનને કે જેમાં મહાસંયમી મુનિઓના ચરણની રજ પણ તમને ખૂંચવા લાગી !”
સૂક્ષમબલી પરમાત્માના આટલા જ બોલ બસ હતા. મેઘમુનિની આંખમાંથી અશ્રુની ધારા ચાલી. પૂર્વ જાતિનું સ્મરણ થયું. હાથીના એ દયામય ભવનું દર્શન કર્યું ! પ્રભુના ચરણોમાં આળોટી જતા મેઘમુનિએ દુષ્ટ ચિંતનનું પ્રાયશ્ચિત્ત માગ્યું.
વાત્સલ્યમૂતિ માતા મહાવીરદેવે મેઘમુનિને સાંત્વન આપ્યું. મહાત્માઓ પડે તે પણ, વધુ ઊંચે જવા માટે હશે શું?
રબરને દડા નીચે પટકાઈને વધુ ઊંચે જાય છે તેમ.
પ્રભો ! બે આંખે છેડીને આખો દેહ મહાસંયમીઓની સેવામાં ઘસી નાખવાની પ્રતિજ્ઞા આપો.”
જીવદયા પાળવા માટે જ આ આંખો બાદ.
મગધેશ્વરની પ્રિયતમા રાણી ધારિણીને આ પુત્ર! માતાને કેવી કેવી રીતે મનાવી હતી? અને મહાત્યાગના પંથે પ્રયાણ

Page #173

[૧૫૬]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ
કરવાની અનુમતિ મેળવી હતી ? હજી તેા એ બધી ગઈ કાલની જ મીનાએ હતી.
અને એક જ કાળી રાતે ચિત્તમાં કાલિમા ફેલાવી દીધી ! અશુભ વિચારની એક શ્યામલ વાદળી ચિત્તના પ્રદેશેામાં કાજળ વરસાવી ગઈ. લઘુશંકાથે` જતા આવતા મુનિવરોના ચરણે ચાંટતી ખૂલીકા મુનિમેઘના સ’થારામાં ભેગી થતી ગઈ. સુકુમાર શરીરને એ ``ચી ગઈ.
કેવા જથ્થર વિનિપાત ! મગધેશ્વરના લાડીલા કુમાર મેઘ, વેષત્યાગ કરીને ઘેર આવે તે ? કેવી ધનિદા થાય ? ભગવાન મહાવીરદેવ માટે લેાકેા કેવા કેવા અભિપ્રાયા બાંધે? માતા ધારિણીને કેવા આઘાત પહોંચે ?
પરંતુ જેણે વેષના ચાત્ર આપ્યા તેણે આપેલાનું રક્ષણ (ક્ષેમ) પણ કરવું જ રહ્યું. યાગ સહેલ છે, ક્ષેમ જ દુભ છે. ત્યાગની વિષમ વાટે ચડાવી દઈને રખડતા મૂકી દેનાર હિતેષી નથી.
હિતૈષી તા તે છે કે જે વિષમ વાટે સાથે જ રહે. વિઘ્નાને વિદારતા રહે, ચ'ચળતા આવે તેા નિશ્ચલ બનાવે, અસ્થિર થાય તા સ્થિર કરે, જરાય ધીરજ ખોયા વિના આશ્રયે આવેલાની સંપૂર્ણ માવજત કરતા રહે. જે એ માવજતથી કંટાળે છે તે તા માનવતાથી પણ દૂર ફેંકાય છે. સાધુતાની તા વાત જ શી કરવી ? ભગવાન મહાવીરદેવ મેઘના ધર્માંસારથિ બન્યા, વસમી વાટના ભામિયા બન્યા. ચ'ચળ મેઘની મા બન્યા.
સર્વાંગ સદશી વીતરાગ પરમાત્મા વાત્સલ્યની કેવી અલબેલી
પ્રતિમા હશે ? આપણે તા એની કલ્પના જ કરવી રહી. કહ્યુ છે કે એમના તનમાં જે લેહી હતુ તે દૂધ જેવું શ્વેત હતું. આ વાત ખૂબ જ સમુચિત છે.

Page #174

રાજકુમાર મેઘ
[૧૧૭] જે જગતની એક માતા પિતાના એક બાળકની ઉપરના વાત્સલ્યના કારણે સ્તનનું લેહી દૂધ બની જાય તે સમગ્ર વિશ્વના સર્વ જંતુની માતા તીર્થકરના દેહનું સઘળું ય રુધિર ત હેય તેમાં કશી નવાઈ નથી.
બિચારા ચંડકૌશિકને આ વાતની ખબર નહિ એટલે જ એ સફેદ વર્ણનું લેહી નીકળેલું જોઈને ભારે આશ્ચર્યમાં ગરકાવ થઈ ગયો હતે.
મુનિવર મેઘ મહામુનિ મેઘ બની ગયા !
જેને ધર્મસારથિ ખુદ પરમાત્મા મળ્યા એને રથ મુક્તિમાગે સડસડાટ ચાલ્યા જ જાય ને?
જીવનરથની લગામ પરમેષ્ઠી ભગવંતને સેંપી દેવાય તે કેટલી સલામતી ! અને ભાવિના પરિણામની સફળતા અંગે કેટલી બધી નિશ્ચિતતા રહે!
લાખ લાખ વંદન હૈ ધર્મસારથિ ભગવાન મહાવીરદેવને!
બુનિ સેવ બનો ,
માગે એને ધમસાર

Page #175

[૧૪] ધન્ના અણગાર
ભગવાન ! ચૌદ હજાર મહાસંયમી શ્રમણમાં ઉત્કૃષ્ટ શ્રમણ કોણ?” મગધેશ્વરે મહાવીરદેવને પૂછયું.
“રાજન ! ધન્ના અણગાર.”
અને.......ત્રિલોકપતિના શ્રીમુખે ચડેલા પુણ્યનામધેય ધન્ના અણગારનાં દર્શન માટે સહુનાં અંતર ઉત્કૃષ્ટ થયાં !
મગધરાજ દર્શન કરીને કૃતાર્થ થયા!
મગધના પ્રજાજનોએ પણ એ મહાસત્વશાલીએનાં દર્શન જીતવાનું સાફલ્ય માણ્યું.
અજય અને સંજય પણ મહાસંયમીના દર્શને વનમાં ગયા.
એક વૃક્ષ નીચે સૂકલકડી કાયાનું બેખું ઊભેલું જોયું. હાડકાંને માળા જ જોઈ લો! આંખે તે સાવ ઊંડી ગયેલી ! માંસનું તે નામ જ ન હતું. પેટ ગાગરડી અને પગ દાતરડી ! નસ તે એક એક ગણી શકાય તેવી લે હીને તે ક્યાંય છાંટે ય જોવા ન મળે! પગ શી રીતે ઊભા રહી શક્યા હશે એ જ એક આશ્ચર્ય હતું.
મહાતપસ્વી મુનિનાં દર્શન કરતાં જ અજયે તે સિસકાર નાખી ગયે! આવી દુબળી કાયા ! આમાં ય આત્મા હોઈ શકે ખરો?
“અજ્ય, છઠને પારણે આયંબિલ! આ અણગાર આવે ઘેર તપ મહિનાઓથી કરે છે. આયંબિલમાં પણ સાવ સાક્ષ વાલ અને ચણા! તે ય માંડ મૂઠી જેટલા જ!
શી રીતે બને? એ પ્રશ્ન જ કરીશ નહિ. વિરાટ જ્યારે

Page #176

ધન્ના અણગાર
[૧૫] જાગે છે ત્યારે કશું જ અસાધ્ય રહેતું નથી. પછી તે શું ન બની શકે? એ જ પ્રશ્ન બની રહે છે.
આટલે ઘેર તપ એ જ આ મહામુનિની વિશેષતા નથી, પરંતુ આવા તપમાં પણ તેઓ મહાક્ષમા, સહિષ્ણુતા અને મહાસંતેષના સ્વામી બન્યા છે એ તે એમની જબ્બરદસ્ત વિશેષતા છે. પરમાત્માએ પિતે તે દિવસે મગધેશ્વરને કહ્યું હતું કે, “ધન્ના નિત્ય ચડતે પરિણામે વતે છે. એમની શુભ ભાવધારાઓ નિત્ય વૃદ્ધિ પામતી જાય છે.”
ભગવંતના શિષ્ય તે હજારો! તેમાં ય મહાસંયમી ચૌદ હજાર! એ ચૌદ હજારમાં ય મૂર્ધન્ય સ્થાન પામેલા આ ધન્ના અણગાર! અહા ! આવા શ્રમણ શિરોમણિના તે દર્શનમાત્રથી આપણું પાપ સળગી ઊઠે!”
“ગુરુજી! મારી તે અક્કલ જ કામ કરતી નથી. બીજી બધી ધન વગેરેની મમતા ત્યાગી શકાય, એ તે સમજ્યા. પરંતુ જેની સાથે આત્મા એકરસ થઈ ગયું છે એ દેહનાં મમત્વ તે મોક્ષ મહારથીઓથી પણ દૂર થઈ ન શકે તેવાં છે તે આ દૂબળાપાતળા મુનિ શી રીતે એનું મમત્વ ત્યાગી શકયા?” અયે પૂછ્યું.
સ્મિત કરતાં સંજય ગંભીરભાવે બોલ્યા, “વત્સ! કેઈની ડે કુસ્તી કરવા માટે બળવાન દેહની જરૂર પડે, અને કોઈ મગધ જેવું રાજ્ય ચલાવવા માટે ભારે બુદ્ધિની જરૂર પડે પરંતુ આત્માના વિકાસ માટે તે બળવાન દેહ કે ભારે બુદ્ધિની કશી જરૂર નથી. દૂબળે ય આત્મવિકાસ પામી શકે. શરત માત્ર છે; સ્વચ્છ-શુદ્ધ બુદ્ધિની. ભલે પછી તે અત્યલ્પ હેય!”
ગુરુજી! એ કઈ શુદ્ધબુદ્ધિ?” અજયે પૂછ્યું. “વત્સ! આત્મા અને દેહ ભિન્ન છે એ શુદ્ધબુદ્ધિ. જેને

Page #177

[૬૦]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ
આ ભેદજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે એને ખીજા કશા ય જ્ઞાનના ભાર ઉપાડવાની ઝાઝી જરૂર રહેતી નથી.
તા શું દેહ અને આત્માના અભેદજ્ઞાને જ આ અનંત સ’સારનું પરિભ્રમણ ઊભું થાય છે? અને એના ભેદજ્ઞાને જ અન ́તના પણ શીઘ્ર અંત આવી જાય છે ?' અજયે પ્રશ્ન કર્યાં. ‘હાસ્તો વળી.’
ભવભ્રમણ કરતાં જીવાની મનેદશાને જરા વિચારમાં લાવ, તો એની સમગ્ર જીવનચર્યામાં એ કેાની પૂજા કરતો દેખાય છે ? શરીરને જ એ સુવડાવે, ઉઠાડે, નવરાવે, ખવડાવે, પિવડાવે. શરીરના સુખ માટે જ એ વેપાર કરે, લગ્ન કરે, અભ્યાસ કરે, પરદેશમાં ભમે.‘હુ એટલે શરીર’એ વિચારના મધ્યબિંદુને અનુલક્ષીને જ એના જીવનનાં તમામ વ્યવહારવતુ ળા દોરાય છે; અને એના જ ઉપર તે પેાતાના મનમાં વિરાટ પહાડા જેટલા ચિંતનનાં સર્જન અને વિસર્જન કરતા રહે છે.
કેવી અફ્સોસની વાત છે કે જગતના ઘણા પુરુષોએ અને જગતની બધી જ સ્ત્રીઓએ પોતાનુ જીવન દેહાત્માના અભેદ. જ્ઞાનની પાછળ હામી નાખ્યુ છે.
જેમના માંહ્યલા જાગવાના હાય તેમને જ આ ભેદજ્ઞાન જાગે છે. કર્મ ની વિષમતા, અણુધારી આપત્તિઓ, અણુચિતવ્યા પ્રસગો બનતા જતા જોઈ ને કેટલાક જીવાને પોતાના દેહના આત્મભાનમાં શંકા જાગે છે! કોઈ અગમ્ય સત્તાના અસ્તિત્વની કે જે આ બધી ઊથલપાથલા મચાવે છે તેની કલ્પના આવે છે. અને ત્યારે જ એક પ્રશ્ન તેમના લમણે ઝીંકાય છે કે હુ કાણુ ? કાહ'. આ સ્વયંભૂ જિજ્ઞાસા એમને ખૂબ ગૂંગળાવે છે અને અંતે એ પરમ સત્યની નજદીક લઈ જતા અ’તરમાંથી એક અવાજ ઊઠે છે. તુ શરીર વગેરે કાંઈ નહિ, ‘નાહમ’

Page #178

ધન્ના અણુગાર
[૧૬૧] આટલું થયા બાદ ફરી ચિંતનનાં ચકો જોરશોરથી ગતિમાન થાય છે. ત્યારે તું કેણ? એ પ્રશ્નને જવાબ ઘણી મથામણે બાદ મળે છે કે, “તે જ હું– હં.
આમ જે આત્મા પિતાને શરીરથી ભિન્ન માનવાનું અને પિતાના પરમાત્મસ્વરૂપનું એમ બે તત્ત્વજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે, એનામાં એક અભૂતપૂર્વ કૌવત ઉપન થાય છે.
અય! નાળિયેરનું ઉપરનું પડ જુદું છે, અંદરનું કોચલું જુદું છે. ફણસની ઉપરની છાલ કાંટાળી છે. અંદરના ગર્ભની મીઠાશ જુદી છે. આ જ રીતે ઉપરને દેહને પિપો જુદો છે, અંદરનો આત્મા જુદી છે. આ પૃથ્વીકરણ તે આધ્યાત્મિક ક્ષેત્રમાં જ નહિ પરંતુ જગતના કેઈ પણ ભૌતિક, નૈતિક સ્તરમાં કરવું પડશે, હૃદયથી સ્વીકારવું પડશે.
દેહાત્માના ભેદજ્ઞાન વિનાનું બાળક ગમે તેટલું ભણી ગણી જાય પણ એના જીવનમાં એ અંધાધૂંધી જ મચાવશે; ભેદજ્ઞાન વિનાને ધનપતિ પિતાના ઐશ્વર્યને દુરુપયોગ જ કરશે, ભેદજ્ઞાન વિનાને સત્તાધીશ પુરુષ સત્તાના જોરે અનેકના જીવનને ગૂંગળાવશે.
“એ જ દેહ એના જેવું કુશિક્ષણ બીજું કઈ નથી. આ માન્યતા જ્યાં જ્યાં ઘર કરી ગઈ ત્યાં ત્યાં જે કંઈ રૂપ, સૌન્દર્ય, ઐશ્વર્યા હોય તે બધા ય આ વિશ્વ ઉપર વિનિપાત જ સજે.
જે ખરેખર હું છે તે ત્રિભુવનવિહારી છે. એ અપરિવર્તનશીલ છે. શાશ્વત છે, સંપૂર્ણ છે, સચ્ચિદાનંદ-સ્વરૂપ છે. નરગી છે, સ્વચ્છ છે. આમાંનું કાંઈ પણ દેહમાં નથી. આટલે સ્પષ્ટ ભેદ હંમાં અને દેહમાં છે, પરંતુ બિચારે કર્માપરાધી જીવ એ ભેદને કલ્પી પણ શકતે નથી.
પરિણામ? પરિણામમાં ભયંકર વિનિપાત! અસહ્ય યાતનાઓ ! અણધારી આફતે સિવાય કાંઈ જ નહિ. જે પિતાનું સ્વત્વ જ ત્રિ. મો-૧૧

Page #179

[૧૨]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ જાણ નથી એના જે અજ્ઞાની કેઈ નથી. “વને જાણી લીધે એને કશું ય જાણવાનું બાકી રહેતું નથી.
બકરીના ટોળામાં ઊછરેલું સિંહનું બચ્ચું સ્વભાવથી બકરી જેવું બની ગયું. એ ય ઘાસ ખાવા લાગ્યું; ઠેકડા મારવા લાગ્યું બકરીની જેમ ભયનું માર્યું જ્યાં ત્યાં નાસભાગ કરવા લાગ્યું. કૂતરાના બચ્ચાને જોઈને ય ગભરાઈ જવા લાગ્યું. પરંતુ જ્યારે એકાદા એક સિંહ આવ્યું અને એણે સિંહનાદ કર્યો ત્યારે જ પિતાની જાતનું એને ભાન થયું.
અનેએ ગયું આભ ચીરી નાખે તેવી ત્રાડ પાડતું-બકરીના ટોળામાંથી ફાળ ભરતું ચાલ્યું ગયું!
શું આત્માનું પણ વનવિહારી-કેસરીપણાની પોતાની જાતનું ભાન ખેવાનું જ આ પરિણામ નથી ?
અજય આ મહાસંયમી ધના અણગારને જાતનું ભાન જાગી ગયું છે. એનું જ આ પરિણામ છે. વાંસલીથી કેઈ છેલી નાખો જડપુદ્ગલરવરૂપ દેહને, કે ચંદનથી લેપી નાખે...પણ એમના માંહ્યલાને કશું જ ન થાય. રાગ પણ નહિ, રોષ પણ નહિ.
એમના અંતરમાં એક જ વાત રમતી હશે કે દેહની આળપંપાળે જ સર્વ દુઃખો અને બધાં ય પાપને જન્મ થયો છે. હવે
એ બધાં ય દુઃખ અને પાપને વિનાશ કરે હોય તે પાળી પિષીને તગડા કરેલા એ દેહને જ કચડી નાખવું જોઈએ. જરા ય દયા રાખ્યા વગર “દેહદુઃખું મહાફલમ'.
“પણ ગુરુજી! આટલી બધી નિર્દયતા બતાવવા જતાં મૃત્યુ ન થઈ જાય?” અજયે પૂછ્યું.
સંયે કહ્યું, “ભૂલ્ય. મૃત્યુ કેને? આત્મા તે અમર છે. જે મરે છે તે હું નથી અને “હું” કાંઈ આજકાલમાં મરી જાય એ નબળે ય નથી હોં!”

Page #180

ધન્ના અણગાર
જે આ મુનિવરની મુખાકૃતિ જે! અલમસ્ત કાયાવાળા આત્માના મુખ ઉપર જે તેજ દેખાતું નથી તે અહીં દેખાય છે ! રે! નર્યો તેને પ્રકાશ ઊભરાય છે.
જગતમાં જે શાંતિ ક્યાં ય નથી મળતી તે અત્યારે આ મુનિરાજના સાંનિધ્યમાં જ આપણે નથી અનુભવતા શું?”
અજયે કહ્યું, “ગુરુજી! તદ્દન સાચી વાત છે. જાણે કેઈ હિમપર્વતના કૈલાસ શિખર ઉપર આપણે આવી બેઠા હોઈએ તેટલી ઠંડક અહીં અનુભવાય છે!”
બસ, અ! એ જ છે, વિશુદ્ધાત્માના વિવિધ ચમકારા ! એને જે સમજી શકે છે તે જ સમજી શકે છે.”
મહાસંયમી ધન્ના અણગારને પુનઃ પુનઃ વંદના કરતા ગુરુ-શિષ્ય, સમય થઈ જવાથી ઢસડાતે પગલે ઘર તરફ પાછા વળ્યા.
અયના મનમાં એક જ વાત ઘૂમતી હતી....અવિનાશી આત્મા છે, દેહ તે વિનાશી છે.
બે તદ્દન જુદા છે.
અવિનાશીના સુખને ભોગ લઈને વિનાશીને મેહ કેમ થઈ શકે ?

Page #181

[૧૫]
એક કઠિયારો ગણધર ભગવંત સુધર્માસ્વામીજીએ પ્રાતઃકાળે એકાએક રાજગૃહનગરીમાંથી વિહારની તૈયારી કરી.
મુનિઓ! જે દેશમાં મુનિ પ્રત્યે અનાદર થાય ત્યાં મુનિથી. રહેવાય નહિ. ગઈ કાલે આપણે એક ભવ્યાત્મા કઠિયારાને દીક્ષા આપી. લોકે તેની નિંદા કરે છે. લેકે કહેતા સંભળાય છે કે, અમે આટલે ધર્મ પામેલાઓ સાધુ ન થયા, અને આજકાલને અબૂઝ સાધુ થઈ જાય! શું છે આ તેફાન?
“નિ ! જે લક્ષ્મી એક પુરુષાથી પિતા, વર્ષોના પુરુષાર્થે પણ મેળવી શકતા નથી, તે લક્ષ્મી તેને પુણ્યશાળી દીકરો મેળવી લે છે. વયને ત્યાં કઈ સંબંધ નથી, ખેર, આપણે વાદમાં ઊતરવું નથી. સજજ થાઓ. અત્યારે આપણે મગધ. છોડી જઈએ.”
ત્યાં જ બુદ્ધિનિધાન મંત્રીશ્વર અભયકુમાર, ભગવાન સુધર્મા સ્વામીજીને વંદન કરવા માટે આવ્યા. પરિસ્થિતિ જોઈને જરાક ચમક્યા. આ શું? ભગવંતને વિહાર શાથી?
“પ્રભુ! કેમ આમ ?” મંત્રીશ્વરે હાથ જોડીને પૂછ્યું. “અભય! જ્યાં પ્રીતને ભંગ થાય ત્યાં રહેવું ગ્ય નથી.” પણ શું બન્યું મારા પ્રભુ!
ભગવાન સુધર્માસ્વામીએ સઘળી વાત કરી. હાથ જોડીને અભય તુરત બેલ્યા, “પ્રભે! મારી ખાતર બે દિવસ આ૫ રેકાઈ જાઓ. હું બધું જ ઠીક કરી દઉં છું. આખું ય વાતાવરણ
સુધરી જશે.”

Page #182

એક કઠિયારા
[૧૬૫]
રાજગૃહીનાં બજારોના એ ચાક હતા.
હજી તેા હૈા પણુ ફાટયો ન હતા ત્યાં એ ચેકમાં એક માણસ ઊભા રહીને માટેથી બૂમો પાડવા લાગ્યા; એ, કોઈ લઈ જાઓ; આ સુવર્ણના ત્રણ ઢગલા. મ`ત્રીશ્વર અભયકુમાર મફતમાં આપી દે છે! કાઈ લઈ જાએ રે! લઈ જાઓ.’
ધનના ઢગલા દેખીને – તેમાં ય મફતમાં મળતા જાણીને કાણુ દોડી ન આવે! સહુ દોડી આવ્યા. બધાને દૂર ઊભા રાખીને પેલા માણસ બેલ્થા, ‘જરા થેાભી જાએ. મારી વાત સાંભળી લે. આ ત્રણેય ઢગલા મફતમાં – સાવ મફતમાં આપી દેવાના છે. પણ એક શરત છે કે સુવર્ણ લેનારા માણસે જીવનભર અગ્નિ, પાણી અને મૈથુનનું સેવન કરવાનું નથી. આ શરત જેને મજૂર હાય તે મફત – સાવ મફતમાં લઈ જાઓ.’
-
પણ આ શરત સાંભળતાં જ સહુ છી’કવા લાગ્યા. હાં....છી, હાં...છી, બધાં ય એ કદમ પીછેડ કરી ગયા.
હજારો માણસે ની એ ઠઠ જામી હતી. એક પણ મરદ આગળ ન આવ્યા. એ જોઇ ને મ`ત્રીશ્વર અભય એક ખૂણામાંથી બહાર નીકળી આવ્યા. મેદનીની સામે ઘેાડા ઊભા રાખીને બોલ્યા,
આ મગધના પ્રજાજના ! જે કાંઈ બોલે તે વિચારીને ખેલતા શીખેા. ઉતાવળથી અપાઈ જતા અભિપ્રાયા કયારેક ઘણું મોટું નુકસાન કરી દે છે.
સાનામહેારના આ ત્રણેય ઢગલા સાવ મફતમાં આપી દેવાની જાહેરાત છતાં તમારામાંથી એક પણ મરદ આગળ ન આવ્યે એમ ને?” ટાળામાં કાંઈક ગણગણાટ શરૂ થઈ ગયા.
શાંત રહે. મને ખખર છે કે તમને મારી શરત પરવડતી નથી. શું અગ્નિ – પાણીનું સેવન ન કરવું અને મૈથુનને ન સેવવું એ એટલી બધી કઠિન મામત તમને લાગે છે? આટલી બધી

Page #183

[૧૬]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ
સોનામહારા મળે તે પણ તમે અગ્નિ, પાણી અને મૈથુનના સ્પ છેડવામાં કાયર છે ??
ખામોશ. પ્રજાજન ! તા પછી એક આત્માએ ગઈ કાલે આ ત્રણે ય ચીજોના સદ્દાના માટે ત્યાગ કરી દીધા એની તમે પ્રશ’સા કેમ ન કરી ? શા માટે તમે પેટ ભરીને નિંદા કરી? યાદ રાખો કે સુવણ મહારાના સાચા અધિકારી તા તે કઠિયારા છે જેની તમે વગેાવણી કરી છે; છતાં એ સાચા અધિકારી સુવણ લેવા આવ્યા નથી અને તમે ભિક્ષુકની જેમ દે!ડી આવ્યા છે. સમજી રાખા કે અગ્નિ, પાણી અને મૈથુનના ત્યાગ કરવા એ જરા ય સહેલ કામ નથી. જે એ ત્યાગ કરવાના પુરુષાર્થ કરે છે, એને નમતાં શીખેા. હવે તમારી ગઈ કાલની એ ભૂલની તમારે માફી માંગવી જોઈ એ. જાએ ! સત્વર ભગવાન સુધર્માસ્વામી પાસે જાઓ. એમના ચરણામાં પડીને ક્ષમા માંગે,’
રાજગૃહીના પ્રજાજનના હાડેહાડમાં સોંસરી ઊતરી ગઈ; મંત્રીશ્વરની વાત. સહુને પોતાની ભૂલ સમજાણી. નતમસ્તકે, ધીમે પગલે સહુ ચાલવા લાગ્યા ભગવાન સુધર્માસ્વામીજીના નિવાસસ્થાન તરફ, થયેલી ભૂલનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરવા માટેસ્તો.

Page #184

મહાત્મા મંદિણ મુનિરાજ ! આ તે વેશ્યાનું ઘર છે. વેશ્યાને તે અર્થલાભ જોઈશે. તમારા ધર્મલાભની એને કશી જરૂર નથી. અર્થત્યાગીઓમાં અર્થલાભની આશિષ આપવાની તે હિંમત જ ક્યાંથી હોય. કેમ મુનિવર છે, તાકાત અર્થલાભ આપવાની? અરે! ભૂલી, પ્રશ્ન જ અસ્થાને છે.” ગેરી માટે ભૂલથી પ્રવેશી ગયેલા મુનિ નંદિષણને કામલતા વેશ્યાએ કહ્યું.
પણ યુવાન મુનિનું લેહી ઊકળી ગયું. “અમે મુનિ એટલે શું નામર્દ! અમારામાં બીજી કઈ તાકાત જ નહિ? એક સ્ત્રી-જાતિની નજરમાં જૈન મુનિ એટલે બિચારી ગરીબ બકરી જ?
એ. કામલતા, તારું મેં સંભાળીને બોલ. લે જે અમારું સત્વ.” એમ કહીને જમીન ઉપર પડેલું તણખલું મુનિએ ઉપાડ્યું. એના બે કટકા કરતાંની સાથે જ ત્યાં ને ત્યાં સાડા બાર કોડ સેનૈયાની વૃષ્ટિ થઈ
કામલતા તે સન્ન થઈ ગઈ! એનું તે મગજ કામ કરતું નથી.
ધ્યાન રાખજે. હવે કદી જૈન મુનિની નિર્બળતાની વાત કરીશ નહિ.” એટલું કહીને મુનિ બારણા તરફ વળી ગયા. જ્યાં પગ ઉપાડે છે ત્યાં ચાલાક કામલતા આડી આવી. પગમાં પડી. પગ પકડી લીધા.
કામરાજે શરસંધાન કર્યું ! કામ નીતરતી વાણીને ધનુષટંકાર . કટાક્ષ તીર છૂટી ગયાં; એક પછી એક! વીંધાઈ ગયે મુનિને આત્મા! મુનિવર !” પગ પકડીને કામલતા બેલી, “આ અર્થલાભ

Page #185

ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ તે આ પણ એ અર્થના ઢગલાને ભક્તા કોણ? આનાથી તે આખી જિંદગી ચાલે તેટલાં કામસુખ ભેગવી શકાય, હવે કામલાભ પણ તમારે જ આપવું પડશે. આ બારણાની બહાર નહિ જવા દઉં. કદાપિ નહિ જવા દઉં.”
કામરાજના વિવિધ શરસંધાન થતાં જતાં હતાં.
કામરાજને વિજય થયો! મહાત્મા નિદષણને તમય દેહ ઢળી પડ્યો. હાડમાંસના દેહને ઊભા રાખીને. | મુનિજીવન ગયું! ગંદાં કપડાં ગયાં ! કરણ (ઇન્દ્રિયો) તે ઊભાં રહ્યાં પણ ઉપકરણેએ વિદાય લીધી! પિટલુ બાંધીને માળિયે મૂકયું!
કામલતા! કાયર બન્યો છું ! તારી વાતે અને મારું ભેગાવલિ કર્મ નિકાચિત છે, એની યાદે. પણ અંતરમાં વિરતિને જે પ્રેમ વચ્ચે છે તે તે એ ને એ જ છે ! ભલે આજે હું પડયો. પણ પ્રતિજ્ઞા કરું છું કે રેજ દસ સંસારી જીવને ઊભા કરીને વિરતિના પંથે મોકલીશ પછી જ મેંમાં અન્ન-પાણી નાખીશ.”
ખડખડ હસતી કામલતા બેલી, પણ કેઈ દહાડે દસ તૈયાર ન થયા! નવ જ થયા તે શું કરશે? ઉપવાસ કરશે?
ના, જે દિવસે દસમો કે નહિ તે દિવસે દસમે હું પિત! બેલ હવે કાંઈ કહેવું છે?
ઓહો ! ખરે તમારો વિરતિને પ્રેમ! મારી ઉપર પણ આટલે પ્રેમ તે નહિ જ રાખે કેમ?” ગાલે એક ટપલી મારતી કામલતા બેલી.
“એમાં પૂછવાનું શું? વિરતિના પ્રેમથી તે બધા ય પ્રેમ હેઠ! તારા પ્રત્યેને પણ...”
ભલે ભલે. મૂકે એ બધી વાત! એ તે બધું હું જોઈ લઈશ. તમારી પ્રેમિકા વિરતિ એ મારી તે શત્રુ! એને તે તગેડી મૂકને જ જંપીશ. અમારા માટે એ તે બચ્ચાને

Page #186

મહાત્મા મંદિષેણ
[૧૬] ખેલ છે. ચાલે, હવે એક અપૂર્વ નૃત્ય બતાવું મારા સ્વામીનાથ! જેશો ને?” એમ કહીને વેષ સજવા કામલતા બાજુના ખંડમાં ચાલી ગઈ
દિવસો ઝપાટાબંધ જવા લાગ્યા. એક દિ નંદિષેણ વિચારમાં પડ્યો. “અહો ! આ મેં શું કર્યું? એક જીવનમાં ત્રણ ત્રણ ભવ! કેણ હું? મગધેશ્વરને લાડીલે લાલ નંદિષેણ ભગવાન મહાવીરદેવના ઉપદેશથી એક વાર વિરતિના રંગે રંગાયે! બેશક, દેએ મને વાર્યો હતે; વિરતિના પંથે જતાં. એમ કહીને કે તારું ભેગાવલિ કર્મ નિકાચિત છે. ગૃહવાસ ફરી સેવ પડશે.” પણ મારા ઉત્કટ વિરાગે એ વાતને એક જ ધડાકે ઊંચકીને ફગાવી દીધી હતી. મેં કહ્યું હતું, “મદ છું, મને બચે છું, ભગવાન મહાવીરદેવને શિષ્ય થાઉં છું. કર્મો તે મારી પાસે બિચારાં છે, બિચારાં ! કરમ-કરમ ગેખવાનું કામ તે મગધની ડોશીઓને સેંડું! મારી પાસે તે પુરુષાર્થની વાત! કર્મ– સંગ્રામ તે તાતા–પુરુષાથે જ ભેદી શકાય! કરમની કઠિનાઈની વાતે મારી પાસે લાવશે નહિ.”
મૌન રહેલા પરમાત્માએ મને વિરતિ આપી. દિનપ્રતિદિન મારે ઉલ્લાસ વધતે ગયે. ભીષણ પુરુષાર્થની ભયાનક વેગથી ધમધમતી ચકીમાં કર્મોનાં માથાં ઊડવા લાગ્યાં! કર્મરાજની સભામાં વારંવાર સોપો પડી જવા લાગે.
ઘેર તપ, અપૂર્વ સ્વાધ્યાય, ભગવદ્ભક્તિ વગેરે મારા શા હતાં.
પણ....કોણ જાણે એકાએક એક વાર શું થઈ ગયું! કશું ય ન હતું અને છતાં મારા મનમાં ઉદ્વેગ પેદા થયે. ધીમે ધીમે એ વધતે જ ચાલ્યા. કેમ જાણે આ ભષણ સંગ્રામમાં દેહને થાક ન લાગે હાય! મારું યુદ્ધ કાંઈક મંદ પડયું. ખેદ-ઉદ્વેગપ્રમાદ પેસતે ગયે ! પછી તે મને કામવિકારે પજવવા લાગ્યા. અને દિવસે દિવસે વધતા ચાલ્યા.

Page #187

[૭૦]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ ' કડક નિશ્ચય કરી લીધું કે પર્વતના શિખરેથી ઝંપાપાત કરે. ઉજજવળ આ દેહ અભડાય એ પહેલાં જ એમાંથી નીકળી જવું, ભગવંતે કહેલી પેલી પંક્તિ મને યાદ આવી, વરં વાહી વર મગ્ન...બસ. પરમપકારીની પણ એ જ આજ્ઞા છે. વિકારોને આધીન થવા કરતાં મોતને ભેટવું સારું !
અને..પર્વતના શિખરે પહોંચી ગયે! પણ અફસ! કે જ્યાં નીચે પડવા સજજ થયો ત્યાં જ આકાશવાણું થઈ. “સબૂર! મેત એટલું સસ્તું નથી. ભેગાવલિ કમ લોગબે જ તારો છૂટકે છે. માટે થોભી જા.” હતભાગી મને આ દેવવાણીએ કાયર કરી નાખે. હું ભી ગયે. પાછો ફર્યો ! પણ... વિકારોના ભૂતડાં તે મારી પાછળ પડ્યાં જ હતાં. કેમે ય મારે કડો મૂકતાં નહિ. સ્વાધ્યાયમાં પણ ચિત્ત ચોંટતું નહિ, ધ્યાનમાં ય એ જ સામે આવતાં ! શું કરું? ઘેર તપ તો એ દુષ્ટ ભૂતડાંઓને જેર કરવા પણ નિષ્ફળ !
એમાં એક દિવસ આ કામલતાના ઘરમાં ભૂલો પડ્યો. પિલા મહરાજે મને અહીં જ ધક્કો મારી દીધો. આ એક ભૂલ કરીને ન અટક્યો. કામલતાની વાતોથી જ્યારે જાણ્યું કે આ ઘર વેશ્યાનું છે કે તરત જ મારે પાછા ફરી જવું જરૂરી હતું. પણ મારે ભયાનક વિનિપાત નિશ્ચિત હત; એટલે જ જાણે હું એની વાત સાંભળવામાં રહી ગયું. પછી બીજી ભૂલ. અમે એટલે માત્ર સાધક! અમારી પાસે કેઈ ચમત્કાર નહિ ! હમણું જ બતાવી દઉ અને...મેં બતાવી દીધું ! પછી પણ તુરત ચાલ્યા જવાની જરૂર હતી, પણ પર્વતના શિખરેથી ગબડેલે કયાં અટકે? એ તે ગબડતે જ જાયને? કામલતાએ મારા પગ પકડ્યા! અને અંતે આ પતન થયું !” નદિષેણની આંખ સામેથી આખું જીવન ઝપાટાબંધ પસાર થઈ ગયું !
વિચારમગ્ન નંદિષેણને ખબર પણ ન હતી કે કામલતા પાછળથી આવીને ક્યારની ઊભી હતી. નંદિષેણની બે ય આંખે
જ બતાવી
તે ગઇકને પણ પવનના શિકી પણ તુરત

Page #188

મહાત્મા નર્દિષ
ઉપર હાથ દાબી દેતી તે મૌન રડ્ડી.
બીજું કોણ હોય? જેણે મારા જીવનને પર્યંત ઉપરથી નીચે પછાડયું તે જ તો !' નર્દિષેણ ખેલ્યા.
ન દિષણના શબ્દથી છંછેડાયેલી કામલતા એકદમ સામે આવીને ઊભી રહી. તે શું કરવા સાનૈયા વરસાવ્યા ? ભૂલ તમારી છે કે મારી ?” ભાજી ફેરવતી ચાલાક કામલતા ખેલી, ‘પ્રિયતમ ! હવે ભૂતકાળ ભૂલી જાએ. જુએ આ તમારી સામે કેટલો ભવ્ય વમાન પડયો છે ? આ વિલાસભવન તો જુએ ? આ અંગમાં સૌન્દ્રય નિતારતી સુંદરીઓના ચિત્રા તે જુઓ ? જુએ? અને આ સુરાના....
અગ
[11]
“ખબરદાર ! કામલતા ’ અધવચ અટકાવી દેતાં નર્દિષેણુ એ!લ્યા. ‘સુરાની ગંધ પણ મને આવશે તે પળે હું તારા ભવનમાં નહિ હા એટલું નિશ્ચિત સમજી લેજે. અને સુંદરી ! તારા જેવી ખીજી કોઈ ના સ્વપ્ને પણ હું વિચાર કરી શકું તેમ નથી. સુરા અને સુંદરીની ઘેલી વાતે! મારા મનને વધુમાં વધુ દુઃખી કરશે એ વાત કદી ભૂલીશ નહિ.'
કામલતાને થયું, આ ખરા ચેગી મળ્યા ! પણ હવે એને ય વશ કરુ તો જ હું કામલતા ! હજી હમણાં જ સાધુવેશ મૂક્યો છે એટલે એ જીવનના ઊંડા ઊતરી ગયેલા સ`સ્કાર એકદમ શે' જતા રહે? એ સ`સ્કારી જ એને મેલાવે છે ને!
પણ ધીરે ધીરે બધું ય ઠેકાણે લાવી દઈશ હું તે તેને મજૂર હું જ ને ? બહુ થઈ ગયુ! મરદ ખીજે બધે મરદ હશે, સ્ત્રીની સામે વાતા કરવામાં ય મરદ હશે પણ હકીકતમાં અમારી પાસે કેટલા નામ હોય છે એ તે! અમે સ્ત્રીએ જ જાણીએ. અમારા ખંડની ચાર દીવાલા જ જાણે...ઠીક ઠીક. એ તે સૌ સારાંવાનાં થશે.’
કશું ય ખેલ્યા વિના વિનીતભાવે પગમાં પડીને, ક્ષમા માંગીને કામલતાએ નૃત્યની તૈયારી કરી દીધી.

Page #189

[૭૨]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ રાત્રિના દસ વાગ્યા હતા. નૃત્ય-ખંડમાં ચોમેર દીપકે ઝળહળતા હતા. ધૂપસળીએ પિતાની સુગંધ છૂટથી બહેકાવી રહી હતી. ઢેલ વગેરે ગોઠવાઈ ગયા હતા. કુમાર નંદિષેણ તકિયાને ટેકે દઈને ગાદી ઉપર બેઠો હતો.
નૃત્યને આરંભ થ.
કુમાર નંદિષણને રીઝવવાને - પાણી પાણી કરી નાખવાને – વિઠ્યા દઢ સંકલ્પ કરી ચૂકી હતી. આ પાર કે પેલે પારને એ મરણિયે ખેલ હતે.
કુમાર સંદિપેણ સામે કામલતાનું એ પ્રથમ નૃત્ય હતું. ના, “ના. એના જીવનનું પણ એ પ્રથમ જ નૃત્ય હતું. ઘણા આવ્યા અને ઘણા ગયા, ખિસ્સાં ખાલી કરીને પણ કોઈને ય માટે એણે આ રીતે તન નિચવ્યું ન હતું.
રાત વધતી ચાલી. કામલતાનું નૃત્યનૈપુણ્ય સેળે કળાએ ખીલતું ગયું. નૃત્ય-ચન્દ્ર પૂર્ણ બજે. પૂનમને ચાંદ બન્ય. ઢલક પણ ચકિત થઈ ગયે. ગાયિકા પણ આશ્ચર્યમાં ગરકાવ થઈ ગઈ. અદ્ભુત નૃત્ય!
કામલતા આજે માનવકની કામલતા જ રહી ન હતી. એ તે કઈ દેવાંગના હઠે ચડી હતી; પ્રિયતમ દેવેન્દ્રને રીઝવવા. જાણે એના પગ જમીનને અડતા જ ન હતા, એની આંખે એક પણ મટકું મારતી ન હતી. કુમાર નંદિષેણના તેજસ્વી તન ઉપર એ ચૂંટી ગઈ હતી. એના સૌન્દર્યામૃતનું જ એ પાન કરતી હતી. એને ન હતી તૃષા, ન હતે થાક, કાંઈ જ ન હતું. સાચા અર્થમાં એ નૃત્યાંગના દેવાંગના બની હતી.
તકિયે અઢેલીને બેઠેલ કુમાર નદિષણ એ નૃત્યમાં ઝાઝે રસ દાખવતું ન હોય એવું કામલતાને પ્રથમ તે જણાયું. પરંતુ એથી એ હતાશ બની જાય એમ ન હતી. “બાર બાર વર્ષના તપ તપી ચૂકેલે યેગી એકદમ ભેગી જગતમાં ન ગોઠવાઈ જાય એમાં નવાઈ ન હતી. અને એ જવાબદારી તે મારી જ છે ને?

Page #190

મહાત્મા મંદિષણ
[૧૭૩] મેં જ બીડું ઝડપ્યું છે; યેગીના વેગના વાઘા ઉતારી નાખવાનું! કાયાથી જ નહિ; મનથી પણ.”
માટે જ કામલતા નૃત્યકળાની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચી હતી, મારું ગમે તે થઈ જાઓ; પરંતુ મારા પ્રિયતમને તે પાણી પાણી કરીને જ જંપુ. એના અંતરના ખંડખંડમાં બિરાજેલી વિરતિની બધી પ્રતિમાઓને ખંડિત કરી નાખ્યું અને એ અંતરના કઈ અવાવર ખંડમાં જ એને ઢગલો કરું.
નહિ તો ? નહિ તે મારું નામ કામલતા નહિ. રે નિષ્ફળ જાઉં તે....તે કદાચ આ વિષ પાયેલે હીરે જ ચૂસી લઉં....પછી જીવનને અર્થ જ શું છે? કામલતા નૃત્ય કરતી હતી. એનું મન વિચારે ચડ્યું હતું. કામરાજે પાંચે ય શરસંધાન કર્યા હતાં.
એકાએક તકિયે અઢેલીને બેઠેલ કુમાર નંદિષણ ટટ્ટાર થઈને બેસી ગયો. કામલતાના અંગ અંગ તરફ તાકીને જાણે જેતે રહ્યો. અને..કામલતાનું અંતર પણ નાચી ઊઠયું. “દાવ સફળ થતું લાગે છે! પાસા પોબાર!” એનું મન બેલી ઊંડયું. જેજે, હવે કશી કમીના ન રાખીશ. રાખીશ તે પસ્તાઈશ. અંતરે ચૂંટી ખણને ચેતવણી આપી.
કામલતાએ કુમાર ઉપર ત્રાટક કર્યું જ હતું. હવે વળતું ત્રાટક જાણે કુમારે કામલતા ઉપર કર્યું.
કુમારે કામલતાની દેહલતાનું રૂપ જોયું ! રૂપની ચામડી જેઈ ચામડીની અંદર એના આત્માના પ્રદેશે આંખ અને નાક ચડાવીને પહોંચ્યા. ત્યાં માંસ જોઈ ને આંખ મીંચી નાખી. ચરબી અને લેહી જાઈને આત્મા પરમાણુ અકળાઈ ગયા. રે! અહીં અમે ક્યાંથી આવ્યા ? છતાં એ પરમાણુ ઘૂમતા ઘૂમતા આગળ વધ્યા. એમને આજે આ બધે ય પ્રદેશ તપાસી નાખ હિતે. એ આગળ વધ્યા. કર્કશ હાડકાંઓને અથડાયા ! તે ય બજેથી માર્ગ કાઢીને આગળ વધ્યા. ત્યાં ભયાનક બદબૂ આવવા લાગી.

Page #191

[૧૪]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ આંખે જોયું તે એકલી વિષ્ટા પડી હતી. અજગર જેવા બાવીસ ફેટના લાંબા ગૂંચળાનાં પડેલાં આંતરડામાં ગંદો પદાર્થ પડશે હત! આત્માને પરમાણુઓ ત્રાસી ઊડ્યા ! તે ય આગળ વધ્યા ! પેશાબની કોથળીઓ જેઈ! બકા...બસ હવે કાંઈ જેવું નથી. આંખ મીંચાઈ ગઈ. બદબૂને ન ખમી શકતું નાક બંધ થઈ ગયું. આ શું? ભયંકર વિશ્વાસઘાત! દગો ! ફટકે રે ! કર્મરાજ, તું અનંતા આત્માઓ સાથે દગે રમે ! ચામડીમાં જ રૂપ-રંગ ભરી દીધાં! મુગ્ધ આત્માઓને આકર્ષ્યા! ઠગી લીધા! પકડી લીધા ! સદા માટે તારે ત્યાં બંદી તરીકે પૂરી દીધા! તે કઈને ય એ વાત ન કરી, સહુથી એ વાત છુપાવી રાખી કે આ રૂપ-રંગની અંદર તે દુનિયાની બધી ગંદકી ઊભરાઈ છે! રે! મને ય ભુલાવામાં નાખી દીધા !” નંદિષણને આત્મા અકળાઈ ગયો !
જ્યાં મોટા મોટા બ્રહ્મા-વિષ્ણુ ભૂલ્યા; જ્યાં મોટા જટાધારી ઋષિઓ લપસ્યા, ત્યાં તારા જેવા મગતરા તે શી વિસાતમાં?” એમ તું કહેવા માગે છે! તે ખામોશ! કર્મરાજ! અશુચિય કામલતને ત્યાં રહેશે કદાચ, તે મારું આ તન જ રહેશે. મન તે સદા તારી સાથે હિસાબ પૂરો કરી દેવા ખૂનખાર યુદ્ધ ખેલતું જ રહેશે.
નંદિપેણ કામલતાને જોતા હતે.... હા, એણે કામલતાના સંપૂર્ણ સ્વરૂપને જોઈ લીધું હતું. કામલતાના દેહની આરપાર ઊતરી ગયેલા એના આત્માના પરમાણુઓ ઘૂમી ઘૂમીને સખેદ પાછા ફર્યા.
નંદિષેણે નિસાસે નાખી દીધા ત્યારે જ કામલતાને ખબર પડી કે કંઈક બીજું જ બફાઈ ગયું લાગે છે. એ હતાશ થઈ ગઈ ઢગલે થઈને નંદિણના પગમાં પડી.
ખિન્નવદનાએ માથું ઊંચું કર્યું. પૂછયું, “પ્રિયતમ ! આપને કશો જ આનંદ ન આવ્યા ?”
કમલતા! તારા દેહમાંથી કેટલી દુર્ગધીઓ વછૂટી રહી છે? શેના આનંદની તું વાત કરે છે?”

Page #192

મહામાં નંદણ
[૧૯૫] અરે કુમાર ! સુંદરીને આ રૂપરંગમાં તો સુરાની પ્યાલીઓને ય ભુલાવી દે એ ના પાડી છે. તમારા જેવા કેટલાય યુવાનને મેં આ નશામાં પાગલ બનાવીને મારા પગ ચાટતા કરી નાખ્યા છે. મારા ગાલના એક તલને સ્પર્શવા ખાતર તે તેમણે મારી પાસે ધનના ઢગલા કરી નાખ્યા છે, મારા પગની મેજડીને ય મસ્તકે મૂકવામાં તેમણે પોતાના સૌભાગ્યની પૂર્ણ પરાકાષ્ટા માની છે! મારા પ્રેમ ખાતર તે એવા કેટલાય યુવાને એ પિતાની પ્રિયતમાને છેહ દીધા છે. કુમાર ! એક તમે જ કેમ આવા નીકળ્યા કે જેને મારામાં કશું જ આકર્ષણ દેખાતું નથી?
સ્મિત કરતાં નંદિષેણે કહ્યું, કેમકે એ બધા ય મહાવીરના સેવકે ન હતા ! અને હું? ભગવાન મહાવીરદેવને સેવક છું. હા, આજે પણ. જે એને સ્વામી તરીકે દિલથી સ્વીકારી લે છે એના અંતરમાં બીજું કઈ પણ, સ્વામી બનવાનું પદ પામી શકતું જ નથી. એ કેઈન દાસ બનતું નથી. બની શક્યું જ નથી.” | ‘પણ મારે ક્યાં તમને મારા દાસ બનાવવા છે? તમારી તે હું દાસી જ બનવા માગું છું ! તમારું હવામીપદ ભલે ભગવાન મહાવીરને મળે, પણ દાસીપદ તે હજી કેઈને નથી આપ્યું ને? તે તે મને આપે. આ અબળા તમારું દાસીપદ જ માગે છે. એ એને મળી જાય તે ત્રિભુવનનું સ્વામીપદ એને ખપતું નથી. એને પણ એ શૂ કરે છે.” કામલતાએ કહ્યું.
નંદિષેણે કહ્યું કે, અરે! લુચ્ચી! શું કરવા મારી સાથે દગાબાજી ખેલે છે? હજી તે મને ઓળખે નથી. ફરી મને આ રીતે જ તું ઓળખી લે કે હું આજે પણ ભગવાન મહાવીરદેવને શિષ્ય છું. એ માતાની હિતશિક્ષાનાં દૂધ પીને બળવાન બનેલા નરવીર છું, મેહની કપટ નીતિઓથી તે હું પૂરો વાકેફ છું. કહે; તે હમણાં જ ન કહ્યું કે આજ સુધીમાં તે કેટલાય યુવાનેને તારા સૌન્દર્યની સુરા પાઈને પાગલ બનાવ્યા છે ? અને તારા ચરણને ચૂમતા દાસ કરી દીધા છે! મને કહે જોઉં! આ બધાયની તું

Page #193

[૧૭૬]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ
તા દાસી જ હતી ને? અરે, ભૂલ્યા, દાસી જ કહેવડાવતી હતી ને? એટલે એ વાત હવે છતી થઈ છે ને કે તારા દાસીપઢમાં જ તને તારું ભ્રાન્ત સ્વામિનીપદ દેખાય છે. તું સ્વામિની=તું દાસી ! ખરેખર છે ને આ ગણિત ? જેમ અમારી આધ્યાત્મિક દુનિયાનું એક ગણિત છે કે પૂર્ણ =સંસારથી શૂન્ય.'
ઝંખવાણી પડી ગયેલી કામલતાને મનમાં થઈ ગયું કે આ કોઈ વિચિત્ર જ માયા છે. શિકાર હાથમાં તે આળ્યે, પણ હવે છટકી ન જાય તો સારુ.. અને ખરા પ્રિયતમ આ જ કહેવાય જે પ્રિયતમાને દૂર ફગાવતા રહે! અને પ્રેમના આનંદ પણ તરછોડવામાં જ વધુ મણાય છે ને? મારે તે આવા જ પ્રેમી જોઈએ, જે મને તરછોડે. બસ, બસ. હવે મારુ કા ક્ષેત્ર મારે સમજી લેવાનું, મારી ચેાજનાનું માળખુ મારે જ તૈયાર કરવાનું.
પગે લાગીને કામલતા વિદાય થઈ ગઈ. દિવસે ઉપર દિવસે જાય છે; મહિના ઉપર મહિના બેસતા જાય છે; વર્ષોંની પાછળ વર્ષ ચાલ્યું આવે છે.
કુમાર નર્દિષણના નિત્ય કાર્યક્રમ બને છે. સવાર પડતાં પડતાં પ્રતિક્રમણ કરીને પરમાત્માની અષ્ટપ્રકારી પૂજા. પછી એ રસ્તેથી પસાર થતાં દસ ભવ્યાત્માઓને પ્રતિબાધ કરવાનું કાર્ય, પછી ભાજન, પછી આરામ, પછી હળવા વાર્તા–વિનોદ ! પછી શાસ્ત્રસ્વાધ્યાય, પ્રતિક્રમણ અને ખાર ભાવનાઓનુ ચિ'તન કરતાં કરતાં નિદ્રા.
કામલતા વેશ્યા મટીને હવે નર્દિષણની પ્રિયતમા બની છે. એના અંતરમાં હવે કોઈ ને વસવાનો અધિકાર એણે રાખ્યા નથી. મગધના પ્રજાજનામાં વાતો ચાલે છે. મગધેશ્વરના પુત્ર ન દિષણ ખાર વર્ષોંના ઉગ્ર તપ-સંયમ પાળીને પતન પામ્યા. વેશ્યાને ત્યાં રહ્યો છે. પણ એક આશ્ચર્યની વાત છે કે વેશ્યાને ત્યાં રહીને એ રાજ દસ આત્માઓને વિરતિના પંથે ચડાવીને જ

Page #194

મહાત્મા નર્દિષણ
[૧૭૭]
ભાજન કરે છે! આથી સવાલ વસ્યું છે? કામલતા કે ભગવાન બધા ય એકબીજાને પૂછે
થાય છે કે એના અંતરમાં કાણુ મહાવીર !’
છે, 'ક્રિષણ ભાગાત્મા કહેવાય કે ચેાગાત્મા ?” ડાહ્યા માણસા જવાબ આપે છે. એની સમગ્ર દિનચર્યા વિચારતાં એમ કહી શકાય કે એનું તન વેશ્યાના મંદિરમાં પડયુ છે. માટે તે તે ભેગાત્મા કહેવાય; પરંતુ એનું મન તે ભગવાન મહાવીરદેવની આસપાસ જ ભમ્યા કરે છે માટે એ ચેાગાત્મા કહેવાય, પણ નહિ. એમ નહિ, એ તેા યોગાત્મા જ કહેવાય; ભાગાત્મા ન કહેવાય. ભાગમાં રહેવા છતાં એ ભાગમાં રમતા જ નથી પછી ભાગી શેના? જ્યાં ચિત્ત ચેાગમાં રમતું રહે છે ત્યાં કલેવર ભલે ને વેશ્યાના મદિરે પડ્યુ. હાય પણ એ તો પ્રાણવિહાણું જ ને? એને મડદું જ કહ્યા ને ? આવી સ્થિતિવાળ આત્મા ા અનાસક્ત યાગી કહેવાય; ચેાગાત્મા
જ કહેવાય.
એથીસ્તા એ રાજ દસ ભવ્યાત્માઓને પ્રતિમાધ પમાડી શકે છે. મુનિવેષમાં રહીને કઈ સંસારી આત્માને ખાધ પમાડવાની રીત કરતાં વેશ્યાને ત્યાં રહીને વિરતિની વાતા કરીને રાજ દસ આત્માએને સ’સારથી વિરક્ત બનાવવાની એ રીત તા ભારે વિરાગ માગે છે. નહિ તે ધડ દઈ ને સામે પ્રશ્ન ન કરી દે કે, તા તમે શા માટે વેશ્યાના ઘરમાં બેઠા છે ?” પણ કેાઈની એ પૂછવાની હિંમત જ નથી ચાલી. કેવી અનોખી રીત હશે વિરાગની વાતા કરવાની!’
ટાળે મળીને વાતો કરતાં લેાકેામાં સંજય પણ હતા. તે ખેલી ઊડયો, મે તો મારી સગી આંખે જોયા છે કુમાર ન ક્રિષણને પ્રતિબાધ પમાડતા ! એક ભવ્યાત્માને તે ઉપદેશ આપતા હતા ત્યારે હું ત્યાં જઈ ચડયો હતો. એમણે માનવ જીવનની દુલ ભતાને સમજાવી છે; કાંઈ ! સાંસરી હૃદયમાં ઊતરી જાય ! પછી કમરાજની ત્રિ. મ.-૧૨

Page #195

[૧૭૮]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ કુટિલતા, પાપકર્મોના ઘેર વિપાકે સમજાવ્યા! નારકગતિનાં દુઃખોનું જ્યારે વર્ણન કર્યું ત્યારે તે ભાઈ, ભલભલા કમ્પી ઊઠે છે!” અને પછી પિતાની જીવનકથા કહી.
“અહા! શું વાત કરું? કામલતાએ એમને ફસાવ્યાની જે વાત એમણે કરી ત્યારે તે એ કેટલીયે વાર નિસાસો નાખતા. અને પછી પિતાનાં દુકૃત્યેની એ ગહ કરતા, ત્યારે તે આંખમાંથી દડદડ આંસુ ચાલ્યાં જતાં. અંતર ભારે વ્યથા અનુભવતું. સાંભળનારને દયા આવી જાય. પછી નારીના સ્વરૂપનું કુરૂપ દર્શન કરાવતા, ધનલેભથી થતી જીવની સ્વાર્થ મદશાનું નિરૂપણ કરતા. ટૂંકમાં, એ જે વાત કરતાં એનું તાદશ્ય ચિત્ર ખડું કરતા. મિત્ર! એમની પાસે હૃદયની જ ભાષા છે. હૃદય જ એમનું બેલે છે. એમની પાસે હદય જ છે. આપણા જેવી કુટિલ બુદ્ધિનું તે ત્યાં નામનિશાન નથી.”
- સંજયની વાત સાંભળતાં જ વૃદ્ધો બોલી ઊઠયા, ‘તમે કહ્યું તે તદ્ધ સાચું છે. અમે પણ આવી જ જાતની આછીપાતળી કલ્પના કરી હતી. મગધના પાળાઓમાં વાર વાર કુમાર નંદિષણની વાત ચાલતી. સહુ એમના જીવનને મૂકી મૂકીને ભાવથી પ્રણામ કરતા.
બાર વર્ષનાં વહાણ વાયાં.
એક દિવસ ઊગે. સાથે જ કુમાર માટે તે એ સુવર્ણ દિન હતે.
નિત્યક્રમ મુજબ કુમાર ભવ્યાત્માઓને પ્રતિબંધ પમાડતા ગયા. નવ ભવ્યાત્માઓએ તે સંસાર ત્યાગી દીધે. દસમે કાંઈક જડ નીકળે. બધી વાતના છેડે એને એક જ પ્રશ્ન હતું કે, તે પછી તમે કેમ અહીં બેઠા છો?’
“ભાઈ અકમી છું, અભાગિયો છું શું કરું ?” નંદિષેણ દુઃખિત હૃદયે જવાબ દેતા, પણ ખરે અકમી તે પેલે જ હતા જેને આ જવાબથી સંતોષ થતું નહિ.

Page #196

મહાત્મા મંદિપેણ
[૧૭૮ બાર વાગ્યા. કામલતા આવી, “હવે તો ઊઠે? રસવંતી ઠંડી થવા લાગી.”
“આ દસમે પ્રતિબંધ પામે એટલી જ વાર. આજનું કામ કાઠું દેખાય છે, એટલે વાર તે લાગશે.” નદિષેણ બેલ્યા.
તો કાંઈ નહિ, એમ કરે! તમે તે નિત્યના પ્રતિબુદ્ધ જ છો ને? આજે તમે જ દસમા !” મશ્કરી કરતાં વિનોદમાં કામલતા બોલી ગઈ. | આટલું સાંભળતાં જ કુમાર નદિષેણ ગંભીર થઈ ગયા. પેલા જડને પડતે મૂક્યો. તરત ઊભા થઈ ગયા. કામલતા ! લે ત્યારે આજે એમ જ કરું. દસમો કઈ ન મળે તે હું તૈયાર જ છું.”
પણ....પણ, આ તે મશ્કરી....”
મશ્કરી–બશ્કરી કાંઈ નહિ. તું કહે છે તે જ બરાબર છે. સમજુ સ્ત્રીની મશ્કરી પણ સાચી જ હોય.
કામલતા! જાઉં છું. જીવનને ઉજાળજે. અનેકેનાં જીવનને ઝળકાવજે. ભેગી નદિષેણ તારે ઉપકાર માને છે. તે મને ચાનક મારીને જગાડ્યો. કદી નહિ વિસરું એ ઉપકારને.”
બાર વર્ષની ધૂળ ખાઈને આરામ લેતું માળીયે ક્યાંક પડેલું મુનિવેષનું પિટલું નંદિષેણે નીચે ઉતાર્યું; એક પછી એક વસ્ત્ર પહેરતા ગયા. પાગલ જેવી બની ગયેલી કામલતા ડૂસકાં ખાતી રુદન કરે છે પણ નંદિષેણને આત્મા સાંભળતા નથી. આત્માને કાન હોતા જ નથી.
ધર્મલાભ” કહીને મહાત્મા મંદિષેણ ગંભીર પગલે જઈ રહ્યા છે. કામલતા દેખાય ત્યાં સુધી એમની પીઠ તરફ જોતી જ રહી.
એ જ વખતે કામલતાના ભવનમાં ટીંગાયેલા સુવર્ણ પિંજરનું બાર ખૂલી ગયું અને મુક્ત ગગનને મીઠે આનંદ માણવા માટે પોપટ ઊડી ગયે.

Page #197

[૧૭]
કુમાર અતિમુક્તક અજ્ય અને સંજ્ય એક વાર રાજગૃહના રાજમાર્ગથી પસાર થઈ રહ્યા હતા.
સામેથી ગણધર ભગવાન ગૌતમ મુનિ પરિવાર સાથે આવી રહ્યા હતા. તેમની સાથે એક તેજસ્વી બાળમુનિને જોતાં જ આનંદમાં આવી ગયેલે અજય બોલ્યા. “ગુરુજી ! ગુરુજી! કેવા તેજસ્વી બાળમુનિ છે? કેવી એમની ગંભીર ચાલે છે? કેવું ગોળમટેળ મોટું?”
વત્સ ! આ મુનિના બાહ્ય સૌન્દર્યનું જ તે તે દર્શન કર્યું ! પણ મને ખબર છે કે આ મુનિ દેખાવથી જ બાળ છે, બાકી તે વિશ્વવંદ્ય કેવળજ્ઞાની ભગવંત અતિમુક્તક છે!”
“હે, હે, શું આમને કેવળજ્ઞાન થઈ ગયું છે ? આટલી બધી નાની વયમાં કેવળજ્ઞાન ! હજી ગણધર ભગવાન ગૌતમ સ્વામીજીને કેવળજ્ઞાન થયું નથી અને આ બાળમુનિને કેવળજ્ઞાન!” આશ્ચર્યમુગ્ધ અન્ય બેલી ગે.
“વત્સ ! વિચિત્ર છે; કર્મપરિણતિ! જેને કાળને પરિપાક વગેરે થઈ જાય તેનાં ઘાતકર્મો સાફ થઈ જાય ! પછી તે બાળ હોય કે વૃદ્ધ હોય!
બધા વૃદ્ધ થઈને જ ચેડા મૃત્યુ પામે છે? બાપ જીવતે હોય અને બેટ મરી નથી જતે?
પણ ગુરુજી ! આ મુનિને કૈવલ્ય થયું શી રીતે? “વત્સ ! પાપભયથી.
સાધનાની સફળતાનું ઊગમસ્થાન આ જ પાપને ભય છે. જે પાપથી ફફડે છે તે જ સાધનામાર્ગને અધિકારી છે. માત્ર જ્ઞાની નહિ, માત્ર તપસ્વી નહિ, માત્ર કિયાકાંડી પણ નહિ.
આ બાળકેવલી મુનિના સંબંધમાં મેં જે વાતે સાંભળી

Page #198

કુમાર અતિમુક્તક
છે તે તને કહું છું. ધ્યાન દઈને સાંભળ.
આ રાજગૃહીના એક ધનાઢય શ્રેષ્ઠીના આ પુત્ર હતા. માતા મહાશ્રાવિકા હતાં. ગણધર ભગવાન ગૌતમસ્વામીજી એક વખત એ જ પાળામાં પધાવ્યું, જ્યાં માળ અતિમુક્તક ક્રીડા કરતા હતા. ભગવતને જોતાં જ રમત પડતી મૂકીને એમની પાસે દોડી ગયા. ઘરે વહેારવવા લઈ ગયા, પછી પાછા ફરતા ભગવંતની આંગળી પકડી લીધી. રસ્તામાં ભગવ'તે વાતા કરતાં કરતાં સંસારમાં
[૧૮]
એકલુ પાપ ભર્યુ છે.’ એ વાત ઠસાવી દીધી ! બાળ કહે, 'તા મારે અહીં રહેવું જ નથી. કેમ કે પાપ તો આપણાથી થાય જ નહિ, એમ માતા વારંવાર મને સમજાવે છે.'
માત્ર છ વર્ષની વયના એ નાનકડા બાળકે માતા પા સે જઈ ને રજા માગી, પાપમય સ`સાર છેડવાની. સંસ્કારી માતાએ વિના વિલંબે રજા આપી. બાળ અતિમુક્તક, મુનિ અતિમુક્તક બન્યા.
એક વાર ખીજા મુનિએ સાથે આ ખાળમુનિ સ્થ`ડિલ ગયા. પેાતે જરા વહેલા આવી જઈ ને ની પાસે ઊભા, ત્યાં જરાક કુતૂહલ થયું.. કાચલી નદીમાં તરતી મૂકીને તાળી પાડતા ખેલવા લાગ્યા, ‘એ જુએ જાય મારી નાવડી !'
મુનિએ એ દૃશ્ય જોયુ...! સચિત્ત પાણીની વિરાધના જોઈને એમનું દયાદ્ર હૈયું કમ્પી ઊડ્યું ! બાળમુનિને ઠપકો આપતાં કહ્યું, ‘આ કેવું મોટું પાપ કર્યુ ?
આટલા જ શબ્દ ખાળમુનિ ચમકી ગયા. મે પાપ કર્યુ ? અરરર....હવે શુ થશે ? પાપ નહિ કરવા માટે તમે સંસાર ત્યાગ્યા. ‘પાપ નહિ કરું એવી ખાતરી માતાને આપીને મે આશિષ મેળવી. છતાં આજે મે પાપ કર્યું, હવે શુ થશે ?' અંતરના એ કકળાટ વધતા રહ્યો. અને....એક દિ’શાસ્ત્રાના પારગામી અનેલા એ ખાળ મુનિવર નવ વર્ષની વયે વીતરાગદશા અને કૈવલ્યને પામ્યા.
અજય ! સાધના તે ખાળ ખૂબ સુંદર રીતે કરી શકે,

Page #199

[૧૨]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ કેમકે એનું મન તે કેરી પાટી જેવું ! જેવું સુંદર સંસ્કારનું ચિત્રામણ કરવું હોય તેવું થાય. અને બાળવયના એ સંસ્કારનાં મૂળ તે ખૂબ ઉંડાં જતાં રહે!” સામાન્ય રીતે જગતમાં ય એવું જોવા મળે છે કે બાળવયમાં જે સંસ્કાર પડ્યા હોય છે તે ખૂબ જ મજબૂત હોય છે. છેલ્લી જિંદગીમાં પણ તેનાં મૂળ હચમચતાં નથી. જ્યારે પાકી ઉંમરમાં પડતા સંસ્કારે તે સ્થિર પડતા જ નથી. બાળકને કેટલું યાદ રહી જાય છે અને પ્રૌઢને કેટલું યાદ રહે છે તે આપણે ક્યાં નથી જાણતા?
હા, ક્યારેક એવું પણ બની જાય કે કેટલીકવાર એ બાળ મોટું થયા પછી એનામાં વિષયવાસનાના પૂર્વજન્મના સંસ્કારનું ઉધન થઈ જાય. પરંતુ આવું તે પાંચ બાળકેમાંથી પાંચમાં જ બને. બાકી સામાન્ય રીતે તે શુભ વાતાવરણમાં ઉછરતા બાળકમાં અશુભની અસરેનું ઉત્થાન થતું જ નથી. દુનિયાના બાળકની જ વાત લે ને? એમનું જે રીતનું વિષમ ઘડતર એક વાર થઈ જાય છે પછી એમને ગમે તેટલું સમજાવવામાં આવે તે ય કાંઈ વળે છે? પથ્થર ઉપર પાણી જ ને? બસ, એ જ ન્યાય અહીં પણ લાગુ થાય છે કે શુભનું ઘડતર થઈ ગયા પછી અશુભનું ઉત્થાન પ્રાયઃ થતું જ નથી. અપવાદ તે બે. ય વાતમાં સંભવી શકે છે.
જગતમાં જે મહાપુરુષ થયા તેમાંના લગભગ ઘણું ખરા બાળવયથી સંસ્કારિત થયેલા આત્માઓ જોવા મળશે.
પણ સબૂર! આવી બાળદીક્ષાની ભવ્ય સફળતાને ઘણે માટે આધાર તેના વિશિષ્ટ ગુરુ અને તેના સુવિહિત ગચ્છ ઉપર અવલંબે છે. સારણ વગેરે ન કરતાં ગુરુઓને તે બાળદીક્ષા આપવાને અધિકાર જ નથી.”
એટલામાં કેવળજ્ઞાની ભગવંત અતિમુક્તક નજદીકમાં આવી ગયા. વાત અટકી પડી. અજય અને સંયે ભાવપૂર્વક એમને વંદના કરી.

Page #200

[૧૮]
ક્રોધાંધ ગોશાલક અય નિર્ચન્થ આનંદ! આમ આવ. તારા જ્ઞાતપુત્રને આટલા સમાચાર આપજે તીર્થકર ગોશાલક જણાવે છે કે દુનિયાના ભેળા લોકોને ઠગવાનું જે ધતિંગ ચલાવ્યું છે તે સત્વર બંધ કરી દે! અને ભગવાન ગોશાલકને મંખલિપુત્ર ગશાળ કહીને ઉતારી પાડવાને જે ધંધે ચાલુ કર્યો છે તે પણ સત્વર બંધ કરી દે; નહિ તે પછી તેનાં કટુ પરિણામ માટે તૈયાર રહે.”
નિર્ચન્ય મુનિ આનંદ શાલકની આ આગઝરતી વાણું સાંભળીને ડઘાઈ ગયા. ઝટ પહોંચી ગયા પરમાત્માની પાસે. સઘળી વાત કરી. | સર્વજ્ઞ સર્વદશી કરુણાનિધિ ભગવંત બોલ્યા, “આનંદ! આજે શાલક અહીં આવશે. ગમે તેવી ભાષામાં તે બેલશે. તમે કઈ અકળાશો નહિ. ક્ષમા એ તે નિગ્રંથનું ભૂષણ છે. તમે બધા આ વર્તુળની અંદર જ રહેજે; નહિ તે તે તમારું અહિત કહી બેસશે. ગૌતમાદિ સઘળા મુનિઓને તમે આ વાત જણાવી દો.”
થેડી જ વારમાં ગોશાલક ધમધમતું આવ્યું. એની પાછળ એના નગ્ન સાધુઓનું ટોળું હતું. જાણે કે ગમે તે રીતે કિન્નાખરી કરીને લડાઈ કરવા જ એ ટેળું આવ્યું હોય તેવું દશ્ય દેખાતું હતું.
ટેળા સાથે જઈ રહેલા શાલકને જોઈને અજય-સંજય પણ સાથે જોડાઈ ગયા.
શૈશાલકે આવતાવેંત જ ધડાકે કર્યો. ઉદ્ધતાભરી ભાષામાં પરમાત્મા મહાવીરદેવને જેમ તેમ બેલવા લાગે. ભગવંતે ખૂબ

Page #201

T૧૮૪]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ જ સ્વસ્થતાથી દરેક વાતનું સમાધાન કર્યું ! પણ એ સમાધાન ગશાલકને વધુ અકળાવનારું બનતું ચાલ્યું. કેને અગ્નિ ભભૂક્યો! ક્ષમાનાં નીર એની સામે ઊછળવા લાગ્યાં! પણ અગ્નિએ માઝા મૂકી દીધી.
સર્વાનુભૂતિ અને સુનક્ષત્ર નામના બે મુનિએ ગૂશાલકના કટુ શબ્દોની આ આગઝાળને ન ખમી શક્યા. કમશઃ વર્તુળની બહાર નીકળી ગયા. કઠોર શબ્દમાં ગોશાલકને શિખામણ આપી.
ત્યાં જ ગોશાલકે તેલેડ્યા છૂટી મૂકી દીધી. આંખમાંથી આગ વરસી....આગળ વધી અને એ બે ય મુનિને કમશઃ ફરી વળી. એમને ભરખી ગઈ
આખા નિWગણમાં સન્નાટે બેલાઈ ગયો !
બન્યું એવું કે એ બે પ્રભુભક્તો પ્રિભુનું અપમાન ખમી ન શક્યા. પ્રભુ પ્રત્યેના સીમાતીત રાગભાવે પ્રભુની ભલામણ વિસરાવી દીધી. વર્તુળની બહાર નીકળી ગયા. શુભ ભાવે મૃત્યુ પામી બારમા દેવેલેકે ગયા.
ભેગા થઈ ગયેલા પ્રજાજનેમાં એક સેપે પડી ગયે. Bધાંધ ગોશાલક બીજુ કાંઈ કરી નહિ બેસે ને?
અને એમ જ થયું. બે નિર્ચને વિનાશ કરીને સઘળી બાજી પોતાના તરફ પલટાયેલી કલ્પને એ ગોશાળો વિજયાં બને. એના ક્રોધે ફરી માઝા મૂકી.
હવે વિધવત્સલ પરમાત્મા મહાવીરદેવ ઉપર એણે હમલે કર્યો! આગ વરસાવતી તેલેગ્યા આગળ વધી ! સહુના મેંમાંથી ચીસ નીકળી ગઈ મૈયારી!”
ગોશાલક ખડખડ હસી રહ્યો હતો. એ હાસ્ય એની ભયાનકતામાં ખૂબ વધારો કરી દીધે.
પરમપિતા તે સંપૂર્ણ સ્વસ્થ હતા! મન ઉપર ગ્લાનિની કેઈ અસર ન હતી; મુખ ઉપર ભય ન હતું ! મેહવિજેતાને અસર કેવી ! ગ્લાનિ અને ભય તે હેય જ શાના?

Page #202

ક્રોધાંધ ગોશાલક
[૧૮૫] પ્રભુને પ્રદક્ષિણા દઈને તેજલેશ્યા પાછી ચાલી ગઈ. ત્રિલેકપતિના શરીરમાં પ્રવેશી ન શકી. હવે કયાં પ્રવેશે?
ગોશાલક ગભરાઈ ગયે! એકદમ બેબાકળ બની ગયે. પળ બે પળમાં તે એ આગ એને ફરી વળી. એના શરીરમાં ઊતરી પણ ગઈ,
ધમપછાડા કરતા જવા લાગેલા ગોશાલકે પ્રભુ વીરને કહ્યું કે, “મારી આ આગથી તું હાલ ભલે ઊગરી ગયે છે પણ તે ય છ માસમાં જ તારું મોત લાવીને જંપશે.”
પરમકૃપાળુ પરમાત્મા બોલ્યા, “ગોશાલક! મારું આયુષ્ય તે હજી સોળ વર્ષનું બાકી છે. એને લેશ પણ ધક્કો લાગી શકે તેમ નથી. પણ તારું આયુષ્ય હવે ફક્ત સાત દિવસનું બાકી છે, તેની તું નોંધ લે અને તારા આત્માનું આવું અકલ્યાણ ન કરી બેસ”
ગશાલકના આખા શરીરમાં લહાય ઊઠી ચૂકી હતી. દાહની અસહ્ય પીડાથી એ ત્યાં જ ઢળી પડ્યો. એ વખતે મુનિઓ વડે નિર્લ્સના પામતે, ઊંડા નિસાસા નાખતે, હાથપગ પછાડતે,
ચીસ પાડતે માંડ ઊઠીને ત્યાંથી નીકળ્યો. હલાહલા નામની પિતાની ભક્તા-કુંભારણના ઘર સુધી માંડ પોંચે અને ત્યાં જ ફસડાઈ પડશે. પરમાત્માએ શિષ્યવૃંદને કહ્યું; શાલકની તેજેલેશ્યામાં સેળ મોટા દેશને બાળી ખાખ કરી નાખવાની શક્તિ હતી.” આ જાણીને ગૌતમાદિ મુનિઓના અંતર બોલી ઊઠયાં,
હે વીરપ્રભુ! તે ય તેવા પાપીઆરા ઉપર આપની કેવી અસીમ કરુણા!” - ભક્તગણ ગોશાલકના દર્શન માટે ટોળે વળીને આવે છે. પણ કેણ દર્શન દે! શિષ્યવૃંદ જૂઠી વાત કરીને લોકોને પાછા વાળે છે. ભયાનક વેદનાને ભેગ બની ગયું હતું; ગોશાલે.
છ છ દિવસ પસાર થયા. નારકની વેદનાની વાનગી જેવી વેદના ભોગવી. સાતમે દિવસ ઊગે. આજે ગોશાલકના જીવનને

Page #203

[૧૬]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવી રદેવ અસ્ત થવાને હતે, દિવસ અસ્ત પામે તે પહેલાં જ.
ભયંકર ચીસો પાડતાં ગોશાલકને અંતરાત્મા એ દિવસે જાગે. પિતાને કાળો ઈતિહાસ યાદ કર્યો! હવે અંતર પણ પાપના પશ્ચાતાપને અગ્નિથી ભડકે બળવા લાગ્યું.
ગોશાલકને પશ્ચાત્તાપ! શી રીતે બને ? પરિવર્તન શી રીતે સંભવે? કલ્પના જ કરવી હોય તો એમ કહી શકાય કે જે તે લેડ્યાની આગ દેવાધિદેવના દેહને વીંટળાઈ હતી તે આગમાં દેવાધિદેવના દેહમાંથી સતત છૂટતાં પવિત્રતમ પરમાણુઓ પેસી ગયા. પછી તે આગ સાથે એ પરમાણુઓ ય ગોશાલકના દેહમાં પ્રવેશી ગયા ! બસ...એ પવિત્ર પરમાણુઓએ જ એના અંતરને હલબલાવી દીધું !
કમાલ...કમાલ એ વીર તારી કરુણાને! તારા અપાર વાત્સલ્યને! શત્રુને ય તે સમક્તિ દીધું ! ગજબ કરી નાખે.
ગશાલકની આંખમાંથી દડદડ આંસુ ચાલ્યા જાય છે. ભક્તગણને ભેગો કર્યો. તૂટતા સ્વરમાં ગોશાલકે કહ્યું, “મારા વિનીત શિષ્યો ! આજ સુધી અંતરમાં છુપાવેલી કથા કહું છું. યાદ રાખે, સાચા ભગવાન તે મહાવીરદેવ જ છે. હું દંભી ગશાળે છુંમખલિપુત્ર ગોશાલક છું. હું તે એ પરમાત્માને એક વખત શિષ્ય હતા. મેં ગુરુદ્રોહ કર્યો! મારી નામના ખાતર મેં આજીવકપંથ ચલાવ્યો ! મારી ગંભીર ભૂલ થઈ છે. હવે હું વિદાય થવાની તૈયારીમાં છું. દેવાધિદેવ પરમાત્મા ભગવાન મહાવીરદેવને આ મહાપાપીની અનંતશઃ વંદના કહેજો.”
આ વાત સાંભળીને આશ્ચર્યમુગ્ધ બનેલો ભક્તગણ તે એ ડઘાઈને સ્થિર થઈ ગયે કે કેઈ કાપે તે ય લેહી ન નીકળે એના તે જાણે હોશકેશ ઊડી ગયા.
અને એક બીજી વાત!” તૂટતા અવાજે ગોશાલક બોલ્યો “બેલે હું કહું તેને અમલ કરશોને ? મને વચન આપે. મારી અંતિમ ઇચ્છાને નહિ અવગણવાનું મારે વચન જોઈએ છે.”

Page #204

ક્રોધાંધ ગોશાલક
[૧૮૭ | મુખ્ય શિષ્ય કહ્યું, “ભને! વચન છે! આપની જે ઈચ્છા હશે તે અમે પાર ઉતારીશું.”
તે મારા મૃત્યુ પછી મારા શબના બે ય પગને દેરડું બાંધજો. આ શ્રાવસ્તી નગરના તમામ રસ્તા ઉપર મારું શબ. દોરડું ખેંચીને ઢસડ. એની ઉપર શૂ કેજે, અને બેલજે, “આ ગુરુદ્રોહી પાપાત્મા મંખલિપુત્ર ગોશાલક છે.” એ સાચે જિના નથી; સાચા જિન તે ત્રિભુવનપતિ પરમાત્મા મહાવીરદેવ જ છે.” આટલું બોલતાં જ નાના બાળકની જેમ ગોશાલક ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડવા લાગે.
પાપના પશ્ચાત્તાપની શુભલેશ્યામાં જ એના પ્રાણ નીકળી ગયા. છેલ્લે છેલ્લે કરેલી પાપની કબૂલાતના ધમેં એને ધર્મમહાસત્તાએ સમ્યગ્દર્શનની અદ્ભુત ભેટ આપી અને બારમા દેવકને દેવાત્મા બનાવ્યો !
ભક્તોએ ગોશાલકને આપેલું વચન પાળ્યું. પિતાના સ્થાનમાં જ શ્રાવસ્તી નગરી દેરી, એના રસ્તા દેર્યા. ત્યાં જ ગશાલકનું મડદું ફેરવ્યું. જે બેલવાનું હતું તે ધીમા સ્વરે બેલી દીધું. મનથી સંતોષ માની લીધું. ભક્તોને ય પિતાની કારમી માનસંજ્ઞા અને મિથ્યાત્વ સતાવી રહ્યાં હતા.
અધર્મને પ્રણેતા પાપને એકરાર કરી જાય, ઉન્માર્ગ ત્યજી દે પણ એના જડસુ અનુયાયી એ જ ગાણું ગાયા કરે, પકડયું. ગદ્ધાપુચ્છ ના છેડે તે ન જ છોડે. કર્મની ગતિ કેવી વિચિત્ર હેય છે.....ગશાલકનું ભાવિ સંયે જણાવે છે.
આ બાજુ પરમાત્મા મહાવીરદેવને લાગેલી આગઝાળને કારણે લોહીના ઝાડા થવા લાગ્યા. ભક્તોને જાણ થઈ. ત્રિલોકપતિને દેહ શેષાતે ચાલ્યા. કેમે ય ઝાડા બંધ થાય નહિ. સર્વજ્ઞ સર્વદશી તીર્થંકર પરમાત્માને માટે આ બીના આશ્ચર્યરૂપ હતી. જે જે ભક્તને આ વાતની જાણ થઈ તે તે ભક્ત ઉદાસ થયે. રે! મગધના બધા જ પ્રજાજનેનાં દિલ દુભાઈ ગયાં !

Page #205

[૧૮૮]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ સમગ્ર વિશ્વની માતાના દુઃખમાં કયું બાળક દુઃખી ન હોય ! કેનું અંતર રડતું ન હોય!
રાજગૃહીના લેકે આપસઆઘસમાં વાત કરવા લાગ્યા, પિલા ગોશાલકની ભવિષ્યવાણી-છ માસમાં પરમાત્માના મૃત્યુને કહેતી–સાચી તે નહિ પડે ને? નક્કી ભગવંત છ માસમાં આપણી વચ્ચેથી ચાલ્યા જશે. આપણે નિરાધાર બનીશું. એહ!”
એકદા અય અને સંજ્ય વનમાર્ગેથી જઈ રહ્યા હતા. ત્યાં એક વૃક્ષ નીચે ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડતા નિર્ચસ્થ મુનિને જોયા. બે ય આશ્ચર્યમુગ્ધ થઈ ગયા. | મુનિને આવું છાતફાટ રુદન સંભવે ! શું કઈ ભૂતકાળના સંસારનું સ્મરણ થયું હશે ? શું કઈ સ્વજનના મૃત્યુની વાત સાંભળી હશે? શું શરીરમાં કઈ વેદના થતી હશે ? પણ આમાનું ગમે તે હેય, મુનિને ભૂતકાળના સંસારની સ્મૃતિ તે હિંય જ શેની? સ્વજને શાથે એમને નાનસૂતક શાં? વેદના હસતે મેંએ સહવી જ રહી !
“ચાલ અ! જરા પૂછીએ તે ખરા કે શું દુખે છે?” બે ય મુનિ તરફ ચાલવા લાગ્યા.
મુનિવર કેમ આમ? આટલું બધું રુદન શેનું? શું કેઈ ઉપરના રાગનું આ પરિણામ છે?” ધીરે રહીને સંજયે પૂછયું. કાંઈ અવળું બફાઈ જવાના ભયની કલ્પના કરીને તે મૌન થઈ ગયા. | મુનિ બોલ્યા, “હા ભાઈ! રાગનું જ નહિ, મહારાગનું આ પરિણામ છે.”
હે ! મહારાગ, મુનિને રાગ ન હોય ત્યાં મહારાગની વાત ! આપ શું કહે છે?' સંજ્ય ચક્તિ થઈને પૂછયુ.
“હા ભાઈ, હા, મહારાગ. હું જે બોલું છું તે સભાન અવસ્થામાં જ બેઉં .”
“પણ શેને મહારાગ ? કાંઈ સમજાતું નથી. અમે તે

Page #206

ક્રોધાંધ ગેાશાલક
[૧૮૯]
જાણ્યું છે કે વીતરાગ બનવા માટે રાગ તા ત્યાગવા જ પડે.”
“હું કહું છું કે વીતરાગ ખનવા માટે તે મહારાગી બનવું પડે. ભાઈ, તારી વાત સાચી, એમ મારી વાત પણ સાચી છે. રમા–રામા વગેરેના રાગ છેડવા જોઈએ, દેવ-ગુરુ પ્રત્યે તે મહારાગ કરવા જ રહ્યો; નહિ તે પેલે અશુભ રાગ ફરી પેસી જાય. ઘણાંયનાં જીવન આ રીતે એણે ખરબાદ કરી નાખ્યા છે. ચિત્તને રાગ વિના ચેન પડે તેમ નથી. કયાં કરવા કે જેથી આત્માનું હિત થાય ?” તે પ્રભુ ! એ મહારાગથી રાગ જાય પણ એ મહારાગ શેનાથી જાય ? મહારાગ ન જાય, અને આત્મમાં ઘર કરી જાય તે ભલે ને એ મહારાગ દેવ-ગુરુ ધર્મના હોય તેા ય આત્માના મેાક્ષ તેા જ થાય ને ?” અજયે પૂછ્યું.
પ્રશ્ન છે માત્ર રાગ
હા, જરૂર માક્ષ ન થાય. પરંતુ એ મહારાગ એરડિયા જેવા છે. એરડિયુ, પેટના મળ કાઢી નાખે અને પછી પોતે તે જાતે જ નીકળી જાય ને? એને કાઢવા માટે વળી કોઈ વસ્તુ પેટમાં લેવાની જરૂર જ ન રહે.
ભાઈ ! મારા મહારાગ દેવાધિદેવ ભગવાન મહાવીરદેવ ઉપર સ્થિર થયા છે. એથી જ જગતના બધા રાગો મારા અંતરમાંથી નાબૂદ થયા છે. ‘વીર’વીર’ સિવાય મારું મન ખીજું કાંઈ જ રટતું નથી. ‘વીર’ના જપ સિવાય મને કંઈ ગમતુ` ય નથી.
આજે આ માર્ગે થી પસાર થતાં એ માણસાની વાત મેં અહીં સાંભળી કે મારા નાથને લેાહીના ઝાડા થયા છે. શરીર શેષાતું જાય છે. સ`ભવ છે કે ગેાશાલકની છ માસ શેષજીવનની આગાહી સાચી પડે!” આટલી વાત કરતાં તે ફ્રી આંખે આંસુ ઊભરાયાં. પછી તે મુનિ જોરથી રુદન કરવા લાગ્યા.
અજય અને સંજયને આવા મુનિ માટે અવળું વિચારી નાખ્યા બદલ ખૂબ પશ્ચાત્તાપ થયા. થોડા સમય પસાર થયા ત્યાં એ નિગ્રન્થ મુનિએ આવ્યા. રુદન કરતા મુનિને સંબોધીને

Page #207

[૧૯૦]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ
કહ્યું, સિ'હું અણુગાર ! દેવાધિદેવ પરમકૃપાળુ પરમાત્માએ અમને આપની પાસે મોકલ્યા છે. આપ પધારે. નરમકૃપાળુ પરમાત્મા આપને યાદ કરે છે.”
આગંતુક મુનિને પરમકૃપાળુના ખમર અંતર પૂછવા સાથે સિહુ અણુગાર રુદન કરતા જ રહ્યા. એ જ સ્થિતિમાં નગરીમાં પહોંચ્યા. પ્રભુના વસતિસ્થાને પહે ંચ્યા. અત્ય ́ત કૃશ થઈ ગયેલા પ્રભુના દેહને જોતાં જ એક મોટી પોક મૂકી દીધી !
“સિ’હુ ! મારી પાસે આવો. તમે નિક રુદન કરે છે. મારા આયુષ્ય અંગે તમે ચિંતા ન કરે. હજી મારા જીવનનાં સાળ વર્ષ બાકી છે.” પરમાત્મા બોલ્યા.
પ્રભા ! પણ આ દેહ કેટલા કૃશ થઈ ગયા છે? મારાથી તા જોયું જાતુ નથી.” આટલું કહીને વળી રડવા લાગ્યા. “સિ'હું! કાઁનાં ફળ તે સહુને ભોગવવાં પડે.” જી, પ્રભા ! પરંતુ કાંઈ ઔષધ વગેરે નિમિત્તોથી એ કર્માં ખસે પણ ખરાં ? જો અનિકાચિત હોય તો ?”’ “હા, જરૂર’
“તા પ્રભા ! આપ ઔષધ સ્વીકાર !” પરમકૃપાળુના પગ પડીને બાળકની જેમ રડતા અણુગાર સિ ંહે કહ્યું...મારા પ્રભુ ઔષધ લેતા નથી માટે તે નગરની નારીઓએ બાળકીને ધવડાવવાનું છેડી દેવાનું નક્કી કર્યુ છે.” સિંહ ખેલ્યા.
“સાર, ત્યારે એમ કરો. જાઓ; રેવતીશ્રાવિકાને ત્યાં. અને ત્યાં એ પાક છે. એક બીજોરાપાક અને ખીજો કાળાપાક. તેમાં જે બીજોરાપાક છે તે લેતા આવજો. પણ કાળાપાક ખાસ મારા માટે બનાવેલા છે માટે તે ન લેવાય એટલે તે લાવશેા નહિ.’’ સિહુ અણગારે તેમ જ કયુ`.. ઔષધસેવનથી ત્રિલેાકપતિ રાગમુક્ત થયા.
અનતકાળે આવુ આશ્ચય બન્યું કે તીથંકરદેવના તારક આત્માને તીથ‘કર નામક ના વિપાક ઉદય થયા બાદ આ રીતે

Page #208

ફોધાંધ ગોશાલક
[૧૧] અશાતાને ઉદય ભેગવ પડે.
આ પ્રસંગમાં અજયને એક વાતનું ખૂબ આશ્ચર્ય થયું. જે વિતરાગ બન્યા છે. એમને પણ પિતાના માટે બનાવેલું શું ન લેવાય? શું એમના માટે પણ આ કાયદો હોઈ શકે? શું પિતાના માટે બનાવેલું લેવાથી વીતરાગતા જતી રહેતી હશે? જો ના, તે પછી આમ કેમ? આ બધે વ્યવહાર-ધર્મ તે સાધનાની ભૂમિકામાં જ હોય ને? સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થયા પછી એ વ્યવહારધર્મ પાળવાની શી જરૂર?
પિતાના મનની ગૂંચ એણે ગુરુજીની સમક્ષ રજૂ કરી.
ગુરુજીએ કહ્યું, “વત્સ! બહુ જ સુંદર પ્રશ્ન છે. લે ત્યારે સાંભળ એને બહુ સુંદર જવાબ.
ઘરના માણસ રસવંતી જમી લે પછી પણ કેલસા બળતા રહે અને રસવતી તૈયાર થતી રહે, તેવું કઈ પણ સંયોગમાં બને
ખરું? બેલ અય, રસવંતી જમ્યા પહેલાં રસવતી બને તે તે બબર; પણ રસવતી જમ્યા પછી પણ તે બનતી રહે ખરી?
ગુરુજી! જે કઈ મહેમાન આવી ગયા હોય તે પછી પણ રસવતી બને.”
“શાબાશ, અજય! એ જ ન્યાય અહીં લાગુ પડે છે. જ્યાં સુધી વીતરાગપદ મળે નહિ ત્યાં સુધી વ્યવહાર-ધર્મ મુખ્યત્વે જાત માટે હોય છે અને ત્યાર પછીને વ્યવહાર–ધર્મ મુખ્યત્વે જગતને માટે બની જતા હોય છે. કદાચ ભગવંતે સ્ત્રીને અડે, પડખે બેસાડે, તે શું તેમની વીતરાગતા જતી રહે? આવેલી વીતરાગતા કદાપિ જતી નથી, તે પછી શા માટે તેમ ન કરાય?
તેને એક ઉત્તર તે આ જ છે કે પરમ પુરુષ જે તેમ કરે તે જગત પણ તેમના ચીલે જ ચાલે. જગતના લેકે પણ એમ કહે કે, “અમેય અંતરથી નિલેપ છીએ.” તે એક મહાદંભ જ વ્યાપી જાય ને? અજય! પિતાને કાંઈ નિસબત ન હોય છતાં બીજા માટે

Page #209

[૧૯૨]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ
ય કેટલુંક કરવું પડે છે. માને બાળકની ધૂલક્રીડામાં રસ ન હોવા છતાં ખાળકોની ખાતર તે પણ ધૂલકીડા કરે છે ને ?” દીકરાને ચાલતા શિખવાડવામાં મા પણ ચાલણગાડીથી ચાલે છે ને?
ટૂંકમાં, (૧) જગતમાં દંભ ન વ્યાપે એ સહજ કરુણાથી, (૨) જગતના જીવાને વીતરાગ બનાવવા માટે જરૂરી જે હિતવચન આપવાનું છે તે પ્રથમ જાતમાં અમલી હોવું જ જોઈ એ; અન્યથા ખાળ જીવા એધ પામી શકે જ નહિ એ હકીકતથી અને (૩) સાહજિકતાથી મહાપ'ને પામેલ પુરુષો પણ વ્યવહાર–ધનું સેવન કરે જ છે.
એથીસ્તા સહજ રીતે કુમાર વધ માને ગૃહત્યાગ કરી દીધા ને? શું રાજમહેલના શયનખ’ડમાં ય એમને કેવળજ્ઞાન ન જ થાત ? પણ એ પ્રશ્ન જ અસ્થાને છે. જગતનુ કલ્યાણ જેના રામરામમાં વસ્યું છે, એ માટે જ જેએ તીર્થંકર ખનવાના છે તે આત્મા માટે રાજમહેલમાં કૈવલ્યની પ્રાપ્તિ સદા માટે અસ'ભવિત છે.
રાજા ભરતને અરીસાભવનમાં કૈવલ્યપ્રાપ્તિ થઈ શકે પણ તીર્થંકરના આત્માને તેવુ' દ્યાપિ બની શકે નહિ. કેમકે જગત ઘરખાર ત્યાગવાની વાત કરવાની જવાબદારી સાચા અર્થમાં અદા કરવા માટે જાતે ઘરબાર ત્યાગવા જ પડે.
જડના રાગને દૂર કરવા, જડ પ્રત્યેના વિરાગભાવ ટકાવવા દેવ-ગુર્વાદિ પ્રત્યે મહારાગ અનિવાય છે એ વાત અજયને આજે બહુ સારી રીતે સમજાઈ. એની સાથે વ્યવહાર–ધમાઁની સ અવસ્થામાં ભારે ઉપયાગતા પણ જણાઈ,
ખૂબ જ મહત્ત્વની એ ય વાતા !’
કાઈ ને ક્રેડસાનૈયા મળે અને જેટલા આનંદ થાય તેથી પણ વધુ આનંદ અજયને આ બે ચિંતા મળ્યાં બદલ આજે થઈ રહ્યો હતા.
*

Page #210

[૧૯] ગેાશાલકનું ભાવી
ઘણા ગહન શાસ્ત્રીય પટ્ટા ઉપર ચિંતન કરતા કરતા અજય અને સ’જય માગ કાપતા આગળ વધી રહ્યા હતા. અચાનક અજયના મનમાં એક કુતૂહલ ઉત્પન્ન થયું કે ગેાશાલકનું ભાવી શુ હશે ?
તરત જ તેણે ગુરુજી સંજયને પોતાનું કુતૂહલ પ્રગટ કર્યું. સંજયે તેને આ પ્રમાણે ગેશાલકના ભાવી વૃત્તાન્ત કહ્યો.
તેણે કહ્યું, અજય ! તે જે પ્રશ્ન મને પૂછ્યો તે જ પ્રશ્ન ગણધર ભગવત ગૌતમસ્વામીજીએ શાસનપતિ પરમાત્મા મહાવીરદેવને પૂછ્યો હતો. તેના ઉત્તરમાં તે પરમ પિતાએ જણાવ્યું હતું કે, પશ્ચાત્તાપની પાવકવાળાઓમાં પાપકર્મોની અનંત રાશિને જલાવતા ગોશાલક સમ્યગ્દર્શન પામી ગયા અને જીવનની છેલ્લી પુનિત પળેામાં તેણે ખારમા દેવલેાકનું આયુષ્ય કમ નિકાચિત કર્યું. આથી મૃત્યુ પામીને તે ખારમા દેવલોકે ગયા. પણ ત્યાર ખાદ્ય વીતરાગ દશા અને કૈવલ્ય પ્રાપ્ત કરતા પહેલાં તે અનતકાળ સુધી દુ'ખમય સંસારમાં તે ખૂબ પીડાશે.
દેવગતિમાં નીકળીને તે વિમલવાહન નામે રાજા થશે. ત્યાં ય તેના ગુરુદ્રોહના ભયાનક સ'સ્કારે ઉત્તેજિત થશે. એથી સુમ'ગલ નામના ધ્યાનસ્થ મુદ્રામાં ઊભા રહેલા અણુગાર ઉપર એ બે વાર પોતાના રથ ચલાવીને તેમને પછાડશે. તે વખતે જ્ઞાની એવા તે મુનિ એ આત્માના ગાશાલક તરીકેના પૂર્વ ભવ જાણશે અને તેને કહેશે કે, એ ભૂતપૂર્વ ગેાશાલક ! આ જગતમાં બધા જ કાંઈ મહાવીરદેવ જેવા કરુણાત્ત હાતા નથી. માટે જો હવે ફરી કાંઈ કરીશ તા મારે તને સખત શિક્ષા કરવી પડશે.'
મુનિની આ ચેતવણીની અવગણના કરીને તે વિમલવાહન ત્રિ. મ.-૧૩

Page #211

[૧૪]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહારવીદેવ ફરીથી જ્યારે મુનિ ઉપર રથ ચલાવશે અને મુનિને ધરતી ઉપર પાડી દેશે ત્યારે તે મુનિ તેની ઉપર તેલેક્ષા છોડી દેશે. આથી ક્ષણમાં જ તે બળીને ખાખ થઈ જશે.
સુમંગલ મુનિ તે કર્મની આલેચના કરીને વિશુદ્ધ ચારિત્રના પ્રભાવે સર્વાર્થસિદ્ધ નામના વિમાનમાં જશે. પણ ગોશાલકને આત્મા મહાદુઃખમય ની ભયાનક પરંપરામાં પ્રવેશ કરશે.
તેજેશ્યાથી બળીને તે સાતમી નરકે જશે. પછી ક્રમશ: સાતે ય નરકમાં બે બે વાર; ત્યાર બાદ તિર્યંચની જાતિઓમાં વારંવાર ઉત્પન્ન થશે. દરેક ભવમાં શસ્ત્રથી અથવા અગ્નિથી તે મૃત્યુ પામતે જશે.”
એ વખતે આશ્ચર્યમુગ્ધ બનીને સાંભળો અન્ય બેલી ઊડ્યો, કેવી કર્મરાજાની કમાલ છે કે ગોશાલકના અને વિમલવાહનના ભવમાં એ આત્માએ બીજાના ઘાત માટે અગ્નિને અને શસ્ત્રને (રથરૂપી શસ્ત્રને) ઉપયોગ કર્યો, તે આગામી ભમાં એ જ બે વસ્તુથી એ પિતે હણાવા લાગે!
આપણે જે બીજા ઉપર આચરીએ તે આપણી ઉપર જ બૂમરેંગની જેમ પાછું આવે એ સત્ય ગુરુજી! આમાંથી ફલિત થયું છે એમ ન કહેવાય? - સંજયે કહ્યું, “હા, વત્સ અય! એમ જરૂર કહી શકાય. હવે તને ગોશાલકનાં આત્માની આગળની ભવપરંપરા કહું.
અનંતકાળ સુધી પૃથ્વીકાય આદિ જેના ભેદમાં જન્મ લઈને છેવટે એક વાર રાજગૃહ નગરની બહાર વેશ્યા થશે. ત્યાં તેને કેઈ કામાંધ પુરુષ તેનું દેહસુખ મેળવ્યા બાદ તેનાં આભૂષણોને કબજે લેવાના લોભે તેને મારી નાખશે.
પુનઃ તે આત્મા તે જ નગરમાં વેશ્યા થશે. ત્યાર બાદ વિપ્રકન્યા તરીકે જન્મ લેશે. ત્યાર બાદ મનુષ્ય થઈને વિરાધનાભરપૂર જીવન જીવતે સાધુ થશે અને દેવગતિ પામશે. એમ કરતાં છેવટે એક વાર મનુષ્યભવમાં નિરતિચાર સાધુપણું પાળીને સાત

Page #212

ગોશાલક્કુ ભાવી
[૧૯૫]
વાર તેવું માનવજીવન પામશે. તેમાં વચ્ચે વચ્ચે ઊંચી ને ઊંચી દેવગતિ પામતા છેવટે મુનિજીવનમાં વીતરાગ દશા અને કેવલ્ય પ્રાપ્ત કરશે.
ગૌતમાદિ મુનિવરે !' પરમપિતાએ કહ્યું, કૈવલ્ય પામેલા તે ગાશાલકના આત્મા જે દેશના આપશે તેમાં પેાતાના ગેાશાલકના ભવ વગેરેનું વર્ણન કરશે અને દેશનાના ઉપસંહાર કરતાં ભળ્ય જીવાને તે કહેશે કે, તમે કદી કોઈ પણ ધર્માચાર્ય ની નિદા કરશો નહિ. એવી નિંદા કરવાથી જ મારે સ સાર અનંત બન્યા.’
અજય ! પરમાત્મા મહાવીરદેવે ગૌતમ પ્રભુને ગેશાલકના આત્માના જેમ આગામી ભવા કહ્યા તેમ તેના ઈશ્વર તરીકેના પૂર્વભવનું પણ વર્ણન કર્યુ હતું. આ ભવમાં પણ તે આત્મા ગુરુદ્રોહની વાસનાથી ખૂબ જ રંગાયેલા હતા. એ જ વાસના પરમાત્મા મહાવીરદેવની સામે પણ ઉત્તેજિત થઈ અને પછીના ભવામાં પણ એણે માઝા મૂકી! સમ્યગ્દર્શન પામ્યા પછીના કાળમાં પણ એ આત્મા મિથ્યાત્વથી વાસિત થઈ ને વિમલવાહન રાજાના ભવમાં વળી પાછે એ વાસનાના શિકાર બની ગયા. એ ઉપરથી સમજાશે કે ત્રાસના મની જતા કોઈ પણ સંસ્કાર કેટલેા ભયાનક ઉલ્કાપાત સર્જી શકે છે? અને જીવનની ઊર્ધ્વગતિને પણ કેવું રમણભમણ કરી નાખે છે?
અજય ! કોઈ પણ વિચાર વિકાર ન બને; પછી વાર વાર દોહરાઈને સંસ્કાર ન બને અને છેલ્લે સહેજ વાસનારૂપ ન બને તેની ખૂબ કાળજી લેજે; નહિ તે વિકાસનાં સેાપાના ઉપર ધીમે ધીમે આરૂઢ થતા તારા આત્માને એકાએક પટકી નાખતા તેને કાચી ઘડીની પણ વાર લાગશે નહિ.' આટલું કહીને ગુરુજી સ’જય મૌન થયા.
નિઃસ્તબ્ધભાવે ગુરુજીની આ પ્રેરણાને સાંભળતા અજય ચિત્તની ધરતી ઉપર ખેલાતા આટાપાટાની માજીઓને આંખાઆંખ નિહાળતા. ચંત્રવત્ ડગ માંડતા પથ કાપવા લાગ્યા.

Page #213

[૨] સાધ્વી મૃગાવતી
અજય! વત્સ! તને ખબર મળ્યા કે છેલ્લી રાત્રિએ મહાસતી મૃગાવતીજી અને ચંદનબાળાજીના અંતરમાં કેવળજ્ઞાનને પ્રકાશ પથરાયે?
“હુંબે ય ગુરુ-શિષ્યને? એક સાથે એક જ રાતે!” અષે સાશ્ચર્ય પૂછયું.
હા, એક જ રાતે! તેમાં ય ખૂબીની વાત તે એ બની કે પહેલું કેવળજ્ઞાન શિષ્યા મૃગાવતીને થયું અને પછી ગુરુણી ચંદનબાળાઓને થયું. તે ય પાછું મૃગાવતીના જ નિમિત્તે !” સંજયે કહ્યું.
વાત એમ બની ગઈ કે કાલે પરમકૃપાળુ પરમાત્માની દેશના સાંભળવા સૂર્ય-ચંદ્ર દેવે પિતાના મૂળ વિમાન સાથે નીચે આવ્યા હતા. સૂર્યાસ્તને સમય થઈ જવા છતાં વિમાન ત્યાં જ હતું એટલે તેના પ્રકાશને લીધે દેશના સાંભળવા આવેલા મૃગાવતીજી ઊઠી ગયાં નહિ. જ્યારે વિમાન ગયું કે તરત અંધારું થઈ ગયું! મહાસતીજી ગભરાઈ ગયાં! હાંફળા-ફાંફળા એ પહોંચ્યાં એમની વસતિમાં!
શમણસંઘની નાયિકા ચંદનબાળાજીએ આ પ્રમાદ સેવવા અંગે હળવો ઠપકે આપતાં કહ્યું, “આયે! તમારા જેવી ખાનદાન સાધ્વીને આ રીતે આચરણ કરવાનું ઉચિત ન ગણાય.”
બસ, આટલું કહીને ગુરુણીજી તે નિદ્રાધીન થઈ ગયાં. પરંતુ મૃગાવતીજીના માથે આભ જ તૂટી પડયું હતું. પોતાની ભૂલને એમને ભારે પશ્ચાત્તાપ થયો. ગુરુજીને ચિંતા કરાવી! મારા પ્રાણસમાં મારા ગુરુણીજીના અંતરને મેં દુભાવ્યું ! અરરર... ક્યા જન્મારે આ પાપથી છૂટીશ? મેં કેવી ભૂલ કરી નાખી?”

Page #214

સાથી મૃગાવતી
એમનુ' અંતર કલ્પાન્ત કરવા લાગ્યું.
[૧૯]
અને........અજય ! તુ નહિ માની શકે, પણ પછી તે એ
વાત બની ગઈ કે મૃગાવતીજીના એ પશ્ચાત્તાપે ઘનઘાતી કર્મોના ભુક્કા ઉડાવી દીધા. મહાસતીજી કેવળજ્ઞાન પામ્યાં.’
‘શું કહો છે, ગુરુજી! કેવળજ્ઞાન આટલું સસ્તું ખની ગયું એમને ?’ અજય મેલ્યા.
‘તું સાંભળ તો ખરા ? પછી મૃગાવતીજી તે ગુરુણીજીની પાસે જ બેઠાં હતાં. રાત અધિયારી હતી. ત્યાં રાત્રિના રંગ જેવા જ કાળા ભમ્મર નાગ ત્યાંથી નીકળ્યે. આર્યો ચંદનબાળાજીના હાથ એના રસ્તે આડે આવતા હતા.
ભગવતી મૃગાવતીજીને તેા હવે રાત ને દિવસ એ ય સરખા હતા. નજદીકમાં નાગ આવતાં જ ગુરુજીના હાથ ઉપાડીને બાજુએ મૂકયો. ચંદનબાળા એકદમ જાગી ગયાં.
શું છે ?” એમણે પૂછ્યું.
કાંઈ નહિ, એ તો નાગ અહીથી પસાર થતા હતા એટલે હાથ ખસેડયો.’
કજલામ રાત્રિમાં નાગ જોયા શી રીતે?” આશ્ચય મુખ્ય ચંદનબાળ જીએ પૂછ્યું.
‘આપની કૃપાથી.’ શિષ્યાએ ઉત્તર વાળ્યેા.
‘પણ કૃપાએ કયું જ્ઞાન મળ્યું? પ્રતિપાતી કે અપ્રતિપાતી ?’ શ’કાશીલ બનીને સફાળાં બેઠાં થઈ ગયેલાં ચંદનબાળાજીએ પૂછ્યું. ‘અપ્રતિપાતી' ટૂ‘કા ઉત્તર મળ્યો.
અને .....આર્યાં ચંદના સઘળી પરિસ્થિતિ પામી ગયાં. કારે જ્ઞાન થયું હશે ? ઠપકા આપ્યા પહેલાં ? તે તે....... કેવળજ્ઞાની ભગવંતની મે` આશાતના કરી ? અરરર........! પશ્ચાત્તાપના મહાનલ પ્રગટયો. ઘનઘાતીનાં ઈંધના સળગી ઊઠયાં, ચંદનબાળાજી પણ કેવળજ્ઞાન પામ્યાં.
અજય ખેલ્યુંા, ‘અદ્ભુત ગુરુીજી! અદ્ભુત! કેવી આશ્ચય - જનક બીના ? એક દીપકે બીજા દીપકને જલાવ્યે !’

Page #215

[૧૯૮]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ “અજય! ભગવાન મહાવીરદેવના શ્રમણ-શ્રમણી સઘમાં ગુરુવિનયને સૌથી મુખ્ય સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે.
ગુરુવિનયથી જે ગુરૂકૃપા મળે છે તે જ શમણજીવનમાં, સ્થિરતા આપે છે. તે જ મેહનીયકર્મોના ભુકા બેલાવે છે, તે જ જ્ઞાનાદિ અત્યંતરસંપત્તિને અને પુણ્યજનિત માનપાનાદિની બાહ્ય સંપત્તિને કેફ ચડવા દેતી નથી.
જે ગુરુકૃપા મેળવતું નથી તે શ્રમણને પિતાની જ શક્તિઓથી ઘાત થાય છે. ગમે તે પળે ગમે તે પાપને તે ભોગ બની જાય છે. અને જે ગુરુકૃપા મેળવે છે તેને પછી જે કાંઈ ઐશ્વર્ય પ્રાપ્ત થાય છે તે તેના જીવનમાં પચી જાય છે. તેનું લેશ પણ અજીર્ણ થતું નથી.
કદાચ કર્મવશાત્ જ્ઞાનાદિશક્તિનું વિશિષ્ટ ઐશ્વર્ય પ્રાપ્ત ન થાય તે પણ સીધે જ ઘનઘાતીને નાશ થાય છે અને મહાપ્રકાશની પ્રાપ્તિ થઈ જાય છે.
જેવી ભક્તિ પરમાત્મા ઉપર તેવી જ ભક્તિ ગુરુ ઉપર હોવી જોઈએ. ભગવતે પિતે એક વાર કહ્યું છે કે, “(ગીતાર્થ) ગુરૂને જે માને છે તે જ હકીકતમાં મને માને છે.”
જેને ગુરુ ઉપર પરાભક્તિ છે, તે જ આત્માને શાના સઘળા અર્થોને પ્રકાશ થાય છે અને તે પ્રકાશથી જ તે આત્મા સ્વની સઘળી પાપવાસનાઓને વિનાશ કરી શકે છે.
ગુરુકૃપાવિહેણ મહાવિદ્વાન, અત્યંત ખ્યાતનામ સાધુ પણ આ શાસનમાં દયાપાત્ર ગણાય છે; રે! એ તે લાગુ પડે જિનશાસનને વરી પણ બને છે.
ગુરુકૃપાન્વિત મહાત્મા તે અત્યંત સન્માનનીય ગણાય છે ,
આપણી સામે જ જેને, ગુરુ વિનયના કેવાં બે આદર્શ દૃષ્ટાન્ત છે!
એક આર્યા મૃગાવતીજીનું ! બીજું ગણધર ભગવંત ગૌતમસ્વામીજીનું!

Page #216

[૨૧]
પ્રભુભક્તા સુલસા સવા શેર માટીથી પત્નીને ખોળો ન ભરાતાં એક દિ' પતિ અત્યંત વ્યથિત થઈ ગયે.
પત્ની હતી, સુલસા. પતિ હત; નાગ રથિક.
ભારે વ્યથાથી સંતપ્ત થઈ ગયેલા નાથ રથિકે એક દી સુલસાને પેટ છૂટી વાત કરી દીધી. એને સુલસાને જ પુત્ર ખપતે હતે. સુલસાના જ પુત્રના પિતા બનવા તે ઈચ્છતે હતે; તેમ ન થાય તે તે વ્યથામાં ગૂરી ઝૂરીને મરી જવા તે તૈયાર
હતે.
“સુલસા! તું ગમે તે કર.કઈ દેવ-દેવીની બાધા રાખ; પણ મને તારા પુત્રનું દર્શન કરાવ.” નાગ રથિકે કહ્યું.
“સ્વામીનાથ! “અરિહંત' આપણા દેવ. એ સિવાય આપણું માથે કઈ ધણી નહિ. આપણુથી કેઈની બાધા રખાય પણ નહિ.
આપનું આ અકારું દુઃખ મારાથી જોયું જાતું નથી. આ ધ્યાનની આ તીવ્ર પીડામાંથી મારે આપને મુક્ત કરવા જોઈએ. હવે એ ખાતર જ મારી ઈચ્છા કે અનિચ્છાના સવાલને બાજુ ઉપર મૂકીને લાચાર બનીને મારે કઈ આરાધના કરવી પડશે. હાઆરાધના જ આપણું સર્વ કાંઈ ઈચ્છિત સિદ્ધ કરી આપશે. પણ સ્વામીનાથ ! અરિહંત પરમાત્માની આરાધના સિવાય તે આપણે બીજું કાંઈ જ ન ખપે ! એ તે નક્કી!
ન છૂટકે ય માગવું જ પડે તે આપણા માલિકની પાસે જ

Page #217

[૨૦]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ માગવું. જીવવું ય એના ચરણે; અને મરવું ય એના ચરણે...
હાય ! બીજે ક્યાંક હાથ લંબાવે; યાચના કરવી; તે ય સંસારની પાપી એવી સુખ સામગ્રીની? ના..ના....એ કરતાં તે મેંએ વિષકરે લગાડી દે સારે કે ગિરિશિખરેથી ઝુંપાપાત કરે સારે.
સ્વામીનાથ! આપ ચિંતામુકત થાઓ. આપના આ તીવ્ર આર્તધ્યાનના નિવારણ માટે હું હવે સવિશેષ અરિહંતભક્તિ અને તપત્યાગની આરાધનાને યજ્ઞ માંડીશ. હું જાણું છું કે જે આપણું આરાધના અમૃત અનુષ્ઠાન સ્વરૂપ બની જાય તેવા ઉલાસિત વિશુદ્ધ પરિણામથી ભરાઈને ઊભરાઈ જાય તે એવું ય ઉગ્ર પુણ્યકર્મ કદાચ બંધાઈ જાય કે આ જ ભાવે ઉદયમાં આવી જાય અને ઈષ્ટસિદ્ધિ પગે આવીને પડે.”
સુલતાના પ્રત્યેક શબ્દમાંથી નીતરતી આશ્વાસનની અમીધારાએ નાગ રથિકને અપાર આશ્વાસન બક્યું.
તપ, જપ અને ભક્તિના ત્રિવેણી સંગમમાં સુલસા પરિપ્લાવિત થવા લાગી.
અને એક દિ આવી ઊગે. કારણવશાત્ પ્રસન્ન થયેલા કે દેવાત્માએ સુલસાની ભીડ ભાંગી! અને બત્રીસ બત્રીસ પુત્રની માતા બનાવી.
પણ સદાય કાળ કોને સરખો ચાલ્ય છે? મગધના મહારાજા શ્રેણિક અંગરક્ષક તરીકેની કામગીરી બજાવતાં; ઝપાઝપીમાં એક દી બત્રીસે ય પુત્રે મૃત્યુ પામી ગયા!
સુલતાના માથે એ વજપાત હતે. નાગ રથિકના માથે તે એ જીવનને પૂર્ણવિરામ લાવી દેતી, મરણતેલ આઘાતની ઘટના હતી.
પણ મહામેધાવી અને અત્યંત ગભીર એવા મગધપતિના

Page #218

પ્રભુભક્તા સુલસા
[૨૦૧]
યુવરાજ કુમાર અભયના સમયસરના અનુપમ પ્રતિષ્ઠાથી તે એ ચ આશ્વાસન પામ્યાં.
કાળમીંઢ દીવાલાને પણ પાણી કરી મૂકે તેવા તે દ ંપતીના કરુણ કલ્પાન્ત ક્ષણિક નીવડયા.
નાગ રથિક સ્વસ્થ થયા. સુલસા સવિશેષ ધર્માસ્ય થઈ. એણે એના રાહ નક્કી કરી લીધે. હવે એને રાહબર દેખાયા; પરમાત્મા મહાવીરદેવ. હવે એને સમવસરણની દેશનાના પ્રત્યેક શબ્દ અમૂલખ જણાયો. હવે એને પરમિપતાએ ઉપદેશેલી પુ૬ગલની ક્ષણભંગુરતા, સ્વજનાની અશણુતા અને અમાનું આ જગતમાં એકત આંખ સામે રમવા લાગ્યુ. હવે એને સમજાયું કે પરમપિતા શા માટે આ જગતને અસાર કહેતા હતા? કાં ય રાગભાવે ચિત્તને ડરવાના નિષેધ શા માટે કરતા હતા ? હવે એને કર્મીની પરવશતા સાલવા લાગી; ‘પુણ્યકર્મ પણ અંતે તે સેનાની એડી છે!' એ વીરવાણી હાડોહાડ જચવા લાગી.
વીરના પથ ઉપર ડગ માંડતી સુલસાએ વેગ હવે વધારી
મૂકયો.
પુત્રાના સ્નેહને એણે પરમપિતા તરફ વિશેષ વાળ્યેા. પુત્રનું સ્મરણ કરતા ચિત્તને એણે વીરના ચરણે મૂકી દીધું, અને....સુલસા ભક્ત બની ગઈ; ભગવાન વીરની.
સુલસા પુત્રની રાગી મટીને મહારાગી થઈ ગઈ; મહાવીરદેવની. સુલસા માતા મટીને મહાશ્રાવિકા બની ગઈ; મહામાહેણુ મહાવીરદેવની.
એણે વાઘા સજ્યા ભક્તિના.
એણે અલકાર બનાવ્યા, ભક્તિના
એણે તનમાં તેલ અને તબેલ પૂર્યાં; ભક્તિનાં.

Page #219

[૨૦૨]
ત્રિભવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ
એ ભક્તા બની; ભક્તિ બની; ભગવાનમય બનીને ભગવતી
અની.
જીવનમાં આવી પડેલે એકી સાથે તમામ પુત્રાના વિરહના જે આઘાત સુલસાનુ` માત લઈને જ પાછે વળવાના હતા એ જ આઘાતને સુલસાએ નવુ', અને સાવ અનેાખુ જીવન દેનારા અનાવી દીધી !
વળી ગયેલી કળમાંથી બીજી જ પળે ખેઢી થઈ જઈ ને આઘાતના પુત્રવિરહના વિષના પ્યાલા એ પૂરી સ્વસ્થતાથી ગટગટાવી ગઈ. જીવનના અદ્ભુત પરિવર્તનનું અમૃત એ વિષ અની ગયું.
અહા ! કેવી કમાલ ! જ્યાં કાચાપોચા પળમાં જ ડગીને હરી જાય; ડરીને મરી જાય; ત્યાં આર્યાવર્તની એક નારી, ના... એક ધર્મપ્રિયા સ્ત્રી; ના....પરમપિતા મઢાવીરદેવે પ્રાધેલા તત્ત્વની વિદુષી, પેાતાની જાતને કેવી રીતે સમાલી ગઈ અને સ્વસ્થ બનાવી ગઈ, એ સવાલ આજે ય ઉકલતા નથી.
પરમિપતાના મહામ’ગલકારી પ્રભાવ વિના; એના અનુગ્રહ વિના; એની અસીમ કૃપા વિના આ અચરજ આ જગતમાં પેદા જ થઈ ન શકે.
રાત ને દી સુલસા વીર.....વીર.....વીર....કરતી વીરમય બની. દુ:ખે અદ્દીન બની. એના જ પ્રત્યાઘાતરૂપે હવે ભાગસુખે પતિસુખે વિશેષ અલીન પણ ખની.
વીર....વીર...... અનિશ રટણ કરતી સુલસાને આપણે થાડીક પળેા માટે બાજુ ઉપર મૂકીને પ્રભુવીરના સમવસરણમાં પહાંચીએ. ત્યાં પ્રભુ અખંડ નામના અભિનવ ધર્માત્માને કાંઈક કહી રહ્યા છે તે સાંભળીએ.
પરિત્રાજક અંખડ ! તું હવે રાજગૃહી તરફ પ્રયાણ કરે

Page #220

પ્રભુભક્તા સુલસા
[૨૦૩]
છે તે ત્યાં નાગ નામના રથિકની ધર્મપત્ની શ્રાવિકા સુલસા રહે. છે. તેને મારા ધર્મલાભ કહેજે.' પ્રભુએ કહ્યું.
‘અવશ્ય પ્રભા !' કહીને અબડ ચાલતા થયા.
એવી તે કેવી સુલસા હશે જેને યાદ કરીને ભગવાન મહાવીરદેવ પોતે ધર્મલાભ કહેવડાવે કેવી ભક્તિ વસી હશે એના અંતરમાં ! શ્રદ્ધાની કેવી લતા ઊગીને ફૂલીફાલી હશે એના જીવન –ઉપવનમાં ! લાવ ને હું થાડી પરીક્ષા કરી લઉં અને પછી જ પ્રભુના સંદેશ પહોંચાડું,' અબડે મનોમન વિચારી લીધું.
‘રાજગૃહીના પૂર્વના દરવાજે ભગવાન બ્રહ્મા પધાર્યાં છે.' એવી ક પક વાત સાંભળી આખું ય નગર ઊમટયું કાઈ ખાકી રઘુ નહિ હોય. બાકી રહી હતી; માત્ર સુલસા.
બ્રહ્મા-રૂપધારી અ'બડે ચેામેર નજર ફેરવી. જેને એ શેાધતા હતા તે સુલસા જ ન મળી, ખેર.
ખીજા દરવાજે વિષ્ણુનું બીજું રૂપ ! ત્રીજા દરવાજે શંકરનુ ત્રીજું રૂપ ! પરંતુ કયાંય સુલસા ન જ આવ.
શા વાંધા નહિ, હવે તીથ"કરનું જ રૂપ લઉં'; પછી તે કેમ નથી આવતી તે જોઉં છું.' અંખડ મનોમન ખેલ્યા.
અબડે તીથ કરનુ રૂપ લીધું. જાણે કે આબેહૂબ તીર્થંકર ! શહેરમાં વાયુવેગે વાત ફેલાઈ ગઈ. ‘પચ્ચીસમા તીર્થંકર પધાર્યા છે.' સહુ દોડયા! થોડા ખળભળાટ થયા ખરા. વૃદ્ધો કહે, તીર્થંકર તા ચાવીસ જ હાય છે.એક અવસર્પિણી કે ઉત્સર્પિણીમાં પચ્ચીસ તીર્થંકર હોતા જ નથી. પણ તા પછી આ કાણુ ? તીર્થંકરના લક્ષણ તા બધા ય દેખાય છે. અરે! ભાઈ કદાચ દસ અચ્છેરા જેવું આ ય એક અચ્છેરુ (આશ્ચય) જ હશે. ચાલા જલદી....નહિ તે રહી જશું.' સહુ દોડયા. કાક વળી સુલસાને ત્યાં ગયું. ‘અરે ! સુલસા દેવી ! આ તે પચ્ચીસમા

Page #221

[૨૦૪)
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ તીર્થંકર પધાર્યા છે, તમે નહિ. આવે તે તમારું સમક્તિ જશે હોં!”
સુલસાએ વાત સાંભળી લીધી. મારા નાથ, મારા તરણ તારણહાર મહાવીરદેવ. આ અવસર્પિણીના છેલ્લા-ચોવીસમાં જિન! હવે કઈ જિન થઈ શકે જ નહિ. પ્રભુનું વચન છે. મારે કાંઈ જવું નથી. કો'ક ઈન્દ્રજાલિક આવ્ય લાગે છે. આખા નગરને ભરમાવી રહ્યો છે; નાહકનો.
સહુ ગયા; સુલસા ન જ ગઈ
હવે તે અંબડ પરિવ્રાજક થાક્યો. જ્યારે તાપસના રૂપે એણે ભિક્ષા પણ ન આપી અને બ્રહ્મા વગેરેને રૂપે એ લગીરે ચલિત ન થઈ ત્યારે એણે ઈન્દ્રજાળ સમેટી લીધી. તે સુલસાને ઘેર આવ્યા. પ્રભુ વીરના ધર્મલાભની પાછળ પડેલી સુસાની અવિહડ શ્રદ્ધાવિન્ત ભક્તિની ભૂમિકાને તેને સાક્ષાત્કાર થયો.
મહાશ્રાવિકા ! આપને અંતરના ભાવભર્યા નમસ્કાર ! ભગવાન મહાવીરે પોતાના શ્રીમુખેથી આપને ધર્મલાભ કહેવડાવ્યા છે.” અંબડે પ્રભુ વીરને સંદેશ જણ.
“અહા! ધન્ય દિવસ! ધન્ય શ્રવણ! આજે હું કૃતપુણ્યા બની ! શ્રાવિકાઓમાં અગ્રણી બની ! પરમકૃપાળુ પરમાત્માએ મને ધર્મલાભ કહેવડાવ્યું.” એક જ પળમાં સુલસા આનંદવિભેર બની ગઈ. એ આગંતુક શ્રાવકને વધાવવા સામે ગઈ. ભક્તિરસે ઓળળ બની ગઈ. સુલસાને જીવનની અબજે પળોમાં એ શિરમોર પળ હતી, જ્યારે પ્રભુ વીરે એને “ધર્મલાભ જણાવ્યું. એ પળે એની સાડા ત્રણ કોડ રેમરાજિયે વિકસ્વર થઈ હતી ! એના અસંખ્ય આત્મપ્રદેશ ઉપર ભક્તિ-નૃત્યને અનિર્વાચ આનંદના ઊભરાતા હતા. - પરિવ્રાજક સંબડે કહ્યું, “મહાશ્રાવિકા! ભગવાન મહાવીર દેવના સંદેશને પૂરો તાગ પામવા માટે મેં જ વિવિધ સ્વરૂપ

Page #222

પ્રભુભક્તા સુલસા
[૨૦૫ ધારણ કર્યા હતાં. આપ આકર્ષાઈને-મન મનાવીને પણ આ છો કે નહિ તે મારે જેવું હતું. પરંતુ ભગવતી ! આપ અડેલ રહ્યાં છે. આપના ઉરમાં ઊભરાયેલી પરમાત્મા મહાવીર પ્રત્યેની આપની ભક્તિ સાચે જ અજોડ છે. મારી આપને પુનઃ પુનઃ વંદના!”
આનંદવિભેર બનેલાં મહાશ્રાવિકા સુલસા બેલ્યા, “અંબડ! મારા તે રેમે રેમે વીર વસ્યા છે. મારા અંતરના ખંડે ખંડે વીર બેઠા છે! રાત ને શિહું મારા વીરને જ યાદ કરું છું. એની જ હું આરતી ઉતારું છું. બત્રીસ પુત્રના વિરહની મારે અગનઝાળ આપત્તિઓ આવી ત્યારે ય મારા વીરે જ મને શાંતિ આપી. જે મને પ્રભુ વીર ન મળ્યા હતા તે કદાચ એ પળે હું પગલી બનીને શેરીએ શેરીએ ભટકતી હેત. અને એ આર્તધ્યાનમાં જ તરફડીને રસ્તા ઉપર મરી હેત. ગીધડાંઓએ મારા દેહની જ્યારે મિજબાની ઉડાવી હેત ત્યારે હું દુર્ગતિના દ્વાર ખખડાતી હોત! પણ મારા પ્રભુએ જ મને આ કારમી હોનારતમાંથી ઉગારી લીધી! ઓ વીર! એ વીર ! મારો વર જ મારો પ્રિયતમ.
વરની ભક્તિએ જ મારી બુદ્ધિને સ્વચ્છ કરી, મારા કર્મને નિષ્કામ કર્યું. મારાં અહં અને આસક્તિને ચૂર ચૂર કરી નાખ્યા. મારા અનિષ્ટ રાગનું ઈષ્ટ મહારાગમાં રૂપાન્તર કર્યું.
ભાઈ અંબડ! બીજું બધું ય હોય કે ન હોય- એ ચાલે, પણ વીરની ભક્તિ વિના તે મારે પળ પણ ન ચાલે હોં !”
ભક્તિઘેલી સુલસાને પુનઃ નમસ્કાર કરીને અંબડ ચાલતે થયા.
જ્ઞાન, ધ્યાન, તપ અને ભક્તિ-આ બધા ય યુગમાં સુંદર તે ભક્તિગ! સલામતી પણ ભક્તિયોગમાં! સરળમાં સરળ પણ ભક્તિયોગ!

Page #223

[૨૦]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ જીવનનું નાવડું તે ભક્તિના પાણીમાં જ સડસડાટ વહ્યું જાય. માત્ર જ્ઞાન, ધ્યાન ને કર્મની પથરાળ ભૂમિએ તે એને ખેંચતા હાંજા જ ગગડી જાય.
અગનઝાળ દુઃખની વચ્ચે ય સીમલાની ધરતી શી પરમ શીતળતા આ ભક્તિ જ બક્ષી શકે ને? અંતરના મેલને ય ભક્તિનાં આ પાણું જ ધૂવે ને? હા, એની સાથે જ્ઞાન-ધ્યાન વગેરેના ખાર કે અરીઠાં ભળે તે બહુ સારી વાત. પરંતુ એક ખાર ઘસવાથી કે એકલાં અરીઠાં ઘસઘસ કરવાથી કાંઈ છેડે જ મેલ નીકળી જાય છે? પાણી વિનાને ખાર નકામે; અરીઠાં ય નકામાં !

Page #224

ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ
ખંડ-૪ [નિર્વાણ ]

Page #225

[૧] કદાગ્રહી જમાલિ
ગ્રામાનુગ્રામ વિહાર કરીને લાખા ભવ્યાત્માઓને પ્રતિબાધતા મહાકરુણાશાળી જગદ્ગુરુ એકદા ક્ષત્રિયકુંડ ગામમાં પધાર્યાં. દેવાએ સમવસરણુ રચ્યું.ત્રિલેકગુરુ પરમાત્માના સ’સારીપણે મોટાભાઈ નંદિવર્ધન, જમાઈ અને ભાણેજ જમાલિ, પુત્રી પ્રિયદર્શના પણ દેશના સાંભળવા માટે આવ્યાં હતાં.
પરમાત્માની દેશનાની ચાટદાર અસલ જમાલિ અને પ્રિયદર્શોના ઉપર થઈ. માતા-પિતાની અનુજ્ઞા મેળવીને; પરમાત્માએ પણ આવા સારા કામમાં વિલંબ નહિ કરવાનું જણાવતાં ૫૦૦ રાજકુમારેા અને એક હજાર સ્રીઓ સાથે તે 'પતીએ દીક્ષા લીધી.
અહી. સવાલ થશે કે, સર્વૈજ્ઞ પ્રભુ જમાલિ મુનિનું ભાવિમાં પતન જાણતા હતા છતાં ‘મા પડિબંધ કુણુહ-વિલ`બ ન કરવા.’ એમ કેમ કહ્યુ' હશે? પતનની વાત કરીને દીક્ષા નહિ લેવાની સૂચના કેમ નહિ કરી ?
આનું સમાધાન એ છે કે, જમાલિના ભાવિ પતનની તા ભાવિમાં વાત હતી. પરંતુ જે ઉત્સાહ અને ઉમંગથી આજે દીક્ષા લેવાશે; વર્ષો સુધી જે વિશિષ્ટ કેટિની સાધના થશે તે તેા અનતી ક રાશિનો કચ્ચરઘાણ ખેલાવી જ દેશે.
રે! કદાચ સાતમા ગુણસ્થાન સુધી સ્પનાએ કરાવી દઈ ને આત્માના સંસાર અધ પુદ્ગલ પરાવતના કાળથી વધુ ચાલતા સર્વથા અટકાવી દેશે. ક્યારેક એ આત્માનુ પતન થાય અને મિથ્યાત્વમાં આવીને આ જગતનાં ઘારાતિાર પાપો પણ કદાચ કરી બેસે તેા ય ઉપરોક્ત કાળથી વધુ સ`સારભ્રમણ તો તેનુ કદાપિ સવિત નહિ જ અને.

Page #226

દામહી જમાલિ
[૨૯]
વિશુદ્ધભાવથી કરાતા ધ, દુર્ભાગ્યે તૂટી પણ પડે તેા ય તે ફૂટી ગયેલા સોનાના ઘડા જેવા છે; જેનું મૂલ્ય પૂરેપૂરું ઉપજવાનું છે. અસ્તુ.
જમાલિ મુનિ અગિયાર અંગના પાડી થયા; ઘાર તપસ્વી થયા. તેમને એક હજાર ક્ષત્રિય મુનિઓના આચાય તરીકે સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા.
પણ પરમ—દુર્ભાગ્યની એક પળ જમાલિ મુનિના જીવનમાં આવી ગઈ. શારીરિક અસ્વસ્થતા અને મિથ્યાત્વ માહનીયકમ ના પ્રબળ ઉદય–એ ભેગા થયા અને જમાલિ મુનિએ એક વિષયમાં શાસ્ત્રવિરુદ્ધ પ્રરૂપણા કરી નાંખી. એટલું જ નહિ; પરંતુ ત્યાં સુધી તેમણે પ્રલાપ કર્યો કે આ બાબતમાં તે પેાતાને સ॰જ્ઞ કહેવડાવતા મહાવીર પણ ભૂલ્યા છે.’
આ સાંભળીને તેમના સ્થાવિર શિષ્યા એચેન બની ગયા. ‘ત્રિલેાકગુરુ ભૂલ્યા છે' એવું કહેનાર જમાલિ મુનિ ઉપર પોતાના ગુરુ હાવા છતાં તેમને અસદ્ભાવ થયા. તેમ છતાં તેમને અનેક યુક્તિઓથી સમજાવવાના તેમણે પ્રયત્ન કર્યાં. એટલે સુધી તેમણે જમાલિ મુનિને કહ્યું કે, જો જગદ્ગુરુ પણ આવી ભૂલ કરવાના સ્વભાવવાળા હાય તા તમે તેમની પાસે દીક્ષા લઈ ને તેમના શિષ્ય કેમ થયા ? ખેર....હવે આ ઉત્સૂત્ર ભાષણનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરી લે અને શુદ્ધ થઈ જાએ. અન્યથા એકાદ પણ વચનની અશ્રદ્ધા એ મિથ્યાત્વના ઉદયની સૂચક મની જ રહેશે.’
પણ જમાલિ મુનિ હઠે ચડયા હતા. તેમણે પોતાને કુ-મત ન ત્યાગ્યા. તેનું પરિણામ એ આવ્યુ કે તે જ દિવસે તેમના અનેક શિષ્યા તેમને ત્યાગીને ત્રિàાકગુરુ પરમાત્મા પાસે ચાલી ચાલી પ્રિયદર્શીના સાધ્વીની એક બાજુએ સંસારીપણાના પિતાજી પરમાત્મા હતા, ખીજી બાજુએ પતિ જમાલિ મુનિ હતા. દુર્ભાગ્યવશાત, મોહવશાત્ અને પૂર્વભવીય સ્નેહવશાત્ તેણીએ પિતાજીના
ત્રિ. મ.-૧૪

Page #227

[૨૧૦]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ પક્ષ ત્યાગીને પતિને પક્ષ સ્વીકાર્યો.
કમાલ છે ને કર્મરાજાની? સાક્ષાત દેવાધિદેવની પુત્રી પણ દેવાધિદેવના પક્ષને મહાદિના કારણે ત્યાગ કરી બેસે
પણ છેવટે એને તે “ટનિગ–પિઈટ આવી ગયો. એક કુંભારે એના જીવનને અને ચિત્તને નાનકડે ટૂચક કરીને ઠેકાણે લાવી મૂકયું.
ઢંગ નામને કુંભાર પરમાત્માને પરમ ભકત હત; તત્વને અછો જાણકાર હતે. જે ઘટના બની ગઈ તેનાથી ખૂબ વ્યથિત હતે. શી રીતે મોહપાશમાંથી બચાવાય તેટલાને બચાવી લેવા? તે કરુણાથી તેને કેટલીક વાર રાતે નિંદર પણ આવતી ન હતી.
પણ તેની આ કરુણા જ પ્રિયદર્શના-સાધ્વીને સપરિવાર તેના ઘેર ખેંચી લાવી. એક હજાર સાધ્વીજી સાથે તેણે ટંકના ઘેર ઉતારે કર્યો.
મહાવિચક્ષણ અને તત્વજ્ઞાની કુંભારે હવે તક ઝડપી લીધી. નિભાડામાં કામ કરતાં કરતાં હાથે કરીને એક તણખે પ્રિયદર્શના સાધ્વીના ખોળામાં નાખી દીધે! કપડું બળવા લાગ્યું અને સાધ્વીજી રાડ પાડીને બેલી ઊઠયાં, એ ટૂંક ! તારા પ્રમાદે મારું કપડું બળી ગયું !”
અને ઊડેલે તણખે ખરેખર પ્રિયદર્શના સાધ્વીના મિથ્યાત્વના ગંધાઈ ઊઠેલા ઉકરડાને જલાવી દેનારે તણખો બની ગયો! ભડકે હેલવી નાંખવામાં આવ્યું. તે પછી કપડું બળી ગયું કે હજી તે બળવા લાગ્યું છે? આ પ્રશ્ન ઉપર ચર્ચા ચાલી અને એમાંથી કુંભારે પ્રિયદર્શના સાધ્વીજીને વરપ્રભુનું સત્ય બરાબર સમજાવ્યું. એક હજાર શિષ્યાઓ સાથે સાધ્વીજીએ જમાલિ મુનિના જૂઠા મતને ત્યાગ કર્યો અને ત્રિલે ગુરુની પાસે જઈ પાપનું પ્રાયશ્ચિત્ત કર્યું.
એક હજાર અને એક આત્માઓને ઉન્માર્ગેથી સન્માગે ચડાવવામાં નિમિત્ત બનવાનું ભાગ્ય પિતાને મળતાં ઢકનો આનંદ

Page #228

કદાગ્રહી જમાલિ
[૧૧] નિરવધિ બન્યું હતું. પછી તે તેને આત્મવિશ્વાસ ખૂબ વધી ગયે. તેણે જમાલિ મુનિની સાથે રહેલા ભાવુક શિષ્ય સાથે પણ તત્વની ઊંડી ચર્ચા કરીને સમજાવ્યા. એક પછી એક જે સાચું તત્ત્વ સમજતા ગયા તે પરમાત્માની શરણે જઈને પાપશુદ્ધિ કરતા ગયા. બધા ય શિષ્ય શુદ્ધ થયા. કમાલ કરી એક કુંભારે.... કેટલાયને એણે ઉન્માર્ગથી અને દુર્ગતિના ખાડામાંથી બચાવી લીધા ! રહી ગયે એક માત્ર જમાલિ મુનિ કે જે મરીને થયા હલકી કક્ષાના કિબિષિક દેવ ! ઘેર તપશ્ચર્યા કરી તે ય...... એક વાત સિવાયની બધી વાતેમાં પરમાત્માની સાથે એક મત હતા તે ય...
રે! પરમાત્માની પાસે જઈને પરમાત્માને જે આત્મા વૃષ્ટ થઈને કહે કે, હું સાચે સર્વજ્ઞ અને સર્વદશ છું.” એવા મિથ્યાભિમાની, અત્યંત કદાગ્રહીની મૃત્યુ બાદ હલકી દશા થાય તેમાં શી નવાઈ?
કેવા હતા; અને ખા ભગવાન ! જેની સાથે ૫૦૦ રાજકુમારેએ અને એક હજાર સ્ત્રીઓએ દીક્ષા લીધી હતી ! જે સંસારીપણાના બે બે સંબંધ-જમાઈ અને ભાણેજ ધરાવતા હતા; જેઓ મુનિજીવનમાં એક હજાર ક્ષત્રિય મુનિઓના આચાર્યપદે વિભૂષિત થઈ ચૂક્યા હતા, જેમની સંસારી પત્ની અને પિતાની સંસારી-પુત્રી પ્રિયદર્શનાની ભારેથી ભારે લાગવગ લાગવાની પૂરી શક્યતાઓ હતી છતાં....
એ વીર આપ તેમની શેહશરમમાં ન આવ્યા. વગ કે લાગવગમાં ન અંજાયા. ઊલટું આપના શ્રીસંઘે તે જમાલિ મુનિને સંઘ બહાર મૂકી દીધે !
આ જ આપના વીતરાગપણની ખુલ્લંખુલ્લા સાબિતી છે. કેટિ કેટિ વંદન; એ જગવંદનીય વીરપ્રભુને !

Page #229

| [૨] પરમાત્માના પ્રભાવે ઝડપાતો
રાજા ચંડપ્રદ્યોત કૌશાંબી નરેશ શતાનિક ઉજજયિનીના રાજા ચંડપ્રદ્યોતના સાઢ થતા હતા. કમની કેવી વિચિત્ર વિષમતા હોય છે કે પિતાની સાળી-રાજા શતાનિકની રાણ-મૃગાવતી ઉપર શ્રીલેલુપી ચંડપ્રદ્યોતની નજર બગડી. તેણે તે માટે ઘણા પ્રયત્ન કર્યા પણ તે નિષ્ફળ ગયા. અંતે કૌસાંબી ઉપર યુદ્ધ લઈ જવાને તેણે નિર્ણય કર્યો. પિતાના તાબાના કે મિત્રે જેવા ૧૪ મુકુટબદ્ધ રાજાઓને પિતાની વાસના જણાવીને સૈન્યની સહાય માંગી. તેઓ પણ તેમાં સંમત થયા!
કેવી નવાઈની વાત છે કે એક પણ રાજાએ આ અકાર્યથી પાછા વળવાની સાચી સલાહ પણ પ્રદ્યોતને ન આપી !
વિરાટ સૈન્ય લઈને પ્રદ્યોત કૌસાંબી ઉપર જ્યાં ત્રાટકે છે ત્યાં જ ભયથી વિહ્વળ થઈ ગયેલા રાજા શતાનિકને ઝાડા છૂટી ગયા અને તેમાં જ તેનું મૃત્યુ થઈ ગયું. - હવે તે પ્રદ્યોત યુદ્ધભૂમિથી પાછા ફરે! ના... એણે લજા મૂકી દીધી હતી, લજજાહીનને મર્યાદાનું પાલન શેનું? વ્યવહારનું રક્ષણ શેનું? એ તે “કાંટે ગયે એમ માનીને મૃગાવતીને મેળવવા માટે વધુ તલસ્પે. રણ મૃગાવતી ખૂબ જ વિચક્ષણ હતાં. ગમે તે ભેગે શીલરક્ષા કરી લેવાને તેમને અફર નિર્ણય હતો. રાજકીય દાવ ખેલવામાં પણ તે પૂરા કાબેલ હતાં. ખરેખર તેમણે અદ્ભુત દાવ ખેલ્યો. મરદ જેવા મરદ ચંડપ્રદ્યોતને એ બાઈએ આબાદ ઉલ્લુ બનાવી દીધે.
મૃગાવતીએ તેને જણાવી દીધું કે તે તેની વાસનાને તૃપ્ત

Page #230

રાજા ચડડપ્રદ્યોત
[૨૧૩]
કરવા માટે તૈયાર છે; પર’તુ એકવાર એના ખાળકુમાર ઉદયનના ભાવિ જીવનની રક્ષા તે કરી આપે. તે માટે કૌશાંખીના મરામત માંગતા કિલ્લા વ્યવસ્થિત રીતે ચણી આપે અને પછી કિલ્લાના અનાજના ભડારાને ભરપૂર કરી આપે.
ચ'પ્રદ્યોત માટે તે આ વાત ખચ્ચાના ખેલ જેવી આસાન હતી. ચૌદેય રાજાએના સૈન્યને અને પોતાના સૈનિકગણને–તમામને કિલ્લાના બાંધકામના મજૂર બનાવી દીધા! બિચારા લડવૈયા ! એક માણસની દુષ્ટ વાસનાની પૂર્તિ માટે કિલ્લાના ઘડવૈયા
અન્યા !
કાસીને આંખ ન હોય !’, ‘ગરજવાનને અક્કલ ન હાય !’ અને દબાયેલાને સત્ત્વ ન હાય!' એ કહેવતા કેટલી બધી યથાર્થ છે ! એક બાજુ કિલ્લાનું ચણુતર પૂરુ થયું. ખીજી ખાજુ અનાજના ભંડારા ભરાઈ ગયા કે તરત મૃગાવતીએ કિલ્લાના દ્વાર બંધ કરીને તેની ઉપર ચામેર સૌન્ય ગાઠવી દીધું.
અણધારી આ ગૃહનીતિથી ચ’પ્રદ્યોત ડઘાઈ ગયા. નગરીની અહાર તે સૈન્ય સહિત પડી રહ્યો.
આ બાજુ સંસારથી વિરક્ત થયેલી મૃગાવતી પરમાત્મા વીરનું સતત સ્મરણ કરવા લાગી. એક જ વાત, પ્રભુ ! અહી પધારો; મારે દીક્ષા લેવી છે; મારા ઉદ્ધાર કરે.'
સર્વાંગ ભગવત મહાવીરદેવ તત્કાળ કૌશાંખીમાં પધારી ગયા. નગર બહાર રચાયેલા જે સમવસરણમાં ચંડપ્રદ્યોત તે જ સમવસરણમાં મૃગાવતી ! રે ! એમાં નવાઈ પણ શી છે? વાઘ અને મકરી પણ ત્યાં સાથે બેસી શકતાં હોય ત્યાં ! આ તા એય મૃગાવતી અને પ્રદ્યોત પ્રભુના ભક્ત હતાં.
ભરસભામાં ઊઠીને મૃગાવતીએ દીક્ષાના પ્રસ્તાવ રજૂ કર્યાં. ચડપ્રદ્યોતની પાસે જઈને મૃગાવતીએ કહ્યું, હવે મારા ખાળ કુમાર ઉદયન મેં તમને સોંપી દીધે ! હું દીક્ષા લઈને મારું આત્મકલ્યાણ સાધવા માગુ' છું. તમે સંમત છે ને ?”

Page #231

[૧૪]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ આ શબ્દો સાંભળતાં ચડપ્રદ્યોતને લજજા આવી ગઈ. પરમાત્માના પ્રભાવથી તેનું વેર અને વાસના બે ય શમી ગયા! મૃગાવતને દીક્ષાની આજ્ઞા આપી. ઉદયનને કૌસાંબીના રાજા તરીકે જાહેર કર્યો.
કે હશે; પરમાત્માને પ્રભાવ! કામીને કામ શાન્ત થઈ જાય; વેરીના વેર મટી જાય; અને મુમુક્ષુની મેટી મટી ભાવના ફળી જાય.
સાવ બેશરમ બનેલે ચંડપ્રોત શરમિંદો બની ગયે!
વીર! આ તરફ પધારો!” મૃગાવતીએ આ મને મન મેકલેલ સંદેશાઓ વીરપ્રભુ તરત પધારી ગયા!
અને કાર્યસિદ્ધિ પૂર્ણ થઈ!
ક્યાં જોવા મળશે; આવું શાસન ! આવા ભગવાન ! આ પ્રભાવ !

Page #232

હાલિક ખેડૂત પ્રભુ વીરના આત્માએ ત્રિપુષ્ટ વાસુદેવના ભવમાં એક સિંહને ઊભે ને ઊભે જડબાથી ફાડી નાંખ્યું હતું. તે વખતે વાસુદેવના સારથિએ તે મરતા સિંહને આશ્વાસન આપતા કહ્યું હતું કે, “હે સિંહ! તું ચિંતા ન કર, કેમ કે તે માનવ સિંહના હાથે જ મૃત્યુ પામી રહ્યો છે” મરતા એ સિંહને વાસુદેવ પ્રત્યે નફરત થઈ સારથિ પ્રત્યે અનુરાગ થય.
નાનકડી આ વાત આગળ વધી. એ સિંહને જીવ એક વાર સુદ નામને નાગકુમાર દેવ થયે. પિતાના શત્રુ વાસુદેવના આત્માને ભગવાન મહાવીરદેવ તરીકે સાધના કરતા જોયા. જ્યારે પરમાત્મા એક વાર નાવમાં બેઠા ત્યારે એણે પૂર્વનું વેર વાળવા માટે પ્રભુ ઉપર ઉપસર્ગ કર્યો.
એ જ દેવ ત્યાંથી ચવીને હાલિક નામને ખેડૂત થયે. જ્યારે કેવળજ્ઞાની પ્રભુ એના ખેતરની નજીકના ગામમાં પધાર્યા ત્યારે તેમણે અપાર કરુણાથી એ આત્માના કલ્યાણ માટે પ્રથમ ગણધર ગૌતમસ્વામીજીને એની પાસે મોકલ્યા.
ગણધર ભગવંતે તેના ખેતરે જઈને તેને ખેતીની ઘેર હિંસા સમજાવી; સંસારવાસની અસારતા સમજાવી; આથી તે પ્રતિબુદ્ધ થયેલા ખેડૂતે ત્યાં જ દીક્ષા ગ્રહણ કરી.
ગણધર ભગવંતે તેને કહ્યું, હવે તને મારા ગુરુ પાસે લઈ જાઉં.”
કરે! આપના માથે ય ગુરુ? આપ જ તે ગુરુના સર્વગુણોથી સુશોભિત છે!” નૂતન મુનિએ આશ્ચર્યચકિત થઈને પૂછ્યું.
તે વખતે ગણધર ભગવતે જગદ્ગુરુ પરમાત્માના બાહ્ય

Page #233

[૧૬]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ અત્યંતર સ્વરૂપનું જે વર્ણન કર્યું તે સાંભળતાં જ નૂતન મુનિને સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્ત થયું. પણ અસ! જ્યારે તેણે સાક્ષાત્ પ્રભુ વરનું દર્શન કર્યું ત્યારે તે વિવળ થઈ ગયું. તેણે ગણધર ભગવંતને પૂછયું, “શું આ જ તમારા ગુરુ છે? જે આ જ તમારા ગુરુ હોય તે મારે તમારી સાથે ય રહેવું નથી; અને આ દીક્ષા ય પાળવી નથી.” આટલું બેલીને રજોહરણ વગેરે ત્યાં જ મૂકીને હાલિક ત્યાંથી નાસી ગયો!
પૂર્વભવનું પ્રભુ વીર સાથે બંધાયેલું હાલિકના આત્માનું વેર આગળ આવી ગયું! એને પરમાત્મા પણ ન ગમ્યા.
પણ કેવી કમાલ કરી છે, કરુણાસાગર પરમાત્માએ? કે આ બધી ઊથલપાથલને કેવળ જ્ઞાનના પ્રકાશમાં તે કૃપાળુ જોતા હતા છતાં ગણધર ભગવંત ગૌતમસ્વામીજીને તેના પ્રતિબંધ માટે મોકલ્યા.
દીક્ષાથી પતન તે થયું જ; પણ પડે કેણ? જે ચડ્યો હોય તે જ ને? પ્રભુએ એને સમ્યગદર્શન પ્રાપ્ત કરાવી દઈને એક વાર પણ કેટલે ઊંચે ચડાવી દીધે? હવે ભલે કદાચ પડ્યો પણ તે ય એ આત્માને સંસાર અધપુદ્ગલ પરાવર્તકાળની અંદર તે નિશ્ચિતપણે થઈ જ ગયે ને?
વાહ....પ્રભુની કેવી વ્યુહાત્મક સહજ કરુણા!
અને પેલે હાલિક પણ કે નીકળે? પ્રભુના સ્વરૂપનું પરોક્ષ રીતે વર્ણન સાંભળતાં સમ્યકત્વ કમાઈ ગયે; અને તે સ્વરૂપે પ્રભુને પ્રત્યક્ષ જોતાં સર્વવિરતિ ગુમાવી બેઠો.
કર્મની પરિણતિઓ ખૂબ વિચિત્ર હોય છે. તે શાસ્ત્રવચન અહી કેટલું બધું યથાર્થ વરૂપે પ્રત્યક્ષ થાય છે?

Page #234

[૮]
રાજા દશાણુભદ્ર ચંપાનગરીથી વિહાર કરીને ત્રિલેકગુરુ એકદા દશાણે દેશમાં પધાર્યા. દશાર્ણ દેશના રાજા દશાર્ણભદ્ર ત્રિલેકગુરુના પરમ ભક્ત હતા.
ભક્તને ભગવાન પધારી રહ્યાના સમાચાર મળ્યા. “આવતી કાલે જ પ્રભુ દશાર્ણનગરની બહાર ઉદ્યાનમાં પધારશે.” રાજદૂતે રાજા દશાર્ણભદ્રને જણાવ્યું. રાજાએ સભાને જણાવ્યું કે, “જ્યારે પરમાત્મા પધારે છે ત્યારે હું પણ એવી અદ્ભુત કેઈએ ન કરી હોય કે ન દાખવી હોય તેવી-સમૃદ્ધિથી પરમાત્માને વંદના કરવા જઈશ કે આખી દુનિયા, અરે! દેવગણે પણ સ્તબ્ધ થઈને મેંમાં આંગળાં નાંખી દે.”
અને ખરેખર....રાજા દશાર્ણભદ્ર પિતાની તમામ બુદ્ધિ, શક્તિ, સંપત્તિ અને સામગ્રી એની પાછળ લગાવી દીધી અને બીજે દિવસે સવારે અતિભવ્ય રીતે રાજા સમવસરણમાં આવ્યું.
સમવસરણનાં પગથિયાં ઉપર એના જે પગ પડતા હતા, તેમાં ય તેને ગર્વ વ્યક્ત થતું હતું, તેનું મસ્તક પણ ગર્વથી એકદમ ઉન્નત હતું; તેની આંખમાં પણ ગર્વ ઘળાતે સ્પષ્ટ દેખાતું હતું. તેની ભ્રકુટિ અને તેનું લલાટ પણ ગર્વની તેજરેખાઓથી અંકાયેલા સ્પષ્ટ જણાતાં હતાં. સમવસરણમાં પિતાને
ગ્ય સ્થાને બેસતી વખતે બેસવાની રીતમાં પણ તેને ગર્વ અછત રહ્યો ન હતે.
ભારે ઠાઠ કરીને જગતને પિતાની સમૃદ્ધિ દેખાડી દેવાના રાજા દશાર્ણભદ્રના ઓરતા દેવલેકમાં ઇન્દ્રની નજરમાં આવી ગયા હતા. પરમાત્માના ભક્તની આ દશા થાય તે બીજા પરમાત્મા

Page #235

[૧૮]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ ભક્તથી કેમ સહેવાય? દેવેન્દ્ર નિશ્ચય કર્યો કે, દશાર્ણભદ્રની સાન મારે ઠેકાણે લાવી દેવી.
દેવેન્દ્ર પાસે જે દૈવી સમૃદ્ધિ હતી, જે વૈકિય શક્તિ હતી તેની પાસે તે દશાર્ણભદ્રની માનવીય શક્તિ અને સમૃદ્ધિ તે બેશક વામણી પુરવાર થઈ જાય તેમ હતુ.
ખરેખર તેમ જ થયું. પિતાની વૈક્રિય શક્તિથી જલમય વિમાન તૈયાર કરીને દેવેન્દ્ર તેમાં બેઠો. અભુત હતું, એ વિમાન. અનેખા હતા; એનાં કમળો, જાજરમાન હતાં; એના રને અને મણિ વગેરેને ચળકાટ. વિમાન દ્વારા મત્યલેકમાં અવતરેલે દેવેન્દ્ર હવે ઐરાવત હાથી ઉપર આરૂઢ થઈને સમવસરણ પ્રતિ જવા લાગ્યા.
એ હાથીની સમૃદ્ધિ તે કઈ ઓર જ થતી, કલમ એનું વર્ણન ન કરી શકે, કવિ એને કવિતામાં ન ઉતારી શકે. સ્વપ્નની સૃષ્ટિમાં ય એ કદી ન અવતરી શકે.
દેવેન્દ્રના એ વૈભવપૂર્વકના આગમનને જોઈને દશાર્ણભદ્રનું મુખકમલ કરમાઈ ગયું. એને પિતાની ગર્વિષ્ઠ જાત ઉપર ધિક્કાર વછૂટી ગયે. એક બાજુ એણે સાગર જે; એની સાથે વિશાળતાની સ્પર્ધામાં ચડેલું ખાબેચિયું જોયું ! એનું અંતર શરમાઈ ગયું! એ મને મન બોલી ઊઠ્યો; “ક્યાં હું કૂવાને દેડકે ! કયારે ય મેં જોઈ નથી, આવી સગરની સમૃદ્ધિ !”
દશાર્ણભદ્ર પિતાના ગર્વના પિતાની જાતે, એકરારના અને પશ્ચાત્તાપના મુદુગરથી ચૂરેતૂરા કરવા લાગ્યો.
એ આત્મા આમ તે લઘુકમી હિતે; જરાક આડા રવાડે ચડી ગયો’તે એટલું જ....
એટલે અભિમાન ગળવા લાગ્યું અને વિરાગની આગ ભભૂકવા લાગી. ભેગ-રાગના આલિશાન ખંડ એમાં ભસ્મીભૂત થવા લાગ્યા. ત્યાગને સૂર્ય ક્ષિતિજમાં પ્રગટ થયા. તે જ ક્ષણે દશાર્ણભદ્ર પિતાની દમદમામ સમૃદ્ધિમાં જીવંત પુરાવારૂપ આભૂષણે

Page #236

રાજા દશાણભદ્ર
[૧૯] ઉતારવા લાગ્યા.
દેવેન્દ્ર તે એ દશ્ય જોઈને સ્તબ્ધ થઈ ગયા. એ મને મન બોલી ઊઠયા, “દશાર્ણભદ્ર શું કરી રહ્યા છે ? શું સર્વવિરતિધર મુનિરાજ બનવાની તૈયારી કરે છે? અરે ! અરે ! ગર્વ ચરા! અને શર્મ ઊભરા ! અદ્દભુત! અદ્ભુત!
પણ ત્યાં તે દશાર્ણભદ્રે પાંચ મૂઠીમાં જ વાળને લેચ કરી દીધે! અને ગણધર ભગવંતની પાસે આવીને મુનિવેષ પહેરી લીધે !
ચિત્રમાં ચીતરેલે દેવેન્દ્ર જે દેવેન્દ્ર બની ગયે!
મુનિ પર્ષદામાં જઈને બેઠેલા નૂતન મુનિવર દશાર્ણભદ્રની પાસે જઈને દેવેન્દ્ર પિતાનું મસ્તક ઝુકાવી દીધું ! ગદ્ગદ્ કંઠે દેવેન્દ્ર બે, “હું હાર્યો! તમે જીત્યા ! મેં રાજા દશાર્ણભદ્રને હરાવ્યા'તા, પણ મુનિ દશાર્ણભદ્ર મને હરાવી દીધું ! સત્તા, સંપત્તિ કે સમૃદ્ધિની ટોચ અમારી દેવેની દુનિયા પાસે છે, પણ સર્વવિરતિની ટચ તે તમારી જ પાસે! ત્યાં તે અમે ડગ પણ માંડીએ શકીએ નહિ. | મુનિવર ! આપને ગર્વ હું ઉતારવા ગયે; પણ આપે મારે ગર્વ ગાળી નાખ્યો! મને ક્ષમા કરે. આપના મહાન આત્માની મેં આશાતના કરી છે!”
કેવી કમાલ છે; વીરશાસનના શ્રમણ્યભાવની! સત્તા, સંપત્તિ અને સમૃદ્ધિના ફાટફાટ વૈભમાં મહાલતા મહાલયે ના સ્વામીઓને પણ જેના ચરણોમાં દાસ થઈને બેસી જવું પડે !
હા.તેથી જ જ્યાં શ્રમણ્યભાવની સ્પર્શના થઈ શકે છે તે માનવગતિ જ મહાન છે. પછી ચાહે તેટલી વિપત્તિઓ; ગંદકીઓ વગેરેથી તે ભરેલી કાં ન હોય?
જ્યાં એ શ્રમણ્યભાવથી સ્પર્શના નથી તે દેવગતિ તુચ્છ છે; નગણ્ય છે; પછી ચાહે તેટલા વૈભાના ડુંગરો ત્યા ખડકાયા કાં ન હોય?

Page #237

[૨૦]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ
આથી જ મ લેાકના ડાહ્યા માનવા તે દેવગતિમાં જન્મ લેવાનું કદી ઈચ્છતા નથી; અને દેવગતિના ડાહ્યા દેવા માનવગતિમાં જન્મ લેવા માટે સતત ઈંતેજાર રહે છે! આ કમનસીખ માનવ ! છતાં ય તું ભાન ભૂલ્યા છે, મલાકની અશુચિભરી માનુનીમાં; અશરણુ સ્વજનાના, અનિત્ય દેહમાં અને દુર્ગાંતિપ્રદ અર્થ પુરુષાથ માં ! જાગ....જાગ ... એક, માનવ ! જાગ. યાદ રાખ; લાખા દાનેશ્વરીએના પુણ્ય કરતાં એક જ શીલવાન કે સામાયિકવાનનું પુણ્ય મળ ઘણું મહાન છે.
લાખા શ્રાવકાના લાખા શીલ અને સામાયિક કરતાં એક જ નિગ્રંથની એક જ પળની સર્વવિરતિધર્માંની સ્પના એ ઘણી મહાન સાધના છે.
નીચેની કક્ષાના જે લાખા ન કરી શકે તે ઉપરની કક્ષાને એક જ કરી જાય. નીચે ક્ષેત્ર વિરાટ; પણ પરિણામ સૂક્ષ્મ. ઉપર ક્ષેત્ર સૂક્ષ્મ, પણ પરિણામ વિરાટ, ગૃહસ્થજીવનની ગમે તેટલી ધાર્મિ`ક પણ મોટાઈ, મુનિજીવનની નાનામાં નાની સાધના પાસે ય વામણી બની રહે છે. દશા ભદ્રના ઇન્દ્રને મળેલા વળતા ફટકા આપણા સહુના જીવનને પ્રોધનારો બની રહે.
સહુ સમજી રાખો કે સ્કૂલ જગતનાં સ્થૂલતમ તોફાનો ઉપર આપણે વિજય મેળવવા હશે તે તે વિરતિધની શુદ્ધ આરાધનાની સૂક્ષ્મ તાકાત વડે જ મેળવી શકાશે.
ના....માઈક, ‘લાઈટ' કે નિરર્થક ‘ફાઈટ’થી તે આપણે જ કયાંક અટવાઈ જશું; ફે'કાઈ જશું કે હામાઈ જશું.

Page #238

રોહિણેય ચાર ત્રિલેકગુરુ ધરતીને ખોળો ખૂંદતા હતા. વધુ ને વધુ ભવ્ય છ પામે તે માટે નગરમાં જ વિહાર ન કરતા; કસબાઓમાં, રે! ભયાનક ખીણ-પ્રદેશનાં ગામડાંઓમાં ખેડૂત પ્રજાના વસવાટોમાં (દ્રોણમુખમાં) પણ વિહાર કરીને પહોંચતા, અને તે તે પ્રજાને તેમની કક્ષા મુજબને ઉપદેશ દેતા. આથી જ મિથ્યાષ્ટિ લેકે માં ભારે સન્નાટ ફેલાઈ ગયું હતું. રે! તેમના ઘરમાં પેસી જઈને કેક ઘર લૂંટી જતું હોય તે તેમને આભાસ થતું હતું. સરળ પરિણામી ની વાત જુદી; અને કઠોર પરિણતિવાળા આત્માએની વાત જુદી.
એ સમયે રાજગૃહી નગરી પાસે આવેલા વૈભારગિરિની એક ગુફામાં લેહખુર નામને–જેનું નામ લેતાં રેતાં બાળકે શાન્ત થઈ જાય એ નામચીન એર હતે.
મરતી વખતે એણે પિતૃભક્ત રૌહિણેય નામના પિતાના પુત્રને પ્રતિજ્ઞા કરાવી હતી કે ભૂલેચૂકે પણ મહાવીરનું વચન તેણે સાંભળવું નહિ !
હાય! જ્યારે આ ધરતી ઉપર પ્રભુ સાક્ષાત્ સદેહે-વિદ્યમાન હતા ત્યારે આવા માવતરે જે પાક્યા હોય તે આ હડહડતા કળિયુગમાં તે તેવી ઘટનાનું શું આશ્ચર્ય થાય?
પણ કર્મનાં ગણિત અકાય છે. એમાં એક મીંડાની ય ભૂલ ક્યારેય આવી નથી. એ જ ભવમાં જે રૌહિણેય પરમાત્મા મહાવીરદેવને શિષ્ય બનીને ઘોર તપસ્વી થઈને સ્વર્ગ સંચરવાનું કર્મના ચેપડે જડબેસલાક લખાઈ ચૂક્યું હતું તેને વળી આ પ્રતિજ્ઞા !
રૌહિણેયને જવા-આવવાને જે રસ્તે હતું ત્યાં જ પ્રભુના સમવસરણની રચના થઈ હતી. રેજ ત્યાંથી પસાર થતે એ ચેર

Page #239

[૨૨]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ કાન ઉપર સજજડ રીતે હાથ મૂકીને દોડતા દોડતે પસાર થઈ
તે પણ એને બાપડાને ક્યાં ખબર હતી કે આ દોડવાની ક્રિયા જ તારા કાનમાં પ્રભુની દેશનાના શબ્દો પેસાડી દેવાનું અને જીવન પરિવર્તન લાવી મૂકવાનું કામ કરવામાં મુખ્ય ભાગ ભજવવાની છે?
એક દી એ રીતે દેડતાં એના પગે કાંટે વા. જોરદાર રીતે પગમાં ખૂંપી ગયે. બેસીને કાઢયા વિના કોઈ ઉપાય ન હતા. અન્યથા હવે ચાલી શકાય તેમ ન હતું.
નિરુપાયે ચાર બેઠે. હાથેથી કાઢવામાં વાર તે લાગે જ ? તે વખતે જ તેના કાનમાં પરમાત્માની દેશનાના દેવના સ્વરૂપ અંગેના કેટલાક શબ્દો તેના કાને પડી ગયા. જેમાં પ્રભુએ કહ્યું હતું કે, “દેવેની આંખ મટકું મારતી નથી, તેઓ ધરતીથી ચાર આગળ અદ્ધર ચાલતા હોય છે, ગળામાં પડેલી પુષ્પની માળા જીવનકાળમાં કરમાતી નથી” વગેરે.
પિતાની પ્રતિજ્ઞાને આ રીતે ભંગ થવાથી રૌહિણેયને ઘણું દુઃખ થયું પણ તે લાચાર હતે.
એક દી' તે મગધના મહામંત્રી અભયકુમારના છટકામાં સપડાઈ ગયો. તેની પાસે ચોર તરીકેની કબૂલાત કરવામાં જ્યારે અભય બધી રીતે નિષ્ફળ ગયા ત્યારે તેને ઊંઘાડી દઈને ચારે બાજુ દેવલેકનું વાતાવરણ સર્યું. દેવાંગના જેવી કુમારિકાઓને સજી.
તે ઊઠયો ત્યારે જાણે કે તેને તાજો જ દેવલેકમાં જન્મ થયે હોય તેમ તેને દેવાંગનાને પાઠ ભજવતી સ્ત્રીઓએ વધાવ્યું. પછી તેમણે તેને પૂછયું કે, “તમે શાથી અમારા સ્વર્ગમાં જન્મ લીધે? તમે કરેલાં સુકૃત્ય અને દુષ્કૃત્યેનું વર્ણન કરે.”
- રોહિણેયને આ નાટકમાં ભારે શંકા પડી ગઈ હતી, તે વખતે તે સ્ત્રીઓ વગેરે ખરેખર દેવાંગના છે? તે જાણવા પરમાત્માનાં વચને કામે લગાડ્યાં. અરે ! આ સ્ત્રીઓની આંખો તે મટકા મારે છે; વળી તે ધરતી ઉપર જ ઊભી છે.રે ! કઈ કલમ અહીં તે લાગુ થતી નથી!” રોહિણેય મને મન બે લી ઊઠ્યો. તે એકદમ સાવ પથઈ ગયું. પછી તે નાટકમાં તે ય ભળે અને બધાને

Page #240

રૌહિય ચાર
[૨૨૩]
આખાદ ઉલ્લુ બનાવ્યા. છેવટે લાચાર થઈને અભયકુમારે તેને છેડી મૂકયો.
પછી રૌદ્ધિણેયને પરમાત્મા મહાવીરદેવ ઉપર ભારેથી ભારે સદ્દભાવ જાગી ગયા. પેલી પ્રતિજ્ઞા ઉપર અને તેના દાતા-પિતા ઉપર તેને તિરસ્કાર વછૂટયો ! આવા હાજરાહેજૂર પરમાત્મા જગતમાં હોવા છતાં મે' કયારેય દેશના શ્રવણ ન કર્યું, સમર્પણ ન કર્યુ”, એ વિચારથી એને ખૂબ અફ્સોસ થયા.
જીવન
હજી કશું બગડી ગયું નથી. હારની ખાજી તેા માટેમાડે પણ જીતમાં પલટી શકાય છે, જો સત્ત્વ હોય તો....’ એમ વિચારીને પરમાત્મા પાસે પહોંચ્યા. સઘળાં દુષ્કૃત્યાનુ પ્રાયશ્ચિત્ત કર્યુ.
દેશનામાં પધારેલા મહારાજા શ્રેણિક અને અભયમંત્રીની સમક્ષ સ્વરૂપ પ્રગટ કરીને ચારીના તમામ માલ દેખાડી દીધે.
પરમાત્માને તેણે પૂછ્યું' કે, 'મુનિજીવન માટે તે ચેાગ્ય છે કે નહિ ?’ પરમાત્માએ હકારમાં ઉત્તર આપતાં તે દીક્ષા લેવા સજજ થયે.. મગધપતિએ રૌહિણેયના દીક્ષા-મહાત્સવ કર્યાં.
જે કમ્ભે શૂરા તે ધર્મો શૂરા' એ કહેતી તેણે સાર્થક કરી ધાર તપ કરીને કાયાને કૃશ કરી નાખી, છેવટે પ્રભુની અનુજ્ઞા લઈ ને વૈભારપ ત ઉપર પાઇપેાગમન અનશન કર્યુ.. શુભ લેશ્યામાં કાળધર્મ પામીને રૌહિણેય મુનિ સ્વગે ગયા.
તારક
વીર ! રોહિણેય જેવા ચાર-લૂંટારાના પણ આપ અન્યા ! ચંડકૌશક જેવા ઝેરી નાગને આપને મારવા નીકળેલાના પણ આપે ઉદ્ધાર કર્યો! ગોશાલક જેવા અધમાત્માને પણ આપે અતરાત્મા બનાવ્યેા અને અમને જ આપ ભૂલી ગયા ? એ, નાથ ! ખેર....હવે તો અમને સ`સાર સાગરથી તારજો; અમારે તરવું છે; તરવાની તીવ્ર તાલાવેલી છે. ના...ના...રીહિય, ચડકૌશિક કે ગોશાલકના ભૂતકાળ જેટલા ભયકર તા અમારા ભૂતકાળ પણ ન હતા અને વમાનકાળ પણ નથી . તારા ! એ, તારણહાર ! અમને ઉગારા.
તરણ

Page #241

મંત્રીશ્વર અભયકુમાર એ વૃન્દમાં અજય અને સંજ્ય પણ હતા. તેમણે સમગ્ર ઘટના જોઈ. મંત્રીશ્વર અભયકુમારની કાર્ય કરવાની ચાતુરી અને અવસરચિત કરડાકી જોઈને અજય તે સ્તબ્ધ થઈ ગયું હતું; પરંતુ સાથે સાથ અભય ઉપર આફરીન પુકારી ગયું હતું.'
રાજગૃહીના પ્રજાજને સમક્ષ એણે વિરતિધર્મનું જ ગૌરવ કર્યું એ જોઈને તે એની અક્કલ કામ કરતી ન હતી. હે! કેવું આ જિનશાસન, કે જેને પામેલા કટિપતિઓ અને સત્તાના સ્વામીએ પણ ભિક્ષુના સર્વવિરતિધર્મ માટે કેટલું બધું અપાર બહુમાન ઘરાવતા હોય છે?
અજયે ગુરુજી સંજયને પૂછયું, “ગુરુજી! જે અભય મંત્રીના હૈયે સર્વવિરતિ ધર્મ જ રમી રહ્યો જણાય છે, તે સ્વયં પણ શું એ જ માર્ગે પ્રયાણ કરશે ખરા?
વત્સ! અજય! જ્યારે મંત્રીશ્વર અભય આપની સમક્ષ કઠિયારા-મુનિના સર્વવિરતિધર્મના અંગીકારની વાત કરતા હતા ત્યારે તે ધ્યાન દઈને તેમની સામે જોયું હોત તે તને એમનાં ચક્ષુઓ આંસુભીનાં થઈ ગયેલાં દેખાયા હતા. પોતે એ પરમ પાવનકારી જીવનના પથ ઉપર હજી ડગ ભર્યો નથી તેને ખેદ અશ્વસ્વરૂપે બહાર આવ્યું હતું.
અજ્ય! જિનશાસનને સાચે શ્રાવક કે સાચી શ્રાવિકા તે જ કહેવાય કે જે સર્વવિરતિધર્મ મેળવવા માટે તલસતા હોય, એ ધર્મ ન મળે ત્યાં સુધી ભરપૂર ભેગ-સુખની વચ્ચે રહેવા છતાં પાણી વિનાની માછલીની જેમ તરફડતા હેય. આવા આત્મા

Page #242

મત્રીશ્વર અભયકુમાર
[૨૫]
આને કદાચ કારણવશાત્ સંસારમાં રહેવું પડે તે તે રહે ખરા, પણ તેમાં રમે તે નહિ જ.
મંત્રીશ્વર અભયના ભાવિની વાત તે મને મેં જે કાંઈ જ્ઞાની ભગવંત પાસેથી જાણ્યું છે તે
પૂછી તા હવે તને કહુ. વાત એમ છે કે, ‘હું કયારે જિનશાસનના શણગાર જેવા અણુગાર બનીશ ?’ એવી સતત ચિંતા સેવતા અભયને એક વાર તેમના પિતા મગધપતિ શ્રેણિકે રાજ્યના કારભાર સ્વીકારી લેવા જણાવ્યું. અભયને થયુ કે રાજ્યની ધૂરા વહન કર્યાં બાદ હું તેમાં જ સાઈ જાઉં કે કાળ દરમિયાન જ મારું મૃત્યુ થઈ જાય તા મારી દીક્ષાનું શું થાય ? એટલે એક વાર પરમાત્મા મહાવીરદેવની પાસે જઈને સઘળી હકીકત મારે જાણી લેવી જોઈ એ. પિતાજી તે પરમાત્માના પરમભક્ત હતા એટલે એમણે પણ અભયને પરમપિતા પ્રભુ મહાવીરદેવ પાસે જઈને સઘળી વિગત વિચારી લેવાની સંમતિ આપી,
અભય પ્રભુજીની પાસે ગયા. વિનીતભાવે એક જ પ્રશ્ન પૂછ્યો કે, હું ત્રિલોકગુરુ તરણુ-તારણહાર દેવાધિદેવ ! છેલ્લા રાજિષ કાણુ ?” અર્થાત્ રાજા થયા બાદ દીક્ષા લે તેવા છેલ્લા રાજા કાણુ થશે ??
પરમિપતાએ જણાવ્યું”, અભય ! થાડા જ સમય પૂર્વે જે ઉદયન રાજાને મે' દીક્ષા આપી છે તે જ છેલ્લા રાજષિ છે. હેવે પછી રાજા થનારા કોઈ આત્મા મારા શાસનકાળમાં દીક્ષિત થશે નહિ. અભયને પેાતાના સવાલનો જવાબ જડી ગયા. જો પાતે રાજા થાય તે। દ્વીક્ષા થવાનુ અસવિત બની જાય–એ વાત નિશ્ચિત થઈ ગઈ.
અજય ! મગધના રાજા થવા કરતાં અભયને મહાવીરદેવના શાસનના રક થયું હતું. આ શાસનનું ભિક્ષુપણુંચે મગધના રાજવી. ત્રિ. મ.-૧૫

Page #243

[૨૨૬]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ પણ કરતાં એને મન ઘણું કીમતી હતું. રાજવીપણાના વૈભવે તે વીરશાસનના ભિક્ષુપણાના વિરાટ વૈભવ પાસે ખૂબ વામણા અને અત્યંત તુચ્છ લાગતા હતા.
અભયે મનેમન ગાંઠ વાળી દીધી કે હવે રાજેને સ્વીકાર તે ન જ કરે અને .. અજય! અભય માટે સેનાને એક દી” ઊગી જશે જ્યારે સર્વવિરતિધર્મના પંથે પિતાજીની સહર્ષ આજ્ઞા લઈને મંત્રીશ્વર અભય ડગ માંડી દેશે.
અજય! કમાલ, કમાલ છે આ જિનશાસનની; કે જેના ધનાઢ્યો, સત્તાપત્તિઓ, નમણી નજાકત કન્યાઓ, રૂપસુંદરી અને ગર્ભશ્રીમંત યુવાને, અભિનવ પરિણીત યુગલે સર્વવિરતિધર્મના કાંટાળા કઠોર પંથે ડગ માંડી દે છે. રે! જે જિનશાસન પ્રતિ મહાપંડિત અને જ્ઞાન વિષ્ઠ વિકે પણ ઘણી મોટી સંખ્યામાં ખેંચાયા, તે જૈન કુળમાં જ જન્મ પામેલા અભયે, શાલિભદ્રો કે ચંદનબાળાઓ તે મહામંગલકારી જિનશાસનને પિતાનું જીવન સમર્પણ કરે તન, મન અને ધન કુરબાન કરે તેમાં શી નવાઈ?
અજ્યની આ અમૂલખ કર્મ નિજર કરતી પવિત્ર વિચારધારા એકાએક અટકી પડેકેમકે વૃન્દ ગણધર ભગવંત શ્રી સુધર્માસ્વામીજીની વસતિ પાસે આવી પહોંચ્યું હતું. સહુએ ગગનભેદી નાદે શાસનપતિ ત્રિલેકગુરુ, પરમાત્મા મહાવીરદેવની યે પિકારી હતી; ગણધર ભગવંત શ્રી સુધર્માસ્વામીજીની જય બોલાવી હતી.

Page #244

ઈતિહાસને સૌથી મોટો ખૂનખાર જંગ
નાનકડી એક વાતમાં આ અવસર્પિણીના ઈતિહાસનું સૌથી મોટું યુદ્ધ ખેલાઈ ગયું, જેમાં બે ય પક્ષના મળીને એક કોડ અને એંસી લાખ માનવેને સંહાર થઈ ગયે.
મગધનરેશ; પરમાત્મા મહાવીરદેવના પરમભક્ત મગધનરેશ મહારાજા શ્રેણિકના પુત્ર કુણિકને પદ્માવતી નામે પટ્ટરાણી હતી. તેણીને પિતાના દિયર હલ્લ અને વિહલ્લને પિતાએ ભેટ આપેલા. દિવ્ય વસ્ત્ર, હાર, કુંડળ અને સેચનક હાથી મેળવવાની ઈચ્છા થઈ. તેણે પોતાના પતિ કુણિકને આ વાત કરી. પત્ની પ્રત્યેન અથાગ મહને કારણે ઘણું આનાકાની પછી કુણિકે તે વસ્તુઓ નાના ભાઈઓ પાસેથી મેળવી આપવાની પદ્માવતીને ખાતરી આપી.
પણ અફસ ! હલ્લ અને વિહલ્લે મોટા ભાઈ કુણિકને તે વસ્તુઓ આપવાને નનૈ ભણી દીધું અને બધી વસ્તુઓ લઈને એકાએક મામા ચેટક મહારાજા પાસે વૈશાલીમાં ચાલ્યા ગયા.
આટલી વાતમાં પિતાના મામા મહારાજા ચેટક સાથે કુણિકનું યુદ્ધ છેડાઈ ગયું.
કણિકના કાલ, મહાકાલ વગેરે દસે ય ભાઈએ સૈન્યનું સેનાધિપતિપદ પામીને કમશઃ ચેટક મહારાજાના એકેકા બાણથી હણાયા. દૈવી શક્તિ અને સલાહ પ્રાપ્ત કરીને કુણિકે ઘેર રણસંગ્રામ ખે. બન્ને પક્ષના એક કોડ અને એંસી લાખ માનવે હણાઈ ગયા. આધ્યન આદિમાં મૃત્યુ પામીને નારક કે તિર્યંચની ગતિમાં ગયા.
પણ તે ય કુણિકને કષાય શાંત ન પડ્યો; પાછો ન

Page #245

[૨૮]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહારવીદેવ વળે. અનેક દાવપેચ કરીને અંતે તેણે વૈશાલી ઉપર વિજય મેળવ્યું. 'મહારાજા ચેટક અનશન કરીને મૃત્યુ પામ્યા. હલ્લ અને વિહલ્લ દૈવી સહાયથી પ્રભુ વાર પાસે પહોંચી ગયા અને વૈરાગ્યથી વાસિત થઈને તેમણે દીક્ષા લીધી. અરણ્યના એકાંતમાં રહીને ઘેર તપ કરતાં કુલવાળુક મુનિની વિજય પામવામાં સહાય લેવા માટે કુણિકે તે સાધુનું વેશ્યા મેલીને પતન કરાવ્યું. તેના દ્વારા જ વૈશાલીની રક્ષા કરતા મુનિસુવ્રતસ્વામીજીની પ્રતિમાવાળા સ્તૂપને કાવાદાવાથી તેડાવીને ખેદાનમેદાન કરી નાખવામાં આવ્યું.
ન જાણે આવે તે કેટલું ય વિનાશ થયે; કેટલી ય રમત રમાઈ! અત્યંત કાળા અક્ષરે આ આખે ઈતિહાસ લખાયે.
સવાલ એક જ છે કે પ્રભુ મહાવીરદેવ તે કાળમાં આ ધરતી ઉપર સદેહે વિચરતા હતા, તે તેઓ કાંઈ જ કરી ન શક્યા? કુણિકને આ અઘેર સંહાર કરતા અટકાવી ન શક્યા? કણિકે તે એ પરમકૃપાળુ પરમપિતાના અદ્દભુત અને અજોડ નગર-પ્રવેશ મહેત્સ કરાવ્યા હતા! તે શું પ્રભુએ તેને કેમ સમજાવ્યો નહિ?
બસ...એનું જ નામ ભવિતવ્યતા. પરમપિતા પિતાના જ્ઞાનપ્રકાશમાં આ અઘાર સંહારનું નિશ્ચિત નિર્માણ જોતા હતા....
જે નિશ્ચિત નિર્માણ છે તેને કઈ જ મિથ્યા કરી શકતું નથી. નાખુદ પરમપિતા પરમાત્મા પણ નહિ.
એ, પદ્માવતી! તારા જ પાપે આ અઘાર સંહાર થયે ને?
એ, જડ પુદ્ગલ! તારા પ્રત્યેના રાગે જ પદ્માવતીની બુદ્ધિ બગડી ને?
એ, જીદ ! તારા સંકજામાં આવીને જ કુણિકે આ કામ કર્યું ને?
ઓ, ભવિતવ્યતા! તેંજ પ્રભુ વરની ઉપસ્થિતિમાં ય આવે

Page #246

ઈતિહાસનો સૌથી મોટું ખૂનખાર જગ
[૨૨] કાળો કેર વર્તાવી દીધું ને?
એ દૈવી બળે! કેક પુણ્યશાળીને પુણ્યના કારણે જ તમે લાચાર બનીને કણિકની દુષ્ટતાને આધીન બન્યા અને એ મહાસંહારમાં માર્ગદર્શક બન્યા ને?
ધિક્કાર છે આ સંસારને! જ્યાં આવું આવું તે ન જાણે કેટલું ય જ બને! દર કલાકે બને છે. દર મિનિટે અને દર સેકંડે બને છે!
અઘોર સંહારને સર્જક આત્મા કે કર હશે કે જેને પ્રભુએ–ચકવતી ન હોવાથી-છઠ્ઠી નરકમાં ગમન જર્ણવ્યું ત્યારે સાતમી નરકે જવા માટે ચકવતી બનવાના નિષ્ફળ પ્રયત્ન શરૂ કરી દીધા હતા!

Page #247

[૮] નરકેસરી મગધરાજ
અંધિયારી એ રાત હતી. એ રાત્રિના અંધકારના ગાઢ થરેને પણ ચીરી નાંખીને, ઓતરાદી દિશાના પવન સાથે ભળીને કેઈન પિકાર રાજગૃહીના નગર તરફ દોડ્યા આવતા હતા. ભારે કરુણતા એમાં હતી. જીવતા લેહીને થીજાવી નાખે તેવા એના સ્વરે હતા. રાજગૃહીના નાગરિકેની રાત્રિએ દર્દભરી પસાર થતી હતી.
સહુ જાણતું હતું એ પિકારે ક્યાંથી આવે છે! મગધરાજ શ્રેણિકે કેદીઓને સતાવવા માટેની બનાવેલી લોખંડી ચાર દીવાલની અંદર પુરાયેલા એ જ મગધરાજના એ સિસકારા હતા. પોતે જ પિતાનામાં પુરાયા હતા. એ સૂરજ હવે અસ્તાચલને ભેદી ચૂક્યો હતે. પણ કેની મજાલ હતી કે ઊગતા સૂરજ (રાજા કુણિક)ની સામે કઈ માથું ઊંચું કરી શકે ? ઊંચું કરે તે ધડ ઉપરથી માથું જુદું થઈ ગયા વિના ન જ રહે.
પિંજરે પુરાયેલા વનકેસરીની જેમ મગધરાજ આડા પડયા હતા. એમના દેહ ઉપર ચામડાને લાંબે ઝબ્બે હતે. મેં પર પ્રતાપ તે એને એ જ હતે.
પડખેની એક દીવાલે લેખંડી સળિયાવાળી એક નાનકડી બારી હતી. આછો પ્રકાશ તેમાંથી આવી રહ્યો હતે.
અજય–સંજયે ત્યાં આવી ચુક્યા હતા. મગધરાજના એકલી કરુણતાભર્યા સીસકારાએ સાંભળીનેતે.
મગધરાજ ધીમા અવાજે બેલી રહ્યા હતા. પરમકૃપાળુ પરમાત્માને હું અનન્ય ભક્ત ! છતાં મોહરાજ

Page #248

નરકેસરી મગધરાજ
[૨૩] ને ય ગુલામ! મન સેપ્યું મેં પરમાત્માને, તન આપ્યું મેહરાજને!”
આ તન પણ પરમાત્માને મેળે મૂકી દીધું હોત તે આ દુઃખના દિવસે જેવાના આવત ખરા? દુઃખ તે ઠીક, એને હું કદી રડ્યો નથી. આજે પણ રડવાને નથી. મૃત્યુની પળે પણ દીન બને એ બીજા, આ મગધરાજ નહિ.
પણ સુખની પળોમાં ય મેં આ તન મહરાજને સેંપીને કેટલું બાફી નાંખ્યું? કેવાં કેવા પાપ કરી નાંખ્યાં. મારી મત્તાભૂખે મેં કેટલાંયનાં માથાં રણમાં રગદોળી નાંખ્યાં? અને મારી વાસના? હાય! કેટલી ભયાનક, કેવી ભૂખારડી એ કાળી નાગણ! માગતી જ રહી શક્યા અને આપને જ રહ્યો આ મગધરાજ એનું મનમાન્યું!
પેલી ચંપાની કળી સમી કેમળ સુનંદા ! લગ્ન કરીને એક જ રાતમાં મેં એને મૂકી દીધી. કે વિશ્વાસઘાત કર્યો?
અને આજે પણ જેની હૈયાફાટ રુદન કરતી મને ઠપકે દેતી આંખે મારી સામે તરવરે છે તે સુલસા ! એનાં જીવનનું બત્રીસે ય પુત્રનું સુખ મેં હણી નાંખ્યું ! મારા કામાગ્નિમાં એ સુખને ભડકે બાળી મૂક્યું!
સુષ્ઠાને મેળવવા ગયે, સુલસાના બત્રીસે ય પુત્રે મારા અંગરક્ષક તરીકે સાથે હતા. સુષ્ઠાને બદલે ચેલ્લાણુને ઉપાડી લાવ્યું અને મારો પીછો પકડેલા ચેડામહારાજાના સૈનિકેની સાથે લડતાં લડતાં એ બત્રીસે ય ખપી ગયા, બધા ય મૃત્યુ પામ્યા. હું ચલ્લણાને પામે.
- મહાશ્રાવિકા સુલસાના બત્રીસ પુત્રે ભેગ દઈને! કે કર્મચંડાળ!
અને પેલી નર્તકી આમ્રપાલી! જેના અંગ અંગમાંથી નર્યું રૂપ નીતરતું! રૂપને જ એ સાગર હતી. એમાં ય મેં ડૂબકી મારી. ઘણી ડૂબકી લગાવી, પણ...મુજ પાપીની ત્યાં ય તૃષા ન છીપી. મારી કામતૃષા તે વધતી જ ચાલી.

Page #249

[૩૨]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ હું ઘરડે થયે, મારી તૃષા વધુ ને વધુ યુવતી બનતી ગઈ, બાળ બનતી ગઈ ચંચળ થતી ગઈ
એથી તે મેં પેલી દુર્ગધાને જોઈ ત્યારે મારું મન વિકારેથી ખદબદી ઊઠયું ને? છોકરી સાવ નાનકડી, હું સાવ બુદ્દે ! છતાં મને બુદ્દાને જરા ય લાજ ન આવી. સત્તાના જોરે મેં એને મારા અંતઃપુરમાં બેસાડી દીધી અને એક જ રાતનું સુખ મેળવીને મેં એને ય રઝળતી કરી મૂકી.
મારું અંતઃપુર એટલે અબળાઓને કારાવાસ! સેંકડે અબળાઓને મેં પૂરી દીધી ! એમનાં અરમાનેને પણ એમાં જ દાટી દીધાં!
હું એક ! અબળાઓ અનેક! કેટલીને સંતવું? કેટલી મન મારીને જીવતી છતાં મોતની રાહ જોતી જીવતી હશે? કેટલી યે વળી મનપસંદ મેળવીને મનને મનાવી લીધા હશે?
નારી તે વાસનામૂતિ! ધસમસતા વાસનાના જળને માર્ગ બંધ થાય તે તે ઝનૂની બનીને મારફાડ કરીને ય બીજે રસ્તે કાઢી લઈને જ જંપે!
હાય! નર જે નર, મગધરાજ વાસના કાબૂમાં રાખી ન શક્યો તે નારીની તે બિચારીની શી મજાલ? એક વાર ભગવાન મહાવીરદેવે કહ્યું હતું, “નર કરતાં નારીની વાસના અણગુણ હોય છે.”
પરમકૃપાળુ પરમાત્માએ જેને મહાસતી કહી તે ચેટકપુત્રી ચેલાને કપાળે કલંકની કાળી ટીલી લગાડતાં મને જરા ય લાજ ન આવી. મારા સિવાય કશું ન જેતીને ય મેં એકદંડિયા મહેલમાં જીવતી સળગાવી મારવા મેકલી આપી.
એહ! કેટકેટલાનાં જીવનેને મેં સી પીસી નાખ્યાં! મગધને ન્યાય કરનારને ય કર્મરાજને ત્યાં શું ન્યાય નહિ થાય ! ત્યાં હું શું જવાબ આપીશ?
દેવાધિદેવ ભગવાન મહાવીરદેવને હું અનન્ય ભક્ત કહેવાયે, છતાં મારા આ હાલ કર્મરાજે કર્યા!!! મારાં બાળકે વાસના

Page #250

નરકેસરી મગધરાજ
[૨૩૩] વિજેતા બન્યા ! મેઘ મહામુનિ બને. નદિષણ પર્વતથી અધવચથી પડીને ઊભે થઈ જઈને પર્વતની ટોચે પહોંચે. અભય પણ આ સંસારથી ભયભીત બનીને મને મૂકીને ચાલી નીકળ્યા. રહ્યો માત્ર હું! એમને અભાગિયે બાપ! ના, ભાગ્યને શા માટે દેષ દઉં? એમને વાસનાભૂપે બાપ! એમ જ કહેવું જોઈએ.
કર્મરાજને તે જે ન્યાય તેળવે હશે તે તળશે પણ મગધરાજે કે ભયાનક અન્યાય કરી નાખે! કેવી રમત રમી નાંખી અગણિત અબળાઓ સાથે ! જાત સાથે!
અજય અને સંજય કાન દઈને સાંભળી રહ્યા હતા. “મગધરાજ' મગધપતિ પિતે જ પિતાને સંબોધતા હતા.
જે મગધ માટે તમે લેહીનાં પાણી કરી નાંખ્યા એ યા તમારું નહિ રહે હૈ! તૈયાર થાઓ. હવે મગધમાંથી આઘા ચાલ્યા જવાની પળે ઝાઝી દૂર નથી હૈ! મગધને એક પણ પ્રજાજન તમારા મૃત્યુ ઉપર બે આંસુ પાડે તે ય શક્ય નથી. તમારી વિદાય ઉપર તે કદાચ સહુ આશ્વાસનને એક શ્વાસ ખેંચશે.
“મગધરાજ! ભાવિની આ આગાહીમાં જરાય શંકા કરશે નહિ. તમારા જ દીકરા કુણિકે ભરસભામાં તમને મુશ્કેટોટ બાંધી લીધા હતા કે નહિ? કહે, કયા સેનાપતિએ કણિકની સામે બંડ પિકાયું? કઈ પ્રજાએ બળવો કર્યો? કારાગારની દીવાલ તરફ તમે ચાલ્યા જતા હતા તે વખતે તમારા હાથ અને પગમાં લેખંડી સાંકળો હતી, તમે કેદીને ઝર્ભો પહેર્યો હતે. આ દશ્ય જોઈને રાજસભામાં બેઠેલા એક પણ માણસને નિસાસે તમે સાંભળે હતે? તમારી યાતના ઉપર કેઈનું ય રુદન સંભળાયું ન હતું ? નહિ જ ને? તે જે જીવતા મુઆ જેવી તમારી દશા ઉપર રડયું નથી એ માણસ મુએલા તમારી દશા ઉપર રહેશે? મગધરાજ ! આશા રાખશો મા !”
થડીક પળો પસાર થઈ. અંતર ફરી બલવા લાગ્યું. “ખેર.... ગમે તે થઈ જાઓ. મગધરાજ પિતાના સિંહાસન ઉપર જેટલો સ્વસ્થ

Page #251

f૨૩૪]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ હત, રણસંગ્રામમાં અશ્વ ઉપર બેઠેલે એ જેટલે નીડર હતા, એટલો જ આજે પણ સ્વસ્થ નીડર છે. ફેર એટલે જ કે ત્યાં એ પિતાના પુણ્યથી એ સ્વસ્થા અને નીડરતા પામ્યું હતું, આજે પરમાત્મા મહાવીરેદેવનાં વચનામૃતેની સ્મૃતિની એ સિદ્ધિ પામે. છે, આ મગધના પ્રજાજને! તમે સહુ આવે, મગધરાજ આજે પણ સિંહ છે. હવે એને કશાની ભૂખ નથી. એ તદ્દન શાન્ત પડી રહેવાને છે. તમે આવે, ગમે તે કરી જાઓ, એ જરાય અકળાશે નહિ!
બેટા અજાત! તું ય આવ. તારે જે કરવું હોય તે કરી લે. તારે અને મારે હિસાબ હવે ચે કરી નાંખે છે. તારું લેણું જે નીકળતું હોય તે માટે બધુંય ચૂકવી દેવું છે.
બેટા! તું તે મારે વધુમાં વધુ ઉપકારી બન્યો! ભગવાન મહાવીરદેવ રાજમહેલમાં મને જે ન શીખવી શક્યા એ તે મને આજે જેલમાં શિખવાડી દીધું. થોડી જ વારમાં જગતની વિનાશિતા, કર્મની વિચિત્રતા, મેહરાજની મેલી ભયાનક્તા વગેરે વગેરે બધું ય તત્વજ્ઞાન તું જ મને આપી પ્ર. મારે તે તું સૌથી વધુ ઉપકારી! તું મારા માટે જે કરે છે તે મારા હિત માટે જ બની રહ્યું છે. બેટા! જગત ભલે કાલે તને કહે કે તે તારા પિતાને જેલમાં પૂર્યા! પણ હું તને કહું છું કે, તું એ વાત જરા ય ન માનીશ. તે મને જેલમાં પૂર્યો જ નથી. હું તારે બાપ જાતે જ કહું છું કે તું મને તત્વજ્ઞાનના પ્રકાશની ભવ્ય દુનિયામાં મૂક્યો છે. જે! મારી ચોમેર એ પ્રકાશ પથરાયે છે, અંતરમાં પણ એ જ ઊભગઈને ઊછળી રહ્યો છે. બેટા, અહીં ક્યાંય અંધારું નથી. અહીં તે માત્ર પ્રકાશ! સાચી સૂઝને પવિત્ર પ્રકાશ!”
મગધરાજ ઊભા થયા. આમતેમ ચાલવા લાગ્યા! એમના પગને અવાજ સાંભળીને ચોકીદાર જરાક સ્વસ્થ થયે. ઊઠીને તાળું તપાસ્યું. કેદી અંદર જ છે ને? બીજું કાંઈ કરતે નથી ને? એની

Page #252

નરસરી મગજરાજ
[૨૩૫] ખાતરી કરી લીધી ! સાથેના સહાયકને કહ્યું, “ભાઈ ધ્યાન રાખજે હોં! આ રાજકેદી છે! જરાક ગફલતમાં રહ્યો તે છટકી જતાં એને વાર લાગે તેમ નથી.”
બે ચોકીદારની વાત સાંભળીને મગધરાજ ખડખડાટ હસી પડ્યા. સ્વગત બોલવા લાગ્યા, “કેમ મગધરાજ! સાંભળ્યું ને? શે દમ છે કે હવે તમે છૂટી શકે? અરે ! છૂટવું હોત તે કયારને ય છૂટી ગયું હોત. પરમકૃપાળુ પરમાત્માએ વિરાગની ઓછી વર્ષા વરસાવી હતી? મુશળધાર! પણ છૂટવું જ કેને હતું? અને હવે આજે નાસી છૂટું? સંત્રી બિચારે છે! બુદ્ધિહીન છે! એને ખબર જ નથી કે મગધરાજને તે બંધન જ ગમ્યાં છે. બંધનમાં જ એ જમ્યા છે, બંધનમાં જ જીવ્યા છે; હવે તે બંધનમાં જ એમને મરવું છે. છૂટવાની ભાવનાવાળા તે ગમે તે રીતે છૂટી જાય છે. મગધરાજને છૂટવું જ છે ક્યાં? સંત્રી તું નિશ્ચિંત રહે ભાઈ
કે કંગાળ! ભગવાન જેવા ભગવાન મળ્યા અને હું ભિખારડો જ રહ્યો. મેક્ષ મારી હથેલીમાં જ હતું છતાં હું કારાવાસમાં પુરાયેલે જ રહ્યો; કેણ હશે મારા જે અભાગિયો! અભાગિયાએની જમાતમાં હું અભાગ્યશેખર!”
અજય અને સંજય સ્તબ્ધ બનીને મગધરાજના અવાજના પડછંદાને સાંભળી રહ્યા હતા.
એટલામાં કારાગૃહનું દ્વાર કિચૂડ કિચૂડ કરતું ખૂલ્યું. યમના ભાઈ જેવી વિકરાળ આકૃતિએ પ્રવેશ કર્યો! પૂરી છ ફૂટની એની ઊંચાઈ! મગધરાજ જેવા બે મગધરાજને બગલમાં ઊંચકીને ચાર માઈલ ચાલી નાંખે એ પડછંદ દેહ! જેને જોતાં જ રહેતાં બાળકે રડતાં બંધ થઈ જાય એવી ભીષણ મુખાકૃતિ!
મગધરાજ! ઉતારી નાખે ચામડાને ઝભે ! અને આવી જાઓ એરડાની વચમાં! મારું કામ પતાવી નાખું.” પહેરેગીર બોલ્ય.

Page #253

[૨૩૬]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ ઝબ્બે ઉતારતાં મગધરાજ બોલ્યા, “હા, ભાઈ તારું કામ પતાવી લે. તારા જેટલી જ ઉત્સુક્તા મને ય મારું કામ આપી લેવાની હવે જાગી છે.” ઓરડાની વચ્ચે આવીને ઊભા રહેલા મગધરાજ બેલ્યા, “ચલાવ કેરડ! રાજા અજાતને આદેશ બજાવી લે. - સંજ્ય મગધેશ્વરની નિર્ભયતા જોઈને મેંમાં આંગળી નાખી ગયે. કે ભયંકર દેખાતે હતે; એ પહેરેગીર ! ગૂંચળું વાળેલ કેરડે એણે ખુલે કર્યો! મીઠાના પાણીમાં પલાળવા લાગે ! મગધરાજનું ખુલ્લું શરીર જોતાં અજયના અંતરમાં એક તીણી ચીસ પડી ગઈ! બરડા ઉપર કેરડાના સોળ ઊઠયા હતા! એની ઉપર લેહીના પડ જામ્યા હતા ! આ જોઈને જ રાજા કુણિકે પિતાને ચામડાને ઝબ્બે બક્ષિસ (!) કર્યો હતે. માખીઓ પેલા સેળને ખુલે ન કરી નાંખે તે માટેતે !
આ સેળ ઉપર મીઠાના પાણી પાયેલે કરડે ઝીંકાશે? અને...મગધરાજ એને ખમી શકશે?
ગુરુજી! આ રૌરવ નારકનાં દક્ષે હું જોઈ નહિ શકું !” કેરડો હાથમાં લઈને ફટકારવા સજજ બનેલા પહેરેગીરને જોઈને અજયે આંખ મીંચી દીધી.
સનનનન... સનનન....સનનનન.
ફટકાર ફટકાર, પહેરેગીર ! બહુ મજા આવે છે. સનનન.. ઓહ! મગધરાજે સિસકારે નાખી દીધે. એ કેરડો પેલા લેહી જામેલા સેળ ઉપર જ ઝીંકાઈ ગયે હતે !
કાંઈ વાંધે નહિ. એ તે આ દેહ સિસકારે નાખી દે છે હ! મારા પરમાત્માની ખીલા ખેંચાતી વખતની ચીસની જેમ. મગધરાજ તે ખૂબ આનંદમાં છે! કેમ મગધરાજ !” મગધરાજે પિતાને જ પૂછ્યું. “બબર છે ને મારી વાત
ફટકાર ! પહેરેગીરી ફટકાર! તું મારતાં થાકીશ પણ હું મારા ખાતાં થાકું તેમ નથી. આ તે કાંઈ નથી. આંખ મીંચું

Page #254

નરકેસરી મગધરાજ
[૨૩૭] એટલી જ વાર છે. શબ અહીં પડયું હશે અને મગધરાજ પહેલી નારકના પરમાધાધીની મૂઠીમાં ચળાતે ચિચિયારીઓ પાડતે હશે. - પહેરેગીર! આના કરતાં ય અનંતગુણ દુઃખે મારે ૮૪-૮૪ હજાર વર્ષ સુધી લગાતાર ભેગવવાનાં છે. ભગવાન મહાવીરદેવને ભક્ત ઘેર યાતનાઓની આગમાં..ના. ના. ભૂલ્ય મહાવીરદેવદ્રોહી-એની આજ્ઞાને વિરાધક અબળાઓનાં સુખ લૂંટનારો, અત્યાચારી, સત્તાલુપી મગધરાજને કુત્તાથી ય બદતર જીવનની બક્ષિસ મળવાની છે. એ જ બરોબર છે. મારા જેવા પાપાત્માએ માટે એ જ બરાબર છે.” બેલતાં બોલતાં હાંફી જતા મગધરાજ બોલ્યા. - જરા થંભીને આગળ બોલવા લાગ્યા, “એટલે પ્રિય પહેરે. ગીર! તું તે માત્ર એ દુઃખની વાનગી ચખાડી રહ્યો છે. એ નારકમાં કાળું કલ્પાંત કરીને કાળા પાપ હું ન બાંધી દઉં એ માટે જ તું મને અત્યારથી–અહીં જ-એ મારનું શિક્ષણ આપી રહ્યો છે ને? ભાઈ! લગાવ, લગાવ,
મગધરાજ ! આજ સુધી માલ ખાવામાં પાછું વાળીને જોયું નથી તે હવે માર ખાવામાં ય પાછું વાળીને જોશે નહિ.” મગધરાજ પિતાની જાતને ચૂંટી ખણીને સ્વસ્થ રાખવાના પ્રયત્ન કરતા હતા.
સેળ ઉપર પડેલા ફટકાએ ઘાની ચરાડે ફરી લેહી દૂઝતી કરી નાખી હતી! એકેકા ફટકાએ મગધરાજને દેહ ધ્રુજતે હો! કેમ ન ધ્રુજે! છઠ્ઠીના ધાવણ છેડી નાખે એવા એ ફટકા હતા.
મગધેશ્વરને ભગવાન મહાવીરદેવ ન મળ્યા હતા તે આ સ્થિતિમાં એ પુત્ર અજાતને ગાળો દેતા હોત, પાગલ બની ગયા હત. ચિચિયારીઓ પાડતાં હોત.
પરમકૃપાળુ પરમાત્મા પિતાના શરણે આવેલા ભક્તને અદશ્ય રીતે ખૂબ આશ્વાસન આપી રહ્યા હતા, જાણે એને વાંસે પંપા

Page #255

રિ૩૮]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ ળીને કર્મનું તત્ત્વજ્ઞાન ન સમજાવતા હાય! મા બનીને વેદના સહી લેવા કહેતા હતા....નવું કર્મ ન બંધાઈ જાય તે માટેની તમામ કાળજી કરતા હતા.
બેશક, રાણું ચલ્લણ પણ પિતાના સ્વામીનાથની કાળજી કરતાં. પણ એ બધું ય બાહ્ય હતું. મગધરાજને તે અત્યારે બાહ્યની કઈ પરવાહ જ ન હતી. એને તે અંતરની કાળજી કરનાર મા જોઈતી હતી. અને એ માત્ર ભગવાન મહાવીરદેવ હતા.
કેરડાને માર મારીને પહેરેગીર થાકી ગયે. જરા આરામ લેવા બેઠો. એનું ય અંતર તે રડી જ રહ્યું હતું, જેને ત્યાં આખી જિંદગી વિતાવી, જે મગધરાજના પ્રતાપે છોકરાંના ય છોકરાં માગે પડયા. પરણીને ઠેકાણે પડયા...એ જ મગધરાજને 'કેરડાના માર મારવાનું હીણભાગીપણું પિતાને જ કપાળે અંકાયું ! એ પહેલાં જ આ કપાળ ફૂટી કેમ ન ગયું? અરે! જીવનને અંત કેમ ન આવી ગયે? ધિક્કાર છે આ જીવતરને કે માત્ર પિટના સ્વાર્થ ખાતર સ્વામીને કેરડાને માર માર પડે છે.” પહેરેગીરને આત્મા આમ કકળી ઊઠ્યો. પણ શું કરે?
થાકી જતાં પહેરેગીરને જોઈને મગધરાજ ખડખડાટ હસી પડતાં એને કહેતાં, “અલ્યા ભાઈ તું થાકી ગયે? માર ખાનારે હું નથી થાક્યો ને તું થાકી ગયે? પણ બરાબર છે. મારી પાસે તે ત્રિલેકપતિની દયાનું વિરાટ બળ છે. તારી પાસે માનવેલેકના તે નહિ, પણ માત્ર આ નાનકડા મગધના સ્વામી અજાતશત્રુની જ કૃપા છે! માત્ર પેટને ખાડો પૂરી શકતી ! તું ક્યાંથી મારા જેટલે બળવાન અને ભાગ્યવાન હોય!
મગધરાજની નીડરતાને સંજ્ય પુનઃ પુનઃ વંદન કરી રહ્યો. થાકેલે પહેરેગીર અધૂરું કામ મૂકીને ચાલ્યા ગયા. રાણી ચેલૂણાએ આવીને રડતી આંખે મગધરાજની શુશ્રુષા કરી.

Page #256

[૨૩૯)
નરકેસરી મગધરાજ
એક દિવસ ઊગે. પુત્રના મૂત્રના છાંટાથી ખરડાયેલું ભજન કરતાં અજાતશત્રુએ માતા ચલણને કહ્યું, “હશે કેઈ અજાત જે પુત્રવત્સલ પિતા!”
દુખિયારી ચેલ્લા બેલી, “બેટા, તારા પિતાની પુત્રવત્સલતા પાસે તારું આ વાત્સલ્ય વામણું છે હોં ! ક્યાં એ વાત્સલ્યને સાગર અને ક્યાં આ ખાબોચિયું? તુલના કરનાર બેવકૂફ હશે ”
ત્યારે જ અજાતશત્રુએ સઘળી વાત જાણી કે પરૂ ઝરતી આંગળીની વેદનાએ ચીસે પાડતાં મને શાન્ત કરવા પિતાએ પિતાના મેંમાં આંગળી રાખી મૂકી હતી!
ઓ ! મા, તું શું કહે? હું કે નીચ, પિતૃ-હત્યારે, અધમાધમ પુત્ર! હમણાં જ જાઉં છું, મારા પૂજ્ય પિતાજીને કારાવાસમાંથી મુક્ત કરવા. પગમાં પડીને માફી માગું છું; મારા પાપની!”
રાજા અજાત દો. આનંદિત આંખોથી ચેલ એની પીઠ જોતી રહી.
કઈ ન મળે, પહેરેગીર ! સહુ આડાઅવળા થયા હશે! અજાતે જાતે કુહાડી લીધી. કારાગૃહનું તાળું એક જ ધડાકે તેડી નાખીશ. | મગધરાજે અજાતને કુહાડી લઈને આવતે જે. એહ, પિતૃહત્યા કરવા આવ્યો છે? નહિ, નહિ, મરીશ તે કબૂલ પણ મારા અજાતને પિતૃઘાતક તે નહિ જ બનવા દઉં. નાદાન છે, એ ભલે ગમે તે કરવા ઇછે, પણ મારે એને જગતની સમક્ષ પિતૃઘાતી' તરીકે કલંકિત કરે નથી.
આવ, બેટા અજાત! સહુની ક્ષમા માગું છું. સૌને ક્ષમા આપું છું, વિશેષતઃ તારી ક્ષમા માગું છું. મારે કઈ સાથે વેર નથી.
અરિહંતસિદ્ધ-સાધુ-ભગવંતનું અને સર્વજ્ઞભાષિત-ધર્મનું હું શરણું સ્વીકારું છું.

Page #257

[૨૪૦]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ વી .વીર વીર .વિર .”
મગધરાજે વિષ પાયેલી હીરાકણી ચૂસી લીધી! એક જ પળમાં દેહ ઢળી પડ્યો. પ્રાણપંખેરું ઊડી ગયું!
કારાવાસનું તાળું પૂરા બળથી કુહાડી મારીને તેડી નાંખ્યું. લેખંડી દ્વારે ખૂલ્યાં. કિચૂડ...કિચૂડ...
પિતાજી! પિતાજી! મને માફ કરે..માફ કરે.” બેલતે રાજા અજાત દેડી આવ્યું. મગધરાજના દેહને ખૂબ ઢંઢેળે!
પણ હવે કેણ બેલે? કેણ જાગે? બેલના અને જાગનારે તે છેલ્લી પળે અશુભ લેગ્યામાં ચડી જઈને પહેલી નરકમાં ચાલ્યા ગયા હતા!
ભયંકર ચિત્કાર કરતે અજાત ધરણી ઉપર ઢળી પડયો. મૂચ્છિત થઈ ગયે!
રાજમાતા ચેલ્લણ આવ્યાં! એક કરુણ ચીસ નાંખીને એ ય મૂચ્છિત થઈ ગયાં!
અજ્ય અને સંજય પણ આ દશ્ય જોઈ ન શકતાં કારાગારની લેખંડી દીવાલની પાછળ પછડાઈ ગયા.
શું બની ગયું? શી રીતે બની ગયું? એ સઘળું જાણતા હતા. એક તે ત્રિલેકપતિ ભગવાન મહાવીરદેવ અને બીજી કારાગૃહની લેખંડી દીવાલ ! સઘળી ઘટનાની સાક્ષી તરીકે એ જ મૂંગી ઊભી હતી.

Page #258

[૯]
વિનયમૂતિ ગૌતમસ્વામી
(ત્રણ પ્રસંગે) [૧] મતિ, ભુત અને અવધિ-ત્રણ ત્રણ જ્ઞાનથી યુક્ત છતાં; ચતુર્દશ વિદ્યાઓના પારગામી છતાં, દ્વાદશાંગીના સ્વયં રચયિતા હોવા છતાં જ્ઞાનને ઉપગ મૂકે તે ઘણું ખરા સંદેહનું નિરાકરણ આપમેળે થઈ જવાની પૂરેપૂરી શકયતા છેવા છતાં તેમ નહિ કરતા પ્રથમ ગણધર ભગવંત ગૌતમસ્વામીજી તે કઈ પણ પ્રશ્ન જાગે કે તરત જ પ્રભુ વરની પાસે પહોંચી જાય અત્યંત ઉત્કૃષ્ટ વિનયભાવે પ્રભુ વિરને પિતાને સદેહ પૂછે. | વીર એમના આરાધ્યદેવ હતા, વીર વીરનું રટણ એમને આજપાજપ થઈ ગયું હતું. આ જન્મને તે ગુરુશિષ્ય ભાવે સનેહ હતે જ; પરંતુ એ સ્નેહીની રેશમ દેરી તે પૂર્વના ભાવથી જ બંધાઈ ચૂકી હતી. આથી જ ભગવંત ઉપર ગણધર ગૌતમસ્વામીઅને માત્ર ભક્તિરાગ ન હત; સ્નેહરાગ પણ હતું. આ સ્નેહરાગ જ તેમને વિતરાગ થતા અટકાવી રહ્યા હતા. જે તે સ્નેહરાગ ન હોત તે તેમને પ્રભુ પ્રત્યેને ભક્તિરાગ તે ક્યારને વીતરાગપદની બક્ષિસ કરી ચૂક્યો હત.
જ્યારે તેઓ પ્રભુ વરને પ્રશ્ન પૂછતા ત્યારે તેમની સાડાત્રણ કોડ રેમરાજિમાં આનંદ છાઈ જતે; પણ જ્યારે પ્રભુ વિર ઉત્તર દેવાની શરૂઆત કરતા ગેયમાં !” “હે ગૌતમ!” એમ કહેતા ત્યારે તે એ ગૌતમની સાડાત્રણ કોડ રેમરાજિઓમાંથી અપાર 2િ. મ ૧૬

Page #259

[૨૪૨
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ હર્ષની ઝણઝણાટી પસાર થઈ જતી અને એ રેમરાજિ ખડી થઈ જતી! તે અપાર ધન્યતા અનુભવ કરતા. - જ્યારે વીરપ્રભુ સંદેહનું નિરાકરણ કરી આપતા ત્યારે પિતાની વિશેષ સ્પષ્ટતા માટે અને બીજા અનેક શ્રેતાઓને વધુ સારી સમજણ પડે તે માટે વળી ગણધર ભગવંત, પ્રભુને પૂછતા કે હે પ્રભુ! આ વાત આપ કૃપાળુ દેવાધિદેવ આમ શા માટે કહે છે? સે કેણાઠેણં ભતે એવું પુછઈ?”
બે હાથ જોડીને ઊભડક પગે ટટ્ટાર કમરે, વિસ્ફારિત ખેએ; જાણવાની ભારે સમુત્સુકતાને દર્શાવતી વિલિવાળા લલાટે પૂછતાં ગૌતમનું શિષ્યત્વ એ વખતે પુરબહારમાં ખીલી ઊઠતું. વળી પાછા પ્રભુવીર ગેયમા! હે ગૌતમ! કહીને એ જ વાત વધુ સ્પષ્ટ કરતા. એટલે પછી બે હાથ જોડીને; મસ્તક નમાવીને, લલાટે અંજલિ અડાડીને ગણધર ભગવંત પ્રભુ વીરને કહેતા, “હે...મારા નાથ, આપે, જે કહ્યું છે તેમ જ છે. મેં તે જ ભાવે સંપૂર્ણ સ્વીકાર્યું છે.—સે એવું તે.” હશે એ પળે જ્યારે પ્રભુ વીર શેયમા !” બોલતા હશે?
કેવી હશે એ પળે જ્યારે ગણધર ગૌતમ બેસે કેણણું તે ! એવું વચઈ' અથવા તે બેસે એવું તે !” બેલતા હશે?
હે ગૌતમ! આપને ય ધન્ય છે કે આપ લાખ વાર પ્રભુ વીરના મુખે ચડ્યા !
અદ્ભુત આપની નમ્રતા! અદ્ભુત આપની ગુરુભક્ત ઃ અદ્ભુત આપની વિનીતતા
[૨] ગણધર ગૌતમસ્વામીજીની પાસે આ પણ એક લબ્ધિ હતી કે જે તેમના શિષ્ય થાય તેને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ય થાય. આમ

Page #260

તળાવ કરવા ચલા ગાગલીના સાથે હીથર પાસે જ
વિનયમૂતિ ગૌતમસ્વામી
[૨૪] ૫૦ હજાર કેવળજ્ઞાનીઓના તે ગુરુ બન્યા; પણ અફસ! તેમને હજી કેવળજ્ઞાન થતું ન હતું. અને તેમને રંજ પણ રહેતે હતે.
એકવાર તે ગજબ થઈ ગયે. પ્રભુવીરની આજ્ઞાથી ગણધર ભગવંત દીક્ષિત થયેલા મામા મહારાજ સાલમુનિ અને તેમના પુત્ર મહાસાલમુનિને લઈને તેમના ભાણેજ ગાગલી રાજાને પ્રતિબંધ કરવા માટે ચંપાનગરીમાં પધાર્યા. દેશના સાંભળીને સંસારથી વિરક્ત થયેલા ગાગલી રાજાએ પોતાના પુત્રને રાજ્યભાર સોંપીને પિતાનાં માતા-પિતા સાથે દીક્ષા લીધી. પાંચે ય મુનિવરેની સાથે જ્યારે ગણધર ભગવંત પ્રભુ વીરની પાસે જઈ રહ્યા હતા ત્યાં રસ્તામાં જ શુભભાવનાથી તે પાંચે ય મુનિઓને કેવળજ્ઞાન થઈ ગયું.
સહુ ચંપાપુરીમાં આવ્યા. તે પાંચ મુનિઓએ પ્રભુને પ્રદક્ષિણ કરી; ગણધર ભગવંતને પ્રણામ કર્યા અને પછી કેવલિની પર્ષદામાં જઈને બેસી ગયા.
તરત ગણધર ભગવતે તેમને કહ્યું, “પ્રભુને વંદના કરેશે.”
પરમાત્માએ કહ્યું, “ગૌતમ! કેવલજ્ઞાનીઓની આશાતના ન કરે. તેમને પાંચે યને રસ્તામાં જ કૈવલ્ય પ્રગટ થયું છે!”
આ સાંભળીને ગણધર ભગવંતે તેમની સાથે ક્ષમાપાન કરી. પણ હવે એમના મનમાં ભારે ઘમસાણ ચાલ્યું કે, “શું મને કૈવલ્ય નહિ જ થાય? આ જ ભવે મારે મેક્ષ નહિ થાય ?
આ વાત વિચારતાં જ તેમને દેવએ કહેલી વાત સ્મરણમાં આવી દેએ એકદા ગૌતમ ગણધર ભગવંતને કહ્યું હતું કે,
એક વાર ત્રિલેકગુરુએ દેશનામાં ફરમાવ્યું હતું કે જે આત્મા પિતાની લબ્ધિથી અષ્ટાપદ તીર્થની યાત્રા કરે અને ત્યાં એક રાત્રિ રહે તે આત્મા તે જ ભવે મેક્ષ પામે.”

Page #261

[૪૪]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ દેવેની આ વાતની સ્મૃતિ થઈ એટલે પ્રભુ પાસે તેમણે અષ્ટાપદની યાત્રા માટે જવાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરીને આજ્ઞા મેળવી. ત્યાં જઈને સ્વલિબ્ધિથી થેડી જ વારમાં અષ્ટાપદ ઉપર ચડી ગયા ! ત્યાં યાત્રા કરી, પુંડરીક અધ્યયેની પ્રરૂપણ કરી. પાછા ફરીને નીચે આવતાં પંદરસે તાપસીએ તેમની પાસે દીક્ષા લીધી. તેમને લઈને પ્રભુ વર પાસે જવા નીકળ્યા. માર્ગમાં તે તાપસ શિષ્ય માટે શિક્ષા લેવા નીકળતાં તેમને ગણધર ભગવતે પૂછયું કે, “તમારા માટે શું લાવું?” તેઓએ કહ્યું, “ખીર લાવજે.”
ગણધર ભગવંત થોડીક ખીર લાવ્યા અને અક્ષણ મહાનસ લબ્ધિ વડે દેખાતી તેટલી જ ખીરમાં પંદરસો ય તાપસ મુનિઓને પારણું કરાવ્યું. તેમાં પાંચસો તાપસને તે ખીર વાપરતાં જ “પ્રભુ વીર જેવા જગગુરુ આપણને મળ્યા કેવું આપણું પરમોચ્ચ સદ્ભાગ્ય! એવી ભાવના જાગી અને તેમાંથી અત્યંત લઘુકમી તે તાપોએ ક્ષપકશ્રેણિ માંડીને કૈવલ્ય મેળવી લીધું.
બીજા પ૦૦ તાપસ-મુનિઓને પ્રભુના અષ્ટ પ્રાતિહાર્યોનું દૂરથી દર્શન થતાં જ કૈવલ્ય પ્રગટ થયું અને શેષ ૫૦૦ તાપસ મુનિઓને દૂરથી પ્રભુનું દર્શન થતાં જ કૈવલ્ય થયું.
આથી તે પંદરસે કેવલજ્ઞાનીએ પ્રભુને માત્ર પ્રદક્ષિણા કરીને કેવલિ પર્ષદામાં જઈને બેઠા. ગણધર ભગવંત ગૌતમસ્વામીજીએ તેમને પ્રભુને વંદના કરવા જણાવ્યું. ત્યારે પરમાત્માએ સાચી હકીકત જણાવી.
તે વખતે ગણધર ભગવંતને આ ભવમાં જ પિતાને કૈવલ્ય થવાની વાતમાં પુનઃ શંકા પડી ગઈ. પરંતુ પ્રભુએ તેમને તેવી શંકા ન કરવા કહ્યું અને જણાવ્યું કે તમારે મારી સાથે પૂર્વ ભવીય સ્નેહરાગ જ તમને કૈવલ્ય પામતાં રેકી રહ્યો છે. પણ

Page #262

વિનયમૂતિ ગૌતમસ્વામી
[૨૪૫] આમ અધીરતા રાખો નહિ. તમને આ જ ભવમાં કૈવલ્યની પ્રાપ્તિ થશે.
ત્યારે ગણધર ભગવંતને શાતિ થઈ! કે હશે ગૌતમસ્વામીજીને ભવને ભય! મેક્ષને તલસાટ ! એ જ ભવમાં કૈવલ્ય પામવાની તીવ્ર તાલાવેલી !
કે કાતિલ પુરવાર થાય છે નેહરાગ! કે જેની હાજરીમાં માથું પટકીને કઈ મરી જાય તે ય તેને કૈવલ્યની પ્રાપ્તિ ન જ થાય.
પરમપિતાની પાસે બાળ બની જતાં એ, પચાસ હજાર કેવલી ભગવતેના ગુરુ! મહાજ્ઞાની! મહાસત્ત્વશાળી! મેક્ષરસી ગણધરદેવ ! આપના ચરણે કટિ કોટિ વંદન.
[3] ગૌતમ! આ અપાપાપુરીની નજીકના બીજા ગામમાં દેવશર્મા નામે બ્રાહ્મણ રહે છે. તે તમારાથી પ્રતિબંધ પામવાને છે માટે તમે ત્યાં જાઓ.” પરમાત્મા મહાવીરદેવે આસો વદી અમાવસ્યાની રાત્રિએ પિતાનું નિર્વાણ થશે એમ જ્ઞાનપ્રકાશમાં જોયું હતું. આ પહેલાં ગૌતમ ગણધરને કૈવળજ્ઞાન નહિ થવા દે તે તેમને નેહરાગ તેડવાની જરૂર હતી. અને તે માટે પ્રભુએ તેમને દેવશર્માના પ્રતિબંધના બહાનાથી વિદાય કર્યા.
પ્રભુની આજ્ઞા પ્રમાણે ગૌતમ ગણધર નીકળ્યા અને દેશના આપીને દેવશર્માને પ્રતિબંધ પમાડ્યો.
પાછા ફરતાં રસ્તામાં દેવે પાસેથી પરમાત્માના નિર્વાણના સમાચાર સાંભળતાં જ જાણે તેમની ઉપર વાઘાત થયે. પાસે પડેલી શિલાઓ પણ પીગળી જાય તેવું કરૂણ કલ્પાત કરવા લાગ્યા. કેણ કઠોર છે? પ્રભુ? કે જેમણે આ સમયે મને દો પાડીને લેક–વ્યવહાર પણ ન પા ? કે હું? કે જેની આવા

Page #263

[૨૪]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ સમાચાર સાંભળ્યા પછી પણ છાતી ફાટી ગઈ નથી? આ તેમના અંતરને સવાલ હતે.
અંતે સ્નેહરાગના બંધન તૂટ્યાં! અને શુભ ધ્યાનપરાયણ બનીને ત્યાં જ પ્રભાતે વીતરાગદશા અને કેવળજ્ઞાન પામ્યા.
ત્યાર બાદ બાર વર્ષ સુધી આ ધરતી ઉપર વિહાર કરીને અનેક જીને પ્રતિબધ્યા.
છેલ્લે, રાજગૃહીમાં એક માસનું અનશન કરીને મોક્ષ
પામ્યા,

Page #264

ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ
ખંડ-પ [[નિર્વાણ-પ્રાપ્તિ ]

Page #265

અમાવાસ્યાની એ કાળી રાત ત્રિલેકગુરુ પરમાત્મા મહાવીરદેવની પહેલી અને છેલી બને ય દેશના ઈતિહાસના પાને વિશિષ્ટ રીતે નેંધાઈ છે.
પહેલી દેશના નિષ્ફળ ગઈ.
છેલી દેશના લગાતાર સોળ પ્રહર સુધી ચાલી. [૧] કેવલ્ય પામીને રાતેરાત પરમાત્મા જે અપાપાનગરી તરફ
પધાર્યા હતા અને જ્યાં અગિયાર વિને દીક્ષા આપીને ગણધર પદ ઉપર પ્રતિષ્ઠિત કરવામાં આવ્યા હતા તે જ અપાપાપુરીમાં પ્રભુ પધાર્યા. આ સમયે પિતાના અગિયાર ગણધરેમાંથી નવ ગૌતમ અને સુધર્મા ગણધર સિવાયના બધા નિર્વાણ પદ પામી ચૂક્યા હતા. અપાપામાં દેએ સમવસરણની રચના કરી પિતાના આયુબને અંત નજદીકમાં જાણીને પ્રભુએ છેલ્લી સુદીર્ઘ દેશના આપી. પ્રભુને સમવસરેલા જાણીને અપાપાને રાજા–પ્રભુને પરમ ભક્ત-હસ્તીપાળ પણ દેશના સાંભળવાને આવી ગયે હતે. ધર્માદિ ચાર પુરુષાર્થ ઉપર પ્રભુએ વિસ્તારથી
સમજણ આપી. [૨] ત્યાર બાદ હસ્તીપાળ રાજાએ વિનીતભાવે છેલી રાત્રે
આવેલાં આઠ બેઢંગા (વિચિત્ર) સ્વપ્નની વાત પ્રભુ સમક્ષ મૂકી. પ્રભુએ તે સ્વપ્નના ફળ વર્ણન દ્વારા પિતાના ધર્મ
શાસનની શું પરિસ્થિતિ થશે તેનું ધ્યાન કર્યું. [૩] ત્યાર બાદ ગણધર ભગવંત ગૌતમસ્વામીજીએ પ્રભુને ભાવિ
અવસર્પિણી આદિ કાળનું વર્ણન કરવા વિનંતી કરી.

Page #266

અમાવાસ્યાની એ કાળી રાત
[૨૪] પરમાત્માએ પાંચમા આરાની વિષમતાઓ ભરેલી સ્થિતિનું વર્ણન કરીને છઠ્ઠા આરાનું વર્ણન કર્યું અને ત્યાર બાદ આગામી ઉત્સર્પિણીના પ્રથમ તીર્થંકર શ્રી પદ્મનાભસવામીઅને વૃત્તાત કહ્યો. તેમાં પાંચમા આરાના છેડા સુધી ધર્મ શાસન અવિચ્છિન્નપણું રહેશે એમ કહીને, છેલ્લે દુઃપસહ નામે આચાર્ય, ફલશુશ્રી નામે સાધ્વી, નાગિલ નામે શ્રાવક, સત્યશ્રી નામે શ્રાવિકા, વિમલવાહન નામે રાજા અને સંમુખ
નામે મંત્રી થશે તેમ ફરમાવ્યું. [૪] આ પ્રમાણે ભાવિકથન કર્યા બાદ પરમાત્મા સમવસરણમાંથી
બહાર નીકળ્યા અને હસ્તીપાળ રાજાની-દાણ લેવાની-શુલ્ક
શાળામાં ગયા. [૫] પ્રભુ પિતાનું આજની રાત્રિએ નિર્વાણ થવાનું જાણતા હતા
એટલે જે નેહરાગ ગૌતમ ગણધરને કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિમાં વિનરૂપ બની રહ્યો હતો તે રને હરાગના બંધન તેડવા માટે વિપ્ર દેવશર્માને પ્રતિબંધ કરવા માટે તેમને અપાપાપુરીના બાજુના ગામમાં મોકલ્યા. આ બાજુ, એ આ વદી અમાવસ્યાની પાછલી રાતે છઠ્ઠના તપવાળા પરમાત્માએ પુણ્યફળવિપાક સંબંધિત પંચાવન અધ્યયન અને પાપફળવિપાક સંબંધિત પંચાવન અધ્યયન કહ્યા. ત્યાર પછી ૩૬ અધ્યયન કેઈએ ન પૂછેલા–અપ્રશ્ન વ્યાકરણના કહ્યા. તેમાં જ્યારે પ્રધાન નામનું છેલ્લું અધ્યયન
પ્રભુ કહેતા હતા તે વખતે ઃ [૭] પ્રભુને નિર્વાણ સમય નજીકમાં છે! એ હકીકત સૂચવવા
માટે ઈન્દ્રોનાં સિંહાસન કંપાયમાન થયાં. આથી તે બધા
ઈન્દ્ર સપરિવાર અપાપાનગરીમાં આવી પહોંચ્યા. [૮] અશ્રુસજળ નેત્રે શક્રેન્દ્ર પરમાત્માને વિનંતી કરી કે, આપ
એક ક્ષણનું પણ આપનું આયુષ્ય વધારી દે.

Page #267

[૫૦]
ત્રિભુવનપ્રકાશ મહાવીરદેવ જેથી હમણાં જ ઉદયમાં આવી જનાર ભસ્મક નામના ગ્રહ ઉપર આપની દૃષ્ટિ પડી જતાં તેની ઘણી અસુર તાકાત ખતમ થઈ જાય. અન્યથા આ ગ્રહ બે હજાર વર્ષ સુધી (વકીના પ૦૦ ઉમેરતાં ૨૫૦૦ વર્ષ સુધી) આપે સ્થાપેલા શાસનને ચાળણીની જેમ ચાળી નાંખતા જેટલી ક્રૂરતા દાખવશે. આયુષ્યની વૃદ્ધિની વિનંતીમાં ઈન્દ્રને એક જ સ્વાર્થ હતું, “શાસનરક્ષા.” પ્રભુએ કહ્યું, દેવેન્દ્ર! તારી નિર્મળ શાસનભક્તિને લીધે જ તું મને આયુષ્ય વૃદ્ધિની વિનંતી કરે છે, પરંતુ તે. અસંભવિત છે. વળી એ ગ્રહ તે જે નિશ્ચિત ભાવિ છે તેને સંકેત માત્ર કરે છે; એ કાંઈ મારા ધર્મશાસનને છિન્નભિન્ન કરી શકે તેમ નથી, પરંતુ પાંચમા આરાના
જીવોની તેવી પ્રવૃત્તિને લીધે જ એ છિન્નભિન્નતા સજા વાની છે. આ નિશ્ચિત હકીકત છે, એટલે તેમાં ફેરફાર કરવાની અમારામાં પણ તાકાત નથી. માટે હે દેવેન્દ્ર ! આવી ચિંતા કરવાનું તારે કઈ પ્રયે જન નથી. હાર્મિક ગ્રહની અસરમાંથી મુક્ત થયા બાદ મારા શાસનને ચતુવિધ સંઘ ઉદિતદિત અભ્યદય પામશે.” આ ઉપરથી એક વાત ચોક્કસ થાય છે કે અવસર્પિણી કાળ એને ભાવ તે ભજવ્યા જ કરશે, એટલે કે ઉત્તરોત્તર પરિસ્થિતિ ધર્મપ્રેમી આત્માઓને વધુ ને વધુ બેચેન બનાવે તેવી જ થતી જશે, પરંતુ વચ્ચે વચ્ચે તે બગડેલી પરિસ્થિતિમાં કાંઈક સુધારારૂપે અભ્યદય પણ જણાતે રહેશે.
[૯] દેવેન્દ્રને સમજૂતી આપ્યા બાદ પરમાત્માએ યથાયોગ્ય
સૂક્ષમ અને બાહર મન, વચન અને કાયાને વેગનિષેધ કર્યો. તેની સાથે જ તેઓ ચૌદમાં ગુણસ્થાન ઉપર આરૂઢ થયા. પાંચ હQાક્ષરના ઉચ્ચાર જેટલે સમય તે ગુણસ્થાને

Page #268

અમાવસ્યાની એ કાળી રાત
[૨૫]
રહીને પ્રભુના આત્માએ શુકલધ્યાનના ચેાથા પાયામાં વતતા જે સમયે દેહ મૂક્યો તે જ સમયે ઋજુગતિ વડે મેક્ષ પ્રાપ્ત કર્યો. પરમાત્મા અજર, અમર થયા. વિદેહમુક્ત થયા, અશરીરી, અકર્મો અને અવિનાશી થયા. [૧૦] પ્રભુના નિર્વાણ બાદ ધરતી ઉપર ચામેર અતિ સૂક્ષ્મ કુંથુ ઉત્પન્ન થતાં અનેક શ્રમણેા અને શ્રમણીઓએ ‘હવે સંયમનું પાલન મુશ્કેલ થઈ ગયુ' એમ વિચારીને અનશન કરી લઈ ને આત્મ-કલ્યાણ સાધી લીધું.
અમારા ભાવ-દીપક ગયા. ચાલા; દ્રવ્ય-દીપક કરીએ' એમ વિચારીને રાજાઓએ તે 'રાત્રિએ દીવા પ્રગટાવ્યા. આમ લોકોમાં દીપોત્સવીનું પ` શરૂ થયુ'. દેવા અને દેવેન્દ્રોએ સજળ નયને પ્રભુના શરીરનું ઉત્તરકા ક્યું. તે સ્થળે રત્નમય સ્તૂપની રચના કરી.
ત્યાર બાદ નદ્વીશ્વર દ્વીપે જઈ ને તેઓએ અષ્ટાદ્દિક-મહેાત્સવ કર્યાં અને અંતે સહુ સ્વસ્થાને ગયા. અન ત અને'ત વંદન....
ત્રિશલાન'દન, ત્રિલેાકગુરુ, વીતરાગ-સČજ્ઞ, યથા વાદી શાસનપતિ પરમાત્મા મહાવીરદેવને.

Page #269

કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ તરફથી બહાર પડતાં પુસ્તકોનાં
પ્રાપ્તિ સ્થાન : વધમાન સંસ્કૃતિધામ
તપોવન સંસ્કારધામ પ્રભાવતીબહેન છગનલાલ સરકાર ધારાગીરી સંસ્કૃતિ ભવન,
પિસ્ટ કબીલપોર ૬, ધન મેન,
નવસારી, ૩૯૬૪૨૪ અવંતિકાબાઈ ગોખલે સ્ટ્રીટ, ફેન : ૩૯૫૯
પેરા હાઉસ, મુંબઈ-૪ ફોન : ૩૮૮૭૬૩૭
ઓફિસ કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ જીવતલાલ પ્રતાપશી સંસ્કૃતિ ભવન, ૨૭૭૭, નિશાળ, ઝવેરીવાડ, રિલીફ રોડ, અમદાવાદ ફેન નંબર ૩૫૫૮૨૩ : ૩૫૬૦૩૩
અખિલ ભારતીય સંસ્કૃતિ રક્ષક દળ ચંદનબહેન કેશવલાલ સંસ્કૃતિ ભવન,
ગેપીપુરા, સુભાષચક, સુરત અમરશી લક્ષ્મીચંદ કટારી એસ. ટી. સ્ટેન્ડ પાસે, શંખેશ્વર (વાયા હારીજ)

Page #270
પૂ. 5, શ્રી ચન્દ્રશેખરવિ જયજીનાં પુસ્તકો આજે જ આખા સેટ ઘરમાં વસાવી લે બાળક, કિશેરે, બહેન, મેટેરાંએ સહુને પ્રિય સાહિત્ય આજ સુધી આ પુસ્તકમાં સેંકડો યુવાનના અને બહેનોનાં જીવન પરિવર્તન કર્યા છે. આપના ઘરમાં આ સેટ પડ્યો હશે તે ક્યારેક કોઈનું પણ જીવન પ્રકાશ....પ્રકાશની બૂમો પાડતું અંધકારમાંથી સદા માટે છુટકારો પામી જશે. નાનકડું મૂલ્ય અને જીવન-પરિવર્તનનો અમૂલ્ય લાભ આર્યાવર્તની એક્ષપ્રધાન સંસ્કૃતિની જ્યોત ઘર ઘરમાં પ્રગટાવવા મથતું માસિક. [i]ECT : ચિન્તક : પં. શચિન્હૌછારાયણ યજી ગણિદાર સંપાદક ગુણવંત શાહ સહસંપાદક ભદ્રેશ શાહ આજે જ ગ્રાહુ કે મૃતા. ત્રિવાર્ષિક લવાજમ રૂા. ૪૦/આજીવન સભ્ય રૂા. 200/ મુદ્રક : વરદાયની પ્રિન્ટર્સ મૂલ્ય : રૂ. 20/