Book Title: Tattvartha Sutra Part 01
Author(s): Nirmala Jain
Publisher: Adinath Jain Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004061/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra (bhAga-1) ADINATH Lain Education International For Personal & Private Use Only (Since 1979) CHOOLAI, CHENNATorg Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1YAN GEO 5925 050 tattvArthasUtra (vivecana sahita) (bhAga-1) mArgadarzaka : DaoN. sAgaramalajI jaina prANI mitra zrI kumArapAlabhAI vI. zAha : DaoN. nirmalA jaina saMpAdikA * prakAzaka * ADINATI JAIN TRUSTI (Since 1979) Choolai, Chennai pal. A Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtra (bhAga - 1) prathama saMskAraNa : navambara 2013 pratiyA~ : 3000 prakAzaka evaM parIkSA phaoNrma prApti sthala : AdinAtha jaina TrasTa 21, vI.vI. koIla sTrITa, cUlai, cennaI - 600 112. phona : 044-2669 1616, 43807077 Imela : trustadinath@gmail.com mudraka : navakAra priMTarsa 9, Triveliyana besina sTrITa sAhukArapeTa, cennaI - 600 079. dUrabhASa : 2529 2233 mobAIla : 9840098686 Waip Pri Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ || anukramaNikA / / hamArI bAta vi | * avadhijJAna ke bheda aura svAmI AdinAtha sevA saMsthAna kA saMkSipta paricaya vii_ * mana:paryava jJAna ke bheda aura unakA antara 20 AzIrvacanam * Rjumati-vipulamati mana:paryavajJAna meM antara 21 sukRta anumodanA * avadhijJAna-mana:paryAyajJAna meM antara 21 vande vIram * pAMca jJAnoM kA viSaya anumodana ke hastAkSara * eka jIva ko eka sAtha kitane jJAna sambhava pUrvakathana * mithyAjJAna ke bheda prastAvanA | * nayoM ke bheda prathama adhyAya 2 jAvaka asAdhAraNa mApa 2-3 jJAna prathama adhyAya ke viSaya vastu * mokSa ke sAdhana-ratnatraya * samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra kA svarUpa * samyag darzana kI utpatti ke prakAra * tattvoM ke nAma * nikSepa * tattvoM ko jAnane ke upAya * pramANa aura naya kA antara * pramANa (samyagjJAna) ke bheda * matijJAna ke anya paryAyavAcI nAma * matijJAna ke bheda * matijJAna ke 336 bheda * zrutajJAna kA svarUpa va bheda dvitIya adhyAya jIva vicAraNA dvitIya adhyAya ke viSaya vastu * jIva ke asAdhAraNa bhAva * aupazamika bhAva ke bheda * kSAyika bhAva ke bheda * kSAyopazamika bhAva ke bheda * audayika bhAva ke bheda | * pAriNAmika bhAva ke bheda * jIva kA lakSaNa * upayoga ke bheda * jIva ke bheda * saMsArI jIvoM ke bheda * indriyA~ kI saMkhyA * indriyoM ke bheda va viSaya * saMjJI aura asaMjJI kI vicAraNA * * an Education International Privata Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vigrahagati sambandhI vicAraNA * janma ke prakAra * yoniyoM ke prakAra * garbhaja janma * upapAta janma vAle jIva * sammUrcchana janma * zarIra ke prakAra * zarIra kI vizeSatAe~ tRtIya adhyAya adholoka aura madhyaloka tRtIya adhyAya ke viSaya vastu * loka kA svarUpa * narakoM ke nAma * narakoM kA vizeSa varNana 44 * tiryak (madhya) loka kA varNana 46 damEducation 47 48 48 51 * eka sAtha eka jIva ke kitane zarIra sambhava 52 * kArmaNa zarIra kI nirUpabhogitA 53 * vaikriya zarIra kI vizeSatA * AhAraka zarIra kI vizeSatA * veda ke prakAra * Ayu ke prakAra aura unake svAmI 48 49 54 54 55 56 59 62 64 * nArakiyoM kI saMkhyA * nArakiyoM kI lezyA 65 * nArakiyoM kI dukha, pariNAma, vikriya Adi 66 * nArakI jIvoM kI sthiti, gati, Agati 68 * dvIpa va samudroM ke nAma, AkAra va vistAra * jambUdvIpa ke 7 kSetra * jambUdvIpa ke 6 parvata * jambUdvIpa ke 5 draha * jambUdvIpa ke 14 nadiyA~ * merU parvata tathA jyotiSa devoM kA varNana iv * aDhAI dvIpa (manuSya kSetra) * manuSyoM ke bheda * DhAIdvIpa meM karmabhUmiyA~ va akarmabhUmiyA~ * manuSya evaM tiryaMcoM kI Ayu cauthA adhyAya devaloka caturtha adhyayana ke viSaya vastu * devoM ke prakAra * jyotiSa devoM kI lezyA * cAra prakAra ke devoM ke bheda * devoM ke bheda, saMkhyA aura zreNiyA~ * indroM kI saMkhyA * bhavanapati aura vyaMtara devoM kI lezyA * devoM ke kAmasukha * caturnikAya ke devoM ke bheda * jyotiSI deva * vaimAnika devoM kA varNana 70 70 71 71 71 71 71 75 76 77 77 81 81 82 83 85 86 86 88 90 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * devoM kI uttarottara adhikatA aura hInatA viSayaka bAteM * lokAntika devoM kA varNana * anuttara vimAnoM ke devoM kI vizeSatA * tiryaMcoM kA svarUpa * bhavanapati devoM kI utkRSTa Ayu * vaimAnika, nava graiveyaka anuttara vimAnavasI devoM kI utkRSTa va jaghanya Ayu * nArakI, bhavanapati evaM vyaMtara devoM kI jaghanya sthiti * jyotiSka devoM kI sthiti paMcama adhyAya ajIva paMcama adhyAya ke viSaya vastu * ajIvakAya ke bheda * dravya kA lakSaNa * dravyoM kI vizeSatA * dravyoM ke pradeza * dravyoM kA loka meM avagAha * dravyoM ke kArya evaM lakSaNa * dharma-adharma dravya kA upakAra * AkAza kA upakAra * pudgala kA upakAra 93 96 98 98 98 100 103 104 106 106 107 108 110 112 113 114 114 * jIva kA upakAra * kAla kA upakAra * pudgala kA svarUpa, guNa aura paryAya * pudgala ke bheda * skandhAdi kI utpatti ke kAraNa * paudgalika baMdha ke hetu, apavAda Adi * dravya kA lakSaNa * guNa kA svarUpa * pariNAma kA svarUpa * pariNAma ke bheda tathA vibhAga * mUla sUtra * parIkSA ke niyama * maoNDala parIkSA patra 116 117 119 125 125 128 130 131 131 132 133 137 138 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamArI bAta di. 5.7.1979 ke maMgala divasa para cUlai jinAlaya meM bhagavAna AdinAtha ke pratiSThA mahotsava ke prasaMga para sva. zrI amaracaMdajI kocara dvArA sthApita zrI AdinAtha jaina maMDala apanI sAmAjika gatividhiyoM ko AdinAtha jaina TrasTa ke nAma se pichale 31 varSoM se prabhu mahAvIra ke batAye mArga para niraMtara prabhu bhakti, jIvadayA, anukaMpA, mAnavasevA, sAdharmika bhakti Adi jinazAsana ke sevA kAryoM ko karatA A rahA hai| TrasTa ke kAryoM ko sucAru evaM sthAyI rupa dene ke lie sana 2001 meM cUlai mena bAjAra meM (posTa oNphisa ke pAsa) meM 2800 varga phuTa kI bhUmi para bane trimaMjilA bhavana 'AdinAtha jaina sevA kendra' kI sthApanA kI gii| bhavana ke parisara meM prema va karuNA ke pratIka bhagavAna mahAvIra svAmI kI darzanIya mUrti kI sthApanA karane ke sAtha karIba 9 lAkha logoM kI vibhinna sevAe~ kI jisameM karIba 1 lAkha logoM ko zAkAhArI banAne kA apUrva lAbha prApta huA hai| AdinAtha jaina sevA kendra meM sthAI rupase ho rahe niHzulka sevA kAryoM kI eka jhalaka : * 15 vikalAMga ziviroM kA Ayojana karane ke pazcAta aba sthAyI rupa se vikalAMga kRtrima liMba sahAyatA kendra kI sthApanA jisameM pratidina Ane vAle vikalAMgoM ko niHzulka kRtrima paira, kRtrima hAtha, kailiparas, klaceja, vhIla caira, TrAI - sAIkila Adi dene kI vyvsthaa| * AMkhoM se lAcAra logoM kI aMdherI duniyA ko phira se jagamagAne ke lie eka sthAyI phrI AI klinika kI vyavasthA jisameM niHzulka AMkhoM kA cekaupa, AMkhoM kA oNparezana, naitradAna, cazmoM kA vitaraNa aadi| * karIbana 100 sAdharmika parivAroM ko pratimAha ni:zulka anAja vitaraNa evaM jaruratamaMda bhAIyoM ke __ucita vyavasAya kI vyvsthaa| * bahanoM ke lie sthAyI rupa se niHzulka silAI evaM kasIdA TreniMga klAsasa evaM bAda meM unake ucita vyavasAya kI vyvsthaa| * Ama janatA kI svAsthya surakSA hetu eka phrI janarala klinika jisameM hara roja 50 se jyAdA ___ marIjoM kA nizulka cekaapa, davAI vitrnn| * pratidina karIba 200 asahAya garIba logoM ko nizulka yA mAtra 3 rupayoM meM zuddha sAtvika bhojana kI vyvsthaa| * dimAgI rupa se asthira du:khiyoM ke lie pratidina ni:zulka bhojn| * ni:zulka ekyUpaMkcara,ekyUprezara, phisiyotherapI evaM necyurotherepI klinika * jaruratamaMda vidyArthiyoM ko ni:zulka skUla phIsa, pustakeM evaM pozAka vitrnn| * roja yogA evaM dhyAna shikssaa| * homiyopethika klInika * ApAtakAnIna avasara meM 6 ghaMToM ke aMdara rAhata sAmagrI pahuMcAne kI adbhuta vyvsthaa| anglomaRIArkerri SO? Vi horertonamamalense-online wwonja Neniraryoly Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdinAtha jinazAsana sevA saMsthAna meM hone vAlI sambhavita yojanAoM kA saMkSipta vivaraNa hAla hI meM hamAre TrasTa ne cUlai ke mAlU bhavana ke pAsa 9000 varga phuTa kA vizAla bhukhaMDa kharIdakara 'AdinAtha jinazAsana sevA saMsthAna' ke nAma se nimna zAsana sevA ke kArya karane kA dRr3ha saMkalpa karatA hai| * vizAla jJAnazAlA * jaina dharma ke ucca hitakArI siddhAMtoM ke pracAra - prasAra ke lie AvAsIya pAThazAlA... * jisameM zraddhAvAna mumukSu, adhyApaka, vidhikAraka, maMdira sevaka (pujArI), saMgItakAra, paryuSaNa ArAdhaka ityAdi taiyAra kie jaaeNge| * niraMtara 24 ghaMTe pipAsu sAdharmikoM kI jJAna sudhA zAMta karane upalabdha hoMge samarpita paMDivarya va aneka gahana va gaMbhIra pustakoM se bharA pustkaaly| * bAlaka - bAlikAoM va yuvAnoM ko prerita va puraskArita kara dharma mArga meM joDane kA hArdika pryaas| * sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMta vaiyAvacca * jinazAsana ko samarpita sAdhu-sAdhvI bhagavaMta evaM zrAvakoM ke vRddha avasthA yA bimArI meM jIvana paryaMta unake sevA bhakti kA lAbha liyA jaaegaa| * oNparezana Adi baDI bimArI meM vaiyaavcc| * sAdhu-sAdhvI bhagavaMta ke upayoga nirdoSa upakaraNa bhaMDAra kI vyvsthaa| * jJAna-dhyAna meM shyog| * varSItapa pAraNA va AyaMbila khAtA * vizva ko Azcaryacakita karade aise mahAna tapa ke tapasvIyasoM ke tapa meM sahayogI banane saiMkaDoM tapasviyoM ke zAtA hetu sAmUhika varSItapa (biyAsaNA), 500 AyaMbila tapa vyavasthA va AyaMbila khAtA prAraMbha ho cukA hai| * dharmazAlA * cikitsA, zikSA, sArvajanika kArya evaM vyApAra Adi hetu dara - sudara dezoM se padhArane vAle bhAIyoM ke lie uttama asthAI pravAsa va bhojana vyvsthaa| * zuddha sAtvika jaina bhojanazAlA * kisI bhI dharma premI ko pratikUlatA, bimArI yA antarAya ke samaya zuddha bhojana kI ciMtA na rahe isa uddezya se bAhara gA~va va cennaI ke svadharmI bhAIyoM ke lie uttama, sAtvika va svAsthavardhaka jinaAjJAmaya zuddha bhojana kI vyvsthaa| * sAdharmika svAvalambI * hamAre dainika jIvana meM kAma Ane vAlI zuddha sAtvika evaM jaina vidhivat rupa se taiyAra kI gaI vastuoM kI eka jagaha upalabdhi karAnA, sAdharmika parivAroM dvArA taiyAra kI gaI vastue~ kharIdakara unheM svAvalaMbI banAnA * jainolaoNjI korsa Diploma in Jainology (3 yrs.) & Diploma in Jain Tatvagyan (1 yr) * jaina siddhAMtoM evaM tatvajJAna ko jana - jana taka pahu~cAne kA prayAsa, dUra - sudUra choTe gA~voM meM jahA~ guru bhagavaMta na pahu~ca pAye aise jainoM ko punaH dharma se joDane hetu 6 - 6 mahIne ke correspondence Course taiyAra kiyA gaye haiN| hara 6 mahIne meM parIkSA ke pUrva zivira dvArA samyaka jJAna kI jyoti jagAne kA kArya zubhAraMbha ho cukA hai| * jIvadayA prANI prema prakalpa yojanA * mUka jAnavaroM ke prati prema kA bhAva mAtra jinazAsana sikhalAtA hai| jinazAsana ke mUlAdhAra ahiMsA evaM prema ko kAryAnvita karane nirmANa hoMge 500 kabutara ghara va unake dAnA-pAnI surakSA Adi kI vyvsthaa| mohana jaina saciva AdinAtha jaina TrasTa Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AzIrvacanam * AcArya vijaya ajitazekharasUri kI ora se DaoN. nirmalA jaina ko dharmalAbha !!! pUrvadharamanISI zrI umAsvAti mahArAja racita zrI tattvArtha sUtra ke prathama pAMca adhyAya kA Apane jo saMkSipta - sarala hindI bhAvArtha taiyAra kiyA hai, vaha tattvajijJAsU varga ko jainatattva kI jAnakArI meM vizeSa upayogI hogA, aisI zraddhA hai| Apa kA prayatna sarAhanIya hai| ApakI tattvarUci kI anumodnaa| Age kA kArya bhI Apa yathAzIghra pUrNa karoge aisI zubhecchA... Apane saMzodhana kA avasara diyA isalie dhanyavAda.... - A. ajitazekharasUri kA dharmalAbha (* prastuta prakAzana ke artha sahayogI * sAdharmika bhAI // jainam jayati zAsanam / / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sukRta anumonA * zrutasevI kAryavAhaka gaNa, AdinAtha jaina TrasTa, cennaI yogya dharmalAbha saMsthA dvArA jJAna pipAsuoM hetu tattvArtha sUtra prakAzita kiyA jA rahA hai yaha jAnakara atIva AnaMda huaa| pustaka taiyAra karake prakAzita karane se bhI jyAdA mahattva kA kAma jo yaha saMsthA kara rahI hai, vaha hai bhAratabhara meM choTo-choTe kendroM taka abhyAsuoM tathA jijJAsuoM taka yaha sAhitya pahu~cAnA evaM pAThyakrama kI taraha calA kara usakI parIkSA lenA evaM uttIrNa pAtroM ko yogya protsAhana denA ... tattvArtha sUtra yaha apane Apa meM gAgara meM sAgara samAna hai, mUla rUpa se itanA choTA hote hue bhI artha kI gahanatA amApa hai, eka taraha se jaina vizva koza hai, yaha graMtharAja cAroM hI sampradAyoM meM samAna rUpa se mAnya hone ke kAraNa isa graMtha kI mahattA aura bhI bar3ha jAtI hai| isa graMtha meM pratipAdita aNuvijJAna ke rahasyoM ko dekha kara Aja kA aNuvijJAna bhI stabdha raha jAtA hai| jJAna vijJAna kA bhaMDAra hai yaha sUtra itanA hI nahIM hamAre vartamAna jIvana ke sAre dukhoM kA samAdhAna hai isa sUtrarAja meM prathama sUtra meM hI sAre nidAna va samAdhAna samA gae hai dekhane kI dRSTi vikasita karanI hogii| maiM sAdhuvAda detA hU~ zrI mohanajI Adi sArI sanniSTha TIma ko, evaM DaoN. nirmalAjI ko unake anavarata prayatnoM ke lie prastuta prakAzana kA maiM tahedila svAgata karatA hU~ aura AzA karatA hU~ ki AtmArthiyoM ke AtmakalyANa kA yaha puSTAlaMbana banegA pAThakagaNa ko bhI aMtara ke AzIrvAda saha ... paMnyAsa ajayasAgara private Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vande vIram * 16 sitambara 2013 AdaraNIyA, jinazAsana anurAginI, athaka purUSArthI, zrutarasikA, viduSI zrI nirmalAjI sAdara dharmalAbha jaina dharma meM sarvamAnya grantha zrI tattvArtha sUtra' kI vivecanA ke pAMca adhyAya prApta hue| mokSa mArga pratipAdaka, jIvAjIvasvarUpa - prakAzaka, tattvajJAnapradAyaka yaha grantha sUtra zailI meM nibaddha hai| zrI umAsvAti jI mahArAja dvArA racita yaha grantha atyanta upayogI grantha hai| Apane parizramapUrvaka anya TIkAoM se vivecana - bindu lekara isa grantha ko sujJajanoM ke lie vizeSa jJAnArjana kA Alambana banAyA hai| prasannatA hai, Apake isa grantha cayana karI, anumodanA hai - ApakI zrutasevA kii| zeSa yathAvat __gurU vicakSaNa caraNaraja pUjyA gurUvaryA zrI maNiprabhAzrIjI ma.sA. kI nizrAvartinI sAdhvI hemaprabhAzrI YOOOS LEARNAREER OBERSo: Jelicaten Antero 40 O PO Persondarrivale Use PAN 50.cRAK Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumodana ke hastAkSara kumArapAla vI. zAha kalikuMDa, DholakA jaina darzana dharma samasta vizva kA, vizva ke lie aura vizva ke svarupa ko batAne vAlA darzana hai| jaina darzana evaM kalA bahuta bahuta prAcIna hai| jaina dharma zramaNa saMskRti kI adbhUta phulavArI hai isameM jJAna yoga, karma yoga, adhyAtma aura bhakti yoga ke phUla mahaka rahe haiN| paramAtma pradhAna, paraloka pradhAna aura paropakAra pradhAna jaina dharma meM naye yuga ke anurupa, cetanA prApta karAne kI saMpUrNa kSamatA bharI hai| kyoMki jaina darzana ke pravartaka sarvadarzI, sarvajJa vItarAga devAdhideva the| jaina darzana ne "yathAsthisthitArtha vAdi ca..." saMsAra kA vAstvika svarupa batAyA hai| sarvajJa dvArA pravartita hone se siddhAMtoM meM saMpUrNa pramANikatA, vastu svarupa kA spaSTa nirupaNa, arihaMto se gaNadhara aura gaNadharoM se AcAryoM taka vicAro kI ekarupatA pUrvaka kI upadeza paraMparA hamArI Ana bAna aura zAna hai| saMpUrNa vizva ke kalyANa hetu bahuta vyApaka ciMtana prastuta karAne vAlA jaina darzana sarvakAlina tattkAlina aura vartamAna kAlina huI samasyAoM kA samAdhAna karatA hai, isIlie jaina darzana kabhI ke lie nahIM abhI sabhI ke lie hai| yahA~ jaina dharma darzana ke vyApaka svarupa meM se AMzIka aura Avazyaka tatvajJAna evaM AcaraNa pakSa ko DaoN. kumArI nirmalAbena ne spaSTa magara saralatA se prastuta kiyA hai| svAdhyAyapriya saba ke lie anamola sogAta, AbhUSaNa hai| bahana nirmalA kA yaha prayAsa vaMdanIya hai| dhyAna meM rahe isI pustaka kA svAdhyAya jJAna ke maMdira meM praveza karane kA mukhya dvAra hai| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pUrva kathana jaina darzana ke sAra bhUta granthoM meM tattvArthasUtra eka mahatvapUrNa graMtha hai| yaha graMtha jaina dharma kI sabhI paramparAoM meM mAnya hai| bhAratIya darzana meM, IsvIsan ke prArambha meM sUtra rUpa ke vibhinna darzanoM ke sUtra graMtha meM nirmita huee una sUtra graMtha meM jaina darzana se sambaMdhI sUtragraMtha ye tattvArtha sUtra hI prathama graMtha hai| yadyapi yaha graMtha dasa adhyAyoM meM vibhikta hai aura jaina dharma darzana ke sabhI pakSoM ko apane meM samAhita kiye hue hai| isa graMtha ki vizeSatA yaha hai ki yaha graMtha ati saMkSipta meM jaina dharma darzana ke sabhI pakSoM para prakAza DAlatA hai| bhavya AtmAe~ isa graMtha kA adhyayana karake jahA~ anya dharma darzanoM kA paricaya pAte hai vahIM ve isakI vividha TIkAoM ke mAdhyama se jaina darzana ke ati gaharAI meM pahu~ca pAte haiN| jJAtavya hai ki isa saMkSipta sUtra grantha para vizAlakAya TIkA graMthoM kA nirmANa huA hai| zvetAmbara paramparA meM isakI prathama TIkA tattvArthabhASya hai jo svayaM umAsvAti dvArA racita hai| isake atirikta zvetAmbara paramparA meM eka vizAla TIkA siddhasenagaNi kI hai| isake atirikta isa grantha para haribhadrasUri evaM anya zvetAmbara AcAryoM kI TIkAe~ bhI milatI hai| digambara paramparA meM yaha graMtha jaina dharma kA AdhAra bhUta graMtha mAnA gayA hai| isa para pUjyapAda kI sarvArthasiddhi nAmaka TIkA likhI gaI thI, isake atirikta digambara paramparA meM akalaka kI rAjavArtika aura vidyAnaMda kI zlokavArtika TIkAaiM bhI upalabdha hai| isa graMtha ke prathama adhyAya meM jaina jJAna mImAMsA evaM pramANa mImAMsA kA varNana hai| isakA dUsarA adhyayana jIva tattva se sambaMdhita hai| tIsarA evaM cauthA adhyayana svarga aura naraka kI vivecanA karatA hai / pA~cavA adhyayana ajIva tattva evaM isake prakAroM evaM kAryoM se saMbaMdhita hai| yaha grantha vyakti ko zubha karma kI preraNA dete hai| isake atirikta isake agrIma pA~ca adhyayana mukhyataH jaina AcAra mImAMsA se saMbaMdhita hai| jisameM Azrava, saMvara, baMdha, nirjarA evaM mokSa tattva kI carcA huii| isa grantha meM tattvamImAMsA ke sAtha-sAtha jaina AcAra para adhika jora diyA gayA hai| yadyapi Azrava, saMvara, baMdha, nirjarA aura mokSa ye sabhI avadhAraNAe~, AcAra se sambaMdhita hai| kintu isameM jaina tattva mImAMsA kA acchA paricaya mila jAtA hai / tattvArtha sUtra meM jaina dharma darzana ke vividha AyAma upalabdha hote hai unameM jaina jJAna evaM pramANa mImAMsA aura jaina AcAra mImAMsA pramukha hai| tattvArtha sUtra kI eka vizeSatA yaha hai ki isameM jaina dharma darzana ke prAcInatama rUpa meM aneka saMketa upalabdha hai| aura paravarti kAla meM vikasita sUtroM se unakA prAthakriya bhI samyagra prakAra se xii twww.jaihelloran big Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samajhA jA sakatA hai| prArambhika kAla kA grantha hone ke kAraNa jaina darzana ke aneka siddhAMta jaise pramANa mImAMsA, guNasthAnaka siddhAMta isameM anupasthita hai| sAtha hI jaina dharma darzana ke bhI prathama dvitIya zatAbdI meM jo siddhAMta upasthita rahe hai unhIM para isa graMtha ke sUtroM kI racanA kI gaI hai| vartamAna meM isa graMtha ke do pATha upalabdha hote hai| zvetAmbara paramparA meM isakA bhASyamAna pATha svIkRta rahA hai| jabaki digambara paramparA isake savArthasiddhi mAnya pATha ko hI mukhyatA detA hai| yadyapi ina pAThoM meM mukhya aMtara nahIM hai| isakA prathama bhASyamAna pATha apekSAkRta prAcIna hai| isako dekhakara aisA lagatA hai ki yaha jaina dharma darzana prAthamika va sarva pracalita graMtha rahA hai| kAlakrama kI apekSA se yaha graMtha IsA kI prathama zatAbdI se cauthI zatAbdI ke madhya meM likhA gayA hai| jaina dharma darzana ke prAcInatama svarUpa ko jAnane meM yaha grantha vizeSa rUpa se sahAyaka hai| isa graMtha kI vizeSatA yaha hai ki yaha vividha darzanoM ke matoM ko samanvaya karake calatA hai| ataH Aja bhI jaina darzana ke adhyayana ke lie isakA adhyayana aparihArya mAnA jA sakatA hai| yahI kAraNa hai ki hamane AdinAtha jaina TrasTa ke mAdhyama se cala rahI jaina vidyA sambaMdhI parikSAoM meM ise mahatvapUrNa sthAna dene kA prayAsa kiyA hai| yadyapi yaha mUlagraMtha saMskRta bhASA meM racita prathama graMtha hai| phira bhI vartamAna kAla meM jaina dharma darzana siddhAMtoM ko samajhane ke lie ati sahAyaka hai| isI tathya ko dRSTi meM rakhate hue isake hindI meM bhI anuvAda hue hai aura isalie meM ApakI prazaMsA karatA huuN| merI apekSA yahI hai ki jainadharmadarzana ko samajhane ke icchuka vyakti isa graMtha se nAnAvidha preraNA lekara jaina dharma darzana ke sambandha meM apane jJAna kA vikAsa kreN| xiii isI apekSA ke sAtha DaoN. sAgaramala jaina A Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prastAvanA * jaina darzana kA prAmANika adhyayana karane ke icchuka jaina-jainetara vidyArthI evaM zikSaka yaha pUchate hai ki jaise vedoM meM gItA, IsAiyoM meM bAibila, musalamAnoM meM kurAna hai vaise jainoM meM Agama ke pazcAt aisI kauna-sI pustaka hai jisakA saMkSipta tathA vistRta adhyayana kiyA jA ske| isa prazna ke uttara meM, tattvArtha sUtra ke sivAya, mere dhyAna meM koI anya grantha kA nAma nahIM aayaa| __ kyoMki Agama ke viSaya bahuta hI vistRta hai, gahana gambhIra rahasyoM se bhare par3e hai| jana sAdhAraNa to kyA, bar3e bar3e manISiyoM ke lie bhI unako hRdayagama kara lenA bahuta hI kaThina hai| dUsarI bAta, Agama tIrthaMkara paramAtmA kI vANI hai| unameM eka viSaya nahIM hai, anekAneka viSaya alagaalaga AgamoM meM hai| isase eka sampUrNa viSaya ko kramabaddha par3hane meM aneka Agama par3hane par3ate haiN| kintu vAcaka umAsvAti dvArA racita tattvArthasUtra meM tattva kI bahuta sI bAteM kramabaddha sUtra rUpa meM eka jagaha saMkSipta zailI meM saMgrahIta kara dI gaI hai| ata: isakA adhyayana bhI saralatA se ho sakatA hai aura jaldI samajha meM A jAtA hai| jana sAdhAraNa aura vidvAna manISI sabhI isase lAbhAnvita ho sakate haiN| grantha paricaya : tattvArtha sUtra jaina tattvajJAna kA viziSTa evaM mahatvapUrNa saMgrAhaka sUtra (grantha) hai| yaha saMskRta bhASA kA sarvaprathama jaina grantha hai| / isakA pUrA nAma tattvArthAdhigama-sUtra hai arthAt tattvoM kA jJAna karAne vAlA sUtra hai| yaha samagra jaina darzana kA pratinidhitva karatA hai| zvetAmbara aura digambara donoM hI paramparAoM meM ise prAmANika rUpa prApta hai| isameM samyagdarzana - jJAna- cAritra- ratnatrayI kA yukti pUrNa nirUpaNa, chaha dravya evaM pAMca astikAyoM kA vivecana, bhUgola, khagola sambandhI jaina mAnyatAe~, jJAna aura jJeya kI samucita vyavasthA tathA nava tatvoM kA saMpUrNa vivecana huA hai| prastuta sUtra dasa adhyAyoM meM vibhakta hai jisameM kula 344 sUtra hai| prastuta kRti meM dasa adhyAyoM meM se prathama pAMca adhyAyoM kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| zeSa pA~ca adhyAyoM kA vivecana agale kRtikA meM kiyA jaayegaa| lagabhaga bhArata varSa ke jaina parIkSA borDo ke pAThyakrama meM aura jaina vizva vidyAlayoM meM yaha sUtra nirdhArita hai| tattvArtha sUtra kI racanA kA uddezya : vIra-nirvANa kI AThavIM, navIM zatAbdI meM deza meM guptakAlIna samrAToM ke utkarSa ke kAraNa saMskRta bhASA kA prabhAva bar3ha rahA thaa| guptakAlIna samrATa saMskRta premI the| rAja sabhA meM saMskRta ke vidvAnoM kA vizeSa Adara-satkAra thaa| phalasvarUpa janatA ke ANARAScal A SAD RAO so XIV SO? PAROHersonarPrivateeseoniy Jairt Edacatio internation 43ORAN How.jainelibrary.orgos Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hRdaya meM bhI saMskRta ke prati vizeSa Adara thaa| usa samaya kaNAda kA vaizeSika sUtra, bAdarAyaNa kA brahmasUtra, paMtajali kA yoga sUtra Adi kaI grantha apane-apane darzana ke mUla siddhAMta saMskRta bhASA meM, sUtra zailI meM race jA cuke the| aisI paristhitiyoM meM jaina vADmaya meM bhI aise grantha kI AvazyakatA anubhava kI jA rahI thI jo saMskRta bhASA meM ho aura sampUrNa jaina sampradAyoM dvArA mAnya ho| vAcaka umAsvAti ne prAkRta ke sAtha sAtha saMskRta bhASA kA bhI gaharA adhyayana kiyA thaa| unhoMne Agama granthoM ke AdhAra para tatva evaM AcAra sambandhita viSayoM kA saMskRta bhASA meM sUtrarUpa meM tattvArtha sUtra kI racanA kii| viSaya varNana : koI bhI bhAratIya zAstrakAra jaba svIkRta viSaya para zAstra racanA karatA hai taba vaha apane viSaya nirUpaNa ke aMtima uddezya ke rUpa meM mokSa ko hI rakhatA hai, phira bhale hI vaha viSaya artha, kAma, jyotiSa yA vaidyaka jaisA bhautika ho athavA tattvajJAna aura yoga jaisA AdhyAtmika | sabhI mukhya-mukhya viSayoM ke zAstroM ke prAraMbha meM usa usa vidyA ke aMtima phala ke rUpa meM mokSa kA hI nirdeza huA aura upasaMhAra meM bhI usa vidyA se mokSa siddhi kA kathana kiyA gayA hai| vAcaka umAsvAti ne bhI aMtima uddezya mokSa rakhakara hI, usakI prApti kA upAya siddha karane ke lie, nizcita kiye hue sabhI tathyoM kA varNana apane tattvArtha sUtra meM kiyA hai| viSaya kA vibhAjana : tattvArtha sUtra ke varNya viSaya ko vAcaka umAsvAti ne dasa adhyAyoM meM isa prakAra se vibhAjita kiyA hai - pahale adhyAya meM jJAna mImAMsA kA vivecana, dUsare se pAMcaveM taka jJeya mImAMsA kA vivecana, chaTha se dasaveM taka cAritra mImAMsA kA vivecana hai| jJAna mImAMsA ke sArabhUta tathya : prathama adhyAya meM mokSamArga evaM jJAna kA svarUpa kA vivecana karate hue - naya aura pramANa rUpa se jJAna kA vibhAjana, mati Adi Agama prasiddha pAMca jJAna aura unakA pratyakSa-parokSa do pramANoM ke dvArA saMpUrNa jJAna mImAMsA kA vivecana huA hai| jJeyamImAMsA ke sArabhUta tathya : jJeya mImAMsA meM jagat ke mUlabhUta jIva aura ajIva ina do tattvoM kA varNana hai| jinameM se mAtra jIva tattva kI carcA do se cAra taka ina tIna adhyAyoM meM hai| dusare adhyAya meM jIva ke bhAva (pariNAma), bheda, prabheda, indriya, yoni, zarIra, jAti, mRtyu aura janma ke bIca kI sthiti, jIva kI TUTane aura na TUTane vAlI Ayu Adi kA varNana hai| tIsare adhyAya meM adholoka vAsI nArakI jIva aura unakI vedanA tathA Ayu maryAdA Adi Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA dvIpa, samudra, parvata, kSetra Adi dvArA madhyaloka kA bhaugolika varNana aura usameM rahanevAle manuSya tathA tiryaMca jIvoM kI Ayu Adi kA vivecana prApta hotA hai| cauthe adhyAya meM devagati tathA Urdhvaloka kA varNana hai jisameM devoM kI vividha jAtiyA~, unake parivAra, bhoga-sthAna, samRddhi, jIvanakAla aura jyortimaNDala arthAt khagola kA varNana hai| ___ pA~caveM adhyAya meM ajIvatattva ke dharma, adharma, AkAza, pudgala aura kAla dravyoM ke bheda, sthitikSetra, pratyeka ke kArya, pudgala kA svarUpa usake bheda aura utpatti ke kAraNa, paudgalika bandha kI yogyatA aura ayogyatA, dravya kA sAmAnya lakSaNa, kAla ko dravya mAnanevAlA matAntara aura unakI dRSTi se kAla kA svarUpa, guNa aura pariNAma ke lakSaNa, pariNAma ke bheda Adi kA vivecana hai| isa prakAra tIsare-cauthe-pA~caveM adhyAya meM sampUrNa loka vicAraNA prApta hotI hai| chaThe se dasaveM adhyAya taka cAritra mImAMsA hai| cAritra mImAMsA ke sAra bhUta tathya : jIvana kI heya pravRttiyoM, unake hetu, mUla bIja, pariNAma Adi kA vicAra ke sAtha hI una heya pravRttiyoM ke tyAga, tyAga ke upAya, upAdeya pravRttiyoM ke grahaNa aura inase hone vAle pariNAma, vicAraNIya viSaya hai| ___ chaThe adhyAya meM Azrava kA svarUpa, usake bheda tathA Azrava sevana se kauna-kauna se karma baMdhate, isakA varNana hai| sAtaveM adhyAya meM - zrAvaka ke bAraha vratoM kA aticAra sahita varNana hai| sAtha hI vratoM kI sthiratA hetu 25 bhAvanAe~ tathA dAna kA svarUpa bhI batAyA gayA hai| AThaveM adhyAya meM - ATha karma prakRtiyA~ tathA karmabaMdha ke mUla hetu kA varNana hai| naveM adhyAya meM saMvara aura nirjarA tattva varNita hai| saMvara-nirjarA ke lakSaNa, upAya, bheda-prabheda Adi kA vivecana hai| dasaveM adhyAya meM kevalajJAna ke hetu aura mokSa kA svarUpa tathA mukti prApta karanevAlI AtmA ko kisa rIti se kahA~ gati hotI hai, isakA varNana hai| isa prakAra sampUrNa tattvArthasUtra meM ratnatrayI rUpa mokSamArga tathA jIva, ajIva, Azrava, baMdha, saMvara, nirjarA, aura mokSa ina sAta tattvoM kA saMpUrNa vivecana huA hai| ___ jaba maiMne apane svAdhyAya ke antargata isa viziSTa graMtha gurU ke dvArA kA parAyaNa kiyA to isa graMtha ke prati mere hRdaya meM eka anUThI zraddhA kA janma huaa| mujhe lagA, agara, isa graMtha ko sarala, sahaja bhASA meM citra, cArTa evaM tAlikAoM ke mAdhyama se prastuta kiyA jAye to tattva jijJAsu isake mAdhyama se avazya hI tattva ke prati aura adhika zraddhAnvita ho skeNge| Haine treation Wateration TOTPersonal & Private use only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta kRti ko taiyAra karane ke lie jina granthoM kA AdhAra liyA hai unameM vibhinna vidvAna manISiyoM kI tattvArtha sUtra kI hindI TikAe~, savArthasiddhi, rAjavArtika, navatattva, laghu saMgrahaNI Adi pramukha graMtha hai| una saba ko maiM hRdaya se AbhAra prakaTa karatI hU~ / isa pustaka ke varNita viSayoM kI zAstrAnusAritA ko prAmANika karane ke lie pa.pU. AcArya pravara zrI ajitazekhara sUrIzvarajI ma. sA. pa. pU. paMnyAsa pravara zrI ajayasAgarajI ma.sA., pa.pUjyA sAdhvIvaryA hemaprajJAzrIjI ma.sA. ne nirakSaNa kiyA hai| sabhI ne samaya kI alpatA aura atyaMta vyastatA meM bhI mere nivedana ko saharSa svIkAra kara isa kRti ko apane kuzala saMpAdana se savArA hai| una sabake prati kRtajJatA kA bhAva vyakta karatI huuN| DaoN. sAgaramalajI jaina evaM prANI mitra zrI kumArapAla bhAI vI. zAha ne patha-patha para isa kArya ko abhivRddha karane ke lie nAnAvidha sujhAva pradAna kiye, ataeva maiM ApazrI kA antaHmana se AbhAra prakaTa karatI hU~ / AtmIya bahana DaoN. mInA sAkariyA evaM mohana jaina kA pustaka kI pruphariDiMga ke kArya meM sundara, surUcipUrNa yogadAna rahA hai / AzA hai Apa hamAre isa prayAsa ko AMtarika ullAsa, UrjA evaM umaMga se badhAe~ge aura prema, preraNA evaM protsAhana se apane bhItara ke Atma vizvAsa ko bddhaayeNge| aMta meM isa namra prayAsa ke daurAna koI bhI jinAMjJA virUddha kathana huA ho to micchAmi dukkaDaM / Exvii DaoN. nirmalA jaina cennaI Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya * jJAna * YADA PRO:84K Sain tietotenatie 21 ?0743 FOPersoharePrivate Use Only Witaineblary.org Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya jJAna samyagdarzana - jJAna - cAritrANi mokSamArgaH ||1|| sUtrArtha - samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra - ye tInoM milakara mokSa kA mArga haiN| vivecana - prastuta sUtra meM mokSa-prApti kA jo mArga batAyA gayA vaha mArga haiM - samyagdarzana, samyagjJAna aura smykcaaritr| ye tInoM sammilita rUpa se milakara mokSa prApti kA mArga banate haiN| ina tInoM meM se alaga-alaga koI bhI eka athavA do mokSa kI prApti nahIM karA skte| mokSa kA svarUpa - bandha evaM bandha ke kAraNoM ke abhAva se honevAlA paripUrNa Atmika vikAsa mokSa hai| samyagdarzana - samyagdarzana meM do zabda haiM - samyak aura drshn| samyak zabda satyatA, yathArthatA aura mokSAbhimukhatA ke lie prayukta huA hai| darzana kA artha dRSTi, dekhanA, jAnanA, mAnyatA, vizvAsa, zraddhA karanA Adi hai| jo vastu jaisI hai, jisa rUpa meM avasthita hai, svayaM ke pUrvAgraha tyAga kara, taTasthatA pUrvaka usako vaisI hI mAnakara yathArtha zraddhA vizvAsa dhAraNa karanA. vaha yathArtha zraddhA jo satya-tathya pUrNa hone ke sAtha-sAtha mokSAbhimukha ho, jisase jJeyamAtra ko tAtvika rUpa meM jAnane kI, heya (choDane yogya) evaM upAdeya (grahaNa karane yogya) tattva ke yathArtha viveka yukta abhirUci ho vaha samyagdarzana hai| vyAvahArika dRSTi se "tameva saccaM nisaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM vahIM ni:zaMka satya hai jo sarvajJa jinezvaroM ne batAyA hai aisI zraddhA tameva sacca karanA samyagdarzana hai| deva, gurU, dharma ina tInoM ke prati yathArtha zraddhA NisaMka karanA arthAt arihaMta hI mere deva haiM, zuddha AcAra kA pAlana karane vAle susAdhu hI mere gurU haiM aura jinendra deva dvArA prarUpita dharma hI pramANa hai isa prakAra ke zubha bhAva ko samyagdarzana kahA hai| __ AdhyAtmika athavA nizcaya dRSTi se para padArthoM se vimukhatA va AtmA kI rUci, Atma svarUpa kI anubhUti, pratIti yathArtha vizvAsa aura usakA dRr3ha zraddhAna karanA samyagdarzana hai| samyagjJAna - pramANa aura nayoM ke dvArA jIvAdi tattvoM kA jJAna saMzaya, vibhrama aura viparyaya se rahita vastu tattva kA yathArtha bodha samyagjJAna kahalAtA hai| AtmA ko jAnanA, AtmA ke vizuddha svarUpa kA jJAna samyagjJAna hai| sAmAnya rUpa se eka hI padArtha ke lie aneka vastuoM meM dhumatA LAST Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huA anizcita jJAna saMzaya hai| jaise ki vaha dhUla hai yA dhu~A ? jisameM koI nizcaya na ho sake, "kucha to hai" itanA hI bodha ho, vaha vibhrama hai| jaise pA~va meM kisI cIja kI cubhana sA mahasUsa ho kintu yaha nizcaya na ho sake ki vaha nukIlA kaMkara thA, kA~ca kA TukaDA thA, athavA kisI kAMTe kI noMka thii| aMdhere meM rassI ko sA~pa aura sA~pa ko rassI samajha lenA viparyaya arthAt viparIta jJAna hai| sAmAnyata : samyagjJAna hI samyagdarzana va samyakacAritra kI prApti, sthiratA va vizuddhi kA kAraNa banatA hai| jabaki mithyAjJAna jIva ko samyagdarzana va samyak cAritra se vimukha rakhatA hai, ataH jIvana meM kaisA jJAna lenA va kisake pAsa prApta karanA yaha viveka bhI bar3A Avazyaka bana jAtA hai| AtmA ke astitva para sahI pratIti ho jAne para aura AtmA ke svarUpa kA sahI-sahI jJAna ho jAne para bhI jaba taka usa pratIti aura jJAna ke anusAra AcaraNa nahIM kiyA jAyegA, taba taka sAdhaka kI sAdhanA paripUrNa nahIM ho skegii| hamane vizvAsa kara liyA ki AtmA hai aura yaha bhI jAna liyA ki AtmA pudgala se bhinna hai, parantu jaba taka use pudgala se alaga karane kA prayatna nahIM kiyA jAyegA taba taka abhISTa siddhi nahIM ho sktii| samyagdarzana hone kA phala yaha hai ki AtmA kA ajJAna, jJAna meM pariNata ho gyaa| isI taraha samyagjJAna kA phala yaha hai ki AtmA apane vibhAva ko choDakara svabhAva meM pUrNa sthira hove / vibhAva moha janita vikalpa evaM vikAroM ko choDakara sva-svarUpa ramaNa kI paripUrNatA meM lIna ho jAnA samyakcAritra hai| yahI vizuddha saMyama hai, sarvotkRSTa zIla hai| hiMsA vaigaraha meM nivRtti aura jJAnAcAra Adi meM pravRti vyavahAra cAritra hai| vyavahArika samyakcAritra - samyagjJAna pUrvaka kaSAya, avirati Adi bhAva se nivRta hokara AtmasvarUpa meM lIna honA samyakcAritra hai| AdhyAtmika samyagdarzana tattvoM kA sahI zraddhAna AtmA kI zraddhA mokSa ke sAdha samyagjJAna tattvoM kA sahI jJAna AtmA kA jJAna 3 samyakcAritra azubha se nivRtti zubhapravRtti AtmA meM sthiratA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam ||2|| sUtrArtha - tattva (vastu svarUpa) kA artha sahita yaha aisA hI hai aise nizcaya pUrvaka zraddhAna karanA samyagdarzana hai| __ vivecana - yahA~ tattva aura artha ina donoM zabdoM ke saMyoga se tattvArtha zabda banA hai| tattva zabda meM tat pada hai tathA tva pratyaya hai| tat + tva = tttv| tat kA artha hai jisa padArtha kA jo bhAva ho tathA tva' kA artha haiM 'panA' arthAt jisa padArtha kA jo bhAva ho, usa padArtha kA usa bhAva rUpa honA tattva' hai| tattva se jisakA nizcaya kiyA jAtA hai vaha artha hai| isa taraha tattva rUpa artha ko tattvArtha kahate haiN| Azaya yaha hai ki padArtho kA unake apane-apane svarUpa ke anusAra jo (nizcaya pUrvaka) zraddhAna dRr3ha vizvAsa hotA hai vaha samyagdarzana hai| samyagdarzana kI utpatti ke prakAra tanisargAdadhigamAdvA ||3|| sUtrArtha - samyagdarzana nisarga yA adhigama do meM se kisI eka prakAra se utpanna hotA hai| vivecana - nisarga kA artha hai svabhAva yA pariNAma maatr| jo samyagdarzana upadeza Adi bAhya nimitto se rahita mAtra jIva ke svayaM ke svabhAva (Antarika bhAva) ke kAraNa se utpanna hotA hai vaha __ nisarga samyagdarzana kahalAtA hai| __ adhigama kA artha hai paropadeza Adi bAhaya nimitt| jisa samyagdarzana meM kisI bAhya nimitta arthAt arihaMta paramAtmA kI pratimA, gurU kA upadeza, zAstra-svAdhyAya, satsaMga Adi kI apekSA rahatI hai| jo kisI dUsare kA nimitta pAkara utpanna hotA hai, vaha adhigama samyagdarzana hai| samyagdarzana nisarga adhigama svabhAva yA pariNAma paropadeza Adi bAhya nimitta arihaMta paramAtmA kI pratimA, gurU kA upadeza Adi Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ tattvoM ke nAma jIvAjIvAsava-bandha-saMvara-nirjarA-mokSAstattvam ||4|| sUtrArtha - jIva, ajIva, Asava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa - ye sAta tattva haiN| vivecana - Agama granthoM meM puNya aura pApa milAkara nau tattva kahe gaye hai parantu yahA~ puNya aura pApa donoM kA Asava yA baMdha tattva meM samAveza karake sAta batAye gaye haiN| kyoMki jIva kI zubhAzubha pravRtti ke AdhAra se baMdhanevAle karmoM meM anubhAga ke anusAra puNya-pApa kA vibhAga hotA hai| jIva - jo jItA hai, jo prANoM ko dhAraNa karatA hai, jisameM cetanA hai, jo sukha-dukha kI anubhUti karatA haiM vaha jIva hai| ajIva - jisa dravya padArtha meM cetanAdi kA abhAva ho vaha ajIva hai| Asava - zubha aura azubha rUpa karmoM kA AnA Asava hai| baMdha - AtmA aura karma pradezoM kA paraspara dUdha aura pAnI kI taraha milanA vaha baMdha hai| saMvara - Ate hue karmo ko rokanA saMvara hai| nirjarA - karmo kA eka deza yA AMzika rUpa kSaya honA nirjarA hai| mokSa - sabhI karmo kA AtmA se sarvathA alaga ho jAnA mokSa hai| ina sAta tattvoM kA hI isa grantha meM vivecana haA hai| sAta tattvoM meM sarva prathama jIva ko hI kyoM sthAna diyA gayA hai ? uttara hai ki ukta tattvoM kA jJAtA, pudgaloM kA upabhoktA , zubha aura azubha karma kA kartA tathA saMsAra aura mokSa ke lie yogya pravRti kA vidhAtA jIva hI hai| isalie jIva ko prathama sthAna diyA gayA hai| jIva kI gati meM, avasthiti meM, avagAhanA meM aura upabhoga Adi meM upakAraka ajIva tattva hai, ata: jIva ke bAda ajIva kA ullekha hai| jIva aura pudgala kA saMyoga hI saMsAra hai| usa saMsAra ke mukhya kAraNa Asava aura baMdha hai| ata: ajIva ke pazcAt Asrava aura baMdha ko sthAna diyA haiN| jIva aura pudgala kA viyoga mokSa hai| saMvara aura nirjarA usa mokSa kA kAraNa hai| karma kI pUrNa nirjarA hone para mokSa hotA hai ata: saMvara, nirjarA aura mokSa yaha krama rakhA gayA haiN| sAta tattva jIva ajIva Asava baMdha saMvara nirjarA mokSa dravya bhAva NAGAba 25 :09 FOneersondla Filvarease only 1259:3864 www.jalinelibrary.org Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya se karmoM kA bhAva se AtmA kA zuddha bhAvoM kI AnA AtmA se paraspara milanA AnA rUkanA eka deza kSaya honA sarvathA AtmA se alaga honA hiMsA Adi pariNAma mithyAtva Asakti pariNAma samyaktva cAritra pariNAma dharma dhyAnAdi pariNAma utpatti vRddhi pUrNatA -- - Asrava baMdha saMvara nirjarA mokSa Asrava baMdha saMvara nirjarA saMvara nirjarA mokSa nikSepa nAma-sthApanA- dravya bhAvatastannayAsaH ||5|| sUtrArtha - nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ke dvArA jIvAdi tattvoM kA nyAsa (nikSepa / loka vyavahAra) hotA hai| vivecana - ni upasarga pUrvaka kSip dhAtu se nikSepa zabda banA hai / nikSepa meM ni kA artha haiM niyata aura nizcita / kSepa kA artha hai rakhanA yA sthApanA krnaa| Azaya yaha hai ki eka hI zabda ko prayojana aura prasaMga ke anusAra aneka artho meM prayoga kiyA jAtA hai| yaha prayoga kahA~ kisa artha meM kiyA gayA hai isa bAta ko batalAnA hI nikSepa vidhi kA kAma hai| ataH zabda ke artha kA nizcaya karane ko nikSepa kahate haiN| pratyeka zabda ke kama se kama cAra artha milate haiN| ye cAroM hI usa zabda ke artha- sAmAnya ke cAra vibhAga haiM, jinheM nikSepa yA nyAsa kahate hai inheM jAna lene para hI vaktA kA sahI Azaya samajhA jA sakatA hai| ye cAra nikSepa isa prakAra haiM- 1. nAma 2 sthApanA 3. dravya aura 4. bhAva Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra 1. nAma nikSepa - kisI padArtha yA vyakti kA guNa Adi para vicAra kiye binA loka vyavahAra calAne ke lie svecchA se nAma rakha denA nAma nikSepa hai| isa nAmakaraNa kI prakriyA meM na to nAma ke anurUpa guNoM kA vicAra kiyA jAtA hai aura na hI usake loka pracalita artha kaa| yaha to kevala kisI vyakti, vastu, sthAna, kAla, ghaTanA Adi kI pahacAna ke lie rakhA jAtA hai| jaise kisI kA nAma mahAvIra rakha denA kintu usameM mahAvIra ke guNa nahIM hai| vaha to kAyara aura nirbala hai| yaha nAma ko loka vyavahAra meM use jAnane ke lie sakeMtAtmaka hai| 2. sthApanA nikSepa - jisa nikSepa meM kisI vyakti yA vastu kI pratikRti, citra yA mUrti meM usa mUlabhUta vastu kA AropaNa kara use usa nAma se abhihita karanA sthApanA nikSepa hai| jaise bhagavAna mahAvIrasvAmI kI pratimA ko mahAvIra svAmI kahanA, gAya kI AkRti ke khilaune ko gAya kahanA, yA nATaka meM rAma, rAvaNa Adi ke abhinaya karane vAle pAtroM ko rAma Adi khnaa| sthApanA nikSepa ke do bheda hai - a) tadAkAra sthApanA aura b) atadAkAra sthApanA / inheM sadbhAva sthApanA aura asadbhAva sthApanA bhI kahate haiN| a) tadAkAra sthApanA - mUla vastu kI AkRti jaisI hai, vaisI hI AkRti vAlI vastu meM usa mUla vastu kA AropaNa karanA, tadAkAra sthApanA hai| jaise apane gurU ke citra ko gurU maannaa| b) atadAkAra sthApanA - jo vastu apanI mUla vastu kI pratikRti to nahIM hai, phira bhI usameM mUla vastu kA AropaNa karanA atadAkAra sthApanA hai| jaise - sthApanAcArya Adi meM apane gurU kA AropaNa karanA yA zataraMja kI moharoM ko hAthI, ghoDA, rAjA Adi khnaa| zrotA ko cAhie ki vaha na to sthApanA ko mUla vastu mAnane kI bhUla kare aura na sthApanA nikSepa kA sarvathA niSedha kre| sahI zrotA mUla vastu ko samajhane ke lie sthApanA nikSepa ko sAdhana ke rUpa meM prayoga kre| 3. dravya nikSepa - vastu kI bhUtakAlina athavA bhaviSyakAlIna avasthA ko vartamAna meM bhI usI nAma se pahacAnanA dravya nikSepa hai| jaise - pahale kabhI rAjA yA maMtrI rahe hue vyakti ko vartamAna meM rAjA yA maMtrI khnaa| yaha bhUtakAlIna paryAya kI dRSTi se kahA jA sakatA hai| rAjakumAra varddhamAna ko bhagavAna mahAvIra kahanA yA yuvarAja ko rAjA zabda se sambodhita karanA, yaha bhAvI paryAya kI dRSTi / Val CRV0 ORTALO) ainationerna GANAPRO TESo27 O ersonarrivate use only NAGS: Other.jattnerbrary.org Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___4. bhAva nikSepa - sampUrNa guNa yukta padArtha yA vyakti ko usa rUpa meM mAnanA arthAt jisa sthiti meM vastu vartamAna meM vidyamAna hai, use vaisA hI kahanA bhAva nikSepa kahalAtA hai| yaha vartamAna paryAya ko tathA guNa sampanna ko mahatva detA hai| atIta aura anAgata paryAya ko svIkAra nahIM karatA hai| jaise anaMta catuSTaya yukta aMtima tIrthaMkara ko bhagavAna mahAvIra kahanA athavA vartamAna meM siMhAsanArUDha hokara rAjya kA saMcAlana kara rahA ho, vahI bhAva nikSepa se rAjA nikSepa (zabda ke artha kA nizcaya karanA) hai| nAma sthApanA dravya bhAva svarUpa vyakti kA guNa Adi para vicAra kiye binA nAma rakhanA | vyakti yA vastu kI citra yA mUrti meM | usa mUlabhUta vastu kA AropaNa karanA bhUta yA bhaviSyakAlIna sampUrNa guNa yukta avasthA ko vartamAna padArtha ko usa | meM bhI usI nAma se rUpa meM mAnanA | phcaannaa| udAharaNa vIratA na hone | para bhI mahAvIra nAma rkhnaa| bhagavAna mahAvIra svAmI rAjakumAra varddhamAna kI pratimA ko ko bhagavAna mahAvIra | mahAvIra svAmI khnaa| khnaa| anaMta catuSTaya yukta mahAvIra ko bhagavAna mahAvIra khnaa| tattvoM ko jAnane ke upAya pramANanayairadhigamaH ||6|| sUtrArtha - pramANa aura naya se padArtho kA jJAna hotA hai| vivecana - prastuta sUtra meM tattvAdi ko jAnane ke do sAdhana batAye gaye haiM - pramANa aura ny| pramANa aura naya kA antara - pramANa aura naya se tattvoM kA bodha hotA hai| donoM hI jJAna hai, parantu donoM meM antara yaha hai ki pramANa ke dvArA padArtha ko samagra rUpa se eka sAtha jAnA jAtA hai jabaki naya padArtha meM vidyamAna guNoM meM se eka samaya meM eka hI guNa aMza ko jAnane kI paddhati hai| pramANa vastu ke pUrNarUpa ko grahaNa karatA hai aura naya, pramANa dvArA grahIta vastu ke eka aMza ko jAnatA hai| ata: kisI eka dharma ke dvArA vastu kA nizcaya karanA jaise nityatva dharma dvArA AtmA nitya hai' aisA nizcaya karanA naya hai| aneka dharmoM dvArA vastu kA aneka rUpa se nizcaya krnaa| jaise nityatva, anityatva Adi dharmo dvArA AtmA nityAnitya Adi aneka rUpa haiM aisA nizcaya karanA pramANa hai| dUsare zabdoM meM naya pramANa kA eka aMza mAtra hai aura pramANa aneka nayoM kA samUha hai| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirdezasvAmitva sAdhanAdhikaraNa sthiti - vidhAnataH ||7|| sUtrArtha - nirdeza, svAmitva, sAdhana, adhikaraNa, sthiti aura vidhAna se samyagdarzana Adi viSayoM kA jJAna hotA hai| - vivecana - vyakti jaba koI bhI naI vastu pahale-pahala dekhatA yA usakA nAma sunatA hai, taba vaha usa vastu ke saMbaMdha meM aneka prazna karane lagatA hai| vaha usa vastu ke svabhAva, rUpa-raMga, usake mAlika banAne kI paddhati, TikAUpana, nAnAvidha prazna karake apane jJAna kI vRddhi karatA hai| isI taraha antardRSTi sampanna vyakti bhI mokSamArga yA heya - upAdeya AdhyAtmika tattva ko sunakara tatsambandhI vividha praznoM ke dvArA apanA jJAna bar3hAtA hai| yahI Azaya prastuta sUtra meM prakaTa kiyA gayA hai| 1. nirdeza - kisI vastu ke svarUpa kA kathana karanA nirdeza hai| samyagdarzana kyA hai? yaha prazna huA, isa para jIvAdi tattvoM kA zraddhAna karanA samyagdarzana hai, aisA kathana karanA nirdeza hai yA nAmAdika nikSepa ke dvArA samyagdarzana kA kathana karanA nirdeza hai| 2. svAmitva - svAmitva arthAt adhikArI / samyagdarzana para jIva kA adhikAra hai ajIva kA nahIM, kyoMki vaha jIva ke hI guNa kI paryAya hai| 3. sAdhana - vastu (samyagdarzana) kI utpatti kA kAraNa / sAdhana do prakAra ke hai - abhyantara aura bAhya / darzana mohanIya karma kA upazama, kSaya yA kSayopazama abhyantara sAdhana hai| bAhya sAdhanazAstrajJAna, pratimAdarzana, satsaMga Adi aneka sAdhana hai| 4. adhikaraNa - adhikaraNa arthAt AdhAra / samyagdarzana kA AdhAra jIva hI hai, kyoMki vaha usakA pariNAma hone ke kAraNa usI meM rahatA hai| 5. sthiti - arthAt kAla maryAdA / jaise samyagdarzana itane samaya taka raha sakatA hai| aupazamika samyagdarzana kA jaghanya aura utkRSTa kAla antarmuhUrta hai aura kSAyopazamika samyagdarzana kA utkRSTa kAla 66 sAgaropama hai| aupazamika aura kSAyopazamika samyagdarzana sAnta hai, kyoMki vaha hokara bhI sthira nahIM rhte| para kSAyika samyagdarzana anaMta kAla hai kyoMki vaha utpanna hone ke bAda naSTa nahIM hotaa| jIva ke sAtha siddhAvasthA meM bhI rahatA hai isI apekSA se samyagdarzana ko sAdi sAMta aura sAdi anaMta samajhanA caahie| 6. vidhAna - vastu ke bheda athavA prakAra / jaise samyagdarzana ke mukhyataH kitane prakAra hai ? samyagdarzana ke aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika aise tIna prakAra hai| International 9 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzana Adi viSayoM kA jJAna nirdeza svarUpa svAmitva adhikArI sAdhana kAraNa adhikaraNa AdhAra sthiti kAlamaryAdA vidhAna prakAra yA bheda aMtaraMgakAraNa bAhya kAraNa aupazamika kSAyopazamika darzana mohanIya karma kA zAstrajJAna upazama, kSayopazama yA kSaya pratimA darzana satsaMga Adi satsaMkhyAkSetrasparzana kAlAntara bhAvAlpa bahutvaizca ||8|| sUtrArtha - sat, saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva aura alpabahutva se bhI samyagdarzana Adi viSayoM kA jJAna hotA hai| vivecana - 1. sat - sat kA abhiprAya sattA yA astitv| yadyapi samyaktva guNa sattArUpa meM sabhI jIvoM meM vidyamAna hai, para abhivyakti kevala bhavya jIvoM meM hI ho sakatI hai, abhavya meM nhiiN| 2. saMkhyA - arthAt gintii| samyaktva kI ginatI use prApta karane vAloM kI saMkhyA para nirbhara hai| bhUtakAla meM anaMta jIvoM ne samyaktva prApta kiyA aura bhaviSya meM bhI anaMta jIva prApta kareMge, isa dRSTi se samyagdRSTiyoM kI saMkhyA anaMta hai| 3. kSetra - arthAt lokaakaash| samyagdarzana kA kSetra pUrA lokAkAza nahIM hai kintu usakA asaMkhyAtavAM bhAga hai| 4. sparzana - nivAsa sthAna rUpa AkAza aura usake cAroM ora ke pradezoM ko chUnA sparzana hai| samyagdarzana kA sparzana kSetra loka kA asaMkhyAtavAM bhAga hai, kintu yaha kSetra kI apekSA baDA hotA hai| kyoMki kSetra meM kevala AdhAra bhUta AkAza hI AtA hai| jabaki sparzana meM jitane AkAza kA Adheya (yahA~ samyagdarzana) sparza karatA hai, usa sabako yahA~ sammilita kiyA jAtA hai| 5. kAla - arthAt smy| eka jIva kI apekSA se samyagdarzana kA kAla sAdi sAnta yA sAdi anaMta hotA hai para saba jIvoM kI apekSA se anAdi anaMta samajhanA caahie| kyoMki bhUtakAla meM aisA koI samaya nahIM thA jaba samyagdarzana kA astitva na rahA ho| isI taraha bhaviSya meM bhI samyagdarzana rahegA aura vartamAna meM to hai hii| ___6. antara - arthAt virhkaal| virahakAla arthAt samyaktva kA abhaav| eka jIva kI apekSA samyagdarzana kA virahakAla jaghanya eka antarmuhUrta aura utkRSTa apArdhapudgala parAvartana jitanA samaya samajhanA cAhie, kyoMki eka bAra samyaktva kA vamana (nAza) ho jAne para punaH vaha jaldI se jaldI antarmuhUrta meM prApta ho sakatA hai| aisA na huA to bhI anta meM apArdhapudgala parAvartana ke bAda to avazya prApta hotA hI hai| kintu aneka jIvoM kI apekSA se vicAra kare to virahakAla bilkula nahIM hotA kyoMki nAnA jIvoM kI apekSA se samyagdarzana kisI na kisI ko hotA hI hai| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. bhAva - arthAt avasthA vizeSa yA jIva kA pariNAma / aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika ina tIna avasthAoM meM samyaktva pAyA jAtA hai tathA ina tIna bhAvoM se hI samyaktva kI zuddhatA kA jJAna kiyA jAtA hai| 8. alpabahutva kA artha hai nyUnAdhikatA kama aura adhika honaa| isa apekSA se aupazamika samyagdarzana sabase kama, kSAyopazamika isase asaMkhyAta guNA aura kSAyika anantaguNA hotA hai| yaha vicAra samyaktvadhArI jIvoM kI apekSA se hai| samyagjJAna ke bheda matizrutAvadhi-manaH paryAya kevalAni jJAnam ||1|| sUtrArtha - matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana: paryAyajJAna aura kevalajJAna ye pA~ca jJAna haiN| vivecana - prastuta sUtra meM samyagjJAna ke pA~ca mUla bhedoM kA ullekha kiyA gayA haiN| uparyukta sUtra 2 meM samyagdarzana kA lakSaNa batAyA gayA hai vaise yahA~ samyagjJAna kA lakSaNa nahIM batAyA gayA hai| kyoMki samyagdarzana kA lakSaNa jAna lene se samyagjJAna kA lakSaNa apane Apa jAna liyA jAtA hai| akSara ke anaMtaveM bhAga jitanA jJAna hamezA kisI na kisI prakAra se jIva meM avazya rahatA hI hai| jaba jIva meM samyaktva kA AvirbhAva hotA hai taba vaha jJAna bhI samyagjJAna kahalAtA hai| yahA~ para samyagjJAna ke pA~ca bheda batAye gaye haiM : 1. matijJAna - pA~ca indriya evaM mana ke mAdhyama se AtmA dvArA sAmane Aye padArtha ko jAna lene vAle jJAna ko matijJAna kahate hai| 2. zrutajJAna- zabda, sakeMta yA zAstra Adi ke mAdhyama se jo artha grahaNa kiyA jAtA hai, use zrutajJAna kahate haiN| zabda Adi sunanA yA sakeMta Adi dekhanA matijJAna hai lekina zabda, saMketa Adi se artha kA bodha honA zrutajJAna hai| jaise koI aMgrejI meM kucha gA rahA hai, use hama nahIM samajhate phira bhI zabda to kAnoM ko TakarAte haiM / lekina jaba taka usakA I artha bodha nahIM hotA taba taka matijJAna aura artha kA bodha hone para zrutajJAna hotA haiM, isalie matijJAna kAraNa hai aura zrutajJAna kArya hai| zrutajJAna matipUrvaka hI hotA hai| 3. avadhijJAna - avadhi kA artha hai sImA, mryaadaa| dravya, kSetra, kAla, bhAva kI maryAdA sahita indriya aura mana kI 11 sonal & Private USE C www. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rApramApA mana-paryavajJAnamAyA sahAyatA ke binA sIdhe AtmA ke dvArA mAtra rUpI padArtho ko jAnane vAlA jJAna avadhijJAna hai| 4. mana:paryAyajJAna - mana:paryAyajJAna kA artha hai - prANiyoM ke mana ke cintita artha ko jAnane vAlA jnyaan| ata: saMjJI paMcendriya jIvoM ke manogata bhAvoM ko jAnanevAlA jJAna mana:paryAya hai| 5. kevalajJAna - samasta lokAloka aura tInoM kAla (bhUta, bhaviSya, vartamAna) ke sabhI padArthoM ko pratyakSa jAnane vAlA kavala jAna pramANa jJAna kevalajJAna hai| tat prmaanne||10|| sUtrArtha - vaha pA~coM prakAra kA jJAna do pramANa rUpa hai| Adye parokSam ||11|| sUtrArtha - prathama do jJAna (mati aura zruta) parokSa pramANa haiN| pratyakSamanyat ||12|| sUtrArtha - zeSa tIna jJAna (avadhi, mana:paryAya aura kevala) pratyakSa pramANa rUpa haiN| vivecana - prastuta tInoM sUtroM meM jJAna ke pramANatva kI carcA kI gaI hai| batAyA gayA hai ki ve pA~coM hI jJAna pramANa rUpa haiN| pramANa kA sAmAnya lakSaNa pahale hI batAyA jA cukA hai ki jo vastu ko samagra rUpa se jAnatA hai, vaha pramANa hai| pramANa do prakAra kA hai 1. pratyakSa aura 2. parokSa pratyakSa pramANa - akSa kA artha hai AtmA | jo jJAna indriya aura mana kI sahAyatA ke binA sIdhe AtmA ke dvArA hotA hai vaha pratyakSa hai| parokSa pramANa - jo jJAna indriya aura mana kI sahAyatA se hotA hai vaha parokSa hai| ukta pA~ca jJAna meM se prathama do (mati aura zruta) jJAna parokSa pramANa haiM, kyoMki ve indriya aura mana kI sahAyatA se utpanna hote haiN| zeSa tInoM - avadhi, mana:paryAya aura kevala jJAna pratyakSa haiM, kyoMki ve sIdhe AtmA se utpanna hote hai| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa (vastu tatva ko samagra rUpa se jAnanA) parokSa indriya aura mana kI sahAyatA se honevAlA jJAna pratyakSa AtmA se sIdhA honevAlA jJAna mati avadhi mana:paryAya / kevala uta matijJAna ke anya paryAyavAcI nAma mati, smRtiH saMjJA cintA'bhinibodha ityanarthAntaram ||13|| sUtrArtha - mati, smRti, saMjJA, cintA, abhinibodha ye saba matijJAna ke paryAyavAcI nAma hai, inake artha meM koI antara nahIM hai| vivecana - isa sUtra meM matijJAna ke paryAyavAcI nAma diye gaye haiN| yahA~ arthAntara zabda mahatvapUrNa hai| kyoMki vyutpatti, dhAtu Adi tathA zabda Adi nayoM kI apekSA pratyeka zabda meM nihita vAcyArtha meM kucha na kucha bheda to hotA hI hai, isI apekSA se paryAyavAcI zabdoM ke arthoM meM bhI antara hotA hai| kintu yahA~ arthAntara zabda dvArA sabhI artha kA nirasana karake, ekArthatA kA sUcana kiyA gayA hai| phira bhI zabdoM ke vAcyArtha kI dRSTi se inake artha isa prakAra hai - 1. mati - indriya aura mana se vartamAna kAlavartI padArthoM ko jaannaa| 2. smRti - smaraNa anubhava meM Aye hue padArthoM kA kAlAntara meM punaH jJAna paTala para aanaa| 3. saMjJA - saMjJA ko pratyabhijJAna bhI kahate haiN| pratyakSa aura smaraNa kI sahAyatA se jo joDa rUpa jJAna hotA hai use pratyabhijJAna kahate hai| vartamAna meM kisI padArtha ko dekha athavA jAnakara yaha vahI hai jo pahale dekhA jAnA thA aisA joDa rUpa jJAna honaa| pratyAbhijJAna smRti kA svarUpa jahA~ vaha manuSya hai, vahA~ pratyabhijJAna kA svarUpa "yaha vahI manuSya hai| yaha vahI manuSya hai isa vAkya meM yaha manuSya indriya pratyakSa hai aura vahI smRti meM hai| ina donoM kA yoga hone para jo jJAna hotA hai vaha pratyabhijJAna hai| 4. cintA - bhAvI vastu ko vicArane kA nAma cintA hai| 5. abhinibodha - vastu ko grahaNa karane vAlA spaSTa bodha ko abhinibodha kahate hai| FANARSFA0AUR air uideato international or personer vate uden Hamjarinenitary.erges Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadindriyAnandriyanimitam || 14|| sUtrArtha - vaha (matijJAna) indriya aura anindriya (mana) ke nimitta se hotA hai| vivecana - isa sUtra meM matijJAna ke utpanna hone ke do kAraNa batAye gaye hai| ye kAraNa hai - indriya aura mn| ye do bAhya kAraNa haiN| antaraMga kAraNa to matijJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama hai| matijJAna ke bheda avagrahehAvAyadhAraNAH ||15 / / sUtrArtha - matijJAna ke avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye cAra bheda haiN| vivecana - isa sUtra meM matijJAna ke avagraha Adi pramukha cAra bheda batAye gaye haiN| ___ 1. avagraha - nAma jAti Adi kI vizeSa kalpanA se rahita sAmAnya rUpa vastu ko grahaNa karane vAlA avyakta jJAna avagraha kahalAtA hai| isa jJAna meM nizcita pratIti nahIM hotI ki kisa padArtha kA jJAna huA hai| kevala itanA sA jJAta hotA hai ki "yaha kucha hai|' 2. IhA - IhA zabda kA sAmAnya artha hai - ceSTA yA icchaa| avagraha ke dvArA jAne hue padArtha ko vizeSa rUpa se jAnane kI ceSTA karanA ki jo zabda sune haiM vo kisake haiM - tabale ke haiM yA vINA ke! mRdu zabda haiM, isalie zAyada vINA ke hone caahie| 3. avAya - IhA ke dvArA jAne hue padArtha kA nizcaya ho jAnA ki ye zabda vINA ke hI haiN| IhA meM ye zabda vINA ke hone cAhie, isa prakAra jJAna hotA hai jabaki avAya meM yaha vINA ke hI hai, isa prakAra kA nizcayAtmaka jJAna hotA hai| 4. dhAraNA - avagraha, IhA, avAya dvArA prApta jJAna smRti meM saMjokara rakha lenA, kAlAntara meM kabhI bhI vismRta na hone denA dhAraNA hai| jaise jaba-jaba vaisI AvAja Ave to ye vINA kI AvAja hai yaha nirNaya pUrva kI dhAraNA ke AdhAra se hI hotI hai| that mar Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahu-bahuvidha-kSiprA-'nizritA-'saMdigdha-dhruvANAM setarANAm || 16 / / sUtrArtha - bahu, bahuvidha, kSipra, anizrita, asaMdigdha aura dhruva - ye cha: tathA (setarANAmapratipakSa sahita) arthAt inase viparIta, eka, ekavidha, akSipra, nizrita, saMdigdha aura adhruva - ye cha: isa taraha kula bAraha prakAra se avagraha, IhA Adi rUpa matijJAna hotA hai| vivecana - prastuta sUtra meM avagraha Iha Adi ke upabhedoM kA varNana kiyA gayA hai| 1. bahu - do yA do se adhika padArtha kA jnyaan| 2. alpa - eka vastu ko grahaNa karane vAlA jnyaan| 3. bahuvidha - aneka jAtiyoM kA avgrhaadi| jaise hApusa, laMgaDA, kesarI aam| 4. ekavidha - eka jAti kA avgrhaadi| jaise eka jAti kA Ama, laMgaDA bahu - alpa kA tAtparya vastu kI saMkhyA se hai aura bahuvidha, eka vidha kA tAtparya prakAra yA jAti se hai| 5. kSipra - kSayopazama kI nirmalatA se zabdAdi kA zIghra grahaNa krnaa| 6. akSipra - zabda Adi ko vilamba athavA derI se grahaNa krnaa| 7. anizrita - vastu ko binA cinhoM ke hI jAnane kI kSamatA rkhnaa| 8. nizrita - kisI padArtha ko unake cinhoM se jaannaa| 9. asaMdigdha - padArtha kA saMzaya rahita jnyaan| 10. saMdigdha - vastu ko jAnane meM saMzaya raha jaanaa| asaMdigdha aura saMdigdha ko anizcita aura nizcita bhI kahA jAtA hai| 11. dhruva - jo matijJAna eka bAra grahaNa kiye hue artha ko sadA ke lie smRti meM dhAraNa kiye rhe| 12. adhruva - jo jJAna sadA kAla smaraNa na rahe, vismRta ho jaae| arthasya ||17|| sUtrArtha - avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA - ina cAroM se artha (vastu kA prakaTa rUpa) kA grahaNa hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanasyAvagraha ||18|| sUtrArtha - vyaMjana (aprakaTa rUpa padArtha) kA kevala avagraha hI hotA hai| na cakSuranindriyAbhyAm ||19 / / sUtrArtha - cakSu aura mana se vyaMjanAvagraha nahIM hotaa| vivecana - prastuta tInoM sUtroM meM avagraha ke do bheda batAye hai| 1. vyaMjanAvagraha aura2. arthAvagraha vyaMjanAvagraha - indriyoM kA padArtha ke sAtha saMyoga tathA avyakta aprakaTa padArtha kA avagraha use vyaMjanAvagraha kahate haiN| jaise zabda kA kAna se ttkraanaa| 'kucha hai' yaha spaSTa nirNaya bhI yahA~ nahIM hotaa| arthAvagraha - 'kucha hai' isa prakAra kA jnyaan| vyakta prakaTa padArtha ke avagraha ko arthAvagraha kahate haiN| jaise AvAja (zabdoM) ko mahasUsa krnaa| vyaMjanAvagraha aura arthAvagraha kisa prakAra hote haiM athavA indriya kA viSaya ke sAtha samparka hone para jJAna kA krama kitane dhIre-dhIre Age bar3hatA hai - ise samajhane ke lie dRSTAMta diyA jAtA prathama samaya zravaNa eka vyakti gaharI nIMda meM soyA huA hai| dUsarA vyakti use jagAne ke lie bAra-bAra AvAja detA hai| vaha soyA huA vyakti pahalI bAra AvAja dene para nahIM jaagtaa| dUsarI bAra AvAja dene para bhI nahIM jaagtaa| isa prakAra bAra-bAra AvAja dene para jaba usake kAna usa dhvani-pudgaloM se pUrI taraha bhara jAte haiM, taba vaha avabodha sUcaka hU~' yaha zabda karatA hai| dhvani-pudgaloM se kAna ke ApUrita hone meM asaMkhya samaya lagatA hai| indriya aura viSaya kA yaha asaMkhya samaya vAlA prAthamika saMbaMdha vyaMjanAvagraha hai| isake pazcAt vyaMjanAvagraha se kucha jyAdA vyakta kintu phira bhI avyakta 'zabda' kA grahaNa arthAvagraha hai| arthAvagraha ko avyakta isalie kahA jAtA hai ki isameM bhI jAti, guNa, dravya kI kalpanA se rahita vastu kA grahaNa yAni bodha hotA hai| asaMkhyAta samaya pazcAt HYAD LADA D evanagedehstriengig WUNL 4 -ers168 LAGall 9 06 CON GRA Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matijJAna ke 336 bheda vyaMjanAvagraha (aprakaTa avyakta) arthAvagraha (prakaTa vyakta) avagraha - 1 avagraha, IhA, avAya, dhAraNA - 4 cakSu aura mana ke alAvA zeSa 4 indriyoM se x 4 pA~coM indriyoM evaM mana se x 6 12 prakAra ke padArtha x 12 12 prakAra ke padArtha x 12 bahu-bahuvidha Adi kula 48 kula 288 48 + 288 = 336 zrutajJAna kA svarUpa va bheda zrutaM matipUrva dvayaneka-dvAdazabhedam ||20 / / sUtrArtha - zrutajJAna matipUrvaka hotA hai| jisake do, aneka tathA bAraha bheda hote haiN| vivecana - matijJAna kAraNa hai aura zrutajJAna kArya hai kyoMki matijJAna se zrutajJAna utpanna hotA hai| isalie usako matipUrvaka kahA gayA hai| kisI bhI viSaya kA zrutajJAna prApta karane ke lie usakA matijJAna pahale Avazyaka hai| matijJAna, zrutajJAna kA kAraNa to hai, para vaha bahiraMga kAraNa hai| antaraMga kAraNa to zrutajJAnAvaraNIya kA kSayopazama hai| kyoMki kisI viSaya kA matijJAna ho jAne para bhI yadi kSayopazama na ho to usa viSaya kA zrutajJAna nahIM ho sktaa| zrutajJAna ke do prakAra - aMgabAhya, aMgapraviSTa inameM aMga bAhya aneka prakAra ke hai aura aMga praviSTa ke bAraha prakAra hai| aMgabAhya zruta - paramAtmA kI vANI ke AdhAra para jina granthoM kI racanA zruta kevalI, sthavira Adi karate hai ve aMga bAhya kahalAte haiN| aMga praviSTa - tIrthaMkara paramAtmA artha rUpa upadeza dete hai| usa artha rUpa upadeza ko gaNadhara sUtra rUpa meM gUMthate hai ve sUtra aMgapraviSTa kahalAte haiN| CADA ALEASEARNALRSee 85432174 Jaimedati internampal SGANA. COM 1726 FRENOWNerabnarreparate se wwwrejanelibrary.eigee Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avadhijJAna ke bheda aura svAmI dvividhovadhiH ||21|| sUtrArtha - avadhijJAna do prakAra kA hai| a. bhavapratyaya aura b. guNapratyaya yA kSAyopazamika tatrabhavapratyayo nAraka devAnAm ||22|| sUtrArtha - bhavapratyaya avadhijJAna nAraka aura devoM ko hotA haiN| yathoktanimittaH SavikalpaH zeSANAm / / 23 / / sUtrArtha - guNapratyaya (kSAyopazamika) avadhijJAna cha: prakAra kA hai aura vaha manuSya aura tiryaMca saMjJI paMcendriya ko hotA haiN| vivecana - prastuta sUtroM meM avadhijJAna ke bhavapratyaya aura guNapratyaya ye do bheda batAye gaye haiN| ve kina-kina gati ke jIvoM ko prApta hote haiM tathA guNapratyaya ke cha: bheda kA bhI saMketa kiyA hai| avadhijJAna ke do bheda hai| a) bhavapratyaya avadhijJAna aura b) guNapratyaya avadhijJAna a) bhavapratyaya avadhijJAna - jisa avadhijJAna ke kSayopazama meM bhava (janma) nimitta banatA hai arthAt jo janma ke sAtha hI prakaTa hotA hai, vaha bhavapratyaya avadhijJAna kahalAtA hai| devagati ora narakagati meM paidA honevAle prANiyoM ko yaha jJAna janma se hI prApta hotA hai| unheM bhI yaha jJAna prApta to kSayopazama se hI hotA hai para usa kSayopazama ke lie unheM koI prayatna yA purUSArtha nahIM karanA pdd'taa| naraka aura deva meM utpanna hone mAtra se hI unakA vaisA kSayopazama ho jAtA hai| tIrthaMkara banane vAle jIva ko avadhijJAna bhava pratyaya hI hotA hai| yadyapi tIrthaMkara manuSya hote haiM aura manuSyoM ko hone vAlA avadhijJAna purUSArtha sApekSa hotA hai janmajAta nahIM, phira bhI tIrthaMkara isa viSaya meM apavAda hote haiM, kyoMki ve garbha se hI tIna jJAna (mati, zruta aura avadhi) se yukta hote b) guNapratyaya avadhijJAna - avadhijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se jo avadhijJAna prApta hotA hai, vaha kSAyopazamika yA guNapratyaya avadhijJAna kahalAtA hai| yaha manuSya aura tiryaMca gati meM hotA hai| yaha avadhijJAna janmajAta nahIM hotaa| isa avadhijJAna ke cha: prakAra haiM - Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 1. anugAmI avadhijJAna - jo avadhijJAna apane utpatti kSetra ko chor3akara dUsare sthAna para cale jAne para bhI vidyamAna rahatA hai, jo eka kSetra se dUsare kSetra meM athavA eka janma se dUsare janma meM jAte samaya apane svAmI ke pIche-pIche anugamana kare use anugAmI avadhijJAna kahate haiN| jaise calate hue vyakti ke sAtha netra, sUrya ke sAtha Atapa dhUpa tathA candra ke sAtha cA~danI rahatI hai, isI taraha jo nirantara jJAnI ke sAtha-sAtha rahe, vaha anugAmI avadhijJAna hai| 2. ananugAmI avadhijJAna - jo avadhijJAna jisa kSetra meM utpanna hotA hai, usI sthAna para sthita hokara padArtha ko dekha sakatA hai, usa kSetra ko choDakara anyatra jAne para sAtha-sAtha nahIM jAtA vaha ananagAmI avadhijJAna kahalAtA hai| jaise dIpaka jahA~ sthita ho vahIM se vaha prakAza pradAna karatA hai, para kisI prANI ke sAtha nahIM cltaa| vaise yaha ananugAmI avadhijJAna jahA~ utpanna huA hai vahIM rahakara jAna sakatA hai anyatra nhiiN| varddhamAna 3. vardhamAna avadhijJAna - jo avadhijJAna utpanna hone ke bAda bar3hatA rahatA hai vaha vardhamAna avadhijJAna hai| jaise jaise agni meM IMdhana DAlA jAtA hai vaise-vaise vaha adhikAdhika prajjavalita hotI hai tathA usakA prakAza bhI baDhatA jAtA hai| isI prakAra jyoM-jyoM pariNAmoM meM vizuddhi bar3hatI jAtI hai tyoM-tyoM avadhijJAna ke mAdhyama se dekhe jA sakane vAle kSetra aura kAla bhI vRddhi prApta hote jAte haiN| hIyamAna 4. hIyamAna avadhijJAna - jo avadhijJAna utpanna hone ke bAda ghaTatA rahatA hai vaha hIyamAna avadhijJAna hai| jisa prakAra ghI IMdhana Adi ke abhAva meM Aga dhIre dhIre maMda par3a jAtI hai| usI Call 20:0200 Jan Education international 14 da? 19. 2:07.255 For Personal Privene Use Crity WWW Minelibrar Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ W-X pratipAtika avadhijJAna bhavapratyaya rahatA hai arthAt vinaSTa nahIM hotA, vaha apratipAti avadhijJAna hai| janma se nAraka aura deva anugAmI sAtha-sAtha calatA prakAra pariNAmoM meM azuddhatA bar3hatI jAne para avadhijJAna bhI hIna hotA jAtA hai| 5. pratipAti avadhijJAna - jaise tela ke samApta ho jAne para dIpaka prakAza dete-dete ekadama bujha jAtA hai vaise hI jo avadhijJAna prApta hone ke kucha samaya bAda ekadama lupta (naSTa) ho jAtA hai vaha pratipAti avadhijJAna hai| 6. apratipAti avadhijJAna jo avadhijJAna kevalajJAna utpanna hone taka avadhijJAna (AtmA ke dvArA rUpI padArthoM ko jAnane vAlA jJAna) anugAmI sAtha sAtha nahI calatA RjuvipulamatI manaH paryAyaH ||24|| guNapratyaya vardhamAna T bar3hatA huA vizuddhaya patipAtAbhyAM tadvizeSaH ||25|| - hIyamAna I ghaTatA huA guNapratyaya -20 avadhijJAnAvaraNIya kSayopazama se manuSya aura tiryaMca saMjJI paMcendriya pratipAtI manaparyAyajJAna ke bheda aura unakA antara I ekadama naSTa honA sUtrArtha - Rjumati aura vipulamati ye do mana: paryAya jJAna ke bheda haiN| sUtrArtha - vizuddhi aura apratipAtI kI apekSA se ina donoM meM antara haiN| kevalajJAnaloka apratipAtI I kevalajJAna taka rahanA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivecana - prastuta sUtroM meM manaH paryAya ke bheda tathA Rjumati aura vipulamati kI vizeSatAe~ batAI gaI hai| 1. Rjumati manaHparyAyajJAna - Rju arthAt srl| dUsaroM ke manogata bhAvoM ko sAmAnya rUpa se jAnanA Rjumati manaHparyAya jJAna kahalAtA hai jaise koI vyakti ghaTa ke bAre meM ciMtana kara rahA hai to Rjumati manaH paryavajJAnI yaha to jAna letA hai amuka vyakti ghaTa kA ciMtana kara rahA hai para vaha yaha nahIM jAnA pAtA hai ki ghaTa kA AkAra kyA hai, kisa dravya se banA huA hai, miTTI kA yA sone kA Adi Adi / 2. vipulamati - vipula arthAt sarala aura vakra yA sAmAnya aura vizeSa / dUsare ke manogata bhAvoM ko sAmAnya aura vizeSa rUpa se jAnanA vipulamati mana: paryAyajJAna kahalAtA hai| jaise kisI ghaTa ke bAre meM ciMtana kiyA to vipulamati manaH paryavajJAnI kevala ghaTa mAtra ko nahIM jAnegA apitu usake deza, kAla Adi aneka paryAyoM ko bhI jAna legaa| jisa vyakti ne jisa ghaTa kA ciMtana kiyA hai vaha sone se banA huA hai| rAjasthAna meM banA huA hai Adi Adi / Rjumati, vipulamati mana: paryAyajJAna meM antara vipulamati 1. sarala va vakra yA sAmAnya aura vizeSa sUkSma jJAna 2. adhika vizuddhatA hotI hai| 3. apratipAtI hai arthAt vilupta nahIM hotaa| 4. usI bhava meM kevalajJAna prApta karAtA hai| Rjumati 1. sarala yA sAmAnya sthUla jJAna / 2. kama vizuddhatA hotI hai| 3. pratipAtI hai arthAt Ane ke bAda vilupta ho sakatA hai| 4. usI bhava meM kevalajJAna prApta karAnA aisA niyama nahIM hai| 5. jaghanya se jIvoM ke do tIna bhavoM ko grahaNa karatA hai utkRSTa gati - Agati kI apekSA se sAta ATha bhavoM kA kathana kara sakatA hai| - 5. jaghanya sAta ATha bhava aura utkRSTa asaMkhyAta bhavoM kA kathana kara sakatA hai| avadhijJAna aura manaHparyAya jJAna meM antara 2. ghaTa vizuddhi kSetra svAmi viSayebhyo'vadhi - mana: paryAyoH ||26|| - sUtrArtha - vizuddhi, kSetra, svAmI aura viSaya ke dvArA avadhi aura mana: paryAyajJAna meM antara hotA hai| 21 Personer & Priva www.yahelibrary Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivecana - prastuta sUtra meM avadhijJAna aura mana:paryAyajJAna meM antara batAye haiN| avadhijJAna kama vizuddha vizuddhi manaHparyAyajJAna adhika vizuddha mAnuSottara parvata paryanta kSetra aMgula ke asaMkhyAta veM bhAga se lekara saMpUrNa lokAkAza tk| cAro gati ke saMjJI paMcendriya jIva ko ho sakatA hai| svAmI manuSya ko hI hotA hai| manuSya meM bhI garbhaja-karmabhUmi-paryApta -samyagdRSTi-saMyamI-apramatta -kisI Rddhi sampanna ko hI mana:paryAya jJAna ho sakatA hai| avadhijJAna ke viSaya kA anaMtavA bhaag| (mana ke vikalpa jyAdA sUkSma hote haiM) viSaya | rUpI padArtha ke kucha paryAya yadyapi avadhijJAna kA anantavAM bhAga mana:paryAya kA viSaya hotA hai ata: alpa viSaya hai phira bhI vaha usa dravya kI bahuta paryAyoM ko jAnatA hai| jaise bahuta zAstroM kA thor3A thor3A paricaya rakhanevAle pallavagrAhI paMDita se eka zAstra ke yAvat sUkSma artho ko talasparzI gaMbhIra vyAkhyAo se jAnanevAlA pragAr3ha viddhAn vizuddhatara mAnA jAtA hai| usI taraha mana:paryAya bhI sUkSmagrAhI hokara bhI vizuddhatara hai| pA~ca jJAnoM kA viSaya matizrutayornibandhaH sarva dravyeSvasarvaparyAyeSu / / 27|| sUtrArtha - matijJAna aura zrutajJAna kA viSaya sarva dravya hote haiM kintu unakI sarva paryAyeM nhiiN| rUpiSvavadheH / / 28 / / sUtrArtha - avadhijJAna kA viSaya sarva paryAya rahita kevala rUpI dravya hote haiN| tadanantabhAge mana:paryAyasya ||29 / / sUtrArtha - mana:paryAyajJAna kA viSaya avadhijJAna kA anaMtavA~ bhAga hotA hai| sarva dravya - paryAyeSu kevalasya ||30 / / sUtrArtha - sabhI dravya kI sabhI paryAyeM kevalajJAna ke viSaya haiN| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya mati-zruta sarva dravya kucha paryAyeM pA~ca jJAna ke viSaya - avadhi mana:paryAya rUpI dravya rUpI dravya - kucha paryAyeM avadhijJAna kA anantavAM bhAga kevala sarva dravya sarva paryAyeM paryAya eka jIva ko eka sAtha kitane jJAna saMbhava ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnA caturthyaH / / 31|| sUtrArtha - eka sAtha eka jIva ko eka se lekara cAra jJAna vikalpa se aniyata rUpa se ho sakate haiN| vivecana - isa sUtra meM eka AtmA meM eka sAtha kama se kama kitane aura adhika se adhika kitane jJAna ho sakate haiM isa bAta kA nirdeza kiyA hai| yadi 1 jJAna ho to - kevalajJAna yadi 2 jJAna ho to - mati aura zrutajJAna yadi 3 jJAna ho to - mati, zruta aura avadhi yA mati, zruta aura mana:paryAyajJAna yadi 4 jJAna ho to - mati, zruta, avadhi aura mana:paryAyajJAna ____ pA~coM jJAna eka sAtha kisI ko nahIM ho sakate haiM, kyoMki kevalajJAna meM cAroM jJAna vilIna ho jAte haiN| matizrutAvadhayo viparyayazca ||32|| sUtrArtha - mati, zruta aura avadhi ye tInoM viparyaya (ajJAna rUpa) bhI haiN| vivecana - mati jJAna, zruta jJAna aura avadhi jJAna mithyA bhI hote hai aura samyak bhii| mithyAdRSTi jIva ke mithyAdarzana ke sAtha rahane ke kAraNa ina jJAnoM meM mithyAtva A jAtA hai jaise kar3avI tuMbar3I meM rakhA huA dUdha kaDuA ho jAtA hai usI taraha mithyAdRSTi rUpa AdhAra doSa se jJAna meM mithyAtva A jAtA hai| samyagdarzana ke hote hI matyAdi kA mithyAjJAna haTakara unameM samyak jJAna A jAtA hai aura mithyAdarzana ke udaya meM ye - matiajJAna, zrutaajJAna aura vibhaMgajJAna ho jAte Jam Education International Por Personal & Frivate Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAjJAna ke bheda sadsatoravizeSAd yadRcchopalabdherUnmattavat ||33|| sUtrArtha - sat (vAstavika) aura asat (kAlpanika) padArthoM meM bheda nahIM karane se yadRcchopalabdha (cAhe jaisA mAnane ke kAraNa) mithyAdRSTi kA jJAna unmatta kI taraha ajJAnarUpa hI hotA vivecana - yahA~ para prArambha ke tIna jJAna viparyaya hote hai yaha batalAkara ve viparyaya kyoM hote hai yaha batalAyA gayA hai| saMsArI jIva kI zraddhA viparIta aura samyak ke bheda se do prakAra kI hotI hai| viparIta zraddhAvAle jIva ko vizva kA yathArtha jJAna nahIM hotaa| AtmA aura paramAtmA ke svarUpa bodha se to vaha sarvathA vaMcita hI rahatA hai| vaha ghaTa ko ghaTa aura paTa ko paTa hI kahatA hai, para jina tattvoM se inakA nirmANa hotA hai unakA ise yathArtha bodha nahIM ho paataa| yahI kAraNa hai ki jIva kI zraddhA ke anusAra jJAna bhI samyakjJAna aura mithyAjJAna ina do bhAgoM meM vibhakta ho jAtA hai| yathArtha zraddhA hone para jo jJAna hotA hai use samyagjJAna kahate hai| aura yathArtha zraddhA na hone para jo jJAna hotA hai use mithyAjJAna kahate hai| aise mithyAjJAna tIna mAne gaye haiM - kumati, kuzruta aura vibhNgjnyaan| ye tIna jJAna hI mithyA hote haiN| unmatta (pAgala) vyakti vastu ko usake sahI svarUpa se nahIM, apanI icchA se apanI kalpanA se svIkAratA hai vaha kabhI ghaTa ko ghaTa kahegA, kabhI ptt| usI taraha mithyAtvI vastu ko usake anaMta sahI paryAya se nahIM svIkAratA kintu apanI mithyA mAnyatA ke AdhAra para svIkAratA hai| naya ke bheda naigama-saMgraha-vyavahArarjusUtra-zabdA nayAH / / 34|| sUtrArtha - naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra aura zabda ye pAMca naya haiN| Agha-zabdau dvi-tri bhedauH ||35|| sUtrArtha - Adya arthAt prathama naigama naya ke do aura zabda naya ke tIna bheda haiN| vivecana - prastuta donoM sUtroM meM nayoM ke nAmoM kA nirdeza kiyA gayA hai sAtha hI yaha bhI batAlAyA hai ki naigama naya ke do bheda hai aura zabda naya ke tIna bheda haiN| naya ke bhedoM kI saMkhyA ke viSaya meM koI eka nizcita paramparA nahIM hai| inakI tIna paramparAe~ dekhane meM AtI hai| eka paramparA sAta nayoM ko mAnatI hai| jaise naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta ny| yaha paramparA jainAgamoM evaM digambara granthoM kI hai| dUsarI paramparA AcArya Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastaka kahA~ jA rahe ho? siddhasena divAkara kI hai| ve naigamanaya ko choDakara zeSa cha: nayoM ko mAnate haiN| tIsarI paramparA prastuta sUtra kI hai| isake anusAra naya ke mUla pAMca bheda hai aura bAda meM prathama naigama naya ke do bheda sAmAnya aura vizeSa yA sarvagrAhI aura dezagrAhI tathA zabda naya ke sAmprata, samabhirUDha aura evaMbhUta ye tIna bheda mAnate haiN| naya - loka meM anaMta padArtha hai| pratyeka padArtha anaMta dharmAtmaka guNAtmaka hai| naya padArtha meM vidyamAna guNoM meM se eka samaya meM eka hI guNa aMza ko jAnane kI paddhati hai yA padArtha ke anaMta dharmo meM se kisI eka kI mukhyatA karake anya dharmo kA virodha kiye binA unheM gauNa karake sAdhya ko siddha karanA naya haiN| kahA gayA hai, vakturabhiprAyo nayaH arthAt vaktA ke abhiprAya ko naya kahate hai| kisI eka prasaMga ko lekara jitane vacana vyavahAra (kathana karane kI zailiyA~) sambhava hai, utane hI naya hote hai| phira bhI moTe taura para jainAcAryo ne sAta nayoM kA nirdeza diyA hai jo isa prakAra hai| lene jA rahA huuN| 1. naigama naya - saMkalpa mAtra ko grahaNa karane vAlA naigama naya hai| jaise koI puruSa prasthaka banAne ke lie pharasA lekara lakaDI kATane jaMgala jA rahA hai| use koI pUchatA haiy ki tuma kahA~ jA rahe ho? vaha uttara detA hai "prasthaka lene jA rahA hU~ athavA, yahA~ kauna jA rahA hai isa prazna ke uttara Dull meM "baiThA huA' koI vyakti kahe ki AL "maiM jA rahA hU~ ina donoM dRSTAMtoM meM prasthaka aura gamana ke saMkalpa mAtra meM ve vyavahAra kiye gaye haiN| zabda ke jitane artha loka pracalita hai una sabako yaha naya mAnya karatA hai| isa naya meM vaktA kI dRSTi kevala vartamAna para hI nahIM hotI bhUta aura bhaviSyakAlina sAdhya para bhI hotI hai| jaise pratyeka caitra sudI terasa ke dina ko bhagavAna mahAvIra janma kalyANaka divasa kahanA bhUta naigama naya hai, padmanAbha svAmI (zreNika mahArAjA kA jIva) ko abhI se tIrthaMkara mAna kara pUjA stuti-stavanAdi karanA bhaviSya naigama naya' athavA kriyamANa ko kRta kahanA vartamAna naigamanaya /prastaka kATa rahA huuN| kyA kara rahe ho? naigama naya ke do prakAra haiM :a) sarvagrAhI aura b) dezagrAhI a) sarvagrAhI naigamanaya - yaha sAmAnya ko grahaNa karatA hai| jaise yaha ghar3A hai| Jaducale internationat FOPersonal Pivale se on www.jalinelibrary.org Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ b) dezagrAhI naigamanaya - yaha deza arthAt vizeSa aMza ko grahaNa karatA hai| jaise yaha cAMdI kA ghar3A hai, miTTI kA ghar3A hai aadi| 2. saMgraha naya - jisa naya meM samUha kI apekSA se padArtha kA vicAra kiyA jAtA hai yA alaga-alaga padArthoM ke ikaTThA ho jAne para usa samudAya ko eka zabda meM kahanA use saMgrahanaya kahate hai| jaise bagIcA, bartana Adi / bartana meM thAlI, gilAsa, cammaca, kaTorI Adi sabakA saMgraha rahane se sabakA kathana ho jAtA hai| yaha vastu meM abheda mAnatA hai| isa naya meM sAmAnya guNa ko pradhAnatA dI jAtI hai| yaha vaalii| vyavahAra naya ___3. vyavahAra naya - saMgraha naya ke dvArA gRhIta artho kA vizeSatA ke AdhAra se vidhipUrvaka vibhAga karanevAlA vyavahAra naya hai| jaise saMgraha naya meM bartana kahA gayA jisameM thAlI, gilAsa Adi saba A gaye kintu vyavahAra naya kI apekSA se thAlI ko thAlI, gilAsa ko gilAsa khnaa| isameM vizeSa guNa ko pradhAnatA dI jAtI hai| rameer 4. RjusUtra naya - vartamAna kSaNa meM honevAlI paryAya ko mukhya rUpa se grahaNa karane vAle naya ko RjusUtra naya kahate haiN| isameM padArtha kI vartamAna paryAya ko hI grahaNa kiyA jAtA hai bhUta aura bhaviSya ko gauNa kara diyA jAtA hai| jaise koI kabhI seTha rahA ho kintu vartamAna meM vaha bhikhArI ho jAye to use isa naya kI apekSA se seTha nahIM kaheMge bhikhArI hI kheNge| 5. zabda naya - jo naya liMga, vacana, kAla-kAraka Adi ke doSoM ko dUra karake padArtha kA kathana karatA hai use zabda naya kahate hai| isa naya meM zabdoM kA vAcyArtha unakI kriyA, vibhakti, kAla, kAraka, liMga, vacana Adi ke AdhAra para bhinna ho sakatA hai| isa naya meM pulliMga kA vAcya artha strIliMga kA vAcya artha nahIM bana sakatA aura strIliMga kA vAcya artha napuMsaka liMga nahIM bana sakatA hai| pahADa kA jo artha hai vaha pahAr3I zabda se vyakta nahI ho sakatA kyoMki jahA~ liMga bheda hotA hai vahA~ artha bheda bhI hotA hai jaise putra aura putrI meN| yaha naya eka liMga vAle paryAyavAcI zabdoM meM bheda nahIM maantaa| jaise eka hI artha ke bodhakaindra, zakrendra, purandara aadi| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda naya ke tIna bheda batAye gaye haiM - sAmprata, samabhirUr3ha, aura evNbhuut| kintu sAmprata zabda adhika pracalita nahIM hai, sAmAnyata: 'zabda' hI pracalita hai| ____6. samabhirUr3ha naya - paryAyavAcI zabdoM meM bhI vyutpatti ke AdhAra para bhinna artha ko mAnanevAlA naya samabhirUr3ha naya hai| isa naya meM jo zabda jisa rUr3ha artha meM prayukta hai, use usI rUpa meM prayoga kiyA jAtA hai| isa naya ke anusAra pratyeka zabda ke artha bhinna-bhinna haiN| jaise indra, zakrendra, purandara Adi zabda paryAyavAcI hai ata: zabda naya kI dRSTi se inakA artha eka hai, parantu samabhirUr3ha naya kI anusAra inake alaga alaga artha hai| indra zabda se aizvaryazAlI kA bodha hotA hai, purandara se vinAzaka tathA zakrendra se zakti sampanna kA bodha hotA JUSTITUNDU 7. evaMbhUta naya - padArtha jisa samaya apanI artha kriyA meM pravRtta ho usI samaya usa zabda kA vAcya mAnanA cAhie - aisI nizcaya dRSTi vAlA naya evaMbhUta naya hai| indra apane Asana para jisa samaya zobhita ho rahA ho usa samaya use indra kahanA caahie| jisa samaya vaha zakti kA prayoga kara rahA ho usa samaya use indra na kahakara zakrendra kahanA cAhie aura jisa samaya vaha nagara kA dhvaMsa kara rahA ho usa samaya use puraMdara kahanA caahie| isa prakAra hama dekhate hai ki jaina darzana kA yaha naya-siddhAnta vAkyasaMracanA, vaktA kI zailI aura tAtkAlika saMdarbho ke AdhAra para vaktA ke abhiprAya ko samajhane kA sahI mAdhyama hai| naya ke bheda iMTa apane zava proTi epA ka mAna naigama saMgraha vyavahAra RjusUtra zabda samabhirUDha evaMbhUta saMkalpa mAtra samuha kI vidhipUrvaka vartamAna liMga Adi paryAyavAcI usI kriyA ko grahaNa apekSA se | _ vibhAga ___ paryAya doSoM ko zabdoM se rUpa pariNamita karane vAlA | vicAra karane | karane vAlA | mAtra ko | dUra karake bhedakara padArtha | padArtha ko naya vAlA naya | grahaNa karane padArtha kA ko grahaNa / grahaNa karane vAlA naya kathana karane karane vAlA vAlA naya vAlA naya naya naya / / prathama adhyAya samApta / / For Personal & Private Use Only Othaw.jamefibrary.orge Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CAD 825 dvitIya adhyayana * jIva vicAraNA * Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya jIva vicAraNA prathama adhyAya meM sAta tattvoM kA nAma nirdeza kiyA gayA hai| Age ke nau adhyAyoM meM kramazaH unake vizeSa vistAra rUpa vivecana kiyA jAyegA / isa adhyAya meM jIva tattva kA svarUpa, usake bheda, prabheda, indriyA~, maraNa ke samaya gati, janma grahaNa kI yoniyA~, liMga Adi kA varNana kiyA jA rahA hai| jIva ke asAdhAraNa bhAva aupazamika kSAyikau bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayika pAriNAmikau ca ||1|| sUtrArtha : aupazamika, kSAyika, mizra ( kSAyopazamika), audayika aura pAriNAmika ye pAMcoM hI bhAva jIva ke svatattva hai| vivecana : isa sUtra meM batAye gaye pAMcoM bhAva jIva ke apane hI svatattva hai / bhAva kA artha hai, I paryAyoM kI bhinna bhinna avasthA / AtmA adhika se adhika pAMca bhAva vAlI ho sakatI haiN| ye pAMca bhAva haiM 1. aupazamika, 2. kSAyika, 3. kSAyopazamika, 4. audayika aura 5. pAriNAmika | 1. aupazamika bhAva : jIva kA yaha bhAva upazama se utpanna hotA hai| jisa prakAra malina jala meM phiTakarI Adi padArtha DAlane se usakI malinatA nIce baiTha jAtI hai aura pAnI svaccha dikhAI dene lagatA usI prakAra mohanIya karmoM ke upazama (udaya na hone se ) jIva ke pariNAmoM meM jo vizuddhi ho jAtI hai, vaha aupazamika bhAva hai| 2. kSAyika bhAva : kSAyika bhAva karmoM ke sarvathA kSaya se utpanna hotA hai| karmoM ke kSaya se jIva ke pariNAma atyanta vizuddha aura nirmala hote haiM, jaise sarvathA maila ke nikala jAne para jala nitAnta svaccha ho jAtA hai| 3. kSAyopazamika bhAva : yaha bhAva kSaya aura upazama se utpanna hotA hai| jaise kIcar3a ko alaga karate vakta kucha kIcar3a ke paramANu pAnI meM Akara nIce baiTha jAte tathA kucha paramANu tairate rhte| aisI avasthA meM pAnI AMzika nirmala tathA AMzika malina rahatA hai, usI taraha pAriNAmoM kI nirmalatA se karmoM ke eka deza kA kSaya aura eka deza kA upazama honA kSAyopazamika bhAva yA mizrabhAva hai| 4. audayika bhAva : dravya, kSetra, kAla, bhAva aura bhava ke nimitta se karmoM kA phala denA udaya hai aura udaya ke nimittaka bhAvoM ko audayika bhAva kahate haiN| 5. pAriNAmika bhAva : jo bhAva karmoM ke upazamAdi kI apekSA na rakhakara jIva dravya ke nija svarUpa mAtra se hote haiM, unhe pAriNAmika bhAva kahate haiN| ye pAMcoM bhAva hI AtmA ke svarUpa haiM / saMsArI yA mukta koI bhI AtmA ho, usake sabhI paryAya ina pAMca bhAvoM meM se kisI na kisI bhAva vAle hI hoNge| pAMcoM bhAva sabhI jIvoM meM eka sAtha hone 29 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA niyama nahIM hai| mukta jIvoM meM do bhAva hote haiM - kSAyika aura paarinnaamik| saMsArI jIvoM meM koI tIna bhAva vAlA, koI cAra athavA koI pAMca bhAva vAlA hotA hai, para do bhAva vAlA koI nahIM hotaa| jIva ke asAdhAraNa bhAva nAma aupazamika / kSAyika | kSAyopazamika | audayika | pAriNAmika karma kA / upazama kSaya kSaya aura karma-nirapekSa udaya upazama saMbaMdhita mohanIya ghAti karma / ghAti karma | AThoM karma karma udAharaNa jala meM maila | jala kA pUrNa | jala meM kucha | malina jala sAmAnya kA nIce baiThanA zuddha honA / maila kA abhAva jala aura kucha nIce baiThanA AtmA se zraddhA aura | azuddhatA guNoM kA vibhAva rUpa | jIvatva, cAritra saMbaMdhI / kA sarvathA AMzika pariNamana bhavyatva, bhAva vikAsa abhavyatva mala dabanA honA honA kSaya dvi-navA-aSTAdazaikaviMzati-tri bhedA yathAkramam ||2|| __ sUtrArtha : aupazamika Adi bhAvoM ke kramaza: do, nau, aTThAraha, ikkIsa tathA tIna, isa taraha kula 53 bheda hote haiN| vivecana : aupazamika - 2 kSAyika kSAyopazamika - 18 diyika - 21 pAriNAmika kula - 53 bheda hote haiN| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva cAritre ||3|| sUtrArtha : aupazamika bhAva ke do bheda hote haiM - aupazamika samyaktva aura aupazamika cAritra | vivecana : darzana saptaka (anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha, mithyAtva moha, mizra moha aura samyaktva moha) ina karma prakRtiyoM ke upazamita (dabAI huI) hone para jo samyaktva hotA hai vaha aupazamika samyaktva hai| aupazamika bhAva ke bheda samasta mohanIya karma ke upazama se aupazamika cAritra prApta hotA hai inameM se samyaktva pada ko pahale meM rakhA hai kyoMki cAritra samyaktva pUrvaka hI hotA hai| aupazamika bhAva aupazamika samyaktva I mohanIya karma kI 7 prakRtiyoM ke dabane se jJAna kSAyika bhAva ke bheda -darzana-dAna lAbha-bhogopabhoga vIryANi ca ||4|| sUtrArtha : jJAna, darzana, dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya yaha sAta tathA 'ca' zabda se saMketita pUrva sUtra meM ukta samyaktva aura cAritra ye nau kSAyika bhAva haiN| International aupazamika cAritra mohanIya karma kI 28 prakRtiyoM ke dabane se vivecana : kSAyika bhAva sadA hI karma ke kSaya hone para hote haiN| isa apekSA se yahA~ jJAna, darzana Adi ke pahale kSAyika zabda kA upayoga kara lenA caahie| jaise kSAyikajJAna kSAyika darzana aadi| kSAyika jJAna aura kSAyika darzana ko kevalajJAna aura kevaladarzana bhI kahate haiN| kevalajJAnAvaraNIya karma ke kSaya se kevalajJAna darzanAvaraNIya karma ke kSaya se kevaladarzana pAMca vidha antarAya karma ke kSaya se darzana mohanIya karma ke kSaya se cAritra mohanIya karma ke kSaya se dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya kSAyika samyaktva kSAyika cAritra isa prakAra kSAyika bhAva ke nau bheda kiye gaye hai| For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSAyopazamika bhAva ke bheda jJAna-'jJAna- darzana, dAnAdi - labdhaya zcatustri tri paMca bhedA: yathAkramaM samktva - cAritra - saMyamAsaMyamAzca ||5|| sUtrArtha : kSAyopazamika bhAva ke aThAraha bheda hai - cAra jJAna, tIna ajJAna, tIna darzana, pAMca dAnAdi labdhiyA~, samyaktva, cAritra aura saMyamAsaMyama vivecana : 4 jJAna matijJAna zrutajJAna avadhijJA mana: paryAyajJAna 3 ajJAna matiajJAna zrutaajJAna vibhaMga jJAna jJAnAvaraNIya kSAyopazamika bhAva 3 darzana cakSu darzana acakSu darzana avadhi darzana 5 labdhi dAna lAbha bhoga upabhoga vIrya darzanAvaraNIya aMtarAya ke kSayopazama se sUtrArtha : audayika bhAva ke ikkIsa bheda hote haiM mithyAtva, ajJAna, asaMyama, asiddhatva aura cha: lezyA / samyaktva cAritra saMyamAsaMyama audayika bhAva ke bheda gati-kaSAya-liMga-mithyAdarzanA - 'jJAnA- SsaMyatA - 'siddhatva - lezyAz catuza catustryekaikaikekaSaGbhedAH ||6|| - 32 darzana mohanIya cAritra mohanIya mohanIya cAra gati, cAra kaSAya, tIna liMga, vivecana : karmoM kI jAtiyA~ aura unake avAntara bheda aneka haiM, isalie unake udaya se hone vAle bhAva bhI aneka haiM, para yahA~ mukhya-mukhya audayika bhAva hI ginAye gaye haiN| aise bhAva ikkIsa hote haiN| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ audayika bhAva ke bheda 4 gati naraka, tiryaMca, manuSya, deva AyuSya aura nAma karma ke udaya se 4 kaSAya krodha, mAna, mAyA, lobha kaSAya mohanIya karma ke udaya se 3 liMga (veda) strIliMga, pulliMga, napuMsaka liMga mohanIya karma ke udaya se strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda | veda mohanIya karma ke udaya se 1 | mithyAdarzana mithyAtva mohanIya karma ke udaya se 1 ajJAna jJAnAvaraNIya karma ke udaya se 1 asaMyatatva virati kA abhAva cAritra mohanIya asiddhatva zarIra dhAraNa vedanIya, nAma, gotra, AyuSya 6 | lezyA kRSNa, nIla, kApota, teja, kaSAya mohanIya + nAma karma (kaSAyodaya padma aura zukla raMjita yoga pariNAma) kula 21 pAriNAmika bhAva ke bheda jIva-bhavyA-'bhavyatvAdIni ca / / 7 / / sUtrArtha : jIvatva, bhavyatva aura abhavyatva ye tIna tathA anya bhI pAriNAmika bhAva haiN| vivecana : jIvatva, bhavyatva, abhavyatva ye tIna bhAva svAbhAvika hai arthAt na to ve karma ke udaya se, na upazama se, na kSaya se, aura na kSayopazama se utpanna hote haiM, ye anAdisiddha Atmadravya ke astitva se hI siddha haiN| isalie pAriNAmika haiN| ___ jIvatva kA artha caitanya yA jIvita rahanA hai| jisa pariNAma dvArA jIva tInoM kAloM meM sadA jIvita rahatA hai| ___ bhavyatva kA abhiprAya hai mokSa prApti kI yogyatA arthAt jisa pariNAma ke dvArA jIva mokSa jAne kI yogyatA rakhatA hai| ___ abhavyatva arthAt mokSa prApti kI ayogyatA arthAt jisa pariNAma ke dvArA jIva mokSa nahIM jA sktaa| astitva, vastutva, pradezatva Adi bhI pAriNAmika bhAva hI hai| para ve jIva kI taraha ajIva meM bhI hote haiN| isalie ve jIva ke asAdhAraNa bhAva nahIM hai| pAriNAmika bhAva jIvatva bhavyatva abhavyatva mokSa prApti kI ayogyatA caitanya mokSa prApti kI yogyatA OMGANAMRY CAD (Eg.33 Pesona Watuisen VASNA hem.javelibraryadiges Jalma L itteration Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upayogo lakSaNam ||4|| sUtrArtha : jIva kA lakSaNa upayoga hai| jisake dvArA jJAna aura darzana guNa kI pravRtti hotI hai, use upayoga upayoga kahate hai| jIva kA lakSaNa - sadvividho 'STacaturbhedaH ||9|| sUtrArtha : vaha upayoga do prakAra kA haiM - jJAnopayoga aura darzanopayoga, jJAnopayoga ATha prakAra kA aura darzanopayoga cAra prakAra kA haiN| upayoga ke bheda vivecana : yahA~ jIva kA lakSaNa upayoga batalAkara usake bhedoM kI parigaNanA kI gayI hai| upayoga ke mukhya do bheda haiM- jJAnopayoga aura darzanopayoga ye donoM upayoga saba jIvoM meM pAye jAte haiN| ye donoM chadmastha meM krama se hote hai aura kevalajJAniyoM meM yugapat hote haiN| jJAnopayoga vastu ko vizeSa rUpa se grahaNa karatA hai aura darzanopayoga vastu ko sAmAnya rUpa se grahaNa karatA hai| isalie jJAnopayoga ko sAkAra aura darzanopayoga ko nirAkAra kahate hai| jJAnopayoga (vizeSa jAnanA) sAkAra T 5 jJAna 3 ajJAna jJAnopayoga ATha prakAra kA haiM - matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyAyajJAna, kevalajJAna, mati-ajJAna, zruta-ajJAna aura vibhaMgajJAna / darzanopayoga cAra prakAra kA haiM - cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana / upayoga ( jIva kA lakSaNa ) BOR34 P darzanopayoga ( sAmAnya jAnanA ) T nirAkAra | cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana, kevaladarzana BBC Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAriNo muktAzca ||10|| jIva ke bheda sUtrArtha : jIva ke do bheda hote haiM - saMsArI aura mukt| vivecana : isa sUtra meM jIva ke mukhya do bheda kahe gaye haiN| saMsArI aura mukt| saMsArI jIva : jo jIva ATha karmoM ke kAraNa janma maraNa rUpa saMsAra meM naraka, tiryaMca, manuSya aura deva gatiyoM meM paribhramaNa karate hai, unheM saMsArI jIva kahate haiN| mukta : jo jIva ATha karmoM kA kSaya karake, janma, maraNa, zarIra Adi se rahita, jJAna darzana rUpa anaMta zuddha cetanA meM ramaNa karate hai ve mukta jIva hai| samanaskASmanaskAH ||11|| saMsArI jIvoM ke bheda sUtrArtha : saMsArI jIva do prakAra ke hote haiM - mana sahita aura mana rahita / vivecana : mana kA artha hai vicAra karanA / mana do prakAra kA hotA haiN| 1. dravya mana aura 2. bhAva mana / jisase vicAra kiyA jA sake vaha Atmika zakti bhAva mana hai aura isa zakti se vicAra karane meM sahAyaka honevAle eka prakAra ke sUkSma vargaNA dravya mana hai| sabhI jIvoM meM bhAva mana rahatA hI hai para dravya mana nahI / arthAt jaise atyanta vayovRddha manuSya pA~va aura calane kI zakti hone para bhI lakar3I ke sahAre ke binA nahIM cala sakatA vaise hI bhAva mana hone para bhI dravya mana ke binA spaSTa vicAra nahIM kiyA jA sktaa| isI kAraNa dravya mana kI pradhAnatA mAnakara usake bhAva aura abhAva kI apekSA se mana sahita aura mana rahita vibhAga kiye gaye haiN| mana sahita jIvoM ko saMjJI kahate haiM aura mana rahita jIvoM ko asaMjJI kahate hai| jIva saMsArI (ATha karmoM se yukta) mana rahi mana sahita (saMjJI) (asaMjJI) 35 mukta (ATha karmoM se rahita) Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAriNatrasa - sthAvarAH ||12|| sUtrArtha : puna: saMsArI jIvoM ke do bheda haiM- trasa aura sthAvara vivecana : sthAvara nAma karma ke udaya se jo jIva eka sthAna para sthira rahate haiM, gamanAgamana nahIM kara sakate tathA kisI bhI kAyika ceSTA athavA saMketa dvArA sukha-dukha icchA Adi ko spaSTa rUpa se vyakta nahIM kara pAte ve sthAvara jIva kahalAte haiN| trasa : trasa nAma karma ke udaya se jo jIva gatimAna hai| apane hita kI prApti aura ahita nivRtti ke lie eka sthAna se dUsare sthAna jA sakate haiM tathA sukha-dukha icchA Adi ko abhivyakta kara sakate haiM ve trasa kahalAte haiN| pRthivyambu- -vanaspatayaH sthAvarAH ||13|| tejo - vAyU dvIndriyAdayazca trasAH ||14|| sUtrArtha : pRthvIkAya, apakAya, vanaspatikAya - ye tIna sthAvara jIva haiN| sUtrArtha : teukAya, vAyukAya, beindriya, teindriya, caurindraya tathA paMcendriya trasa jIva hote haiN| vivecana : prastuta sUtra meM pRthvIkAya, apkAya aura vanaspatikAya ko sthAvara jIva kahA gayA hai aura ukAya, vAyukAya tathA beindriya se lekara paMcendriya taka ke jIvoM ko trasa kahA gayA hai| kAya aura vAyukAya jIva vAstava meM sthAvara hI haiN| sthAvara nAma karma kA udaya hone para bhI unakI sa jaisI gati hone ke kAraNa ve gati trasa kahalAte haiN| ve upacAra mAtra se trasa haiM / sa do prakAra ke haiM - labdhi trasa aura gati trasa / trasa nAma karma ke udaya se beindriya se paMcendriya taka ke jIva labdhi trasa hai, ye hI mukhya trasa haiN| pRthvIkArya cA~dI khAra lAla miTTI kAlI miTTI 1. pRthvIkAya : jinakA zarIra hI pRthvI hai, ve pRthvIkAya jIva haiN| jaise miTTI, namaka, khAra, sonA, cA~dI Adi / pRthvIkAya Adi meM kitane jIva hai yaha rUpaka ke dvArA saMbodha prakaraNa meM isa prakAra batAyA hai| eka hare A~vale ke samAna miTTI ke gole meM pRthvIkAya ke itane jIva haiM ki yadi una saba meM se pratyeka kA zarIra kabUtara ke samAna bar3A kiyA jAya to ve eka lAkha yojana ke jambUdvIpa meM nahIM samA sakate haiN| 2. apkAya : jina ekendriya jIvoM kA zarIra hI jala yA pAnI hai, ve jIva apkAya ke jIva haiM jaise: kuA~, tAlAba, nadI Adi kA pAnI, varSA Adi AkAza kA pAnI, barpha, osa Adi / Adhunika vijJAna ne zuddha jala kI eka bUMda meM 36450 calate phirate 36 sarovara barpha apakAya Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva zaktizAlI dUravIkSaNa yantra se dekha hai| ye sabhI jIva trasa kAyika hai, jala to sirpha unakA Azrayasthala hai| vahIM bhagavAna mahAvIra svAmI ne apane kevalajJAna rUpI dUrabIna se pAnI kI eka bUMda meM asaMkhya jIva dekhe hai| usa eka bUMda ke pAnI ke jIvoM kA zarIra sarasoM ke dAne ke samAna kiyA jAya to jambUdvIpa meM nahIM samA skte| agni phUla narakAya khrmy viztu argana 4. vAyukAya : jisa sthAvara jIvoM kA zarIra hI vAyu (havA) hai, ve vAyukAya jIva haiN| ina jIvoM ke udAharaNa hai udbhrAmaka arthAt U~cI ghUmatI vAyu utkAlika vAyu arthAt nIce bhUmi ko sparza karatI huI vAyu, golAkAra ghUmatI havA, A~dhI, mahAvAta aadi| nIma ke patte ke chUne vAlI havA meM itane jIva hai ki una sabhI jIvoM ke zarIra ko khasa-khasa ke dAne ke samAna banAyA jAya to ve jambUdvIpa meM nahIM samA skte| phala 3. te kAya : jina sthAvara jIvoM kA zarIra agni hai ve teukAya jIva hai| jaise aMgAra, bijalI bhaTTI aadi| eka nanhIM sI cinagArI ke jIvoM ko lIkha ke samAna banAyA jAya to jambUdvIpa meM nahIM samAte / 5. vanaspatikAya: jina sthAvara jIvoM kA zarIra hI vanaspati hai, ve vanaspati jIva kahalAte hai| vanaspatikAya ke 2 bheda haiM - pratyeka aura sAdhAraNa / pratyeka vanaspati ke 2 bheTa eka a) pratyeka vanaspatikAya: jinake zarIra meM eka jIva ho ve pratyeka vanaspatikAya kahalAte haiN| phala, phUla, chAla, mUla, patte bIja Adi / bhiMDI, Ama, seba, Adi meM jitane bIja hai utane jIva / b) sAdhAraNa vanaspatikAya: jinake eka zarIra meM anaMta jIva ho ve sAdhAraNa vanaspatikAya kahalAte hai| bhUmi ke bhItara paidA honevAle sarva prakAra ke kaMda, bIja se nikalate hue aMkura, pAMca raMga kI nIla phUla, kAI jo jala ke upara chAI rahatI hai, bhUmi visphoTa sapheda raMga kI chatrAkAra vanaspati, adaraka, gAjara, choTI mogarI, pAlaka kI bhAjI Adi / cAnukAya 37 kAMdA baTATA sAdhAraNa vanaspati ke 4 bheda wwwwww.jalmalib Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyeka vanaspatikAya 1. eka zarIra meM eka jIva / 2. bAdara jIva / 3. sUrya kA prakAza par3atA hai ataH nukasAna dAyaka nahIM hai| 4. phala yA phula girane yA tor3ane para kisI anya phala, phUla DAla Adi ko koI nukasAna nahIM hotA hai| 5. bhUmi upajAU raha sakatI hai| 6. isake kAraNa hama oNksIjana lete hai| sIpa * beindriya bicchu pratyeka aura sAdhAraNa vanaspatikAya meM aMtara sAdhAraNa vanaspatikAya eka zarIra meM anaMta jIva / sUkSma aura bAdara donoM jIva / sUryaprakAza nahIM par3atA hai ataH roga kA kAraNa hai| zakha kauDI beindriya : jina jIvoM ko sparza (zarIra) aura rasa (jIbha) yaha do indriyA~ hotI hai, ve beindriya jIva kahalAte haiN| jaise kRmi, zaMkha, sIpa kRmi aadi| teindriya kahalAte haiN| jaise cIMTI, jUM, khaTamala Adi / TiDDA eka AlU yA gAjara lene para pUre paudhe ko ukhADanA par3atA hai| kucha samaya bAda bhUmi baMjara bana jAtI hai| paudhe Adi na rahane ke kAraNa oNksIjana (Oxygen) nahIM rahatA / teindriya : jina jIvoM ko sparza, rasa aura ghrANa (nAka) yaha tIna indriyA~ hotI haiM ve jIva SO38 paMcendriya : jina jIvoM ko sparza, rasa, ghrANa, cakSu aura zrota (kAna) ye pAMca indriyA~ hotI haiM ve paMcendriya kahalAte haiN| jaise manuSya, pazu, pakSI, deva tathA nAraka / khaTamala paMcendriya teindriya caurindriya : jina jIvoM ko sparza, rasa, ghrANa aura cakSu (AMkha) ye cAra indriyA~ hotI haiM ve jIva caurindriya kahalAte haiN| jaise bicchu, makkhI, bhaMvarA, macchara aadi| cIMTA cIMTI libh by Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trasa (cala-phira sakate) beindriya do indriyA~ tIna indriyA~ (sparza, rasa) (sparza, rasa, ghrANa) saMsArI (karma sahita) teindriya caurindriya cAra indriyA~ (sparza, rasa, ghrANa, cakSu) kRmi Adi cIMTI Adi bhaMvarA Adi pRthvIkAya (pRthvI) sonA, namaka khAra Adi apkAya (pAnI) barpha, osa Adi pratyeka (eka zarIra meM eka jIva) Ama, papItA, kelA, bhiMDI Adi sthAvara (cala phira nahIM sakate yA sthira rahate haiM) paMcendriya pAMca indriyoM (sparza, rasa, ghrANa, cakSu aura zrota) | jIvoM ke bheda 1 manuSya, pazu, pakSI, deva tathA nAraka sthAvara kAya (agni) aMgAra, bijalI Adi vAyukAya (havA) AMdhI, tUphAna Adi 39 For Personal & Private Use Only mukta (karma rahita) (siddhAtmA) vanaspati sAdhAraNa (eka zarIra meM anaMta jIva) AlU, gAjara, pyAja Adi www. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyoM kI saMkhyA paMcendriyANi ||15 / / sUtrArtha : indriyA~ pAMca prakAra kI hotI haiN| vivecana : jisase hameM bAhya padArthoM kA jJAna prApta ho, use indriya kahate haiN| jIva ke kitane bhI vibhAga ho sakate haiM lekina indriyA~ pAMca se adhika nahIM ho sakatI haiN| dvividhAni ||16 / / sUtrArtha : ye pA~coM indriyA~ do prakAra kI hotI haiN| vivecana : ye sabhI (pAMcoM) indriyA~ do-do prakAra kI hotI haiM - dravyendriya aura bhaavendriy| dravyendriya : indriya kI paudagalika AkAra rcnaa| nAka, kAna, rasanA, cakSu aura tvacA kI bAharI aura bhItarI AkAra vizeSa paudgalika racanA ko dravyendriya kahate haiN| ___ bhAvendriya : AtmA ke pariNAma vizeSa (jAnane kI yogyatA aura pravRtti) ko bhAvendriya kahate haiN| nirvRtyupakaraNe dravyendriyam ||17 || sUtrArtha : dravyendriya ke do prakAra hai - nivRtti aura upkrnn| vivecana : isa sUtra meM dravyendriya ke do bheda batAye gaye haiN| a. nivRtti aura b. upkrnn| nirvRtti : nirvRtti kA artha hai rcnaa| zarIra para dikhane vAlI indriyA~ sambandhI pudgaloM kI viziSTa racanA ke rUpa meM jo AkRtiyA~ hai, vaha nirvRtti indriya hai| upakaraNa : nirvRtti indriya meM svaccha pudgaloM se banI huI aura apane viSaya grahaNa karane meM upakAraka jo paudgalika zakti hotI hai - jisake dvArA zabdAdi viSayoM kA grahaNa hotA hai| use upakaraNa indriya kahate haiN| yaha bAhya jJAna meM sahAyaka hotA hai, tathA nirvRtta rUpa racanA ko hAni nahIM pahu~cane detA hai| nirvRtti aura upakaraNa donoM do-do bheda hote haiM - a. Antarika aura b. baahy| udAharaNa ke lie cakSuindriyAvaraNa ke kSayopazama se Atma pradezoM kA cakSu Adi ke AkAra rUpa honA, AMtarika yA AbhyaMtara nirvRtti hai tathA nAma karma ke udaya se zarIra pudgaloM kI indriyoM ke AkAra rUpa se racanA honA bAhya nirvRtti hai| A~kha meM jo kAlI putalI (Retina) tathA isake cAroM ora sapheda hai vaha Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Antarika upakaraNa hai tathA palaka Adi bAhya upakaraNa hai| labdhyupayogau bhAvendriyam ||18|| sUtrArtha : bhAvendriya ke do prakAra haiM - labdhi aura upayoga upayogaH sparzAdiSu ||19|| sUtrArtha : upayoga sparzAdi viSayoM meM hotA hai| vivecana : bhAvendriya ke do bheda haiM - labdhi bhAvendriya aura upayoga bhAvendriya / labdhi : jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya karma kA kSayopazama hone para sparza Adi viSayoM ko jAnane kI jo zakti hai, vaha labdhi bhAvendriya hai| upayoga bhAvendriya : labdhi, nirvRtti tathA upakaraNa ina tInoM ke milane se jo rUpAdi viSayoM kA sAmAnya aura vizeSa bodha hotA hai vaha upayoga bhAvendriya haiN| indriya bAhya (pudgalo kI indriya rUpa AkAra racanA) bAhya (cakSu kI palake, baraunI) nivRtti (racanA) dravyendriya (podgalika AkAra racanA ) upakaraNa (nivRtti kA upakAra yA zabdAdi viSayoM kA grahaNa) Abhyantara (Atma pradezoM kA cakSuAdi AkAra rUpa) labdhi (viSayoM ko jAnane kI zakti) abhyantara (cakSu ke andara kA sapheda, kAlI putalI) 41 For Personal & Private Use Only bhAvendriya (Atmika pariNAma vizeSa ) upayoga (bodha rUpa vyApAra) Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyoM ke bheda va viSaya sparzana-rasana-ghrANa-cakSuH-zrotrANi ||20 / / sUtrArtha : sparzana, rasana, ghrANa, cakSu aura zrotra ye pAMca indriyA~ haiM / sparza-rasa-gandha-varNa-zabdAsteSAm arthAH ||21|| sUtrArtha : sparza, rasa, gaMdha, varNa aura zabda - ye kramaza: ina viSayoM ko grahaNa karatI haiN| vivecana : prastuta do sUtroM meM pAMca indriyoM ke nAma tathA unake viSaya batAye gaye haiN| indriya ke nAma aura unake viSaya 1. sparzanendriya : jisase sparza kA jJAna hotA hai, vaha sparzanendriya arthAt tvacA hai| 2. rasanendriya : jisa indriya se rasa kA jJAna hotA hai, vaha rasanendriya arthAt jIbha hai| 3. ghrANendriya : jisa indriya se gaMdha kA jJAna hotA hai, vaha ghrANendriya arthAt nAka hai| 4. cakSurIndriya : jisa indriya se rUpa kA jJAna hotA hai vaha cakSurIndriya arthAt A~kha hai| 5. zrotrendriya : jisa indriya se zabda kA jJAna hotA hai vaha zrotendriya arthAt kAna hai| yadyapi sUtra meM pAMca indriyoM ke pAMca hI viSaya batAye haiM, kintu vistAra kI apekSA ina pAMca indriyoM ke 23 viSaya hote haiN| vaha isa prakAra hai - sparzana ke 8 viSaya : zIta, uSNa, rUkhA, cikanA, kaThora, komala, halkA aura bhaarii| rasa ke 5 viSaya : tIkhA, kaDavA, kasailA, khaTTA aura miitthaa| ghrANa ke 2 viSaya : sugandha aura durgndh| cakSu ke 5 viSaya : zveta, lAla, pIlA, nIlA (harA) aura kAlA __ zrota ke 3 viSaya : jIva zabda, ajIva zabda aura mizra shbd| / isa prakAra, yaha pAMcoM indriyA~ apaneapane hI viSaya ko grahaNa karatI haiN| sparzanAvarATa viSaya prANendriya ke do viSaya ramanendriya ke pA~ca viSaya opendriya ke tIna viSaya porep ariddhiya ke pAMca viSaya baranAlAsara Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta-manindriyasya ||22|| sUtrArtha : zruta mana kA viSaya hai| vivecana : yahA~ zruta zabda kA artha zrutajJAna kiyA hai aura anindriya kA artha mana kA viSaya hai| pAMca indriyoM ke atirikta mana bhI eka indriya hai| mana jJAna kA sAdhana to hai para sparzana Adi indriyoM kI taraha bAhya sAdhana nahIM hai| vaha Antarika sAdhana hai| mana kA viSaya parimita nahIM hai| bAhya indriyA~ kevala mUrta padArtha ko aura vaha bhI aMza rUpa se grahaNa karatI hai, jabaki mana mUrta-amUrta sabhI padArthoM ko aneka rUpoM meM grahaNa karatA hai| mana kA kArya vicAra karanA hai, jisameM indriyoM ke dvArA grahaNa kiye gaye aura na grahaNa kie gaye, vikAsa kI yogyatA ke anusAra sabhI viSaya Ate haiN| yaha vicAra hI zruta hai| udAharaNa ke lie dharma zabda kAnoM meM par3A, aba dharma ke jitane bhI artha aura rUpa hai, ve ekadama mastiSka meM A gaye, zrutadharma, cAritradharma, mAnavadharma Adi yaha sampUrNa manana kriyA mana ke dvArA huii| isa apekSA se zruta ko mana kA viSaya batAyA hai| vAyvantAnAmekam ||23|| sUtrArtha : vAyukAya paryanta jIvoM kI eka indriyA~ hI hotI hai| vivecana : pRthvIkAya, apakAya, vanaspatikAya, teukAya aura vAyukAya se saba jIvoM meM mAtra eka sparzana indriya hotI hai, isalie ye sabhI ekendriya jIva kahalAte haiN| kRmi-pipIlikA-bhramara-manuSyAdInAmekaika-vRddhAni ||24|| sUtrArtha : kRmi, cIMTI, bhaMvarA aura manuSya Adi kI kramaza: eka-eka indriya adhika hotI hai| sUtra 14 meM inakA vivecana ho gayA hai| saMjJI aura asaMjJI kI vicAraNA saMjJinaH samanaskAH / / 25 / / sUtrArtha : mana vAle jIva saMjJI hote haiN| _ vivecana : yaha hita hai aura yaha ahita isa prakAra ke guNa-doSa vicAra ko saMjJA kahate haiN| prAya: ekendriya Adi pratyeka jIva apane iSTa viSaya meM pravRtti karatA hai aura aniSTa viSaya se nivRtta hotA hai, phira bhI mana kI svatantra sattA svIkAra kI gayI hai ata: isakA kAraNa yaha hai ki tulanAtmaka adhyayana, loka-paraloka kA vicAra, hitAhita kA viveka Adi kArya aise hai jo mana ke binA nahIM ho sakate haiN| isa kAraNa mana kI svatantra sattA svIkAra kI gayI hai| yaha mana jinako hotA hai, ve saMjJI hote hai anya nhiiN| Jamn Education International Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvoM kA saMjJI aura asaMjJI yaha bheda paMcendriya jIvoM meM hI pAyA jAtA hai| anya ekendriya se lekara caurindriya taka ke jIva to asaMjJI hI hote haiN| vigrahagati sambandhI vicAraNA vigrahagatau karma yogaH ||26 / / sUtrArtha : vigrahagati meM kArmaNa yoga rahatA hai| vivecana : vigraha kA artha zarIra yA deha hai| vigraha arthAt zarIra ke lie jo gati hotI hai / eka zarIra ko chor3akara dUsare zarIra kI prApti ke lie gamana karanA vigraha gati hai| _ vigrahagati meM jIva ke kArmaNakAyayoga rahatA hai| kyoMki manuSya aura tiryaMca kI apekSA audArika zarIra, deva nArakiyoM kI apekSA vaikriya zarIra Ayu pUrI hote hI chUTa jAtA hai| yahA~ kArmaNa zarIra aura kArmaNayoga kA bheda samajha le| kArmaNa zarIra : karmoM ke samUha ko kArmaNa zarIra kahate haiN| yoga : Atma pradezoM ke prispndn| kArmaNa zarIra to jIva ke sAtha saMlagna rahatA hI hai, vaha apanI yoga zakti se kArmaNa zarIra ko kArmaNa kAyayoga meM pariNata kara letA hai kyoMki eka sthAna se dUsare sthAna ko gamana karane ke lie yoga zakti apekSita hotI hai| anuzreNi gati: ||27|| sUtrArtha : gati, zreNi ke anusAra hotI hai| vivecana : AkAza meM jIva aura pudgala kI gati, zreNi (sarala rekha) ke anusAra hotI hai| loka ke madhya se lekara Upara nIce aura tirache AkAza ke pradeza kramaza: zreNi baddha arthAta sIdhe hote haiN| maraNa ke samaya jaba jIva eka bhava ko chor3akara dUsare bhava ke lie gamana karate haiM aura mukta jIva jaba urdhva gamana karate haiM taba unakI gati sIdhI hI hotI haiN| jaba koI urdhvaloka se adholoka va adholoka se Urdhvaloka yA tiryaMga loka se adholoka yA Urdhvaloka AtA jAtA hai taba usa avasthA meM usakI gati anuzreNI arthAt sIdhI hotI hai| avigrahA jIvasya ||28|| sUtrArtha : mukta jIva kI gati vigraharahita hotI hai| vivecana : avigrahA arthAt binA mor3a vAlI gti| gati do prakAra kI hotI haiM - 1. Rju arthAt sarala yA sIdhI 2. vakra arthAt kuTila yA mor3a vaalii| jisa sthAna para siddha jIva apanA zarIra Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ choDate haiM, vahI se ve sIdhe Rjugati se gamana karake siddhazilA ke Upara eka samaya meM virAjamAna ho jAte haiN| vigraha gati samaya vigrahavatI ca saMsAriNaH prAk caturyaH ||29 / / sUtrArtha : saMsArI jIva kI gati vigraharahita aura vigraha sahita hotI hai| usameM vigrahavAlI gati cAra samaya se pahale arthAt tIna samaya taka hotI haiN| vivecana : antarAla (vigrahagati) kA kAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa cAra samaya haiN| jaba Rjugati ho taba eka hI samaya aura jaba vakragati ho taba do, tIna yA cAra samaya samajhanA caahie| samaya kI saMkhyA mor3a yA ghumAva para AdhArita hai| yadi gati mor3a rahita hotI hai to eka samaya lagatA hai| eka moDa ho to 2 samaya, do mor3a ho to 3 samaya, aura 3 mor3a ho to 4 samaya lagate haiN| jIva cauthe samaya meM to kahI na kahI nayA zarIra niyama se dhAraNa kara letA hai| jIna kI gatikA samabenI viSama zreNI koNa pradeza usakI eka samayo'vigrahaH / / 30|| sUtrArtha : eka samayavAlI gati vigraharahita hotI hai| vivecana : binA moDa vAlI Rjugati eka samaya vAlI hotI hai| ekaM dvau vA-nAhArakaH ||31|| sUtrArtha : vigrahagati meM jIva eka yA do samaya taka anAhArI rahatA hai| vivecana : mukta jIva ke lie to antarAla gati meM AhAra kA prazna hI nahIM rahatA, kyoMki vaha sUkSma aura sthUla saba zarIroM se mukta hai parantu saMsArI jIva ke liye AhAra kA prazna hai kyoMki usake antarAla gati meM bhI sUkSma zarIra hotA hI hai| AhAra kA artha hai audArika, vaikriya, AhAraka tathA cha paryAptiyoM ke yogya pudgaloM ko grahaNa krnaa| Rjugati se yA do samaya kI eka vigraha vAlI gati se jAne vAle anAhAraka nahIM hote kyoMki ve jisa samaya meM pUrva zarIra chor3ate haiM, usI samaya nayA sthAna prApta kara lete haiN| usa samaya ve pUrva bhava yA naye bhava meM AhAra le lete haiN| yahI sthiti eka mor3a vAlI gati kI hai, kyoMki isake do samayoM meM se pahalA samaya pUrva zarIra ke dvArA grahaNa kiye gaye AhAra kA hai, aura dUsarA samaya naye utpatti sthAna meM pahu~cane kA hai| jisameM AhAra liyA jAtA hai| tIna samaya kI do mor3a vAlI tathA cAra samaya kI tIna moDa vAlI gati meM anAhAraka sthiti banatI hai arthAt AhAra grahaNa nahIM karatA hai| ataeva do mor3avAlI gati meM eka samaya aura tIna mor3avAlI gati meM do samaya taka jIva anAhAraka rahatA hai| PARLIA O:0205084020 Jail Education Intematorial 5 450 POPersonal rivalau PADARALLY 243523 wwwrandibraries Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vagatibhA AhAra-anAhAraharzayitra Rjugati eka vakra gati utpattisthAna , , utpattisthAna pic-2083 dvivakra gati - utpattisthAna ; trIjo samaya AhArI daMDAkAra - eka samayanI 8 ju kurmarAkAre -eka vakragati samaya-ra huM lAMgulAkAre dvivakragati samaya 3. bIjA samaya anAhArI eka vakra gati mRtyusthAna nirgamana sthAna mRtyusthAna prathama samaya AhArI Rjugati 1 samayanI che. ekavakra gati 2 samayanI che. dvivakragati 3 samayanI che. trivakragati 4 samayanI che. caturvakra gati 5 samayanI che. * AvuM cihna 'AtmA' sUcaka che. vidizimAM utpattisthAna (niSkaTa) caturvakra gati sthApanA trivakra gati P1c18]31 pAMcamAM samaya AhArI I dvivakra gati utpattisthAna caturtha samaya AhArI caturtha samaya anAhArI gaumUtrAkAre-trivakrA 4 sa. trIjo samaya anAhArI caturtha vakragati gomUtrIkAre ....sasanADIgata samaya anAhArI trIjo dizAmAM bIjo samaya anAhArI trivakra gati caturvakra gati dvitIya samaya anAhArI 1 prathama samaya A, prathama se.mI mRtyusthAna mRtyusthAna vidizithI Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vigrahagati (eka zarIra ko chor3akara dUsare zarIra kI prApti ke lie gamana ) T mukta T Rju T sarala eka samaya anAhAraka do samaya T eka mor3a 1 AhAraka sammUrchana-garbhopapAtA janma ||32|| a) sammUrcchana : mAtA-pitA ke utpatti sthAna ke sabhI ora se (a) beindriya pudgaloM ko grahaNa karake apane janma ke prakAra tIna samaya 1 do mor3a T 46 anAhAraka 7 saMsArI Rju-vakra sarala aura mor3a eka samaya T AhAraka sUtrArtha : sammUrcchana, garbha aura upapAta ye janma ke tIna prakAra / vivecana : isa sUtra ke janma ke tIna prakAra batAye gaye haiN| sambandha ke binA hI jaba jIva apane vidyamAna zarIra yogya audArika zarIra kA nirmANa karatA hai, use sammUrcchana janma kahA jAtA hai| ekendriya se caurindriya taka ke sabhI jIvoM kA sammUrcchana janma hotA hai| cAra samaya I tIna mor3a anAhAraka (b) garbhaja : strI ke garbhAzaya meM zukra aura zoNita (vIrya aura raja) audArika pudgaloM ko jIva jaba apane zarIra rUpa pariNata karatA hai use garbhaja janma kahA jAtA hai| c) upapAta : jaba jIva apane utpatti sthAna kI sarva dizAoM meM vidyamAna vaikriya pudgaloM ko grahaNa karake unase apane zarIra kA nirmANa kare use upapAta janma kahate haiN| yaha janma deva aura nArakiyoM kA hotA haiN| (ba) chAndraya (sa) caturindriya Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma (navIna zarIra ko dhAraNa karanA) sammUrchana garbhaja upapAta (mAtA pitA ke saMyoga (mAtA pitA ke (sabhI dizAoM se ke binA sabhI ora se audArika raja aura vIrya se) vaikriya pudgala ke grahaNa) pudgaloM ke grahaNa se) yoniyoM ke prakAra sacitta-zIta-saMvRtA:setarA mizrAzcaikazastadyonayaH ||33 / / sUtrArtha : yoniyA~ nau prakAra kI hai| sacita, zIta aura saMvRta tathA inakI pratipakSabhUta, acita, uSNa aura vivRta tathA mizra arthAt sacitAcita, zItoSNa aura sNvRtvivRt| vivecana : jIva ke utpatti sthAna ko yoni kahate hai| jisa sthAna meM pahale pahala sthUla zarIra ke lie grahaNa kiye gaye pudgala kArmaNa zarIra ke sAtha garama lohe meM pAnI kI taraha mila jAte hai, usako yoni kahate hai| yoniyoM nau prakAra kI haiM - 1. sacitta : jIva sahita yoni| manuSya yA anya prANI ke peTa meM jIva utpanna hote hai unakI sacita yoni hai| 2. acitta : jIva rhit| dIvAra, kursI Adi meM jIva utpanna hote hai unakI yoni acita kahalAtI hai| 3. sacittAcita : yoni kA kucha bhAga jIva sahita aura kucha bhAga jIva rhit| manuSya kI pahanI huI TopI ityAdi meM jIva utpanna / 4. zIta : zIta (ThaMDA) sparza vaalii| sardI meM jIva utpanna ho| 5. uSNa : garama sparza vaalii| garmI meM jIva utpanna ho| 6. zItoSNa : yoni kA kucha bhAga zIta sparza aura kucha bhAga uSNa sparza vAlA ho| jaise pAnI ke khaDDe meM sUrya kI garmI se pAnI ke garma ho jAne para jo jIva utpanna ho jAte haiN| 7. saMvRta : DhakI huI yA dabI huI yaani| banda peTI meM rakhe hue phaloM meM jo jIva utpanna hai| 8. vivRta : khulI huI yoni| pAnI meM jo kAI ityAdi jiiv| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. saMvRtavivRta : yoni kA kucha bhAga DhakA huA aura kucha bhAga khulA huA ho| aise sthAna meM utpanna honevAle jIvoM kI saMvRtavivRta yoni hAthI UIRO S garbhaja janma jarAyvaNDa-potajAnAM garbhaH / / 34|| sUtrArtha : jarAyuja, aNDaja aura potaja jIvoM kA garbha meM janma hotA hai| vivecana : prastuta sUtra meM garbhaja jIvoM ke bheda batAye haiN| a. jarAyuja : jo jIva jAla (jhillI) ke samAna rakta aura mAMsa se bharI eka prakAra kI thailI se lipaTe hue paidA hote haiM, unheM jarAyuja kahate haiN| jaise manuSya, gAya, bhaiMsa Adi jiiv| b. aNDaja : jo jIva aNDe se paidA hote haiM, ve aNDaja kahalAte haiN| jaise murgI, sAMpa, cir3iyA aadi| ____C. potaja : jo jIva kisI bhI prakAra ke AvaraNa meM lipaTe binaa| paidA hote hai unheM potaja kahate haiN| jaise hAthI, nevalA, cUhA aadi| ye jIva mAtA ke garbha se nikalate hI calane phirane lagate haiN| upapAta janma nArakadevAnA-mupapAtaH / / 35 / / sUtrArtha : nArakiyoM aura devoM kA upapAta janma hotA hai| isakA vivecana sUtra 32 meM kiyA gayA hai| sammAna janma zeSANAM sammUrcchanam ||36|| sUtrArtha : zeSa jIvoM kA sammUrcchana janma hotA hai| vivecana : garbhaja aura upapAta janma vAloM ke atirikta sabhI saMsArI jIva sammUrchama hote haiN| ekendriya se lekara caurindriya taka tathA kucha tiryaMca paMcendriya aura manuSya bhI sammUrchima hote haiN| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarAyuja ( rakta aura mAMsa ke jAla se lipaTA huA paidA hote haiM) I manuSya, gAya, bhaiMsa Adi manuSya audArika zarIra garbhaja (mAtA pitA ke raja aura vIrya se) aNDaja (aMDe se paidA hote haiM) | Bhaiya murgI, sAMpa, cir3iyA~ Adi nArakI | kumbhI niyaMtya janma ( navIna zarIra ko dhAraNa karanA) zAvara upapAta sammUrcchana (sabhI dizAoM se ( mAtA pitA ke saMyoga pudgala ke grahaNa se ) ke binA sabhI ora se audArika pudgaloM ke grahaNa se) zarIra ke prakAra audArika- vaikriyA - SShAraka - taijasa- kArmaNAni zarIrANi ||37 || sUtrArtha : audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa - ye zarIra ke pAMca prakAra hai| vivecana : isa sUtra meM zarIra ke pAMca prakAra batAye gaye haiM - vaikriya potaja (rakta aura mAMsa kI jAla ke binA AvaraNa paidA hote haiM) I hAthI, siMha, cUhA Adi sakatA hai, jisameM rakta, mAMsa, majjA, asthi Adi ho, vaha audArika zarIra hai| b. vaikriya zarIra : vikriyA arthAt vividha kriyAe~ karanevAlA zarIra / jo zarIra kabhI choTA, kabhI bar3A, kabhI patalA, kabhI moTA, kabhI eka, kabhI aneka Adi rUpoM meM a. audArika zarIra : udAra arthAt sthUla yA prdhaan| sthUla pudgaloM se athavA tIrthaMkarAdi kI apekSA se pradhAna zreSTha pudgaloM se banA huA zarIra audArika kahA jAtA hai| jo zarIra sar3ana - galana svabhAva vAlA hai, jisakA chedana - bhedana kiyA jA deva | puSpa zayyA SO49 ekendriya se lekara caurindriya, kucha tiryaMca paMcendriya, aura kucha aparyAptA manuSya dava vaikriyaka zarIra devAganA nArakA Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AhAraka zarIra / parivartita kiyA jA sakatA hai, jo icchAnusAra rUpoM meM badalA jA sakatA hai, vaha vaikriya zarIra hai| isameM rakta, mAMsa Adi nahIM hote haiN| sar3ana-galana Adi dharma nahIM hote, yaha viziSTa prakAra kI prakriyA dvArA vividha rUpoM meM sthUla aura sUkSma pudgaloM se nirmita hotA hai| C. AhAraka zarIra - zubha (prazasta pudgala janma), vizuddha (nirdoSa kAryakArI, aura vyAghAta (bAdhA) rahita zarIra jo caudaha pUrvadhArI munirAja apanI viziSTa labdhi ke dvArA nirmita karate haiM, vaha AhAraka zarIra kahalAtA hai athavA tIrthaMkara paramAtmA kI Rddhi dekhane ke lie, viziSTa jJAna ke lie apane saMzaya kA nirAkaraNa karane ke lie caudaha pUrvadhArI jisa zarIra kA nirmANa karate hai vaha AhAraka zarIra haiN| aise zarIra se ve anya kSetra meM sthita sarvajJa ke pAsa pahu~cakara unake saMdeha kA nivAraNa kara phira apane sthAna meM pahu~ca jAte haiN| d. taijas zarIra : jo zarIra tejomaya hone se khAye hue AhAra Adi ko pacAnevAlA ho tathA zarIra ko kAMti denevAlA ho, vaha taijasa zarIra hai| jisa prakAra kRSaka kheta ko kyAroM meM alaga-alaga pAnI pahu~cAtA hai, isI taraha yaha zarIra grahaNa kiye hue AhAra Adi ko vividha rasAdi meM pariNata karake avayava-avayava meM pahuMcAtA hai| sabhI saMsArI jIvoM ko yaha zarIra hotA hai| ___e. kArmaNa zarIra : karma samUha hI kArmaNa zarIra hai| AtmA ke sAtha lage hue karmasamudAya ko kArmaNa zarIra kahA jAtA hai| yaha anya saba zarIroM kI jar3a hai kyoMki karma ke kAraNa hI zarIra kI racanA hotI hai| tejas zarIra kArmaNa zarIra zarIra audArika vaikriya AhAraka taijasa kArmaNa karma samUha saDana-galana svabhAva vAlA, rakta, mAMsa, asthi ___ Adi ho vividha kriyAeM karane vAlA yA kabhI choTA, bar3A, patalA Adi rUpoM ko dhAraNa karane vAlA caudaha pUrvadhArI apanI viziSTa labdhi ke dvArA apane zaMkA kA samAdhAna ke lie nimitta karate hai khAye hue AhArAdi pacAnevAlA tathA tInoM zarIra ko kAMti dene vAlA manuSya aura tiryaMca deva aura nArakI caudaha pUrvadhArI sabhI saMsArI jIva sabhI saMsArI jIva Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra kI vizeSatAe~ paraM paraM sUkSmam ||38|| sUtrArtha : Age-Age kA zarIra sUkSma haiN| vivecana : ukta pAMcoM zarIroM meM audArika sabase adhika sthUla hai| vaikriya usase sUkSma hai, AhAraka vaikriya se bhI sUkSma hai| AhAraka se taijasa aura taijasa se kArmaNa sUkSma va sUkSmatara haiN| pradezato-ssaMkhyeyaguNaM prAk taijasAt ||39|| sUtrArtha : pradezoM kI saMkhyA kI dRSTi se taijasa se pUrva ke zarIroM kA parimANa asaMkhyAta guNA hotA haiN| vivecana : pradeza arthAt prmaannu| paramANuoM se bane jina skandhoM se zarIra banatA hai ve hI skandha zarIra ke Arambhaka dravya hai| jaba taka paramANu alaga-alaga ho taba taka unase zarIra nahIM bntaa| paramANu punja, jo ki skandha kahalAte haiM, unase hI zarIra banatA hai| ve skandha bhI anaMta paramANuoM ke bane hue hone caahie| audArika zarIra ke Arambhaka skandha anaMta paramANuoM ke hote haiM aura vaikriya zarIra ke Arambhaka skandha bhI anaMta paramANuoM ke hote haiM, para vaikriya zarIra ke skandhagata paramANuoM kI anaMta saMkhyA audArika zarIra ke skandhagata paramANuoM kI saMkhyA se asaMkhyAta guNA adhika hotI haiN| yaha krama AhAraka zarIra taka hai| ata: audArika kI apekSA vaikriya ke pradeza asaMkhyAta guNe, vaikriya se AhAraka ke pradeza asaMkhyAta guNe hote haiN| ananta guNe pare ||4011 sUtrArtha : taijasa aura kArmaNa zarIroM ke pradeza kramazaH anaMtaguNA hote haiN| apratighAte ||41|| sUtrArtha : donoM zarIra abAdhya (bAdhA rahita) hote haiN| vivecana : AhAraka se taijasa ke pradeza anaMta guNa adhika hote haiM tathA taijasa se kArmaNa ke skandha paramANu anaMtaguNa adhika hote haiN| taijasa-kArmaNa zarIra kI vizeSatA ___eka mUrtimAna dravya kA dUsare mUrtimAna dravya se rUka jAnA yA TakarAnA pratighAta kahalAtA hai| taijasa aura kArmaNa ina donoM zarIra kA pratighAta nahIM hotA, isalie ve apratighAtI (bAdhA rahita) kahalAte haiN| ye donoM loka ke anta taka hara jagaha jA sakate haiM aura cAhe jahAM se nikala sakate haiN| vajra jaisI kaThora vastu bhI unheM praveza karane se roka nahIM sktii| sAdhAraNatayA yaha samajhA jAtA hai Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ki eka mUrta se dUsarI mUrta vastu kA pratighAta hotA hai, para yaha niyama sthUla vastuoM para lAgU hotA hai sUkSma para nhiiN| vaise to vaikriya aura AhAraka zarIra bhI sUkSma hone para hara kisI meM praveza kara sakatA hai lekina vaikriya zarIra trasanAr3I taka hI gamana kara sakatA hai| AhAraka zarIra kA gamana adhika se adhika DhAI dvIpa taka jahAM kevalI va zrutakevalI hote haiM, vahA~ taka hotA hai| manuSya kA vaikriya zarIra manuSya loka se Age nahIM jA sktaa| anAdi sambandhe ca ||42|| sUtrArtha : (taijasa aura kArmaNa) ina donoM zarIroM kA AtmA ke sAtha anAdi kAla se sambandha hai| sarvasya ||43 || sUtrArtha : ye donoM zarIra sabhI saMsArI jIvoM ke hote haiN| vivecana : taijasa aura kArmaNa zarIroM kA sambandha AtmA ke sAtha pravAha rUpa se anAdi hai| jisa prakAra nadI kA pravAha calatA hai, usakA jala pratikSaNa Age bar3hatA rahatA hai aura pichalA (pIche kI ora se pratikSaNa AtA rahatA hai, kintu jala sadA banA rahatA hai| isI prakAra taijasa aura kArmaNa zarIra se pUrva meM baMdhe hue skandha (dalika) pratikSaNa jharate rahate hai aura naye dalika baMdhate rahate hai| sabhI saMsArI jIvoM meM yaha donoM zarIra sthAyI rUpa se rahate haiN| audArika Adi Arambha ke tIna zarIra amuka kAla pazcAt sadA nahIM rhte| isalie unakA AtmA ke sAtha sambandha kaMthacit hai| taijasa aura kArmaNa zarIra kI vizeSatA apratighAta (bAdhA rahita ) anAdi sambandha ( AtmA ke sAtha anAdi kAla se saMbandha hai) eka sAtha eka jIva ke kitane zarIra sambhava sabhI ke (sabhI saMsArI jIvoM ke) tadAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturbhyaH ||44|| sUtrArtha : eka sAtha eka jIva ke taijasa aura kArmaNa se lekara cAra zarIra taka vikalpa se hote vivecana : isa sUtra kA abhiprAya yaha hai ki kisI bhI saMsArI jIva ko eka zarIra nahIM ho sakatA, kama se kama do aura adhika se adhika cAra ho sakate haiN| eka sAtha pAMca zarIra kisI ke nahIM ho skte| 52 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisI muni ke pAsa vaikriya evaM AhAraka donoM zarIra hone se pAMca bhI ho sakate haiM, kintu yahA~ upayoga kI apekSA cAra batAe gae haiN| jaba vaikriya kA upayoga hogA, taba AhAraka kA nahIM aura jaba AhAraka kA hogA, taba vaikriya kA nahIM / eka sAtha eka jIva ke kitane zarIra tIna do taijasa aura kArmaNa moDavAlI vigraha gati meM sthita jIva taijasa, kArmaNa, audArika manuSya aura tiryaMca nirUpabhoga-mantyam ||45|| taijasa, kArmaNa, vaikriya deva aura nArakI taijasa, kArmaNa, audArika, vaikriya vaikriya labdhi dhArI muni kArmaNa zarIra kI nirupabhogitA So5.3% cAra taijasa, kArmaNa, audArika, AhAraka chaThe guNasthAnaka AhAraka RddhidhArI muni arthAt caudaha pUrvadhArI muni sUtrArtha : aMtima arthAt kArmaNa zarIra upabhoga rahita hotA hai| vivecana : isa sUtra meM kArmaNa zarIra ko nirUpabhoga batAyA hai| arthAt kArmaNa zarIra meM upabhoga (sukha dukhAdi ke anubhava) nahIM hotA / sAmAnyataH jIva indriyoM ke zubhAzubha yA iSTa-aniSTa viSayoM ko grahaNa kara sukha dukhAdi kA anubhava kara, aneka prakAra kI kriyA karate hue unakA upabhoga karatA haiN| kArmaNa zarIra akelA inakA upabhoga nahIM kara sakatA, use anya zarIroM kI sahAyatA Avazyaka hotI hai| taijasa zarIra pacana - pAcana Adi karatA hai tathA zrApa, varadAna Adi bhI isakA kArya hai| audArika zarIra ke dvArA sukha-dukha Adi kA anubhava karate haiM, deva aura nArakI vaikriya zarIra se sukha-dukha Adi kA anubhava karate haiN| caudaha pUrvadhArI AhAraka zarIra se apanA zarIra siddha karate haiN| ataH yaha sabhI zarIra sopabhoga haiN| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garbhasammUrchanaja-mAdyam ||46 / / sUtrArtha : garbhaja aura samrmUcchima jIvoM kA audArika zarIra hotA hai| vivecana : Adyam kA artha hai phlaa| pA~ca zarIra meM pahalA hai - audaarik| garbha aura samrmUcchima rUpa se janma sirpha manuSya aura tiryaMca kA hI hotA hai ata: audArika zarIra ina donoM ke hote haiN| baiMkriya zarIra kI vizeSatA vaikriya-maupapAtikam ||47|| sUtrArtha : upapAta janma lene vAle jIvoM kA vaikriya zarIra hotA hai / labdhi-pratyayaM ca ||48|| sUtrArtha : yaha labdhi rUpa se bhI hotA hai| vivecana : deva aura nArakiyoM ko janmasiddha vaikriya zarIra hotA haiN| yaha zarIra labdhi vizeSa se bhI prApta hotA hai| labdhi eka tapojanya zakti hai jo tapasyA Adi ke dvArA prakaTa hotI hai| yaha kucha hI garbhaja manuSyoM va tiryaMcoM meM ho sakatI haiN| inake atirikta sirpha bAdara vAyukAyika jIvoM meM bhI vaikriya labdhi mAnI gaI hai| kintu unako yaha tapojanya nahIM svAbhAvika hai| AhAraka zarIra kI vizeSatA zubhaM vizuddha-mavyAghAticA''hArakaM caturdaza-pUrvadharasyaiva ||49 / / sUtrArtha : AhAraka zarIra zubha, vizuddha, bAdhA rahita aura vaha caudaha pUrvadhArI ko hI hotA hai| vivecana : isa sUtra meM AhAraka zarIra kI vizeSatAe~ evaM prayojana batAyA hai| kisI sUkSma viSaya meM sandeha hone para usake nivAraNa ke lie arthAt jaba kabhI kisI caudaha pUrvadhArI muni ko gahanaviSaya meM sandeha ho aura sarvajJa kA sannidhAna (sAnnidhya) na ho taba ve audArika zarIra se kSetrAntara meM jAnA asambhava dekhakara apanI labdhi kA prayoga karate hai aura hastapramANa choTA-sA zarIra banAte hai, jo zubha pudgala-janya hone se sundara manojJa hotA hai, prazasta uddezya se banAye jAne ke kAraNa vizuddha hotA hai aura atyanta sUkSma hone ke kAraNa avyAdhAtI arthAt kisI ko rokanevAlA yA kisI se rUkanevAlA nahIM hotaa| aise zarIra se jahAM tIrthaMkara hote hai unake nikaTa pahuMcakara apane sandeha kA nivAraNa kara phira apane sthAna para lauTa Ate hai| yaha kArya kevala antarmuhUrta meM ho jAtA hai| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 05 zuddha nAraka | zubha pudgala janya hone se na devAH ||51|| - sammUrcchino napuMsakAni ||50|| sUtrArtha : nArakI aura sammUrcchima jIva napuMsaka hI hote haiN| AhAraka zarIra (saMdeha kA nirAkaraNa karane lie ) vizuddha T prazasta uddezya se banAye jAne ke kAraNa nAraka | sUtrArtha : deva napuMsaka nahIM hote| vivecana : isa kSetra meM veda yA liMga kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| liMga kA artha hai cinha / yaha tIna prakAra kA hai - puliMga, strIliMga aura napuMsaka liMga / napuMsaka veda veda ke prakAra veda kA artha hai abhilASA vizeSa yA viSaya bhoga kI abhilASA / vastutaH yaha cAritra mohanIya karma kA phala hai| yaha bhI tIna prakAra kA haiM - purUSa veda : strI ke sAtha bhoga karane kI icchaa| strI veda : purUSa ke sAtha bhoga karane kI icchaa| napuMsaka veda : strI-purUSa donoM ke sAtha bhoga karane kI icchaa| nAraka aura sammUrcchima jIvoM ke napuMsakaveda hotA hai| devoM ke napuMsaka veda nahIM hotA, zeSa do veda hote hai| zeSa saba arthAt garbhaja manuSyoM evaM tiryaMcoM ko tInoM veda hote haiN| avyAghAtI (bAdhA rahita) I kisI ko na rokatA hai aura na kisI se rUkatA hai deva | strI / purUSa veda veda ( viSaya bhoga kI abhilASI) garbhaja | tInoM veda 55 manuSya samurcchima | napuMsaka adhikArI | 14 pUrvadhArI paMcendriya 1 tInoM veda tiryaMca ekendriya caurindriya | napuMsaka Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AyuSya ke prakAra aura unake svAmI aupapAtika-caramadehottama purUSA- SsaMkhyeya- varSAyuSonapavartyAyuSaH ||52|| sUtrArtha : upapAta janmavAle, caramazarIrI, uttamadehavAle aura asaMkhyAta varSa kI AyuvAle jIva anapavartanIya AyuvAle hote haiN| vivecana: prastuta sUtra meM svAmI kA varNana kiyA gayA hai| manuSya aupapAtika arthAta upapAta janmavAle devatA aura nArakI / carama zarIra - usI bhava meM mokSa jaanevaale| uttama puruSa - tIrthaMkara, cakravartI, vAsudeva, prativAsudeva aadi| asaMkhyAta varSa kI AyuvAle : bhoga bhUmiyoM tathA antaradvIpoM meM nivAsa karanevAle manuSya aura tiryNc| ina saba jIvoM kI anaparvatanIya AyuSya hotI hai| AyuSya ke prakAra tathA usake AyuSya do prakAra hotI haiM - a. apavartanIya aura b. anapavartanIya 55 zastra, a) apavartanIya AyuSya : jo Ayu kisI viSa, pAnI, agni Adi kA nimitta pAkara bandhakAlina sthiti ke pUrNa hone se pahale hI zIghra bhogI jA sake, vaha apavartanIya AyuSya hai| ise akAla maraNa bhI kahate haiN| $56 manuSya karma bhUmi jirApha 2115 kattA ha gAya akarma bhUmi hAthI b) anapavartanIya AyuSya : jo Ayu bandhakAlina sthiti ke pUrNa hone se pahale na bhogI jA sake vaha anapavartanIya Ayu hai| ise kAla maraNa bhI kahate haiN| mAna lIjie - eka tinako kA (tRNoM kA) r3hera hai, usameM Aga kI eka ciMgArI chor3a dI gaI, vaha dhIre-dhIre eka-eka tinake ko jalA rahI hai aura usake cAroM ora tathA bIca meM Aga kI lapaTa chor3a dI gaI to tinakoM kA pUrA Dhera kucha hI kSaNoM meM jalakara samApta ho jAyegA / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka agni kaNa dvArA eka-eka tinake ko jalAyA jAnA sAmAnya rUpa se Ayu pUrI ho rahI hai arthAt anapavartanIya AyuSya hai| lapaTa dvArA tinako ke Dhera kA bhasma ho jAnA Ayu kA zIghra hI kSINa ho jAnA samApta ho jAnA arthAt apavartanIya AyuSya hai| Ayu cAhe apavartanIya yA anapavartanIya hI kyoM na ho donoM hIM pUrI hotI hai antara kevala jaldI aura dera kA hai| noTa : manuSya aura tiryaMca ko donoM prakAra kI Ayu ho sakatI hai| apavartanIya ( niyata samaya se pahale bhogI jA sake) I manuSya aura tiryaMca good interna AyuSya || dvitIya adhyAya samApta || 57& apavartanIya (bandhakAlina sthiti ke pUrNa hone se pahale na bhogI jA sake) T deva aura nAraka carama zarIra, uttama purUSa, asaMkhyAta varSa kI AyuvAle Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyAya * adholoka-madhyaloka * HOPORTACCORD Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyAya adholoka-madhyaloka dvitIya adhyAya meM gati kI apekSA se naraka, tiryaMca, manuSya aura deva ke audayikAdi bhAva, gati, yoni, janma, prakAra Adi kA varNana kiyA gayA hai| isa adhyAya meM nAraka jIvoM ke nivAsa, zarIra, vedanA, vikriyA, lezyA, pariNAma Adi ke viSaya meM carcA kI gaI hai| nAraka jIvoM kA nivAsa sthAna adholoka meM hai, evaM manuSya aura tiryaMca kA nivAsa madhyaloka meM hai ata: unakA bhI varNana kiyA jA rahA hai| gatiyoM ko samajhane ke lie, pahale loka sthiti ke viSaya meM jAna lenA Avazyaka hai! kahA jAtA hai "loyate iti loka" arthAta AkAza ke jisa bhAga meM dharmAstikAya, adharmAstikAya Adi cha: dravya pAye jAte haiM, vaha loka kahalAtA hai| jahA~ AkAza ke atirikta anya koI bhI dravya nahIM pAyA jAtA hai, vaha aloka hai| vaha alokAkAza anantAnanta hai, akhaNDa hai, amUrta hai| jaise kisI vizAla sthAna ke madhya meM chIMkA laTakA ho usI prakAra aloka ke madhya loka avasthita hai| loka kA svarUpa loka kA AkAra : loka ke AkAra ko eka upamA ke dvArA batAyA gayA hai ki jaise jamIna para eka miTTI kA dIpaka ulaTA rakhakara usake Upara dUsarA sIdhA rakhA jAya aura usa para tIsarA dIpaka phira ulaTA rakha diyA jAya to usakA jaisA AkAra banatA hai, vaisA hI AkAra loka kA hai| pAMva phailAkara aura kamara para donoM hAtha rakhakara veSTita puruSa ke AkAra kI upamA bhI loka ke AkAra ke liye dI jAtI hai| jaise vRkSa sabhI ora se tvacA (chAla) se veSThita hotA hai| isI prakAra saMpUrNa loka tIna prakAra ke valayoM se veSThita hai| pahalA valaya ghanodadhi (jame hue pAnI) kA hai| dUsarA valaya ghanavAta (jamI huI havA) kA hai| tIsarA valaya tanuvAta (patalI havA) kA hai| loka kA mApa : loka nIce se Upara 14 rAja pramANa hai| Upara 1 rAja caur3A, UparI madhya bhAga 5 rAja caur3A hai| phira ghaTate ghaTate madhya meM 1 rAja kA caur3A rahatA hai| tatpazcAt kramaza: vistRta hotA huA nIce 7 rAja caur3A hai| isI prakAra loka nIce se Upara taka sIdhA 14 rAja lambA hai| rAja eka prakAra kA kSetra pramANa hai| Agama kI bhASA meM asaMkhya koTA koTi (karoDa x karoDa) yojana jitanA eka rAja mAnA jAtA hai| eka upamA ke dvArA bhI isa prakAra samajha sakate haiM - tIna karoDa, ikyAsI lAkha, bAraha hajAra nau sau sitara (3,81,12,970) mana vajana kA eka bhAra hotA hai| aise eka hajAra bhAra ke lohe ke gole ko koI devatA Upara se nIce pheNke| vaha golA chaha mAsa, chaha dina, chaha prahara aura chaha ghar3I meM jitane kSetra ko lAMgha kara jAve, utane kSetra ko eka rAja kahA jAtA hai| K00000 C005 YADA 02 Jaitlen ero 45 rs59-JDUSADORE V endars LATA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ urdhva loka siddhazilA mokSasthAna adho loka * sAta naraka pRthvI graha maMDala mahAvideha tiryaka manuSya loka bharata kSetra dhUmaprabhA tamaprabhA 14 mahAtamAprabhA Acyuta pAnata vaimAnika 12 devaloka paMkaprabhA zarkarAprabhA bAlRprabhA 12 -10 8 5 IzAna 11 R saudharma 13 AraNa Anata 3 sahasvAra mahAzukra 12 7 lAtaka brahmaloka kRSNarAjI 2 rAja 5 anuttara vimAna - ratnaprabhA rAja 5 10 60 For Personal & Private Use Only jyotiSacakra (cara) merU parvata prasa nAr3I sarva 14 rajjU UMcI hai| a. dvIpa samudra bhavana, vyaMntara bhUta preta Adi dharaNendra cakrezvarI padmAvatI 24 yakSa-yakSaNI Adi ghanodadhi tanavAta AkAza ghanavAta a lo ka ghanodadhi 20000 yojana ghanavAta 20000 yojana - tanavAta 20000 yojana www.jalhelibrary.org Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loka ke vibhAga : loka ke mukhya tIna vibhAga haiM - 1. adholoka, 2. madhyaloka yA tiryakloka aura 3. Urdhvaloka | adholoka : citra meM sabase nIce kA eka bhAga dikhAyA hai, vaha adholoka nIce se lagabhaga sAta rAja pramANa U~cA hai| adholoka sabase bar3A hai| isameM sAta naraka bhUmiyA~ hai, jinameM nArakI ke jIva tathA bhavanapati Adi asura jAti ke deva bhI rahate haiN| yaha vebhAsana (beMta kI kursI) ke samAna Upara saMkaDA 1 rAjU tathA phira nIce kI tarapha kramaza: bar3hatA huA sAta rAja pramANa cauDA hai| madhyaloka yA tiryak loka : adholoka ke Upara tathA Urdhvaloka ke nIce bIca meM 1800 yojana UMcA tathA 1 rAja lambA madhyaloka hai| isakA AkAra jhAlara yA cUr3I kI AkRti jaisA gola hai| ise tiryak yA tiz2aloka bhI kahate hai| madhyaloka meM jyotiSa cakra, merU parvata, jambUdvIpa Adi asaMkhyadvIpa aura samudra hai| isameM dvIpa samudra ko aura samudra dvIpa ko paraspara ghere hue hai| madhyaloka ke madhya meM jambUdvIpa hai, phira lavaNa samudra hai, phira eka dvIpa aura eka samudra hai| isI krama se calate hue sabase aMtima svayaMbhUramaNa nAmaka dvIpa hai aura svayaMbhUramaNa nAma kA samudra use ghere hue hai| ina dvIpoM meM aDhAI dvIpa hai, jahA~ manuSya kA nivAsa hai| aDhAI dvIpa meM tIna dvIpa samAviSTa hai - 1. jambUdvIpa, 2. dhAtakIkhaMDa dvIpa aura 3. puSkarArddha dviip| inameM jambUdvIpa aura dhAtakIkhaNDa dvIpa to sampUrNa dvIpa hai, kintu puSkaravara dvIpa ko AdhA liyA gayA hai| puSkaravara dvIpa ke Adhe bhAga ke bAda mAnuSottara parvata hai| vahA~ taka hI manuSya janma dhAraNa kara sakatA hai, usase Age nhiiN| Urdhvaloka : madhyaloka ke Upara Urdhvaloka hai jo AkAra meM mRdaMga ke samAna hai| yaha nIce se cauDA hote hue bIca meM 5 rAja pramANa cauDA hokara punaH saMkucita hotA huA Upara eka rajjU pramANa raha jAtA hai| yaha madhyaloka se nau sau yojana Upara hai| Urdhvaloka meM devoM kA nivAsa hai| devatAoM ke se devaloka bhI kahA jAtA hai| jyotiSa cakra se asaMkhya yojana Upara jAne para vaimAnika deva rahate haiN| pahalA, dUsarA, tIsarA tathA cauthA devaloka eka dUsare ke sAmane ardha candrAkAra sthiti meM sthita hai| unake Upara pAMcavAM brahmaloka hai| vahA~ ATha kRSNa rAjiyA~ hai jinake bIca meM navalokAntika deva rahate haiN| pAMca se ATha taka cAra kalpavimAna eka dUsare ke Upara haiN| phira nau, dasa, gyAraha, bAraha - ye cAra vimAna prathama cAra kI taraha eka dUsare ke sAmane ardha candrAkAra sthiti meM sthita hai| bArahaveM devaloka ke Upara navagraiveyaka devaloka hai| isake Upara pAMca anuttara vimAna hai| anuttara vimAna ke bAraha yojana Upara ardhacandra ke AkAra meM siddhazilA (mokSa sthAna) hai| siddhazilA ke eka yojana Upara lokAnta kSetra hai jahA~ siddha AtmAoM kA nivAsa hai| trasanADI : loka ke ThIka madhya bhAga meM mahala ke staMbha ke samAna eka rAja lambI aura eka rAja caur3I do do paktiyA~ hai vaha trasanADI hai| trasa jIvoM kI utpatti mAtra trasanADI meM hI hotI hai| isase bAhara trasa jIva nahIM hote haiN| isameM sthAvarakAya jIva bhI rahate haiN| kintu trasa nADI ke bAhara sirpha sUkSma ekendriya sthAvarakAya ke jIva hI hai aura usake Age anaMta alokAkAza haiN| isa prakAra nIce se Upara 14 rAja pramANa loka hai| nitArA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loka (cha: dravya jahA~ pAye jAte hai) adholoka merUparvata kI jar3a ke nIce bebhAsana AkAra madhyaloka adholoka se Upara jhAlara AkAra Urdhvaloka mRdaMga AkAra 1 rAja se 7 rAja 1800 yojana U~cA 1 rAja lambA 5 rAja se 1 rAja pramANa nArakI jIva jyotiSa cakra merUparvata devoM ke nivAsa bhavanapati deva asaMkhyadvIpa samudra siddha AtmA manuSya, tiryaMca narakoM kA nAma adholoka ke murga ratna-zarkarA-bAlukA-paMka-dhUma-tamo-mahAtama:prabhA bhUmayo ghanAmbu-vAtAsskAza-pratiSThAH saptA'dhau-sdhaH pRthutarA ||1|| sUtrArtha : ratnaprabhA, zarkaraprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tama:prabhA aura mahAtama:prabhA ye sAta bhUmiyA~ hai jo ghanAmbu, ghanavAta, tanuvAta aura AkAza ke AdhAra para sthita hai, krama se eka dUsare ke nIce haiM tathA kramaza: eka dUsare se adhika vistAravAlI haiN| tAsu narakAH ||2|| sUtrArtha : una bhUmiyoM meM naraka (nAraka) hai| 7 naraka bhUmiyoM ke sAta nAma isa prakAra hai - 1. dhammA, 2. vaMzA, 3. sIlA. 4. aMjanA. 5. ridrA. 6. maghA aura 7. maaghvtii| ratnaprabhA Adi jo pRthviyoM ke nAma prasiddha hai, ve unake gotra hai| yadi vicAra pUrvaka dekhA jAya to ratnaprabhA Adi nAma usa sthAna vizeSa ke prabhAva vAtAvaraNa (paryAvaraNa) ke kAraNa hai| 10 or 15pAmAdhAmI anaMta alokAkAza 12m jAka- 1gm (mAmA) 10 2.mArA-132,000 3 bAluvAmA jolI mATAI 1.28.200 saka-4 gm (anA saraka- quusndher) asaNAvAvara 5 mIrA-1.18,000 mApAnI ragoTAI 108.000 citra aloka caur3I 14 rathI Jain Education Thternational For Personal & Frivate Use Only** www.jantelibrary.org Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratna prabhA bhUmi kAle varNavAle bhayaMkara ratnoM se vyApta hai| zarkarA prabhA bhUmi bhAle aura barachI se bhI adhika tIkSNa zUla jaise kaMkaroM se bharI hai| bAlukA prabhA pRthvI meM bhAr3a kI tapatI huI bAlU se bhI adhika uSNa reta hai| paMkaprabhA meM rakta, mAMsa Adi durgandhita padArtho kA kIcar3a bharA hai| dhUmaprabhA meM mirca Adi ke dhUe~ se bhI adhika teja (tIkSNa) durgandhavAta dhuAM vyApta rahatA hai| tama:prabhA meM satata ghora aMdhakAra chAyA rahatA hai| mahAtama:prabhA meM ghorAtighora aMdhakAra vyApta hai| sAta naraka mUla nAma gautriya nAma - dhammA vaMsA sIlA paryAvaraNa kAle varNa vAle ratna bhAle aura barachI kI taraha kaMkara uSNa reta durgandhita padArthoM kA kIcaDa dhuA~ aMdhakAra ghora aMdhakAra ratna prabhA zarkarA prabhA bAlukA prabhA paMka prabhA dhUma prabhA tama:prabhA mahAtamaH prabhA / aMjanA riTTA maghA mAghavatI ratna prabhA meM 13 pAthaDe yAni pRthvIpiMDa hai aura 12 AMtare yAnI rikta sthAna haiN| isa prakAra yaha 13 maMjila jaisA bhavana hai| nArakoM kA nivAsa adholoka meM hai| nArakoM ke nivAsa ko naraka bhUmi kahate haiN| aisI sAta naraka bhUmiyA~ haiN| ye bhUmiyA~ samazreNI meM na hokara eka-dUsare ke nIce hai| inakA AyAma (lambAI) aura viSakamma (cauDAI) samAna nahIM hai| nIce-nIce kI bhUmi lambAI-cauDAI meM adhika adhika hai| ye sAtoM naraka bhUmiyA~ eka dusare ke nIce hai, parantu bilkula saTI huI nahIM hai| inake bIca meM bahuta antara hai| isa antara meM ghanodadhi (jamA huA pAnI) ghanavAta (jamI huI havA) tanuvAta (patalI havA) aura AkAza kramaza: nIce nIce hai| prathama naraka bhUmi ke nIce ghanodadhi hai, isake nIce dhanavAta hai, ghanavAta ke nIce tanuvAta hai aura tanuvAta ke nIce AkAza hai| AkAza ke bAda dUsarI naraka hai| isa taraha sAtavIM bhUmi taka saba bhUmiyoM ke nIce usI krama se ghanAdadhi Adi hai| yadyapi nIce-nIce kI bhUmiyoM kA lambAI-cauDAI ullekha adhika hai kintu unakI moTAI Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarottara kama hai| prathama bhUmi kI moTAI dUsarI bhUmi kI moTAI tIsarI bhUmi kI moTAI 1,80,000 yojana hai 1,32,000 yojana hai 1,28,000 yojana hai cauthI bhUmi kI moTAI 1,20,000 yojana hai pAMcavI bhUmi kI moTAI 1, 18,000 yojana hai chaThI bhUmi kI moTAI 1,16,000 yojana hai sAtavIM bhUmi kI moTAI pAthaDo meM narakAvAsa hai| ina narakAvAsoM kI saMkhyA 30 lAkha hai, jinameM nAraka jIva rahate haiN| 1,08,000 yojana hai AntaroM meM pahale do Antare rikta yAnI khAlI hai aura zeSa 10 meM bhavanapati devoM ke nivAsa hai| dUsarI narakabhUmi se sAtavIM narakabhUmi taka ke sabhI Antare khAlI hai| sAta naraka meM Antare, pAthar3e aura narakAvAsa kI saMkhyA isa prakAra hai : Antare naraka 1 2 3 4 5 6 7 kula 12 10 8 6 4 2 42 pAthaDe 13 11 9 7 5 3 1 narakAvAsa 30 lAkha 25 lAkha 15 lAkha 10 lAkha 3 lAkha 5 kama 1 lAkha (99,995) 5 49 kula 84,00,000 narakAvAsa nArakI jIvoM kA vizeSa varNana nityA - Szubhatara- lezyA - pariNAma deha-vedanA - vikriyAH ||3|| sUtrArtha : nArakI jIva nirantara azubhatara lezyA, pariNAma, deha, vedanA aura vikriyA vAle hote haiN| 64 & Private Ose c Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parasparodIrita duHkhAH ||4|| ve paraspara eka-dUsare ko duHkha dete rahate haiN| saMkliSTA-'surodIrita-duHkhAzca prAk caturthyAH / / 5 / / cauthI naraka bhUmi se pahale yAnI tIsarI naraka bhUmi taka nArakI jIva krUra svabhAvI paramAdhAmI devoM ke dvArA diye gaye dukhoM se bhI pIr3ita hote haiN| vivecana : prastuta sUtroM meM naraka evaM nArakI jIvoM ke dukha batAye gaye haiN| pahalI naraka se dusarI, dusarI se tIsarI isa prakAra sAtavIM naraka taka azubha, azubhatara, azubhatama racanAvAle hote haiN| nitya arthAt nirntr| gati, jAti, zarIra aura aMgopAMga nAma karma ke udaya se narakagati meM lezyA, pariNAma Adi bhAva jIvana paryanta azubha hI bane rahate haiN| lezyA : yoga aura kaSAya raMjita pariNAmo ko lezyA kahate haiN| cha: prakAra kI lezyA haiM - kRSNa, nIla, kApota, teja, padama aura zukla lezyA inameM prathama tIna lezyA azubha aura antima kI tIna lezyA zubha hai| nArakI jIvoM meM kRSNa, nIla aura kApota yaha tIna lezyA hotI hai| nIla pahalI aura dUsarI naraka meM - kApota lezyA tIsarI naraka ke Upara - kApota nIce cauthI naraka meM nIla pAMcavI naraka ke Upara meM - nIla nIce kRSNa chaThI naraka meM - kRSNa sAtavIM naraka meM parama kRSNa dravya lezyA hotI hai| bhAva lezyA to chahoM hotI haiM aura ve antarmuhUrta meM badalatI rahatI hai| pariNAma : kSetra ke kAraNa vahA~ ke varNa, gandha, rasa, sparza, zabda, saMsthAna Adi aneka prakAra ke paudgalika pariNAma, sAtoM bhUmiyoM meM uttarottara azubha hai| zarIra : sAtoM nArakI jIvoM ke zarIra azubha nAma karma ke udaya se huMDaka saMsthAnavAle vibhatsa hote haiN| yadyapi unakA zarIra vaikriyika hai phira bhI usameM mala, mUtra, pIba Adi sabhI ghRNAspada azuci sAmagrI rahatI haiN| prathama naraka meM zarIra kI U~cAI 7 dhanuSa 3 hAtha aura 6 aMgula hai| Age kI narakoM meM kramaza: dugunI hokara sAtaveM naraka meM 500 dhanuSa ho jAtI hai| SED HEAD YADA AADDA SDOLLA CWastEBUSD internata .:. s 4oges.658saren30 ManelERLAS Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 kSetrakana bedanA / cikana vikriyA : vikriyA kA artha hai mUla zarIra ko choTA-bar3A banAne aura vibhinna rUpa banAne kI shkti| yaha zakti unheM sahaja hI prApta hotI hai| ve dukha se ghabarA kara chuTakAre ke lie prayatna karate haiM / sukha ke sAdhana juTAne se unako dukha ke sAdhana hI prApta hote haiN| vedanA : naraka meM tIna prakAra kI vedanA nArakI jIvoM ko bhoganI paDatI hai - 1. kSetra janya 2. parasparajanya aura 3. paramAdhAmI devoM dvaaraa| kSetra janya : isa vedanA kA kAraNa naraka-bhUmi hai| pahalI tIna naraka bhUmiyoM meM jIva uSNa vedanA, cauthI meM uSNa zIta, pA~cavI meM zIta-uSNa, chaThI meM zIta aura sAtavIM meM zItatara vedanA hai| yaha uSNa aura zIta vedanA itanI tIvra hai ki nAraka jIva yadi madhyaloka kI bhayaMkara garmI meM yA bhayaMkara ThaNDa meM A jAyeM to unheM baDe sukha kI nIMda A sakatI hai| nArakI jIvoM ko atyadhika bhUkha-pyAsa lagatI hai kintu unheM khAne ko na anna kA eka dAnA milatA hai, na pIne ko eka bUMda pAnI bhii| nArakI jIva 1. ati kSudhA, 2. ati tRSA, 3. atyadhika zIta, 4. atyaMta uSNa, 5. anaMta paravazatA, 6. tIvrajvara, 7. tIvra dAha (roga), 8. ghora khujalI, 9. bhaya, 10. zoka ina vedanAoM ko nirantara anubhava karate haiN| kahA jAtA hai ki pratyeka nArakI jIvoM ko 5 karoDa, 68 lAkha, 99 hajAra 584 (5,68,99,584) roga lage rahate haiN| parasparajanya vedanA : nArakiyoM ko bhavapratyaya 3. prsprodiirit-vednaa| avadhijJAna hotA haiN| jise mithyAdarzana ke udaya se vibhaMgajJAna kahate haiN| isa jJAna ke kAraNa dUra se hI du:kha ke kAraNoM ko jAnakara unako dukha utpanna ho jAtA hai aura samIpa meM Ane para eka dUsare ko dekhane se unakI krodhAgni bhabhaka uThatI hai| tathA pUrvabhava kA smaraNa hone se unakI vaira kI gAMTha ora majabUta ho jAtI hai| jisase ve kutte aura gIdar3a ke samAna eka dusare kA ghAta karane ke lie taiyAra ho jAte haiN| ve apanI vikriyA zakti se talavAra, pharasA, hathauDA, Adi astra zastra banAkara tathA apane hAtha, pA~va aura dAMtoM se chedanA, bhedanA, kATanA, mAranA, chIlanA Adi paraspara eka dUsare ko dukha dene kA kArya karate rahate haiN| kisI kisI jIva ko nArakIya vedanA ko bhogate-bhogate bhI samyaktva utpanna ho jAtA hai| aise samyagdRSTi jIva una dukhoM ko apane pUrvakRta karma kA phala jAnakara samabhAva se sahana karate haiM va dUsaroM ko du:kha yA vedanA nahIM pahu~cAte haiN| SORTIN 456622:07 Toi personal. Prvate se Onty Ja camontemnerlo Niww.jainelibrary.orgare Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAdhAmI devakRta vedanA : bhavanapati devoM kI dUsarI jAti hai - paramAdhAmI deva / ye bar3e krUra, kaThora tathA nirdayI svabhAva ke hote haiN| dUsaroM ko satAne meM pIr3A pahu~cAne meM inheM bar3A majA AtA hai| ye deva tIsarI naraka taka rahe nArakI jIvoM ko taraha taraha kI yAtanAe~ dete rahate haiN| yadyapi ye paramAdhAmI asura eka prakAra ke deva hai, inheM aura bhI anya prakAra ke sukha sAdhana prApta hai phira bhI unake mAyA, mithyA, nidAna, zalya, tIvra kaSAya Adi se aisA akuzalAnubaMdhI puNya baMdhA hai jisase unheM dUsaroM ko satAne meM hI adhika prasannatA hotI hai| ye deva 15 prakAra ke haiM tathA mithyAdRSTi jIva hote hai| apanA AyuSNa pUrNa karake sAmAnya taura para aMDagolika nAmaka krUra manuSya banate haiM evaM vahA~ se AyuSya pUrNa kara punaH ye svayaM naraka meM nArakI jIvoM ke rUpa meM paidA hokara bhArI duHkhoM ko bhogate haiN| 15 prakAra ke paramAdhAmI devoM ke nAma aura kAma aMba 500 yojana taka uchaalnaa| 040 12. paramAthAmI devakRta bradavA 2005 Svein Bouration Internal 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. aMbarISa zyAma zabala rUdra mahAraudra kAla mahAkAla asipatra chure se Tukar3e karanA / se prahAra krnaa| AMte-hRdaya ko phAr3anA / bhAlA - barachI se bIMdhanA / aMgopAMga chedana karanA / ubalate tela meM DAlanA / mA~sa ke Tukar3e khilaanaa| talavAra se Tukar3e karanA / 67& Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __10. dhanuSa bANoM se nAka, kAna Adi biiNdhnaa| 11. kuMbha kuMbhIpAka meM pkaanaa| 12. bAlukA tapI huI reta meM bhuNjnaa| 13. vaitaraNI ubalatI huI nadI meM pheknaa| 14. kharasvara kAMTe vAle vRkSoM se rgddnaa| 15. mahAghoSa pazuoM ke samAna bAr3e meM ddaalnaa| isa taraha bhayaMkara chedana bhedana Adi hone para bhI nArakI jIva mRtyu ko prApta nahIM hote kyoMki unakI anapavartanIya Ayu hotI hai| nArakI jIvoM kI sthiti, gati, Agati teSveka-tri-sapta-daza-saptadaza-dvAvizaMti-trayastriMzat-sAgaropamAHsattvAnAM parA sthitiH ||6|| sUtrArtha : una nAraka jIvoM kI utkRSTa Ayu kramaza: eka, tIna, sAta, dasa, satraha, bAIsa aura taiMtIsa sAgaropama hotI hai| vivecana : pratyeka gati ke jIvoM kI sthiti (Ayu maryAdA) jaghanya aura utkRSTa do prakAra kI hai| jisase kama na ho vaha jaghanya aura jisase adhika na ho vaha utkRsstt| prastuta sUtra meM utkRSTa sthiti hI batAI gaI hai| jaghanya sthiti adhyAya cAra ke sUtra 43/44 meM batAI gaI hai jisakA vivecana hama isI ke sAtha kara lete haiN| sthiti naraka / jaghanya 10,000 varSa 1 sAgaropama 3 sAgaropama utkRSTa 1 sAgaropama 3 sAgaropama 7 sAgaropama Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 sAgaropama / 10 sAgaropama 10 sAgaropama 17 sAgaropama 17 sAgaropama - 22 sAgaropama 22 sAgaropama | 33 sAgaropama yahA~ adholoka kA varNana pUrA hotA hai| isameM do bAte vizeSa jAnane yogya hai - gati aura Agati jIvoM ke utpanna hone ko Agati kahate haiN| Ayu pUrNa karake dUsarI gati meM janma lene ko gati kahA jAtA haiN| Agati asaMjJI jIva marane para pahalI naraka tk| bhujaparisarpa (cUhA, nevalA Adi) - dUsarI naraka tk| khecara (pakSI) tIsarI naraka tk| sthalacara (siMha, azva Adi) cauthI naraka tk| uraparisarpa (sarpa Adi) pAMcavI naraka tk| strI - chaThI naraka tk| matsya aura manuSya sAtavIM taka janma le sakate haiN| gati pahalI se tIsarI taka tIrthaMkara pada ko prApta kara sakatA hai| pahalI se cauthI - nirvANa pada ko prApta kara sakatA hai| pahalI se pAMcavIM saMyama pada ko prApta kara sakatA hai| pahalI se chaThI - dezavirati pada ko prApta kara sakatA hai| pahalI se sAtavIM samyaktva pada ko prApta kara sakatA hai| naraka se nikalA jIva kyA nahIM hotA hai nArakI ekendriya se asaMjJI paMcendriya isa prakAra yahA~ taka naraka aura nArakI jIvoM kA varNana samApta huaa| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyaloka kA varNana dvIpa aura samudra ke nAma, AkAra va vistAra jambUdvIpa-lavaNAdaya: zubhanAmAno dvIpa samudrAH ||7|| sUtrArtha : madhyaloka meM jambUdvIpa Adi zubha nAma vAle asaMkhya dvIpa tathA lavaNa samudra Adi zubha nAma vAle asaMkhya samudra haiN| dvirdvirviSkambhAH pUrva-pUrva-parikSepiNo valayAkRtayaH ||8|| sUtrArtha : ye sabhI dvIpa aura samudra dugune dugune vistAra vAle haiM, pUrva-pUrva dvIpa samudra ko ghere hue hai aura cUDI ke AkAravAle haiN| svayaMbhUmaNa samudra kI vedikA 6 yojana dharodadhi valaya aloka sAr3he cAra yojana dhanavAna valaya dvIpa vistAra jambUdvIpa- 1-1 lAkha yojana ghAtakI khaMDa - 4-4 lAkha yojana DeTa yojana tanvAta valaya vivecana madhyaloka meM asaMkhyAta dvIpa - samudra haiN| jo dvIpa ke bAda samudra aura samudra ke bAda dvIpa isa krama se avasthita haiN| una sabake nAma zubha hI hai| jambUdvIpa kA pUrva-pazcima tathA uttaradakSiNa vistAra eka - eka lAkha yojana hai, lavaNasamudra kA donoM tarapha usase duganA hai| isI prakAra ghAtakI khaNDa kA lavaNasamudra se, kAlodadhi kA dhAtakIkhaNDa se, puSkaravaradvIpa kA kAlodadhi se, puSkarodadhi kA puSkaravaradvIpa se duganA duganA viSkambha (vistAra) hai| yaha krama anta taka calatA hai| aMtima dvIpa svayaMbhUramaNa hai, jisase aMtima samudra svayaMbhUramaNa kA vistAra duganA hai, madhyaloka cUDI ke samAna gola AkAra vAlA hai| 70 samudra vistAra lavaNa samudra - 2-2 lAkha yojn| kAlodadhi samudra - 8-8 lAkha yojn| puSkara samudra - 32-32 lAkha yojn| puSkara dvIpa - 16-16 lAkha yojana Age-Age sabhI dvIpa- samudra kramazaH eka-dUsare se dugune - dugune vistAra vAle haiN| fbrare. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jambUdvIpa ke kSetra, parvata, draha va nadIyA~ tanmadhye merUnAbhitto yojana - zata-sahastra-viSkambho jambUdvIpaH / / 7 / / sUtrArtha : una saba (dvIpa-samadro) ke madhya meM jambU nAmaka golAkAra dvIpa hai, jo eka lAkha yojana caur3A hai aura usake bIcoMbIca merUparvata hai| ata: merU ko jambUdvIpa kI nAbhi kahA jAtA hai| tatra bharata-hemavata-hari-videha-ramyak-hairaNyavatairAvata-varSAH kssetraanni||10|| sUtrArtha : jambUdvIpa meM sAta kSetra hai - bharata, haimavata, hari varSa, mahAvideha, ramyak, hairaNyavata aura airaavt| taddhibhAjinaH pUrva parAyatA himavanmahAhimavanniSadha-nIla-rUkmi-zikhariNo varSadhara-parvatAH ||11|| sUtrArtha : isa kSetroM ko vibhAjana karanevAle cha: varSadhara parvata hai - himavAn, mahAhimavAn, niSadha, nIla, rUkmI aura zikharI, jo pUrva se pazcima taka phaile hue hai| vivecana : sabhI dvIpa-samudroM ke madhya meM sabase choTA dvIpa jambUdvIpa hai| jambUdvIpa kA pUrva se pazcima, uttara se dakSiNa taka kA vistAra eka lAkha yojana kA hai| isa dvIpa meM jambU nAmaka vRkSa hai| isa kAraNa isakA nAma jambUdvIpa hai| yaha thAlI kI taraha gola hai| isake madhya meM merUparvata hai| pANDuka vana meM cAroM dizAoM meM cAra sphaTika ratna kI zilAye hai, jina para deva-devandroM dvArA paramAtmA kA janmAbhiSeka mahotsava manAyA jAtA hai| ina zilAoM ko abhiSeka zilA kahate haiN| meruparvata va jyotiSa devoM kA varNana merUparvata ke pAsa kI samabhUtalA bhUmi se 790 yojana Upara jAne para cara jyotiSa cakra kA prArambha hotA hai| vahA~ se Upara jAne para 110 yojana taka jyotiSa devoM ke vimAna hai| jyotiSa deva 5 prakAra ke hote haiN| 1. candra, 2. sUrya, 3. graha, 4. nakSatra, 5. taaraa| ar3hAI dvIpa manuSya kSetra kA jyotiSa cakra nirantara merU parvata kI pradakSiNA karatA rahatA hai| ise cara jyotiSa cakra kahate haiN| ar3hAI dvIpa meM kula 132 candra aura 132 sUrya nirantara 5 merU parvata kI pradakSiNA de rahe haiN| jinakA vivaraNa isa prakAra haiMjambUdvIpa meM 2 sUrya, 2 candra lavaNa samudra meM __4 sUrya, 4 candra dhAtakI khaNDa meM 12 sUrya, 12 candra kAlodadhi samudra meM - 42 sUrya, 42 candra ardhapuSkarArdha dvIpa meM - 72 sUrya, 72 candra Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meru parvata siddhAyatana cUlikA U~cAI 40 yojana paMDagavana tRtIya kAMDa 36,000 yojana + jAMbunaMdana suvarNamaya dvitIya kAMDa samapRthvI se 63,000 yojana somanasa vana 790 se 900 yojana jyotiSa cakra akaratnamaya svAti 6 candra, sarya zani nakSatra . sphaTika ratnamaya zukra maMgala sUrya. mUla ___ candra / budha suvarNamaya naMdanavana fe a TnaMdanavana bhIma bhadazAla vana samabhUmi 500 yojana rajatamaya prathama kAMDa 1,000 yojana pRthvImaya (250 yojana) kaMkaramaya vajraratnamaya pASANamaya rucaka pradeza (250 yojana) (250 yojana) (250 yojana) Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bUdvIpa kA eka cakkara lagAne meM eka sUrya aura candra ko lagabhaga do dina kA samaya lagatA aMtarikSa meM hameM jo sUrya, candra Adi graha camakate hue dikhAI dete haiM vAstava meM ve una devoM ke deva vimAna hote haiN| ratna, sphaTika Adi se nirmita una grahoM kI camaka hameM AkAza meM dikhAI detI hai| jise loka bhASA meM hama sUrya, candrAdi kahate haiM / saMkSepa meM merU parvata kA varNana : hai| merU parvata eka lAkha yojana U~cA hai| yaha parvata 100 yojana nIce ratnaprabhA pRthvI (adholoka) meM aura 900 yojana tiryakaloka kI bhUmi ke andara dabA huA hai| zeSa 99000 yojana jamIna ke Upara hai| yaha adholoka se lekara Urdhvaloka taka tInoM lokoM meM phailA huA hai| rUparvata ke tIna kANDa evaM cAra vana merUparvata kI cUlikA ke alAvA isake tIna bhAga haiM jinheM kANDa kahate haiN| prathama kANDa 1,000 yojana U~cA hai, jo pRthvI ke nIce dabA huA hai| yaha miTTI, kakara, patthara tathA hIre kA banA huA hai| huA hai| dUsarA kANDa 63000 yojana UMcAI taka hai / yaha sphaTika ratnoM tathA sonA, cAMdI se banA tIsarA kANDa 36000 yojana kA hai jo sone kA banA huA hai| merUparvata para jamIna para bhadrazAla aura Upara Upara nandana, somanasa aura pANDuka - ye 4 vana hai| ina cAroM vanoM se merUparvata cAroM ora se ghirA huA hai| sabase Upara cUlikA jo 40 yojana pramANa haiN| pAMDuka vana isIke cAroM ora hai| jambUdvIpa meM mukhyatayA sAta kSetra hai jo varSa kahalAte haiN| inameM pahalA bhArata dakSiNa kI ora hai / bharata ke uttara meM haimavata: haimavata ke uttara meM Pph 16 sItodA nadI harikAMtA nadI sor73 Pph thes niSedha parvata mahAhimavaMta parvata rohitAMzA nadI cUlahimavaMta parvata O tigiccha draha hemavaya kSetra mahApUjA draha O padmadraha bharata kSetra KN BERA lmyh `T KR HID harivAsa kSetra lavaNa samudra Shang Chu Chu Rang sItA nadI hari salilA nadI rohitA nadI Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harivAsa harivAsa ke uttara meM videha, videha ke uttara meM ramyaka, ramyaka ke uttara meM hairaNyavata aura hairaNyavata ke uttara meM airAvata varSa hai| sAtoM kSetroM ko eka dUsare se alaga karanevAle cha parvata haiM jo varSadhara kahalAte haiN| ye sabhI pUrva-pazcima lambe haiN| parvata 1. bharata aura haimavata ke bIca - laghuhimavaMta 2. haimavata aura harivarSa ke bIca - mahAhimavaMta 3. harivarSa aura videha ke bIca - niSadha 4. videha aura ramyaka ke bIca - nIla 5. ramyaka aura hiraNya ke bIca - rUkmI 6.7. hiraNya aura airAvata ke bIca - zikharI jambUdvIpa meM kula 14 mukhya mahAnadiyA~ jo bharata Adi sAta kSetroM meM bahatI haiN| ___ nadI kSetra 1-2 gaMgA-siMdhu 3-4 raktA-raktavatI 5-6 rohitAMzA - rohitA - 7-8 suvarNakulA - rUpyakulA - 9-10 harikAMta - harisalilA - 11-12 narakAMtA - nArIkAMtA - 13-14 sItodA-sItA bharata kSetra airAvata kSetra hemavata kSetra hiraNyavata kSetra harivarSa kSetra ramyakvarSa kSetra mahAvideha kSetra parvata TaTa draha 1. padama draha mahA padma tigiccha kezarI mahApuMDarika puMDarika laghu himavanta mahAhimavanta niSadha nIlavaMta rUkmI zikharI 4. 6. al Educador internal Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aDhAI dvIpa (manuSya kSetra) dvi-rdhAtakI khaNDe ||12|| sUtrArtha : dhAtakI khaNDa meM kSetra aura parvata jambUdvIpa se dugune haiN| puSkarArdhe ca - ||13|| sUtrArtha : puSkaravarArddhadvIpa meM bhI (ghAtakIkhaNDa dvIpa ke samAna) utane hI kSetra aura parvata haiN| prAgamAnuSottarAnmanuSyAH ||14|| sUtrArtha : mAnuSottara parvata ke pahale taka hI manuSya haiN| vivecana : manuSyaloka se abhiprAya hai jahAM taka manuSya rahate ho yA jisa kSetra meM manuSya kA janma-maraNa hotA ho| r3hAIdvIpa aura inake madhya meM AnevAle do samudra yaha manuSyaloka hai| DhAI dvIpa samudra 1. jambUdvIpa lavaNa samudra 2. dhAtakI khaMDa dvIpa kAlodadhi samudra 3. 1/2 (AdhA) puSkaravara dvIpa | manuSya isI kSetra meM pAye jAte haiN| jambUdvIpa kI apekSA dhAtakIkhaNDa dvIpa meM dugune parvata aura kSetra hai| tathA AdhA puSkaravara dvIpa dhAtakIkhaNDa dvIpa ke samAna hai| dhAtakIkhaNDa meM 2 merUparvata, 12 varSadharaparvata tathA 14 kSetra hai| itane hI puSkaravarArddha dvIpa meM dvIpa aura samudra eka-dUsare se cAroM ora se veSTita hai| jambUdvIpa lavaNa samudra se, lavaNa samudra dhAtakI khaNDa dvIpa se, dhAtakIkhaNDa dvIpa kAlodadhi samudra se, kAlodadhi samudra puSkaravaradvIpa se cAroM ora se veSTita hai| puSkaravaradvIpa meM mAnuSottara parvata uttara dakSiNa vistRta hai| nAma ke anurUpa yaha manuSyaloka kI sImA hai| isase Age ke dvIpa samudroM meM manuSya kA janma evaM nivAsa nahIM hotA hai| zAstroM meM kahIM kahIM varNana AtA hai ki cAraNa muni, vidyAdhara naMdIzvara dvIpa jAte hai| devoM dvArA apaharaNa kiye manuSya bhI aDhAI dvIpa kI sImA se bAhara le jAye jA sakate haiN| kintu vahA~ unakA nivAsa cirakAla taka nahIM ho pAtA, janma maraNa to mAnuSottara parvata kI sImA meM hI hote haiN| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara mAnuSottara parvata pazcima pUrva AbhyAMtara ardhapuSkara dvIpa dakSiNa puSkaravara dvIpa lAkha yo. dhAtakI khaNDa japata lavaNa samUha jambU dvIpa -8 lAkha yo, - -8 lAkha yo. --4 lAkha yo. lAkhAyA. 2lAkha yo. -4 lAkha yo. +-8 lAkha yo, -8lAkha yo kAlodadhi samudra manuSya ke bheda AryA mlecchAzca ||15 / / sUtrArtha : manuSya do prakAra ke haiM - 1. Arya aura 2. mlecch| vivecana : Arya zabda zreSThatA kA dyotaka hai| ata: zreSTha guNavAle, zIla sadAcAra saMpanna vyakti Arya kahalAte haiN| mleccha : ve manuSya hai, jinakA AcaraNa nindita aura garhita hotA hai| jinake - khAna-pAna, bola-cAla, AcAra-vicAra Adi krUratA pUrNa evaM hiMsApradhAna hai| nimitta kI apekSA Aryo ke 6 bheda haiM - 1. kSetra Arya : Arya kSetra meM janma lene vaale| 2. jAtyArya : ucca jAti meM janma lene vaale| 3. kula Arya : zreSTha kula meM utpanna honevaale| 4. karma Arya : zreSTha karma se jIvikA upArjana karane vaale| 5.zilpArya : kArIgarI se jIvikA upArjana karane vaale| 6. bhASArya : ziSTa, viziSTa bhASA kA prayoga karane vaale| rel 440rate 8238743 Janinaca Aternete 1587628 PANORAersonal aFivateise only orat 43ONTAS50: www.jameliorary.org Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRSi aDhAI dvIpa meM karma bhUmiyA~ va akarma bhUmiyA~ bharatairAvata-videhAH karmabhUmayo-'nyatra devakurUttarakurUbhyaH ||16 / / sUtrArtha : devakurU aura uttarakurU ke sivA, bharata, airAvata aura videha ye saba karmabhUmiyA~ hai| vivecana : karmabhUmi : jahA~ para asi (zastrAdi), masi (lekhana va vyApAra) tathA kRSi (khetI Adi) karma karake jIvana nirvAha kiyA (15 karma bhUmi jAtA hai, use karmabhUmi kahate haiN| karmabhUmi meM janmA manuSya hI dharma ArAdhanA kara mokSa Adi prApta kara sakatA hai| karmabhUmiyA~ 15 haiN| 5 bharata, 5 airAvata 5 mhaavideh| akarma bhUmi : jahA~ para asi, masi, kRSi Adi karma kiye binA hI kevala dasa prakAra ke kalpavRkSoM dvArA jIvana nirvAha hotA hai, vaha akarmabhUmi kahalAtI hai| bhUmi akarmabhUmiyA~ 30 hai| 5 deva kurU, 5 uttara kurU, 5 harivAsa, 5 ramyaka, 5 haimavata tathA 5 hiraNyavata kssetr| yadyapi devakurU aura uttara kurU ye do kSetra mahAvideha ke antargata hI hai tathApi ve karmabhUmiyA~ nahIM hai, kyoMki unameM yugalika dharma hone se cAritra grahaNa nahIM hotaa| 1130 akarma yugallika manuSya manuSya evaM tiryaMcoM kI Ayu nRsthitI parAparetri-palyopamA'ntarmuhUrte / / 18 / / sUtrArtha : manuSya kI utkRSTa Ayu tIna palyopama aura jaghanya antarmuhUrta hotI hai / tiryagyonInAM ca ||19 / / sUtrArtha : tiryaMcoM kI bhI Ayu itanI hI hotI hai| vivecana : prastuta donoM sUtroM meM manuSya evaM tiryaMcoM kI Ayu kA varNana haiN| manuSya aura tiryaMca jIvoM kI jaghanya Ayu antarmuhUrta hai aura utkRSTa tIna plyopm| isa utkRSTa aura jaghanya Ayu ke madhyavartI asaMkhyAta bheda hote haiN| sUtra meM yaha sAmAnya kathana hai| manuSya to paMcendriya hote haiM kintu tiryaMca gati ke aneka bheda upabheda hai| isameM sthAvara, trasa, ekendriya se paMcendriya Adi aneka bheda hai| ina sabakI utkRSTa Ayu alaga alaga ho sakatI hai| yahA~ jo utkRSTa tIna palyopama kI Ayu tiryaMca jIvoM kI batAI gaI vaha garbhaja, sthalacara, jalacara Adi jIvoM kI samajhanA caahie| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| sthiti do prakAra kI hai - 1. bhava sthiti aura 2. kaaysthiti| bhavasthiti: yAni janma se lekara mRtyu paryanta eka hI zarIra meM rahane kI kAla sImA / kAyasthiti : yAni eka hI gati meM nirantara bAra-bAra janma grahaNa karate hai| manuSya gati meM koI bhI jIva lagAtAra adhika se adhika sAta-ATha bAra hI janma le sakatA bhavasthiti - jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa - 3 palyopama kAyasthiti - jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa - 7-8 bhava kintu tiryaMcoM kI kAyasthiti aura bhava sthiti meM antara hai| ataH ina donoM sthitiyoM kA jJAna karane ke lie vizeSa varNana hai| jIva 1. pRthvIkA 2. apkAya 3. te kAya 4. vAyukAya 5. vanaspatikAya 6. beindriya 7. teindriya 8. caurindriya bhava sthiti (utkRSTa) 22000 varSa 7000 varSa 3 dina (ahorAtra) 3000 varSa 10000 varSa 12 varSa 49 dina 6 mAsa 78 For Personal & Private Use Only kAya sthiti asaMkhyAta avasarpiNI utsarpiNI pramANa anaMta utsarpiNI avasarpiNI saMkhyAta hajAra varSa Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva bhava sthiti kAya sthiti (utkRSTa) 9. garbhaja jalacara - karor3a pUrva varSa sammUrchima 10. garbhaja uraparisarpa - karor3a pUrva varSa sammUrchima 53000 varSa sAta yA ATha janma 11. garbhaja bhujaparisarpa- karoDa pUrva varSa grahaNa sammUrchima 42000 varSa 12. khecara - palyopama kA asaMkhyAtavAM sammUrchima 72000 varSa 13. catuSpada sthalacara - 3 palyopama sammUrchima 84000 varSa nAraka aura devoM kI bhavasthiti aura kAyasthiti samAna hai, kyoMki nAraka jIva punaH janma lekara nAraka nahIM banate aura isI taraha deva bhI punaH deva nahIM bnte| || tRtIya adhyAya samApta / / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya * devaloka 80 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya devaloka tIsare adhyAya meM mukhya rUpa se nAraka, manuSya aura tiryaMca kI sthiti, kSetra Adi kA varNana kiyA gayA thaa| isa caturtha adhyAya meM devoM ke nikAya, unakI sthiti, lezyA, nivAsa, vizeSatA Adi kA varNana kiyA jA rahA hai| devoM ke prakAra devAzcaturnikAyAH ||1|| sUtrArtha : deva cAra nikAyavAle haiN| vivecana : isa sUtra meM do zabda hai 'deva' aura 'nikaay'| deva : jo jIva devagati nAma karma ke udaya se aneka dvIpa samudra tathA parvatAdi ramaNIya sthAnoM meM nAnA prakAra kI krIDA karate haiM ve deva kahalAte hai| jinakA zarIra divya arthAt sAmAnya carmacakSuoM se na dikhAI de, jinakI gati (gamana zakti) ati vega vAlI ho, jinake zarIra meM rakta, mAMsa Adi dhAtue~ na hoM, mana cAhe rUpa banA sakate hoM jinake A~khoM kI palake na jhapakeM, paira jamIna se cAra aMgula U~ce rahe, zarIra kI chAyA na pdde| gale meM pahanI huI mAlA na murajhAye tathA jinakA janma upapAta arthAt phUloM kI zayyA para ho| bhavanapati vaimAnika nikAya : samUha vizeSa yA jAti ko nikAya kahate hai| deva ke cAra nikAya yA prakAra ke haiM1. bhavanapati, 2. vyaMtara, 3. jyotiSaka aura 4. vaimaanik| jyotiSa devoM kI lezyA tRtIyaH pItalezyaH / / 2 / / sUtrArtha : tIsarA nikAya pIta lezyA vAlA hai| vivecana : ukta cAra nikAyoM meM jyotiSka tIsare nikAya ke deva haiN| unako pItalezyA (tejolezyA) hotI hai| yahA~ lezyA kA artha dravya lezyA arthAt zArIrika varNa hai, adhyAvasAya vizeSa Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpa meM bhAvalezyA nahIM, kyoMki chaho bhAva lezyAe~ sabhI jIvoM meM hotI haiN| devoM ke bheda, saMkhyA aura zreNiyA~ dazA - SSTa - paMca- dvAdaza-vikalpAH kalpopapatra - paryantAH ||3| sUtrArtha : kalpopanna devoM taka cAturnikAya devoM ke kramaza: dasa, ATha, pAMca aura bAraha bheda haiN| kalpopapanna : kalpa (AcAra) meM utpanna honevAle deva arthAt jisa devaloka meM indra, sAmAnika Adi zreNiyA~ pAI jAtI hai ve kalpopapanna deva kahalAte haiN| vaimAnika deva ke 12 devaloka taka kalpopapanna deva haiN| kalpAtIta : jina devaloka meM indra Adi zreNiyA~ nahIM pAyI jAtI haiM unameM utpanna honevAle deva kalpAtIta deva kahalAte haiN| jaise navagraiveyaka aura pAMca anuttara / kalpopanna deva : bhavanapati 10, vyantara ke 8, jyotiSka ke 5 aura vaimAnika ke 12 bheda haiN| indra- sAmAnika- trAyastriMza - pAriSadyA - SStmarakSaka-lokapAlA-'nIka - prakIrNakAssbhiyogya - kilbiSikAzcaikazaH ||4|| sUtrArtha : ukta dasa Adi kalpopanna deva bhedoM meM indra, sAmAnika, trAyastriMza pAriSadha, AtmarakSaka, lokapAla, anIka, prakIrNaka, Abhiyogya aura kilbiSika Adi bhedavAle deva haiN| trAyastriMza- lokapAla - varjyA vyantara- jyotiSkAH ||5|| - sUtrArtha : vyaMtara aura jyotiSka devoM meM trAyastriMza aura lokapAla nahIM hote haiN| vivecana : jisa prakAra zAsana kI vyavasthA tathA vibhinna padAdhikArI prAcInakAla meM samRddha, sampanna aura sabhya mAnava rAjyoM meM thI, vaisI hI vyavasthA bArahaveM devaloka taka haiN| vyaMtara aura jyotiSka devoM meM trAyastriMza (purohita, maMtrI Adi) aura lokapAla (kotavAla) nahIM hote| 1. indra : indra kA artha svAmI, adhipati, aizvaryavAna aadi| yaha deva apane samUha ke svAmI athavA adhipati hote haiN| inakI AjJA sabhI deva mAnate haiN| 2. sAmAnika : AjJA aura aizvarya ke sivAya, sthAna, Ayu-zakti, parivAra bhogapabhoga Adi meM jo indra ke samAna haiM ve sAmAnika hai| ye pitA gurU, upAdhyAya Adi ke samAna AdaraNIya hote haiN| 3. trAyAstriMza : maMtrI aura purohita ke samAna hita cetAnevAle trAyastriMza deva haiN| 4. pAriSadya : sabhA meM mitra evaM premIjanoM ke samAna hote haiM / indra kI sabhA ke sadasya / 82 Asonal & Priv Page #102 -------------------------------------------------------------------------- Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. AtmarakSaka : aMga rakSaka, zastra dhAraNa kiye indra ke siMhAsana ke pIche khar3e rahane vAle dev| 6. lokapAla : jo deva kotavAla ke samAna logoM kA pAlana kare yA sImAoM kI rakSA ke lie uttaradAyI dev| 7. anIka : sainika yA senaapti| jo deva 7 prakAra kI senA meM vibhakta haiN| 8. prakIrNaka : sAmAnya prajAjana athavA nagaravAsiyoM ke samAna dev| 9. Abhiyogya : jo deva dAsoM kI taraha savArI Adi meM kAma Ate haiN| siMha, hAthI Adi rUpa meM pariNata hokara vimAna Adi ko khIMcate haiN| 10. kilviSika : jo deva cAMDAla Adi kI bhAMti halke daraje kA kAma karate haiN| devoM ke 10 sAmAnya bheda 2. sAmAnika - trAyastriMza pArivadya - 5. AtmarakSaka - lokapAla - 7. anIka 8. prakIrNaka - 9. Abhiyogya - 10. kilviSika - rAjA pitA, gurU, upAdhyAya maMtrI aura purohita mitra, premIjana aMgarakSaka kotavAla senApati, sainika sAmAnya prajAjana, nagaravAsI dAsa cAMDAlAdi indroM kI saMkhyA pUrvayondriAH ||6|| sUtrArtha : prathama do nikAya arthAt bhavanapati aura vyaMtara meM do-do indra hote haiN| _ vivecana : bhavanapati ke asurakumAra Adi dasa prakAra ke devoM meM tathA vyantara ke kinnara Adi ATha prakAra ke devoM meM do-do indra hote haiM inameM se eka uttaradizA tathA eka dakSiNa dizA kA indra hotA hai| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasa bhavanapati ke nAma unake indra 1. asura kumAra camara aura bli| | 2. nAgakumAra dharaNa aura bhuutaannd| | 3. suvarNakumAra veNudeva aura vennudaalii| | 4. vidyutakumAra hari aura hrish| 5. agnikumAra agnizikha aura agnimaanv| 6. dvIpakumAra pUrNa aura vshisstt| | 7. udadhikumAra jalakAnta aura jlprbh| 8. dikkumAra amitagati aura amita vaahn| 9. vAyukumAra velambana aura prbhNjn| | 10. stanitakumAra ghoSa aura mhaaghoss| isI prakAra vyantara nikAya ko bhI do-do indra hote haiM, jinake nAma isa prakAra haiN| ATha vyaMtara ke nAma unake indra 1. kinnara kinnara aura kiMpurUSa 2. kiMpurUSa satpurUSa aura mahApurUSa 3. mahoraga atikAya aura mahAkAya 4. gandharva gItarati aura gItayaza 5. yakSa pUrNabhadra aura maNibhadra 6. rAkSasa bhIma aura mahAbhIma 7. bhUta surUpa aura pratirUpa 8. pizAca kAla aura mahAkAla inake atirikta jyotiSka aura vaimAnika ke indra ke bAre meM yahA~ nahIM batAyA kintu anya graMthoM ke AdhAra para unakA vivaraNa isa prakAra hai - jyotiSka devoM ke indra sUrya aura candra hai| sUrya aura candra asaMkhyAta hai kyoMki DhAI dvIpa meM dvIpa-samudra bhI asaMkhyAta hI hai| isalie jyotiSka devoM ke indra bhI asaMkhyAta hI hai| kalpopanna vaimAnika devoM ke 10 indra hote haiN| ATha devaloka ke unake nAmavAle ATha indra | pratyeka ke eka-eka indr| Anata aura prANata ina do devaloka ke prANata nAmaka eka hI indra tathA AraNa aura acyuta ina do devaloka kA bhI acyuta nAmaka eka hI indra hai| 46Y 30? gained contesaator so TGADANGANAGAR TETo8s084Hiroe-BANAETC Tiparon Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nava graiveyaka tathA pAMca anuttara vimAnoM ke koI indra nahIM hote kyoMki ve kalpAtIta deva haiN| pItAntalezyAH ||7|| sUtrArtha : prathama do nikAya ke deva pIta paryanta lezyAvAle haiN| vivecana : bhavanapati aura vyantara jAti ke devoM meM zArIrika varNa rUpa, dravya, lezyA kRSNa, nIla, kApota aura pIta (tejaH) ye cAra hI mAnI jAtI hai - deva bhavanapati vyantara ___ jyotiSka / vaimAnika jo bhavanoM meM vividha prakAra jyotirmaya vimAno meM nivAsa karate ke rikta sthAnoM vimAna meM nivAsa meM nivAsa nivAsa nAma svarUpa bheda 10 12 bheda ke dekhie sUtra sUtra nAma 20 lezyA pahale, dUsare -pIta tIsare, (kRSNa, nIla | (kRSNa, nIla __ (pIta) cauthe, pAMcave-padma kApota, pIta) | kApota, pIta) chaThe se sarvArthasiddha taka-zukla lezyA 8 10 (trAyastriMza aura (trAyastriMza aura lokapAla nahIM) lokapAla nahIM) pratyeka ke sAmAnya bheda indra, sAmAnika Adi) indra 20 10 16 dakSiNArtha-8 | uttarArtha - 8 | dakSiNArtha - 10 uttarArtha - 10 asaMkhyAta pratyeka gRha meM sUrya aura candra 1-8 = 8 9-10 =1 11-12 = 1 TRADAILME ( 5 843043 Jadeau internetionar 85.? ForPersonalvalese Onty www.jamelibrary.org Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devoM ke kAma sukha kAya pravIcArA A-1 - aizAnAt / / 8 / / sUtrArtha : aizAna svarga paryanta taka ke deva kAya pravIcAra arthAt zarIra se viSaya - sukha bhoganevAle hote haiN| zeSAHsparza-rUpa-zabda- mana: pravIcArA dvayordvayoH ||9|| sUtrArtha : zeSa deva do do kalpo meM kramaza: sparza, rUpa, zabda aura saMkalpa dvArA viSaya sukha bhogate haiN| pare'pravIcArAH ||10|| sUtrArtha : bAkI ke saba deva viSaya rahita hote haiN| vivecana : maithuna vyavahAra ko pravIcAra kahate haiN| zarIra se maithuna sevana ko kAyapravIcAra kahate haiN| bhavanapati, vyantara, jyotiSka tathA vaimAnika meM pahale aura dUsare devaloka ke deva manuSya kI taraha kAyA se kAma bhoga sevana karate haiN| tIsare - cauthe devaloka meM devI ke sparza mAtra se tRpti ho jAtI hai| pAMcave - chaThe devaloka meM devI ke rUpa darzana mAtra se tRpti ho jAtI hai| sAtaveM - AThaveM devaloka meM devI ke zabda zravaNa mAtra se tRpti ho jAtI hai| naveM se bArahaveM devaloka meM devI ke ciMtana mAtra se tRpti ho jAtI hai| kalpAtIta devoM ko kAma-vAsanA satAtI nahIM hai| caturnikAya ke devoM ke bheda bhavanavAsino-'sura-nAga-vidyutsuparNAgni-vAtastanitodadhi- dvIpa - dikkumArAH ||11|| sUtrArtha : bhavanapati devoM ke dasa bheda haiM - asurakumAra, nAgakumAra, vidyutkumAra, suparNakumAra, agnikumAra, vAtakumAra, stanitakumAra, udadhikumAra, dvIpakumAra aura dikkumAra / vivecana : prathama naraka meM 13 pratara hai aura 12 aMtara hai| Upara ke do aMtara khAlI hai| nIce ke dasa aMtaroM meM dasa bhavanapati devoM ke bhavana hai yAni tIsare aMtara meM pahale asurakumAra nAmaka bhavanapati ke bhavana hai evaM Age kramaza: 12veM aMtara meM 10veM bhavanapati dikkumAra kA bhavana haiN| ye deva bhavanoM meM utpanna hote haiM bhavano meM nivAsa karate hai tathA bhavana priya hone se inheM bhavanapati deva kahate haiN| n86Pr 2559 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhI bhavanapati devoM ke pIche kumAra zabda lagA huA hai jaise asurakumAra, nAgakumAra aadi| ye deva yauvana avasthA ko prApta kumAroM ke samAna vastrAbhUSaNoM se sajjita, manohara, sukumAra tathA krIr3AzIla hote haiN| inakI gati mRdu va lubhAvanI hotI haiN| inhIM kAraNoM se inake nAma ke pIche kumAra zabda juDA hai| dost dasa prakAra ke bhavanapati devoM ke cinhAdi apanI-apanI jAti se bhinna-bhinna hai jaise - 1. asurakumAra ke mukuTa meM cUr3AmaNi Color 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. nAgakumAra vidyutakumAra suparNakumAra agnikumAra vAtakumAra nitakumAra udadhikumAra dvIpakumAra dikkumAra 87 - nAga vajra garUDa ghara yA kuMbha azva vardhamAna sakorA saMpura makara siMha hAthI www.elibrary.org Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyantarAH kinnara-kiMpurUSa-mahoraga-gAndharva-yakSa-rAkSasa-bhUta-pizAcAH ||12|| sUtrArtha : vyaMtara devoM ke ATha bheda haiM - kinnara, kiMpurUSa, mahoraga, gAndharva, yakSa, rAkSasa, bhUta aura pishaac| vivecana : sabhI vyaMtaradeva Urdhva, madhya aura adho ina tInoM lokoM meM bhavanoM tathA AvAsoM meM rahate haiN| ve svecchA se yA dUsaroM kI preraNA se bhinna-bhinna sthAnoM para Ate jAte rahate haiN| unameM se kucha to pUrva bhava ke sneha sambandhoM ke kAraNa manuSyoM kI sevA karate haiM aura yadi pUrvabhava kA vaira huA to dukha bhI dete haiN| vividha pahADo, guphAo vano tathA vRkSoM ke antaroM meM basane ke kAraNa unheM vyaMtara kahate haiN| ye ATha prakAra ke hote haiM kinnara, kiMpurUSa, mahoraga, gAndharva, yakSa, rAkSasa, bhUta aura pishaac| anya granthoM meM inake 26 bheda batAye haiM, jinameM se 8 prakAra ke vyaMtara, 8 prakAra ke vANavyaMtara aura 10 prakAra ke jRmbhaka deva haiN| jyotiSI deva jyotiSkAH sUryazcandramaso-graha-nakSatra-prakIrNatArAkAzca ||13|| sUtrArtha : jyotiSka devoM ke pAMca bheda haiM - sUrya, candra, graha, nakSatra aura prkiirnntaare| vivecana : sabhI jyotiSka deva aura unake vimAna atyanta prakAzamAna hone ke kAraNa inheM jyotiSka deva kahA gayA hai| merUparvata ke samatala bhUmibhAga se 790 yojana se lekara 900 yojana taka jyotiSka deva rahate haiN| ye deva pAMca prakAra ke hote haiM - 1. candra, 2. sUrya, 3. graha, 4.nakSatra aura prakIrNa taaraa| prakIrNa tAro se Azaya yaha hai ki kucha tAre aise bhI hai jo kabhI sUrya candra ke nIce gati karate haiM aura kabhI Upara gati karate haiN| zani graha 900 yojana samatala bhUmi se 790 yojana kI UMcAI para tArA kA vimAna hai| - maMgala graha 897 yojana 800 yojana kI U~cAI para sUrya kA vimAna hai| - guru graha 894 yojana 880 yojana kI U~cAI para candra kA vimAna hai| zukra graha 891 yojana 884 yojana kI U~cAI para nakSatra kA vimAna hai| budha graha 888 yojana 888 yojana kI U~cAI para budha kA vimAna hai| nakSatra 884 yojana 891 yojana kI U~cAI para zukra kA vimAna hai| candra 880 yojana 894 yojana kI U~cAI para vRhaspati (gurU) kA vimAna hai| ___sUrya 800 yojana 897 yojana kI U~cAI para maMgala kA vimAna hai| tArA 790 yojana 900 yojana kI U~cAI para zani kA vimAna hai| NAAD CHADI Oleme opiniera do GRAMMAR Senero 88 Palve: 50 Sirele Massadokthrok BARWANA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra sampUrNa jyotiSka cakra 110 yojana ( 790 se 900 ) meM phailA huA hai| jyotiSka devoM ke cinha unake mukuTa meM hote hai, unase unakI pahacAna hotI hai| sUrya ke mukuTa meM sUrya maMDala kA cinha hotA hai, candramA ke mukuTa meM candra maNDala kA / isI prakAra vibhinna gRha, nakSatra aura tAra ke mukuToM meM bhI ina inake maNDaloM ke cinha hote haiN| svAti 790 maMgala sUryaza candra sphaTika ratnamaya budha tatkRtaH kAlavibhAgaH ||15|| candra sUrya nakSatra merUpradakSiNA nityagatayo nRloke ||14|| sUtrArtha : ukta pA~coM jyotiSka deva manuSya loka meM hamezA gatizIla rahate hue merUparvata kI pradakSiNA lagAte haiN| 89 . zukra vivecana : manuSya loka ke jyotiSka deva kama se kama 1121 yojana dUra rahakara nirantara merUparvata ke cAro ora bhramaNa karate rahate haiN| aDhAIdvIpa meM kula 132 sUrya aura 132 candra nirantara 5 merUparvatoM kI pradakSiNA de rahe haiN| jinakA vivaraNa pahale kiyA jA cukA hai| eka sUrya aura candra kA parivAra 28 nakSatra, 88 graha aura 66975 koTA kI tAro kA hotA haiN| yadyapi sUrya, candra Adi ke vimAna svayaM hI svabhAvata: apane apane maMDala meM ghUmate rahate haiM, tathApi unake Abhiyogika deva tathAvidha nAmakarma ke udaya se sva samAna jAti meM apanI kIrtikalA prakaTa karane ke lie kucha deva una vimAnoM ko uThAte haiN| sAmane ke bhAga meM siMhAkRti, dAhine gajAkRti, pIche vRSabhakRti aura bAye azvAkRtivAle deva vimAna ko uThAkara calate rahate haiN| sUtrArtha : una (gatizIla jyotiSa ko) ke dvArA kAla kA vibhAga huA hai / vivecana : jyotiSka devoM ke bhramaNa (gati) se kAla kA vibhAga hotA hai / samaya, muhUrta, ahorAtra, pakSa, mAsa, varSa, atIta, anAgata, vartamAna saMkhyAt asaMkhyAt Adi aneka prakAra ke kAla vyavahAra manuSya loka ke hI hotA hai| sUrya- - candra ke paribhramaNa se dharatI para dina-rAta, sardI-garmI Adi par3atI hai| samaya, ghaMTA, www.jalwelibrary.org Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ minaTa, sekaNDa Adi kA vyavahAra hotA hai| graha nakSatroM ke sAtha caMdramA ke yoga se prANiyoM ke zubhAzubha karma prabhAvita hote haiN| bahi-ravasthitA ||16|| sUtrArtha : manuSya loka ke bAhara ke jyotiSka deva sthira hote haiN| vivecana : ar3hAI dvIpa ke bAhara asaMkhya dvIpa aura samudroM meM jyotiSa deva sadA sthira rahate haiM, kyoMki unake vimAna svabhAvata: eka sthAna para sthira rahate haiN| isI kAraNa vahA~ samaya, muhUrta, ghar3I, dina-rAta Adi kAla vyavahAra nahIM hotaa| vahA~, jahA~ rAtrI hai, sadA rAtri evaM jahAM dina hai vahAM sadA dina hI rahatA hai| jyotiSa deva (prakAzamAna hone ke kAraNa) ar3hAIdvIpa meM ar3hAIdvIpa ke bAhara sUrya, candra, asaMkhyAta sUrya, candra, graha, nakSatra, taaraa| graha, nakSatra, taaraa| 132 candra-132 sUrya hamezA sthira rahate hai| nirantara gatizIla hai| merUparvata kI pradakSiNA dete hai| vyavahAra kAla vibhAga ke hetu hai| vyavahArakAla nahIM hotA hai| vaimAnika devoM kA varNana vaimAnikAH ||17|| sUtrArtha : vimAnoM meM rahane vAle deva vaimAnika haiN| kalpopannAH kalpAtItAzca ||18 / / sUtrArtha : vaimAnika deva do prakAra ke haiM - 1. kalpopapanna aura 2. klpaatiit| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAgra bhAga siddhakSetra (anaMta siddha) - -siddhazilA 5 anuttara vimAna (1 pratara) 14 9 graiveyaka ke 9pratara AkAza devaloka 14 pratara 10 devaloka dhanAdadhi 114 pratA 514 pratara BE/4 pratara 15 pranara 16 pratara dhanavAta devaloka -9 lokAMtika 112 pratara kilviSI 3 / 2 devaloka 1 kilviSI pratara kilviSI 1 dhanodadhi madhyaloka (tirthAloka) (1800 yojana UMcA) meru parvata -cara-acara jyotiSa cakra asaMkhya dvIpa-samudra 10 jaMbhRka -14AGall YLOALA AMARG 29-684 For Personal & Private Use Only 7 JaiheAVANSWE. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uparyupari ||19 || sUtrArtha : samasta vaimAnika deva eka sAtha na rahate hue eka-dUsare ke Upara Upara sthita haiN| (kalpopapanna aura kalpAtIta devoM ke vimAna kRmaza: Upara-Upara hai) saudharmezAna - sAnatkumAra- mAhendra - brahmaloka - lAntaka - mahAzukra - sahasrAreSvAnata- prANatayorAraNA - cyutayornavasugraiveyakeSu - vijaya - vaijayanta - jayantA 'parAjiteSu savArthasiddhe ca ||20| - sUtrArtha : saudharma, aizAna, sAnatkumAra, mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, sahasAra, Anata, prANata, AraNa, acyuta, nava graiveyaka, vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura sarvArthasiddha inameM vaimAnika deva rahate hai| vivecana : : sUtra 17 se 20 taka vaimAnika devoM ke nivAsa kI carcA kI gaI hai| samatala bhUmi se 900 yojana Upara se Urdhvaloka zurU hotA hai| yAni vaimAnika devaloka / vimAnoM meM rahane ke kAraNa ye deva vaimAnika kahalAte haiN| vaise yaha nAma pAribhASika hI hai| kyoMki anya jAti ke deva bhI vimAna meM rahate haiN| vaimAnika devoM ke vimAnoM kI yaha vizeSatA hai ki ve atizaya puNya ke phala svarUpa prApta hote haiM unameM nivAsa karane vAle deva bhI vizeSa puNyavAna hote haiN| jaise makAna meM maMjila hotI hai, usI prakAra devaloka meM pratara hote hai| maMjila meM kamaroM kI taraha prataroM meM vimAna hote hai| vaimAnika deva do prakAra ke hote haiM - 1. kalpopapanna aura 2. kalpAtIta kalpa meM arthAt jahA~ indra, sAmAnika, maMtrI Adi kI vyavasthA hai aura unameM utpanna hone vAle deva klpoppnn| aise vyavasthA bArahaveM devaloka taka hai| jahA~ indra, sAmAnika, maMtrI Adi kI bheda-rekhA nahIM hai, sabhI deva samAna haiM ve kalpAtIta kahalAte haiN| 9 graiveyaka aura 5 anuttara vimAnoM ke deva kalpAtIta haiN| ye sabhI deva indravat hote hai, ataH ve ahamindra kahalAte hai| ye samasta vaimAnika deva na to eka sthAna meM hai aura na tirache hai kintu eka- - dUsare ke UparaUpara sthita hai| 1, 2 devaloka ghanodadhi ke AdhAra para, 3, 4, 5 devaloka dhanavAta ke AdhAra para (6,7,8) vA~ devaloka ghanodadhi aura ghanavAta ke AdhAra para, isake Upara sabhI devaloka ke vimAna AkAza ke AdhAra para Tike hue hai| 12 vaimAnika 1. saudharma, 2. aizAna, 3. sAnatkumAra, 4. mAhendra, 5. brahmaloka, 6. lAntaka, 7. mahAzukra, 8. sahasrAra, 9. Anata, 10. prANata, 11. AraNa aura 12. acyuta / 9 graiveyaka 1. bhadra, 2. samudra, 3. sujAta, 4. sumAnasa, 5. sudarzana, 6. priyadarzana, 7. amoha, 8. supratibaddha, 9. yazodhara / 5 anuttara- 1. vijaya, 2. vaijayaMta, 3. jayaMta, 4. aparAjita, 5. sarvArtha siddha / hold ele 92 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaimAnika deva (vimAnoM meM rahane vAle deva) kalpopapanna kalpAtIta indrAdi 10 prakAra kI vyavasthA hotI hai ahamindra sabhI indra hote hai, indrAdi 10 prakAra kI vyavasthA nahIM hotI bArahaveM devaloka taka 9 graivevaka aura 5 anuttara vimAna devoM kI uttarottara adhikatA aura hInatA viSayaka bAteM sthiti-prabhAva-sukha-dhuti-lezyA-vizuddhIndriyA-svadhi-viSayato'dhikAH ||21|| sUtrArtha : Ayu, sAmarthya, sukha, dIpti, lezyA-vizuddhi, indriya, viSaya aura avadhijJAna kA bala -ye sAtoM Upara-Upara ke devoM meM adhika adhika hote haiN| vivecana : nIce nIce ke devoM se Upara-Upara ke deva uparyukta sAta bAtoM meM adhika hote hai| ye sAta bAte nimnalikhita hai| ___1. sthiti : arthAt aayu| apane dvArA prApta huI Ayu ke udaya se usa bhava meM zarIra ke sAtha rahanA sthiti kahalAtI hai| isakA vizeSa spaSTIkaraNa Age sUtra 30 se 53 taka kiyA gayA hai| 2. prabhAva : anugraha-nigraha karane kA sAmarthya, aNimA mahimA Adi siddhiyoM kA sAmarthya, dUsaroM se kAma karavAne kA bala yaha saba prabhAva ke antargata AtA hai| ye saba uttarottara devoM meM adhika hai kintu kaSAya kI mandatA ke kAraNa ve inakA upayoga nahIM karate hai| 3. sukha : indriyoM dvArA grahaNa kiye gaye viSayoM kA anubhava krnaa| 4. dyuti : zarIra, vastra, AbhUSaNa Adi kI kAMti ko dyuti kahate hai| ye donoM uttarottara devoM meM adhika hotI hai| 5. lezyA vizuddha : kaSAya se raMgI huI yoga pravRtti lezyA kahalAtI hai| lezyA kI nirmalatA lezyA vizuddhi hai| isakA vivaraNa sUtra 23 meM kiyA gayA hai| 6. indriyaviSaya : indriya dvArA jAnane yogya padArtha ko indriya viSaya kahate hai| nIce ke devoM kI apekSA Upara ke devoM kI indriya grahaNa zakti adhika hotI hai| www.airtelibrary.org Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. avadhijJAna : avadhijJAna se jAnane yogya padArthoM ko avadhi viSaya kahate haiN| Upara ke devoM meM avadhijJAna bhI adhika vistRta aura adhika viSayoM ko grahaNa karanevAlA tathA nirmala hotA hai| pahale-dUsare svarga ke deva - nIce ratnaprabhA naraka taka tathA Upara apane bhavana taka dekha sakate hai| tIsare-cauthe - nIce zarkarA prabhA naraka taka tathA Upara apane bhavana taka dekha sakate hai| pAMcave-chaThe - nIce bAlukAprabhA taka tathA Upara apane bhavana taka dekha sakate hai| sAtaveM-AThaveM - nIce paMkaprabhA taka tathA Upara apane bhavana tk| nauveM se bArahaveM taka - nIce dhUmaprabhA taka tathA Upara apane apane bhavana tk| navagraiveyaka - nIce tama:prabhA taka tathA Upara apane apane bhavana tk| anuttara vimAnavAsI - saMpUrNa trasanADI ko dekha sakate haiN| gati-zarIra-parigrahA-'bhimAnato hInAH / / 22 / / sUtrArtha : gati, zarIra, parimANa, parigraha aura ahaMkAra - ye cAroM Upara-Upara ke devoM meM hInahIna hote haiN| vivecana : nimna cAra bAte nIce kI apekSA Upara ke devoM meM uttarottara kama hotI hai| 1. gati : gamana kriyA kI pravRtti Upara-Upara devoM meM kama hotI hai| Upara ke devoM meM udAsIna bhAva baDhatA jAtA hai ata: unako idhara-udhara jAne kI rUci kama ho jAtI hai| 2. zarIra : zarIra kI U~cAI Upara-Upara ke devoM meM kama hotI jAtI hai| zarIra sAta hAtha devaloka pahale-dUsare tIsare-cauthe pA~cave-chaThe sAtaveM-AThaveM nauveM se bArahaveM taka nava graiveyaka anuttara vimAnavAsI cha hAtha pA~ca hAtha cAra hAtha tIna hAtha do hAtha eka hAtha kA zarIra hotA hai| FAS Shala Raatenden bflemstshare tersonatalieuse Rahmgibralt Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. parigraha: parigraha arthAt aaskti| Upara-Upara devaloka meM vimAnoM kI saMkhyA bhI kama hai aura unakA parigraha (Asakti) bhI kama ho jAtA hai| 4. abhimAna : abhimAna arthAt ahaMkAra / yadyapi zakti, sthiti dyuti Adi Upara ke devoM meM adhika-adhika hotI hai phira bhI unameM kaSAyoM kI mandatA - bhAvoM kI gaMbhIratA ke kAraNa ahaMkAra uttarottara kama hotA hai| ina deva sambandhI upayukta bAtoM ke atirikta anya nimnalikhita kucha sAmAnya bAteM bhI jAnane yogya hai| jo isa prakAra hai - 1. ucchUvAsa : jaise-jaise devoM kI Ayu sthiti baDhatI jAtI hai vaise-vaise ucchavAsa kA samaya bhI baDhatA jAtA hai| jaise dasa hajAra varSa kI AyuvAle devoM kA eka-eka ucchavAsa sAta-sAta stoka meM hotA hai| eka palyopama kI AyuvAle devo kA ucchavAsa eka dina meM eka hI hotA hai| sAgaropama kI AyuvAle devoM jitane sAgaropama kI Ayu ho utane pakSa meM ( 15 dina) unakA eka ucchavAsa hotA hai| 2. AhAra : devatA manuSya kI taraha kavalAhAra nahIM karate ve cAroM ora se yogya pudgaloM ko grahaNa karake AhAra sambandhI AvazyakatA pUrI kara lete haiN| dasa hajAra varSa kI AyuvAle deva ekaeka dina bIca meM choDakara AhAra lete haiN| palyopama AyuvAle deva 2 dina se lekara 9 dina kA samaya ke bIca AhAra grahaNa karate haiN| sAgaropama sthiti vAle, jitane sAgaropama kI unakI Ayu hotI hai, utane hajAra varSa bAda ve AhAra grahaNa karate haiN| ucchavAsa AhAra 10,000 varSa 1 ucchavAsa 7 stoka meM eka dina chor3akara eka dina 1 palyopama eka dina meM eka bAra 2 se 9 dina ke bIca 1 sAgaropama 15 dina meM eka bAra 1 hajAra varSa bAda 3. vedanA : sAmAnyatA devoM ke sAtAvedanIya karma kA hI udaya rahatA hai| isalie ve sAtA (sukha) kA hI anubhava karate haiN| kabhI AsAtA vedanIya kA udaya ho bhI jAya to vaha antarmuhUrta se jyAdA nahIM rhtaa| 95 For Personal & Private Use Only 4. upapAta : upapAta arthAt utpanna honaa| devoM ke janma lene ko upapAta kahA jAtA hai| samyagdRSTi sAdhu-sarvArthasiddha taka utpanna ho sakate haiN| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudaha pUrvadhArI sAdhu pA~caveM devaloka arthAt brahmaloka se sarvArthasiddha tk| mithyAdRSTi sAdhu navagraiveyaka tk| anya liMga mithyAdRSTi sAdhu bArahaveM devaloka tk| pIta-padma-zukla-lezyA dvi-tri-zeSeSu / / 23 / / sUtrArtha : do, tIna aura zeSa devaloka meM kramaza: pIta, padma, zukla lezyA hotI haiN| vivecana : pahale-dUsare devaloka meM pIta (tejo) lezyA hotI hai| tIsare, cauthe, pA~caveM devaloka meM padma lezyA hotI hai| chaThe se sarvArthasiddha taka zukla lezyA hotI hai| prAg-graiveyakebhya:kalpAH ||24|| sUtrArtha : graiveyaka ke pahale-pahale devalokoM meM kalpa kI vyavasthA hotI hai| lokAMtika devoM kA varNana brahmalokA-sslayA lokAntikAH / / 25 / / sUtrArtha : lokAntika devoM kA nivAsa sthAna pA~cavA brahmaloka hai| viraya vimAna Adityalokanika adhireva simAna sArasvatA-s'ditya-vanhi-arUNa-gardatoya-tuSitA-'vyAbAdha-marUto-'riSTAzca ||26 / / sUtrArtha : lokAntika deva nau prakAra ke hai - 1. sArasvata, 2. Aditya, 3. vanhi, 4. arUNa, 5. gardatoya, 6. tuSita, 7. avyAbAdha, 8. marUta aura 9. arisstt| vivecana : uparyukta sUtroM meM lokAntika devoM kA nivAsa sthAna tathA unake prakAra batAye gaye haiN| pA~caveM devaloka ke dakSiNa dizA meM asaMkhyAta yojana kI ATha kRSNarAji hai| kRSNa arthAt kAlA pASANa rUpa, rAji arthAt shilaaeN| yaha kRSNarAji kAle ratnoM kI banI huI hai| inake nAma isa prakAra hai - 1. kRSNarAjI, 2. megharAjI, 3. maghA, 4. mAdhava, 5. vAtaparidhA, 6. vAtaparikSobhA, 7. devaparidhA aura 8. devprikssobhaa| ina ATha kaSNarAjiyo ke ATha khAlI jagahoM meM ATha lokAntika devoM ke vimAna hai aura eka vimAna bIca meM hai| saba milAkara kula nau 4 mApavatI 8.devara bhAbhA vAnaparidhA 3.aDakArita rayara deva vimAra S jayAbAda lokAnika mAna va vimAna vimAkatika freevaviyana 7.devaparidhA prakA deva vimAna 5. gardanAyA lokAnika. IL candrAta deva vimAna 6. joSiyA lokAlika maryAta deva vidhAna Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivAsa vyavahAra ke anusAra Akara unase dharmatIrtha pravartana kI prArthanA karate hai| ye deva viSaya rati se pare hone se devarSi kahalAte haiN| Apasa meM choTe-bar3e na hone se sabhI svatantra haiN| | pA~caveM brahmaloka ke ATha kRSNa rAjiyoM kI khAlI jagaha meN| nAma kI sArthakatA T zIghra hI loka (saMsAra) lokAntika devoM ke vimAna AvAsa hai| ina vimAna meM rahane vAle kramaza devoM ke nAma kramazaH 1. sArasvata, 2. Aditya, 3. vanhi, 4. arUNa, 5. gardatoya, 6. tuSita, 7. avyAbAdha, 8. marUta aura 9. ariSTa hai| kA aMta karane vAle hone se ina lokAMtika devoM ke svAmI samyagdRSTi tathA eka bhavAvatArI hote hai| loka kA zIghra hI aMta karane vAle hone se inheM lokAntika deva kahate haiN| ye deva tIrthaMkara jaba dIkSA lene kA vicAra karate hai taba vahA~ para apane jIta lokAntika deva bheda 1. sArasvata 2. Aditya 3. vanhi 4. arUNa 5. gardatoya 6. tuSi 7. avyAbAdha 8. marUta 9. ariSTa vizeSatA 97 sonartovate 1. svataMtra 2. devarSi (brahmacArI) 3. samyagdRSTi 4. saMsAra se virakta 5. eka bhavAvatArI 6. tIrthaMkaro ko dIkSA lene ke lie vinaMtI karate haiN| inake alAvA vaimAnika devaloka meM tIna prakAra ke kilviSika (saphAI karanevAle) deva, jo pahale, tIsare tathA chaThe devaloka ke nIce rahate haiN| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anattara vimAnoM ke devoM kI vizeSatA vijayAdiSu dvicaramAH / / 27|| sUtrArtha : vijayAdi cAra anuttara vimAnoM ke deva dvicarama hote haiN| vivecana : anuttara vimAna pAMca haiN| pAMcoM vimAna sarvotkRSTa aura sabase Upara hone ke kAraNa anuttara vimAna kahalAte haiN| ina pAMcoM vimAnoM ke nAma isa prakAra haiM - 1. pUrva meM vijaya, 2. dakSiNa meM vaijayanta, 3. kalpAtIta deva pazcima meM jayanta, 4. uttara meM aparAjita aura 5. madhya meM sarvArthasiddha vimAna hai| pAMcoM anuttara vimAnavAsI ekAnta samyagdRSTi hote hai| unameM se prathama cAra vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita dvicarama hote haiM, ata: adhika se adhika do bAra manuSya janma dhAraNa karake mokSa prApta kara lete haiN| isakA krama isa prakAra hai ki apane vimAnoM se cyuta hone ke bAda manuSya janma, usake bAda anuttara vimAna meM deva janma, vahA~ se phira manuSya janma aura usI janma meM mokss| parantu sarvArtha siddhi vimAnavAsI deva vahA~ se cyuta hone ke bAda kevala eka bAra manuSya janma dhAraNa karake usI bhava meM mokSa prApta karate haiN| tiryaMca kA svarUpa aupapAtika-manuSyebhyaHzeSAstiryagyonayaH / / 28 / / sUtrArtha : aupapAtika aura manuSya ke atirikta sabhI jIva tiryaMca yonI vAle hote haiN| vivecana : aupapAtika arthAt deva aura nAraka tathA manuSya ko chor3akara zeSa sabhI saMsArI jIva tiryaMca haiN| deva-nAraka aura manuSya kevala paMcendriya hote haiN| para tiryaMca meM ekendriya se paMcendriya taka saba jIva A jAte haiN| deva nAraka aura manuSya loka ke vizeSa bhAga meM hote hai tathA tiryaMca saMpUrNa lokAkAza meM hote haiN| bhavanapati devoM kI utkRSTa va jaghanya Ayu sthitiH / / 29|| sUtrArtha : yahA~ se Ayu kA varNana zurU hotA hai| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavaneSu dakSiNA'rdhA 'dhipatInAM palyopama- madhyardham ||30|| sUtrArtha : bhavanapatiyoM meM dakSiNArddha ke indroM kI Ayu Der3ha palyopama hotI haiM / - zeSANAM pAdone | 31|| hotI hai| sUtrArtha : zeSa indroM kI Ayu paune do palyopama hotI hai| asurendrayoH sAgaropama-madhikaM ca ||32|| sUtrArtha : do asurendro kI Ayu kramazaH eka sAgaropama aura eka sAgaropama se kucha bhavanapati devoM kI utkRSTa Ayu nAma vivecana : prastuta sUtra 29 meM sthiti (Ayu) batAne kA sUcana kiyA gayA hai, tathA sUtra 30, 31, 32 meM bhavanapati deva ke indroM kI utkRSTa Ayu batAI gaI hai| 1. asurakumAra 2. nAgakumAra se stanitakumAra taka (nau prakAra) vaimAnika devoM kI utkRSTa Ayu saudharmAdiSu yathAkramam ||33|| dakSiNArdha ke indra 1 sAgaropama DeDha (112) palyopama sUtrArtha : saudharma Adi devaloka meM devoM kI Ayu kramaza: hotI hai| bhavanapati kalpavAsI deva KOK 99 uttarArdha ke indra 1 sAgaropama se kucha Adi paune do (134) palyopama adhika ECCO 150010 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAgaropame ||34|| sUtrArtha : saudharma devaloka meM do sAgaropama kI Ayu hotI hai| adhike ca ||35 // sUtrArtha : IzAna devaloka meM do sAgaropama se kucha adhika hotI hai| sapta sAnatkumAre / / 36|| sUtrArtha : sAnatkumAra meM sAta sAgaropama kI Ayu hotI hai| vizeSa-tri-sapta-dazaikAdaza-trayodaza-paMcadazabhi-radhikAni ca ||37 / / sUtrArtha : mAhendra devaloka se AraNa-acyuta taka kramaza: kucha adhika sAta sAgaropama Ayu hotI hai| tIna, adhika sAta sAgaropama (3+7= 10) sAta, adhika sAta sAgaropama (7+7=14) dasa, adhika sAta sAgaropama (10+7= 17) gyAraha adhika sAta sAgaropama (11+7-18) teraha adhika sAta sAgaropama (13+7=20) pandraha adhika sAta sAgaropama (15+7+22) AraNA-'cyutAdUrdhva-mekaikena navasupraiveyakeSu vijayAdiSu sarvArthasiddhe ca ||38|| sUtrArtha : AraNa-acyuta ke Upara nau graiveyaka, cAra vijayAdi aura sarvArthasiddha kI sthiti anukrama se eka-eka sAgaropama adhika hai| vaimAnika devoM kI jaghanya sthiti aparA palyopama-madhikaM ca ||39|| sUtrArtha : saudharma aura IzAna meM jaghanya Ayu kramaza: eka palyopama aura adhika eka palyopama hotI hai| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAgaropama ||40 / / sUtrArtha : sAnatkumAra kI Ayu do sAgaropama hotI hai| adhike ca ||41|| sUtrArtha : mAhendra meM kucha adhika do sAgaropama hotI hai| parataH parataH pUrvA-pUrvA-'nantarAH ||42 / / sUtrArtha : mAhendra ke bAda ke devalokoM meM apane-apane se pahale ke devaloka kI utkRSTa Ayu hI apanI rUpa jaghanya Ayu hotI hai| vivecana : uparyukta sUtra 33 se lekara 42 sUtroM taka vaimAnika devoM kI utkRSTa tathA jaghanya Ayu kA varNana kiyA gayA hai| jo tAlikA ke rUpa meM isa prakAra hai - vaimAnika devalokoM kI jaghanya tathA utkRSTa Ayu devaloka ke nAma jaghanya 1. saudharma 1 palyopama 2. IzAna 1 palyopama se kucha adhika 3. sAnatkumara 2 sAgaropama 4. mAhendra 2 sAgaropama se kucha adhika 5. brahmaloka 7 sAgaropama 6. lAntaka 10 sAgaropama 7. mahAzukra 14 sAgaropama 8. sahasrAra 17 sAgaropama 9. Anata 18 sAgaropama 10. prANata 19 sAgaropama 11. AraNa 20 sAgaropama 12. acyuta 21 sAgaropama utkRSTa 2 sAgaropama 2 sAgaropama se kucha adhika 7 sAgaropama 7 sAgaropama se kucha adhika 10 sAgaropama 14 sAgaropama 17 sAgaropama 18 sAgaropama 20 sAgaropama 20 sAgaropama 22 sAgaropama 22 sAgaropama Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nava graiveyaka devaloka ke nAma 1. sudarzana 2. supratibaddha 3. manorama 4. sarvatobhadra 5. suvizAla 6. sumanasa 7. saumanasa 8. priyaMkara 9. naMdikara anuttaravimAna vAsI devaloka ke nAma cAra anuttara (vijaya, vaijayanta, jayanta,aparAjita) sarvArthasiddha jaghanya Ayu 22 sAgaropama 23 sAgaropama 24 sAgaropama 25 sAgaropama 26 sAgaropama 27 sAgaropama 28 sAgaropama 29 sAgaropama 30 sAgaropama jaghanya Ayu 31 sAgaropama 33 sAgaropama eka samAna sthita hai antara nahIM hai| utkRSTa Ayu 23 sAgaropama 24 sAgaropama 25 sAgaropama 26 sAgaropama 27 sAgaropama 28 sAgaropama 29 sAgaropama 30 sAgaropama 31 sAgaropama utkRSTa Ayu 32 sAgaropama 102 33 sAgaropama nArakoM, bhavanapati evaM vyaMtara devoM kI jaghanya sthiti nArakANAM ca dvitIyAdiSu ||43 || sUtrArtha : dUsarI se sAtavIM naraka taka pahale-pahale ke nAraka kI utkRSTa Ayu bAda-bAda ke naraka kI jaghanya Ayu hotI hai| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavarSa-sahasANi prathamAyAm ||44|| naraka bhUmi sUtrArtha : prathama naraka meM jaghanya Ayu dasa hajAra varSa hotI hai| vivecana : prastuta donoM sUtroM meM nArakI jIvoM kI jaghanya va utkRSTa Ayu batAI gaI hai| jaghanya Ayu 10,000 nArakI jIvoM kI Ayu naraka ke nAma 1. ratna prabhA 2. zarkarA prabhA 3. bAlukA prabhA 4. paMka prabhA 1 sAgaropama 3 sAgaropama 7 sAgaropama 10 sAgaropama 17 sAgaropama 22 sAgaropama utkRSTa Ayu 1 sAgaropama 3 sAgaropama 7 sAgaropama 10 sAgaropama 17 sAgaropama 22 sAgaropama 33 sAgaropama 5. dhUma prabhA 6. tama prabhA 7. mahAtamaH prabhA bhavaneSu ca ||45 / / sUtrArtha : bhavanapati devoM kI jaghanya Ayu dasa hajAra varSa hotI hai| ya'ntarANAM ca ||46|| satrArtha : vyantara devoM kI jaghanya Ayu dasa hajAra varSa hotI hai| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parApalyopamam ||47|| sUtrArtha : ': vyantara devoM kI utkRSTa Ayu 1 palyopama hotI hai| jyotiSka devoM kI sthiti jyotiSkANA-madhikam ||48|| sUtrArtha : jyotiSka (sUrya, candra) kI utkRSTa sUrya Ayu kucha adhika eka palyopama hai| grahANA-mekam ||49|| grahoM kI utkRSTa Ayu eka palyopama hotI hai| nakSatrANA - mardham ||50|| nakSatroM kI Ayu AdhA palyopama (1/2) hotI hai| tArakANAM caturbhAgaH ||51|| sUtrArtha : tAroM kI utkRSTa Ayu cauthA bhAga (1/4) palyopama hotI hai| jaghanya tvaSTabhAgaH ||52|| sUtrArtha : tAroM kI jaghanya Ayu palyopama kA AThavA~ bhAga (1/8) hotI hai| caturbhAga: zeSANAm ||53|| sUtrArtha : zeSa jyotiSka devoM kI jaghanya Ayu palyopama kA cautha bhAga (1/4) hotI hai| vivecana : prastuta sUtra 48 se 53 taka jyotiSa devoM kI sthiti batAI gaI hai| jyotiSaka devoM kI Ayu nAma 1. sUrya 2. candra 3. graha 4. nakSatra 5. tArA jaghanya Ayu 1/4 palyopama 1/4 palyopama 1/4 palyopama 1/4 palyopama 1/8 palyopama utkRSTa Ayu 1 palyopama se kucha adhika 1 palyopama se kucha adhika 1 palyopama jyotiSka 1/2 palyopama 1/4 palyopama / / caturtha adhyAya samApta || 104 candra Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyAya * ajIva * 2YGANAGAR rahARUGe 107482-8-6 aindication terrain 2105 Srala 458433 Find Melibraryeditghat Persamaalese on Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyayana ajIva dUsare se cauthe adhyAya taka jIva tattva kA varNana huaa| isa paMcama adhyAya meM ajIva tattva kA varNana kiyA jA rahA hai| ajIva ke bheda ajIva kAyA dharmA-'dharmA-sskAza-pudgalAH ||1|| sUtrArtha : dharma, adharma, AkAza aura pudgala - ye cAra ajIvakAya hai| vivecana : isa sUtra meM ajIva kAya ke cAra bheda batAye haiN| ajIva aura ajIvakAya ke abhiprAya meM antara hai| ajIva: ajIva kA artha hai - jisameM jIva na ho| jisameM cetanA guNa kA pUrNa abhAva ho, jisameM jJAna upayoga, jAnane kI zakti na ho, jise sukha-dukha kI anubhUti na hotI ho| jo sadA kAla nirjIva hI rahatA ho, vaha jar3a padArtha ajIva hai| kAya : kAya kA artha - pradeza smuuh| yAni jina dravyoM meM bahuta se pradeza ho ve astikAya kahalAte haiN| yahA~ asti' zabda kA artha hai sttaa| ve dravya jo astitvavAna hai aura sAtha hI bahupradezI bhI hai ve dravya astikAya kahalAte haiN| dharma, adharma, AkAza aura pudgala aise hI dravya hai, jo astikAya hai yadyapi ajIva dravya pAMca hai - dharma, adharma, AkAza, pudgala aura kaal| kAla bahupradezI nahIM, eka pradezI hai| isalie kAla ko astikAya nahIM mAnA jAtA hai| yahI kAraNa se sUtrAkAra ne ajIvakAya ke cAra bheda batAye haiN| dravya kA lakSaNa dravyANi jIvAzcaH ||2|| sUtrArtha : dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya aura jIvAstikAya - ye pA~coM hI dravya hai| vivecana : dravya kA lakSaNa to Age ke sUtroM meM batAyA gayA hai| kintu yahA~ para itanA hI kahA gayA hai isa jagata meM astikAya rUpa pAMca mUla dravya hai| dravya zabda meM do artha chipe hue hai - dravaNazIlatA aura dhruvatA | jagat kA pratyeka padArtha parivartanazIla hokara bhI dhruva hai | isalie use dravya kahate hai| Azaya yaha hai ki pratyeka padArtha apane guNoM aura paryAyoM ko kabhI bhI ulaMghana nahIM krtaa| HRS EnablEET IndanatiobaFOS 1060TRO: Small Bedardarad 8 100 RPASWARA Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nityA-'vAsthitAnyarUpANi ca ||3|| sUtrArtha : ukta dravya nitya hai, avasthita hai aura arUpI hai| vivecana : dharmAstikAya Adi dravya nitya hai, ve apane sAmAnya aura vizeSa svarUpa se kadApi cyuta nahIM hote| ve sthira bhI hai arthAt unakI saMkhyA meM nyUnAdhikatA nahIM hotii| sthiratva kA artha avasthitatva se hai arthAt ve saba parivartanazIla hone para bhI apane svarUpa ko nahIM chor3ate aura eka sAtha rahate hue bhI dUsare ke svabhAva se aspRSTa hai| jaise jIva dravya apane dravyAtmaka sAmAnya rUpa aura cetanAtmaka vizeSa rUpa ko kabhI nahIM choDatA, yaha usakA nityatva hai aura vaha ajIvatva ko prApta nahIM karatA yaha usakA avasthitatva hai| svarUpa ko na tyAganA aura para svarUpa ko na prApta karanA ye do aMza saba dravyoM meM samAna hai| rUpiNaH pudgalAH ||4|| sUtrArtha : pudgala dravya rUpI hai| vivecana : pUrva meM dharma-adharma Adi ko arUpI kahA gayA hai| arUpI kahane kA artha yaha hai ki unameM varNa, gaMdha, rasa, sparza, saMsthAna Adi nahIM hai| rUpa, rasa Adi indriya grAhya guNa jisameM ho vaha mUrta yA rUpI hai| pudgala ke guNa indriya grAhya hai isalie use rUpI kahA gayA hai atIndriya hone se paramANu Adi sUkSma dravya aura unake guNa indriya grAhya nahIM hai, phira bhI viziSTa pariNAma rUpa avasthA vizeSa meM ve indriya dvArA gRhIta hone kI yogyatA rakhate hai| ata: atIndriya hote hue bhI ve rUpI haiN| dharmAstikAya Adi arUpI dravyoM meM indriya viSaya banane kI yogyatA hI nahIM hai| dravyoM kI vizeSatA A AkAzAdeka dravyANi / / 5 / / sUtrArtha : AkAza taka eka-eka dravya hai| niSkriyANi ca ||6|| sUtrArtha : tathA niSkriya hai| vivecana : pAMcoM dravya meM se dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya - ye tInoM eka-eka dravya rUpa hai aura sAtha hI tInoM niSkriya bhI haiN| niSkriyatA se yahA~ pariNamana zUnyatA nahIM samajhanI cAhie, pariNamana to pratyeka dravya kA svabhAva hai| ___ yahA~ niSkriyatA kA artha hai gatizUnyatA yA kriyA rhit| ye tInoM dravya eka sthAna se dUsare sthAna para nahIM jaate| jahA~ hai, vahIM sthira hai, avasthita hai| sAtha hI ye tInoM dravya akhaNDa haiM, eka haiM avibhAjya aura samagra haiN| jIva aura pudgala gatizIla aura anaMta bhI haiN| D.COMA00:C Da hternational 1075 FOMPersonal & Private Use Only OR OM 17 : www.jannelibrary.org Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyoM ke pradeza asaMkhyeyAH pradezA dharmA-'dharmayoH / / 7 / / sUtrArtha : dharma aura adharma-dravyoM ke asaMkhyAta pradeza haiN| jIvasya ca ||8|| sUtrArtha : eka-eka jIva dravya ke bhI asaMkhyAta pradeza haiN| AkAzasyA-'nantAH / / 9 / / sUtrArtha : AkAza ke anaMta pradeza haiN| saMkhyeyA-ssaMkhyeyAzca pudgalAnAm ||10|| sUtrArtha : pudgala dravya ke saMkhyAta, asaMkhyAta tathA anaMta pradeza bhI haiN| nANoH ||11|| sUtrArtha : aNu (paramANu) ke pradeza nahIM hote| vivecana : prastuta sUtra 7 se 11 taka meM dravyoM ke pradezoM kI saMkhyA batAI gaI haiN| pradeza arthAt eka aisA sUkSma aMza jisake dUsare aMza kI kalpanA bhI nahIM kI jA sakatI yA jisakA Age koI khaMDa yA Tukar3A nahIM ho sktaa| aise avibhAjya sUkSma ko niraMza-aMza (Partless part) bhI kahate hai| dharmAstikAya aura adharmAstikAya donoM dravyoM ke pradeza asaMkhyAta hai aura donoM dravya aise akhaMDa skandha rUpa meM hai jinake eka pradeza bhI skandha se alaga nahIM kiye jA sakate hai| ve asaMkhyAta avibhAjya sUkSma aMza bhI kevala jJAna se hI jJAta kiye jA sakate hai| jIva dravya anaMta hai| eka jIva ke pradeza asaMkhyAta haiN| dharma, adharma aura eka jIva ke pradezo kI saMkhyA samAna haiN| inameM se dharma aura adharma dravya niSkriya hai aura saMpUrNa lokAkAza meM phaile hue haiN| jIva asaMkhyAta pradeza hone para bhI saMkoca vistAra zIla hone se karma ke anusAra prApta choTe yA baDe zarIra meM tatpramANa hokara rahatA hai| AkAza dravya anaMtapradeza vAlA haiN| lokAkAza ke pradeza asaMkhyAta haiM aura alokAkAza ke pradeza anaMta haiN| isakA kAraNa yaha hai ki lokAkAza kI apekSA alokAkAza anaMta guNA ke ekaeka pradeza para dharmAstikAya, adharmAstikAya kA eka-eka pradeza avasthita hai tathA jisa samaya kevalI bhagavAna jaba kevalI-samudghAta karate hai aura apanI AtmA ko loka vyApI banAte hai, usa samaya AtmA kA eka-eka pradeza bhI dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya ke ekaeka pradeza para avasthita ho jAtA hai| yaha sthiti tabhI sambhava hai jaba ina cAroM dravyoM ke pradezoM kI saMkhyA samAna ho| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pudgala dravya ke skandha anya cAra dravyoM kI taraha niyama rUpa nahIM haiM, kyoMki koI pudgala skandha saMkhyAta pradezoM kA, koI asaMkhyAta pradezoM kA aura koI anaMta pradezoM vAlA hotA hai| sUtra 'ca' zabda diyA hai, usase ananta kI anuvRtti ho jAtI hai| meM pudgala tathA anya dravyoM meM pramukha antara yaha hai ki pudgala ke pradeza apane skandha se alaga ho sakate haiM, kintu anya dravyoM ke pradeza apane apane skandha se alaga nahIM ho sakate, kyoMki ve samuccaya rUpa se eka sAtha hI rahate hai| ve armUta (arUpI) hai aura amUrta kA svabhAva hai khaMDita nahIM honaa| pudgala dravya mUrta hai, mUrta dravya ke khaMDa ho sakate hai ve paramANu paraspara milate hai, eka rUpa hote hai aura phira alaga-alaga bhI ho jAte hai| isI antara ke kAraNa pudgala skandha ke choTe-baDe sabhI aMzoM ko avayava kahate hai / avayava arthAt skandha kA eka bhAga jo alaga bhI ho sakatA hai| paramANu ke pradeza nahIM haiM, kyoMki vaha svayaM eka pradezamAtra hai / jisa prakAra AkAza kA eka pradeza anya pradeza na hone se apradezI hai, usI taraha aNu bhI pradezamAtra hone se usameM anya pradeza nahIM hai| aNu se koI choTA bhAga nahIM hotA, ataH svayaM hI Adi aura anta hone se aNu apradezI hai| chaH dravya nAma svarUpa dravya (arthAt guNoM kA samuha ajIva dravya (jisameM cetanA na ho) dharma adharma sabhI dravyoM ko jIva va pudgala ko jIva va pudgala ko gati meM sahAyaka sthiti meM sahAyaka avagAha denA (sthAna) jIva dravya (jisameM cetanA ho) kAya ( bahu pradezI) ajIva kAya nitya (kabhI naSTa nahIM hote) avasthita (apane svarUpa ko nahIM choDate) arUpI yA amUrta (varNAdi rahite) x x AkAza X jIva upayoga (jJAna darzana ) 109 For Personal & Private Use Only V X pudgala sar3anA galata milanA bichur3anA Adi X x V 8 X kAla sabhI dravyoM ko pariNAma ke sahAyaka V > X X X > Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma dharma adharma AkAza pudgala kAla rUpI yA amUrta (varNAdi sahita) niSkriya (kriyA rahita) pradeza (jitane kSetra meM eka paramANu rahatA hai) saMkhyAta pradeza lokAkAza asaMkhyAta pradeza anaMta jIva anaMta pradeza alokAkAza dravya kI saMkhyA eka ____ anaMta anaMta asaMkhyAta dravyoM kA loka meM avagAha lokA-sskAze-'vagAhaH / / 12 / / sUtrArtha : sabhI dravya lokAkAza meM rahate haiN| dharma'dharmayo:kRtsne ||13|| sUtrArtha : dharma aura adharma dravya sampUrNa lokAkAza meM vyApta haiN| eka pradezA''diSu bhAjya: pudgalAnAm / / 14 / / sUtrArtha : pudgala dravya eka pradeza se lekara sampUrNa lokAkAza parimANa hone yogya hai| asaMkhyeya-bhAgA''diSu jIvAnAm ||15 / / sUtrArtha : jIvadravya kA avagAha lokAkAza ke asaMkhyAta bhAga se lekara samasta lokAkAza meM hai| pradezasaMhAra-visargAbhyAM pradIpavat ||16|| sUtrArtha : kyoMki dIpaka kI taraha unake pradezoM kA saMkoca aura vistAra hotA hai| vivecana : sUtra 12 se 16 taka dravyoM kI sthiti, kSetra kA varNana kiyA gayA hai| avagAha zabda kA artha hai - sthAna grahaNa karanA yA sthAna pradAna krnaa| dharmAdi sabhI dravyoM ko sthAna pradAna karanA lokAkAza kA kArya hai| lokAkAza ke AdhAra para dharmAdi dravya avasthita hai| yaha kathana vyavahArika Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi se hai| nizcaya dRSTi se to sabhI dravya svapratiSThita apane apane svarUpa meM sthita hai| prazna ho sakatA hai ki jaba dharma Adi cAra dravyoM kA AdhAra AkAza mAnA gayA hai to AkAza kA AdhAra kyA hai ? isakA uttara yahI hai ki AkAza kA anya koI AdhAra nahIM hai kyoMki usase baDA yA usake tulya parimANa kA dUsarA dravya nahIM hai, jisameM AkAza Adheya bana ske| ata: sarvataH yaha anaMta AkAza svapratiSThita hai| dharma adharma dravya tila meM tela kI taraha samasta lokAkAza meM vyApta rahate haiN| isalie sUtrakAra ne kRtsane' zabda diyA hai| isakA artha hotA hai vyApti yA smpuurnntaa| AkAza dravya anaMta hai / kintu jahA~ taka dharmAstikAya aura adharmAstikAya rahate haiM vahA~ taka lokAkAza hai aura usase Age to anaMta alokAkAza hai| jIva aura pudgala dravya meM svAbhAvika gatikriyA hotI hai| ve apanA sthAna badalate rahate haiN| kintu dharma-adharma dravya sthita hai, unameM gati kriyA nahIM hai isalie loka kI maryAdA kA vibhAga unhIM se hotA haiN| pudgaloM kI sthiti lokAkAza ke eka pradeza se lekara asaMkhyAta pradezoM meM hai| koI pudgala lokAkAza ke eka pradeza meM aura koI do pradezoM meM rahatA hai| koI pudgala asaMkhyAta pradeza parimita lokAkAza meM bhI rahatA hai| eka paramANu eka hI AkAza pradeza meM sthita rahatA hai parantu do paramANuoM se banA huA dvayaNuka tIna paramANuoM se banA huA tryaNuka Adi yahA~ taka saMkhyAta, asaMkhyAta anaMta aura anantAnanta paramANuoM kA skandha AkAza ke eka pradeza para bhI sthita raha sakatA hai, do pradezoM para bhI aura asaMkhyAta pradezoM para bhii| yadyapi pudgala dravya anantAnaMta aura mUrta hai tathApi unakA lokAkAza meM samA jAne kA kAraNa yaha hai ki pudgaloM meM sUkSma rUpa se pariNata hone kI zakti haiN| isa sUkSma pariNamana zakti ke kAraNa ve skandha na kisI ko bAdhA pahu~cAte haiM aura na svayaM hI kisI anya dvArA bAdhita hote hai| jaise eka hI kamare meM hajAroM dIpakoM kA prakAza vyAghAta ke binA samA jAtA hai| usI prakAra eka pradeza meM bhI anaMta paramANu vAlA skandha bhI atisUkSma pariNamana ke kAraNa raha jAte haiN| eka jIva kA avagAha loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hotA hai aura sampUrNa loka meM bhii| eka jIva kA sampUrNa loka meM avagAha to sirpha kevalI samudaghAta ke samaya hotA hai| zeSa sabhI avasthAoM meM eka jIva kA avagAha loka ke asaMkhyAta bhAga meM hI hotA hai| jIva kabhI bhI asaMkhya AkAza pradeza meM hI rahatA hai| saMsArI avasthA meM jIva ke sAtha kArmaNa aura taijas zarIra avazya hote hai aura inhIM ke AkAra pariNAma ke anusAra audArika zarIra hotA hai | inhIM zarIroM ke AkAra ke anusAra apane pradeza kA saMkoca athavA vistAra karatA hai| sUtra meM dIpaka ke prakAza kI Atma pradezoM ke sAtha saMkoca vistAra kI upamA dI gaI hai| dIpaka ko yadi kamare meM rakha diyA jAya to usakA prakAza pUre kamare meM phailegA aura yadi kisI pAtra Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se Dhaka diyA jAya to vaha sampUrNa prakAza pAtra ke alpa kSetra meM hI sImita hokara raha jAyegA / isI prakAra jIva- pradeza bhI choTe-baDe zarIra ke anusAra saMkoca aura vistAra kara lete hai| eka dravya sarva dravya dharma samasta loka meM samasta loka meM (tila meM (tila meM tela jaise) tela jaise ) saMpUrNa lokAkAza loka meM dravyoM kA rahane kA sthAna adharma jIva | saMpUrNa lokAkAza dIpaka kI taraha pradeza saMkoca vistAra zakti / AkAza jIva aura pudgala ke AkAza ke alpa pradezoM meM rahane kA kAraNa dravyoM ke kArya aura lakSaNaH gati - sthityupagrahau dharmA'dharmayo- rUpakAraH ||17|| jIva loka ke asaMkhyAtavAM kA bhAga (sabhI jIva ) saMpUrNa lokAkAza (kevalI samudaghAta) S01-12 saMpUrNa lokAkAza pudgala eka pradeza (aNu aura sUkSma skandha) saMkhyAta pradeza asaMkhyAta pradeza anaMta pradeza saMpUrNa lokAkAza pudgala sUkSma pariNamana hone kI zakti / eka dUsare ko avagAha dene kI zakti / vyAghAtarahitatA / sUtrArtha : gati aura sthiti meM nimita bananA kramaza: dharma aura adharma dravyoM kA kArya hai| vivecana : isa sUtra meM dharmA aura adharma ke guNa va lakSaNa batAye gaye haiN| dharmAstikAya : jo jIva aura pudgala kI gati (calane) meM udAsIna bhAva se sahAyaka hotA hai Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ use dharmAstikAya kahate haiN| jisa prakAra machalI ko tairane meM jala sahAyaka hotA hai athavA vRddha purUSa ko calane meM daNDa sahAyaka hotA hai| usI taraha jIva aura pudgala kI gati kriyA meM nimitta honevAlA dravya dharmAstikAya hai| gati kI zakti to dravya meM apanI rahatI hai, paraMtu dharma dravya use calAne meM sahAyaka hotA hai| jaise machalI svayaM tairatI hai tathApi jaise machalI ko tairane meM sahAyaka jala hotA hai| usakI vaha kriyA pAnI ke binA nahIM ho sktii| pAnI ke abhAva meM tairane kI zakti hone para bhI vaha nahIM taira sktii| isakA artha hai ki pAnI tairane meM sahAyaka hai| yadi vaha na tairanA cAhe to pAnI use preraNA nahIM detaa| adharmAstikAya : jIva aura pudgala kI sthiti (Thaharane) meM udAsIna bhAva se sahAyaka hone vAlA dravya adharmAstikAya rukane meM kahA jAtA hai| jaise vRkSa kI chAyA pathika ke lie Thaharane meM nimitta kAraNa hotI hai| isI sahAyaka taraha adharmAstikAya jIva aura pudgala kI sthiti meM sahAyaka hotA hai| - lala dharma aura adharma dravyoM kA upakAra jIva aura pudgala ke gati aura sthiti meM upAdAna kAraNa - jIva-pudgala svayaM aMtaraMga nimitta - kriyAvatI zakti bahiraMga nimitta - dharmAstikAya, adharmAstikAya sAdhAraNa kAraNa - udAsIna bhAva se sahAyaka, aura apreraka-dharma aura adharma dravya vizeSa kAraNa - pAnI, daMDa, chAyA Adi b) Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkAzasyA - SvagAhaH ||18|| sUtrArtha : sthAna pradAna karanA AkAza dravya kA kArya hai| vivecana : AkAzAstikAya : avagAha pradAna karanA arthAt sthAna denA AkAza kA lakSaNa hai| jo dravya jIva, pudgala, dharma, adharma aura kAla ko sthAna yA Azraya detA hai use AkAzAstikAya kahate hai| jaise dUdha zakkara ko avagAha detA hai athavA bhIMta khUMTI ko avagAha detI hai| yaha saba dravyoM kA AdhAra bhUta hai| AkAza kA upakAra pudgala kA upakAra zarIra-vAG-mana-prANA-SpAnAH pudgalAnAm ||19|| sUtrArtha : zarIra, vANI, mana, zvAsozvAsa - ye pudgala dravyoM ke upakAra haiN| sukha-dukha jIvita-maraNopagrahAzca ||20|| sUtrArtha : sukha-dukha, janma-maraNa bhI pudgala dravyoM ke upakAra haiN| vivecana : 'pudgala' zabda meM do pada hai - pud aura gl| puda kA artha hai pUrA honA yA milanA aura gala kA artha hai - galanA yA miTanA / jo dravya pratipala, pratikSaNa milatA- bichur3atA rahe, banatAbigar3atA rahe, TUTatA-jur3atA rahe, vahI pudgala hai| Body of bones, muscles etc. pudgala dravya ke vibhinna prakAra se pariNamana hote rahate hai| ataeva unake kArya bhI aneka prakAra ke hote haiN| unameM se kucha kAryo kA yahA~ ullekha kiyA jAtA hai jaise zarIra, vANI, mana zvAsocchvAsa, sukha-dukha, janma, maraNa Adi / Animals sthAna dene meM 1 sahAyaka zarIra : zarIra nirmANa kA kAraNa pudgala hai / audArika vargaNA se audArika zarIra vaikriya vargaNA se vaikriya zarIra, AhAraka vargaNA se AhAraka zarIra, tejovargaNA se taijasa zarIra aura karma vargaNA se kArmaNa zarIra banatA hai| ataH pAMcoM zarIra paudagalika hI hai / bhASA : bhASAvargaNA vANI kA nirmANa karatI hai| bhASA do prakAra kI hotI hai - a) bhAvabhASA aura b) dravyabhASA / Immobile ora 14 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvabhASA to vIryAntarAya, matijJAnAvaraNIya, zrutajJAnAvaraNIya ke kSayopazama se tathA aMgopAMga nAma karma ke udaya se prApta honevAlI jIva kI eka viziSTa zakti hai jo pudgala sApekSa hone se paudgalika hai| aisI zaktimAna AtmA se prerita hokara vacana rUpa meM pariNata honevAle bhASAvargaNA ke skandha hI dravya bhASA hai| isa prakAra bhASA pudgala kA kArya hai| mana : manovargaNA se mana kA nirmANa hotA hai| mana do prakAra kA haiM- a) dravyamana aura b) bhAva mn| guNa-doSa vicAra yA labdhi aura upayoga lakSaNa bhAva mana pudgaloM ke Alambana se hotA hai, isalie paudgalika hai| AtmA ke jJAnAvaraNIya vIryAntarAya ke kSayopazama se Alambana bananevAle yA sahAyaka jo pudgala zakti vizeSa se yukta hokara mana rUpa se pariNata hote hai ve dravya mana hai| padagala 6 zvAsozvAsa : jIva dvArA udara se bAhara nikAlA jAnevAlA niHzvAsa vAyu aura udara ke bhItara pahu~cAyA jAne vAlA ucchvAsa vAyu ye donoM paudgalika hai aura jIvana pada hone se AtmA ke upakArI hai| roga se pIr3ita sukha-dukha : sukha aura dukha jo jIva anubhava karatA hai, unakA aMtaraMga kAraNa sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya karma hai, jo svayaM paudgalika hai| komala sparza garmiyoM meM ThaMDI havA Adi bhI mana ko sukha dete hai| isI prakAra rUkSa aura kaThora sparza tathA tIkhe kA~Te Adi bhI dukha kI anubhUti karAte hai| ye saba bAhya sukha pUrvaka zayana kAraNa hai| jIvana-maraNa : AyuSya karma ke udaya se dehadhArI jIva ke prANa aura aprANa kA calate rahanA jIvana hai aura prANApAna kA uccheda ho jAnA maraNa hai| HalALRSiral 843645 JalacescalamhlefaesomeVIAF GED115040:25A05 POPersorievalADSe-ORGAPNA Laba 439:58 -RRAMusahellorarjungh Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pudgala kA upakAra zarIra bhASA mana zvAsozvAsa ucchvAsa pAMca prakAra / dravya audArikAdi / vacana rUpa vargaNA ke kAraNa bhASA vargaNA ke skandha udara ke bhAva dravya vIryAntarAya, jJAnAvaraNIya, mati aura zruta / vIryAntarAya jJAnAvaraNIya ke ke kSayopazama kSayopazama tathA se manovargaNA aMgopAMga nAma ke skandha karma ke udaya bhAva ni:zvAsa guNa doSa | udara se vicAra yA bAhara labdhi nikAle aura jAnevAlA upayoga vAyu lakSaNa bhItara pahu~cAyA jAnevAlA vAyu pudgala kA upakAra sukha jIvana maraNa bAhaya bAhya aMtaraMga sAtAvedanIya AyuSya karma kA bane rahanA rUkSa aura kaThora AyuSya karma kA samApta honA | aMtaraMga garmiyoM | asAtA meM ThaMDI vedanIya havA yA | karma komala sparza karma sparza jIva kA upakAra parasparopagraho jIvAnAm ||21|| sUtrArtha : paraspara ke kArya meM nimitta honA jIvoM kA upakAra hai| vivecana : paraspara eka dUsare ke lie nimitta bananA jIva kA upakAra hai| eka jIva hita-ahita ke upadeza dvArA dUsare jIva para upakAra karatA hai| mAlika paise dekara naukara para upakAra karatA hai aura naukara sevA karake yA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hita-ahita kI bAtoM ke dvArA mAlika para upakAra karatA hai| saMsAra kA pratyeka prANI eka dUsare ke upakAra yA sahayoga para Azrita hai| kAla kA upakAra vartanA pariNAmaH kriyA paratvA-'paratve ca kAlasya ||22 / / sUtrArtha : vartanA, pariNAma, kriyA, paratva aura aparatva-ye kAla dravya ke upakAra haiN| vartanA : parivartana kA svabhAva! yadyapi pratyeka dravya apanI nijI zakti se paryAya rUpa pariNamana karatA hai, nayA-nayA paryAya dhAraNa karatA hai, kintu kAla usameM nimitta kAraNa banatA hai| jaise zarIra kA javAnI se bur3hApe kI ora bar3hanA ye vartanA hai| pariNAma : dravya kA apane svabhAva ko chor3e binA, parivartanazIlatA (vartanA) anya paryAya rUpa meM badala jAnA pariNAma hai| jaise buDhApA A gyaa| kriyA : kriyA kA abhiprAya yahA~ gati hai| eka kSetra se anya kSetra meM gamana karanA vaha kriyA hai| kriyA jIva aura pudgala kI hotI hai anya dravyoM kI nhiiN| paratva-aparatva : jyeSThatva paratva hai aura kaniSThatA aparatva hai| yaha tIna prakAra kA haiM1. prazaMsAkRta : jaise dharma mahAna hai, adharma nikRSTa hai| 2. kSetrakRta : amuka sthAna nikaTa aura amuka sthAna dUra hai| 3. kAlakRta : rAma kI Ayu 10 varSa hai aura zyAma kI Ayu ATha vrss| ata: rAma zyAma se jyeSTha hai tathA zyAma rAma kI apekSA kaniSTha hai| kAla kA upakAra vartanA ___pariNAma pariNAma kriyA kriyA paratva paratva aparatva aparatva paryAya gati jyeSThatA kaniSThatA pariNamana meM nimitta 14 ED-82018: Jalil Education internationar ( 117 FOMPersonal Prvate Use Only toriww.jamelibrary.org Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaH dravyoM kA upakAra dravya dharma adharma AkAza jIva pudgala kAla kArya gati sthiti avagAhanA paraspara eka | zarIra vANI mana vartanA, pariNamana, dusare kA zvAsozvAsa kriyA, paratva upakAra sukha dukha aparatva jIvana maraNa | kisa dravya jIva aura jIva aura / sabhI dravyoM / jIva kA jIva para | sabhI dravyoM para pudgala para pudgala para | para jIva para para sparza-rasa-gandha-varNavantaH pudgalAH / / 23|| sUtrArtha : sparza, rasa, gaMdha aura varNavAle pudgala hote haiN| zabda-bandha-saukSmya-sthaulya-saMsthAna-bheda-tamazchAyA-sstapodyotabantazca ||24|| sUtrArtha : tathA ve zabda, bandha, sUkSmatva, sthUlatva, saMsthAna, bheda, andhakAra, chAyA, Atapa aura udyota vAle bhI hote haiN| vivecana : pudgala ke mukhya cAra guNa hai- sparza, rasa, gandha aura vrnn| pudgala ke pratyeka paramANu meM ye cAroM guNa hote haiN| ina cAra guNoM ke pariNamana svarUpa pudgala ke bIsa guNa hote haiM jo isa prakAra hai - ajIva guNa pramANa 4. sparza guNa sparza : jo sparza kiyA jAtA hai tikta rasa use sparza kahate hai| yaha ATha prakAra kA haiM - 1. kaThIna (kaThora), 2. komala (mRdu), 3. bhArI (gurU), 4. halkA (laghu), 5. zIta (ThaMDA), 6. uSNa (garma), 7. cikanA (snigdha), zIta aura 8. rUkhA (ruukss)| rasa : jo svAda rUpa hotA hai use WA rasa kahate hke| yaha pA~ca prakAra kA haiM - 1. tIkhA (tIkta), 2. kaDavA (kaTu), 3. kasailA (kaSAya), 4. khaTTA (amla) aura 5. mIThA (madhura) snigdha karkaza sakSa rasa rasanA madhura rasA kaTu rasa 3.rasa guNa Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pIlA kAlA netra lAla harA gaMdha : jo suMghA jAtA hai use gaMdha kahate hai| yaha do dubhigadha prakAra kA hai - 1. surabhi (sugandha) aura 2. durabhi surabhi gaMdha (durgandha) varNa : jo varNa vAle hote haiN| yaha pA~ca prakAra kA haiM - 1. kRSNa (kAlA), nIla (nIlA), 3. rakta (lAla), 4. pIta (pIlA) aura 5. zukla sapheda (shvet-sphed)| ina bIsa bhedoM ke bhI pratyeka ke saMkhyAta, asaMkhyAta aura anaMta bheda taratamabhAva se hote haiN| pudgaloM ke asAdhAraNa paryAya zabda : eka skandha ke sAtha dUsare skandha TakarAne se jo dhvani samutpanna hotI hai, vaha zabda hai| zabda zrotrondriya kA viSaya hai| zabda ke do prakAra haiN| 1. svAbhAvika aura 2. prAyogika 1. svAbhAvika zabda : aise zabda jo sahaja hI hote hai, jinakI utpatti meM jIva kA koI prayatna nahIM karanA hotA hai| ata: aprayatna janya zabda ko svAbhAvika zabda kahate hai| jaise bAdaloM kI grjnaa| 2. prAyogika zabda : jo zabda jIva ke prayatna pUrvaka hote hai, unheM prAyogika zabda kahate haiN| yaha do prakAra kA haiN| zabdalI zabda 1. bhASAtmaka zabda aura 2. abhASAtmaka zabda 1. bhASAtmaka zabda : jo zabda bhASA ke rUpa meM abhivyakta hote hai| ve bhASAtmaka zabda kahalAte hai| jaise adhyApaka kakSA meM par3hA rahA hai, usake zabda bhASAtmaka hai| isake bhI do bheda haiN| a. akSarAtmaka aura A. anakSArAtmaka 20743074350 aiatan tema GANAGAR 452 119, PorMrsonarioPhivate astronly W O Doww.jainelibrary.org Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ jo akSara rUpa meM bole evaM likheM jAte haiM, ve akSarAtmaka zabda hai| manuSya vyavahAra meM AnevAlI aneka prakAra kI boliyaaN| aura jo akSara rUpa meM nahIM hote hai ve anakSarAtmaka zabda hai| jaise pazu pakSiyoM kI bhASA, manuSya ke saMketa vacana aadi| 2. abhASAtmaka zabda : jo zabda bhASA ke rUpa meM abhivyakta na hote hai arthAt vAdya yaMtroM se jo dhvani utpanna hotI hai, ve abhASAtmaka kahalAte haiN| isake cAra bheda haiM - a) tat : camaDe se bane tabalA, Dholaka, mRdaMga Adi se utpanna hone vAle zabda ko tat kahate haiN| tatazabda b) vitata : tAra vAle vAdya vINA, sitAra Adi se paidA hone vAlA zabda vitata haiN| vitatazabda ghana zabda c) ghana : ghaNTA, tAla Adi Thosa dravyoM se utpanna dhvani kA dhana kahate haiN| zuSira zabda d) zuSira : phUMkakara bajAye jAne vAle zaMkha, bAMsurI Adi se paidA hone vAle zabda ko zuSira kahate haiN| Rao PHOTOCADSHEDDINDE MELADwaaDEOS Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda (dhvani) svAbhAvika (aprayatna janya) bAdaloM kI garjana prAyogika (prayatna janya) bhASAtmaka (bhASA rUpa meM abhivyakta) (AdhyApaka kakSA meM par3hA rahA hai) abhASAtmaka (bhASA rUpa meM abhivyakta nahIM) (vAdya yaMtroM se jo dhvani) akSarAtmaka (akSara rUpa) manuSya vyavahAra meM AnevAlI boliyA~ anakSarAtmaka (akSara rUpa nahIM) (pazu pakSI kI bhASA, yA saMketa, khAMsI Adi) vitata dhana tat camaDe meM bane Dholaka, tAra vola vINA tabalA Adi sItAra Adi ghaMTA, tAla Adi Thosa padArtha zaMkha, bA~surI Adi phUMkakara eka anya apekSA se zabda ke tIna bheda kiye gaye hai jo isa prakAra hai - zabda sacitta zabda (jIva ke mukha se nikale) acitta zabda (pASANAdi do padArthoM ke paraspara TakarAne se) mizra zabda jIva ke prayAsa se bajane vAlI vINA, bAsurI Adi kI AvAja 2. bandha : pudgaloM ke pArasparika sambandha ko baMdha kahate haiN| yaha bandha do prakAra kA haiM- a. vaisasika - svabhAva-janya aura b. prayogika - prayoga janya bndh| a) vaisasika bandha : yaha bandha sahaja hotA hai| isake lie jIva ke kisI prakAra ke prayatna kI 845528-455 ai Scheatiu internal GABAD 15212107232 ROersona serate aerons V *ommejalftehitraryadigan Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakatA nahIM par3atI hai| AkAza meM bAdaloM kI ghaTA banatI haiM, indradhanuSa bhI banatA hai| ye sahaja hI banate haiM, isalie isa bandha ko vaisasika kahA jAtA haiN| yaha bandha sAdi aura anAdi donoM prakAra kA hotA hai| jIva aura pudgaloM ke bIca meM jo sambandha hai vaha anAdi hai| sAdi bandha kevala pudgaloM kA hotA haiN| prAyogika ( prayatna janya ) imArata banAnA, kapar3e silanA Adi I sAdi aura sAMta Adi aura anAdi 3. sUkSmatva : sUkSmatA kA artha choTApana hai| yaha do prakAra kA hai| a) antya ( carama ) sUkSmatA aura b) ApekSita sUkSmatA / Jared Beh b) prAyogika bandha : prAyogika bandha sahaja nahIM hai| yaha jIva prayatnajanita hai| isake lie prayAsa karanA par3atA hai| darjI kapaDe sitA hai, kArIgara imArata banAtA hai, isameM vibhinna tatvoM kA jo sambandha hai, vaha prayatna dvArA hotA hai| yaha bandha sAdi aura sAMta hai| bandha (pudgaloM kA pArasparika sambandha ) WAANA vaisasika (svabhAva janya) indradhanuSa, bAdaloM kI ghaTA Adi b) ApekSika sUkSmatA : isameM kisI apekSA se sUkSmatA kA AkaMlana hotA hai| do choTI bar3I vastuoM meM tulanAtmaka dRSTi pAI jAtI hai| jaise Ama se AMvalA choTA hai aura A~vale se aMgUra choTA hai| a) antya yA carama sUkSmatA : sUkSmatA kI vaha carama sthiti jisakA khaNDa phira se nahIM kiyA jA sktaa| jaise paramANu antya sUkSmatA T jisakA khaMDa nahIM kiyA jA sake (paramANu) sUkSmatA (choTApana) | 122 ApekSika sUkSmatA choTI-baDI vastuoM meM tulanAtmaka dRSTi (Ama-A~valA-aMgUra) Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. sthUlatva : sthUlatA kA artha moTApana hai| yaha bhI do prakAra haiN| a) antya ( carama ) sthUlatA aura b) ApekSika sthUlatA / a) antya sthUlatA : sabase bar3A skndh| aisA skandha saMpUrNa loka vyApI mahAskandha hotA hai| b) ApekSika sthUlatA : apekSA se sthUlatA ko vyakta karanA hI ApekSika sthUla hai| Ama kI apekSA kharabUja sthUla aura kharabUja kI apekSa tarabUja sthUla hai| sthUlatA (moTApana) antya sthUlatA sabase sthUla skandha mahAskandha Ama-kharabuja - tarabuja 5. saMsthAna : saMsthAna kA artha AkAra, racanA - vizeSa hai| paramANuoM ke saMyoga-viyoga se vibhinna prakAra se jo AkRti banatI hai, use saMsthAna kahate haiN| yaha bhI do prakAra kA haiN| ApekSika sthUlatA apekSA se sthUla a) itthaMsaMsthAna aura b) anitthaM saMsthAna a) itthaMsaMsthAna : jisake viSaya meM yaha saMsthAna isa prakAra kA hai| yaha nirdeza kiyA jA sake vaha itthaMlakSaNa saMsthAna hai| gola, trikoNa, catuSkoNa Adi ye saba itthaMlakSaNa saMsthAna hai| *o itthaM saMsthAna nizcita AkAra gola va trikoNa Adi (b) anitthaM saMsthAna : megha Adi ke AkAra jo ki aneka prakAra ke hai aura jinake viSaya meM yaha isa prakAra kA hai aisA nahIM kahA jA sakatA vaha anitthaM saMsthAna hai| saMsthAna (AkAra) 123 Sonal & Piva anitthaM saMskAra anizcita AkAra T bAdala Adi Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. bheda : bheda kA artha vizleSaNa athavA prathakkaraNa hai| jaba kucha paramANu apane skandhoM se TUTakara alaga hote haiM to unheM bheda kahate haiN| yaha pAMca prakAra kA haiM a. utkara, b. cUrNa, C. khaMDa, d. pratara, aura e. anucaTana a. utkara : ArI se lakaDI ke cIrane ko utkara kahA gayA hai| b. cUrNa : gehUM Adi kA ATe ke rUpa meM parivartita honA cUrNa hai| c. khaNDaM : dhaDe Adi kA Tukar3e-Tukar3e hokara TUTa jAnA khaMDa hai| d. pratara : bAdala ke alaga alaga paTala kA honA pratara hai| e. anucaTana : garama lohe para coTa karane se jo cinagArI alaga hokara nikalatI hai, use anucaTaNa kahate haiN| yA Ama, saMtArA Adi phala ko chIlakara usake phala tathA chilake ko alaga alaga kara denaa| 7. tama : tama arthAt andhkaar| jo dekhane meM bAdhaka ho aura prakAza kA virodhI ho vaha andhakAra hai| 8. chAyA : prakAza para AvaraNa par3a jAne para chAyA utpanna hotI hai| isake do prakAra hai - a. tadvarNapariNata aura A. pratibiMba a) darpaNa Adi svaccha padArthoM meM par3anevAlA bimba jisameM mukhAdi kA varNa AkAra Adi jyoM kA tyoM dikhAI detA hai| b) pratibiMba : anya asvaccha vastuoM para paDanevAlI parachAI pratibiMba rUpa chAyA hai| chAyA (prakAza ko Dhakale vAlI) tadvarNa pariNata pratibiMba (darpaNa meM) (parachAI) chAyA 9. Atapa : zIta vastu kA uSNa prakAza Atapa kahalAtA hai| yaha svayaM ThaMDA hotA hai aura usakI prabhA garama hotI hai| jaise sUrya kA vimAna, sUrya kAntAdi rtn| Atapa Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. udyota : zIta padArtha ke zIta prakAza ko udyota kahate hai| caMdra, graha, nakSatra Adi padArtha tathA juganu Adi ke zItala prakAza ko udyota kahate Atapa udyota svayaM ThaMDA aura prabhA garama svayaM ThaMDA aura prabhA bhI ThaMDI sUrya kA vimAna, sUryakAntAdi ratna caMdra, graha, juganu Adi aNavaH skandhAzca ||25|| sUtrArtha : pudgala ke do bheda haiM - paramANu aura skndh| vivecana : pudgala ke pramukha do bheda haiM - aNu aura skandha! pudgala dravya kA vaha choTe se choTA sUkSmatama aMza jisakA phira vibhAga na ho sake, jo indriya grAhya nahIM hai, jo nitya hai| tathA kisI eka rasa, eka gaMdha, eka varNa aura do sparza se yukta hotA hai / use paramANu kahate haiN| skandha do yA do se adhika saMkhyAta, asaMkhyAta, anaMta paramANu ke piNDa ko skandha kahate haiN| pudgala ke bheda paramANu skandha pudgala kA avibhAvya sUkSmatama aMza (do yA do se adhika paramANuoM kA samUha) skandha aura aNu kI utpatti ke kAraNa saMghAta-bhedebhya utpadyante ||26 / / sUtrArtha : saMghAta (juDane), bheda (pRthaka-pRthaka) aura saMghAta bheda (juDane aura pRthaka hone) - ina tInoM meM se kisI bhI eka kAraNa se skandha kI utpatti hotI haiN| bhedAdaNuH / / 27 / / sUtrArtha : skandhoM kA bheda hone para aNu kI utpatti hotI hai| 1 MADANILAOD CADAI 125 NormersonarimateNBSC Online L AL C0A000 ja Nelibrary WAAVAJanamalaitternation Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivecana : skandha tIna prakAra se banatA hai - 1. bheda janya 2. saMghAta janya aura 3. bheda aura saMghAta janya / saMghAta janya : kama se kama do paramANu milate hai taba dvipradezika skandha hotA hai, yaha saMghAta janya skandha hai| isI prakAra tripradezika yAvat anantAnanta pradezika skandha saMghAtajanya skandha hai| jaise 100 paramANuoM meM 10 paramANuoM aura milane para 110 skandha paramANuoM kA skandha banA / bheda janya : kisI baDe skandha ke TUTane se jo choTe-choTe skandha hote hai, ve bheda janya hai| jaise 100 paramANuoM kA skandha hai / usameM se 10 paramANu alaga ho jAne se 90 paramANuoM kA skandha banA / bheda-saMghAtAbhyAM cAkSuSAH ||28|| sUtrArtha : bheda aura saMghAta se cAkSuSa skandha banate haiN| vivecana : bheda aura saMghAta ina donoM kriyAoM se utpanna skandha hI cakSundriya se dekhA jA sakatA hai| pudgala pariNAma ati vicitra aura asaMkhyAta prakAra kA hai| yaha Avazyaka nahIM ki asaMkhyAta yA ananta pudgala paramANuoM dvAra nirmita skandha dRSTigocara hote hI haiN| mahAskandha bhI sUkSma hotA hai vaha dikhAI nahIM detA / Thistle funnel bheda saMghAta janya : jaba kisI eka skandha ke TUTane para usake abhAva ke sAtha usI samaya dUsarA koI dravya mila jAne se nayA skandha banatA hai vaha bhedasaMghAta janya kahalAtA hai| jaise 100 paramANuoM skandha meM se 10 paramANu alaga ho gaye aura usI samaya alaga 15 paramANu mila jAne se 105 paramANuoM kA skandha banA, vaha bhedasaMghAta janya skandha hai| aNu kI utpatti skandha ke bheda se hI hotI hai saMghAta se nahIM / vAstava meM sthUlatA aura sUkSmatA pudgala dravya kI paryAyeM haiN| jaba pudgala skandha sUkSma paryAya rUpa pariNamana karate hai to dikhAI nahIM dete aura jaba ve sthUla paryAya rUpa meM pariNamana karate haiM to dikhAI dene lagate haiM / CaC H.0 (Ca(OH).) Delivery tube Ethyne Bee hive shelf Trough Water eka udAharaNa le / hAiDrojana eka gaisa hai, oNksIjana bhI eka gaisa hai| ye donoM sAmAnyatA dikhAI nahIM dete haiN| kintu jaba hAiDrojana ke do aNu aura oNksIjana kA eka aNu milate hai, to pAnI banakara dikhAI dete hai zAstrIya bhASA meM ise yo kahA jA sakatA hai 126 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAiDrojana aura oNksIjana ke rUpa meM pudgala sUkSma paryAyarUpa pariNamana kara rahe the, ve aba pAnI ke rUpa meM sthUla paryAyarUpa pariNamana karane lage hai| ata: AcukSaSa skandha nimitta pAkara cAkSuSa bana sakatA hai, isIkA nirdeza isa sUtra meM kiyA hai| skandhAdi kI utpatti ke kAraNa skandha 105473200 paramANu cAkSuSa skandha bheda (alaga honA) bheda se hI bheda saMghAta se hI saMghAta (milanA) bheda saMghAta (donoM eka sAtha) dravya (sat) kA vivecana utpAda-vyaya-dhrauvya-yuktaM sat ||29|| sUtrArtha : jo utpAda (utpatti), vyaya (vinAza) aura dhrauvya (sthiratA) se yukta hai, vaha sat hai| sat kA artha hai vidyamAnatA se yukta sattA, astitva, avasthiti aadi| yahA~ sat kA lakSaNa utpAda, vyaya aura dhrauvya svabhAva batalAyA hai| navIna avasthAoM kI utpatti aura purAnI avasthAoM kA vinAza hote rahane para bhI apane svabhAva kA tyAga nahIM karanA sat hai| jaise sone ke kuNDala tuDavAkara hAra banavAyA jaanaa| kuNDala rUpa paryAya kA vinAza aura hAra rUpa paryAya kA utpAda hote hue bhI sone kI apekSA sonA sthira hai, dhruva hai| isa prakAra utpAda-vyaya-dhrauvya kI prakriyA, pratyeka vastu athavA dravya meM nirantara calatI hI haiM aura vahI sat hai| tadbhAvAvyayaM nityam ||3011 sUtrArtha : jo apane bhAva se (jAti se) cyuta na ho vahIM nitya hai| vivecana : yaha vahI hai, jo pahale thA isa prakAra kI anubhUti athavA pratibodha kA honA tadbhAva hai| sAdhAraNa zabda meM ise svabhAva kahate hai| tadbhAva yA svabhAva sadA dhruva rahatA hai, usakA kabhI nAza nahIM hotA, sthira hai sadAkAla rahane vAlA hai| paryAyoM ke utpatti vinAza hote rahane para bhI jo dravya ko usake apane nijI rUpa meM banAye rakhatA hai, vaha tadbhAva hai, vastu kI dhruvatA hai aura isa kAraNa sattA apane svabhAva se cyuta nahIM hotA hai| Por Nersonavatelefony Bw.janelibrary.org Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arpitA-'narpita-siddheH / / 31 / / sUtrArtha : pradhAnatA aura gauNatA ke dvArA vastu kI siddhi hotI hai| vivecana : arpita-anarpita kA artha hai mukhya aura gaunn| mukhya aura gauNa bhAva se athavA apekSA yA anapekSA se vastu tattva kI siddhi hotI hai| vastu ananta dharmAtmaka hai| yadi usakA varNana kiyA jAe to eka samaya meM kisI eka dharma yA guNa kA hI varNana saMbhava hai| isakA abhiprAya yaha nahIM ki vastu meM anya guNa yA dharma nahIM hai| apitu isakA abhiprAya yaha hai ki isa samaya jisakA varNana kiyA jA rahA hai, vaha guNa pradhAna (mukhya) hai| aura zeSa samasta guNa isa samaya gauNa hai| jaise eka vyakti kavi hai, lekhaka hai, vaktA hai, citrakAra hai aura bhI na jAne kyA kyA hai? kavitA-goSThI meM usakA kavi rUpa sAmane AtA hai para usa samaya usakI dUsarI-dUsarI vizeSatAeM samApta nahIM ho jaatii| isa samaya kathana kartA kI dRSTi meM kavi kI pradhAnatA hai aura zeSa guNa usakI dRSTi meM usa samaya gauNa hai| ata: sat yAnI vastu yA dravya kI siddhi arpita (mukhyatva) aura anarpita (gauNatva) ke dvArA hI saMbhava hai| paudgalika bandha ke hetu apavAda Adi snigdha-rUkSatvAd bandhaH ||32|| sUtrArtha : snigdhatva (cikanepana) aura rUkSatva (rUkhepana) se pudgaloM kA paraspara bandha hotA hai| vivecana : aneka padArtho meM ekatva kA jJAna karAnevAle sambandha vizeSa ko bandha kahate haiN| pudgala ke aneka guNa va paryAya hai, lekina usase baMdha nahIM hotaa| kintu sparza ke guNa se hI aura usameM (sparza ke 8 guNoM meM) se snigdha va rUkSa nAma paryAya se hI bandha hotA hai| na jaghanya-guNAnAm / / 33|| sUtrArtha : jaghanya guNo vAle pudgaloM kA paraspara baMdha nahIM hotA hai| vivecana : jina pudgaloM meM snigdhatA athavA rUkSatA kA jaghanya aMza hotA hai, unameM bandhana kI yogyatA nahIM hotii| isI kAraNa unakA baMdha nahIM hotaa| yadi eka paramANu jaghanya guNavAlA ho aura dUsarA jaghanya guNavAlA na ho to usakA baMdha ho sakatA hai| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaghanya kA abhiprAya : jisa pudgala meM snigdhatA athavA rUkSatA kA eka avibhAgI praticcheda raha jAtA hai, vaha pudgala jaghanya guNavAlA kahalAtA hai| guNa-sAmye saddazAnAm ||34|| sUtrArtha : guNoM kI samAnatA hone para sadRza pudgaloM kA pArasparika baMdha nahIM hotA hai| vivecana : samAna guNa hone para sadRza snigdha se snigdha, rUkSa se rUkSa avayavoM kA bhI baMdha nahIM hotaa| jaise donoM hI snigdha ho aura donoM kI samAna DigrI ho to bandha nahIM hotA / do, tIna, cAra, yAvat anaMta guNa adhika hone para bhI bandha ho jAtA hai, kevala eka aMza adhika hone para baMdha nahIM ho sakatA / yadhikA''di-guNAnAM tu ||35 || sUtrArtha : do yA do se adhika aMzoM meM guNoM kI bhinnatA hone para pudgaloM kA pArasparika baMdha hotA hai| vivecana : do tIna Adi guNoM ke adhika hone para jo baMdha kA vidhAna kiyA hai, vaha sadRza avayavoM ke lie hai, visadRza avayavoM ke lie nahIM / paramANuoM kA baMdha kinakA nahIM hotA hai ? jaghanya guNa (avibhAga praticcheda) vA pudgaloM kA sAmya (samAna) guNavAloM kA kaba hotA hai ? snigdhatA va rUkSatA ke kAraNa do yA adhika guNa hone para hI kinakA hotA hai ? 1. snigdha kA snigdha se 2. rUkSa kA rUkSa se 3. snigdha kA rUkSa se bandhe samAsdhika pAriNAmikau || 36 || sUtrArtha : bandha ke samaya, sama aura adhika guNa kramazaH sama aura hIna guNa ko apane rUpa meM pariNamana karAnevAle hote haiN| vivecana : samAna guNa vAle pudgala jaba paraspara baddha hote haiM to ve paraspara ekaka-dUsare ko apane-apane rUpa meM pariNamana karAne vAle hote haiN| jaise cAra snigdha guNa vAle pudgala kA tIna rUkSa 129 www.jamelfbrary Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNa vAle pudgala ke sAtha bandha huA to snigdha guNavAlA pudgala rUkSa guNa vAle pudgala ko apane rUpa meM pariNamA legA, yAnI donoM ke sammilana se jo skandha banegA vaha snigdha guNa pradhAna hogaa| isI prakAra adhika rUkSa guNa vAle pudgala jaba kama snigdha guNa vAle pudgala ke sAtha bandhana kareMge to unase nirmita skandha meM rUkSa guNa pradhAna hogaa| dravya kA lakSaNa : guNa- paryAyavad dravyam ||37 || sUtrArtha: dravya guNa aura paryAya vAlA hotA hai| vivecana : isa sUtra meM dravya kA lakSaNa batAyA gayA hai ki jisameM guNa aura paryAya donoM hote haiM vaha dravya hai| pratyeka dravya apane pariNAmI svabhAva ke kAraNa samaya-samaya meM nimittAnusAra bhinna-bhinna rUpa meM pariNata hotA rahatA hai arthAt vividha pariNAmoM ko prApta hotA hai| dravya meM pariNAma janaka zakti vizeSa ko guNa kahate haiM aura guNajanya pariNAma paryAya hai| ataH guNa kAraNa hai aura paryAya kArya / paryAyoM kI utpatti guNoM ke pariNamana se hotI hai| jaise jIva kA jJAna guNa saMsAra avasthA meM kabhI matijJAna rUpa hotA hai aura kabhI zrutajJAna rUpa / isalie ye matijJAnAdi jJAna guNa janya paryAya hai / dravya kA sahabhAvI dharma guNa kahalAtA hai aura kramabhAvI dharma paryAya kahalAtA hai arthAt jo sadaiva dravya ke sAtha rahatA hai vaha guNa hai aura jo parivartita hotA rahatA hai, vaha paryAya hai| ataH guNa aura paryAya ko choDakara dravya koI svataMtra vastu nahIM hai| dravya kA lakSaNa guNa 1. dravya meM pariNAma janya zakti 2. sahabhAvI 3. jo dravya ke sabhI hissoM meM pAyA jAtA hai 4. dhrauvya rUpa 5. nitya kAlazcetyeke ||38|| Juation Internat paryAya guNa janya pariNAma kramabhAvI jo utpanna aura naSTa hotA hai sUtrArtha : kucha AcArya kAla ko bhI dravya rUpa mAnate haiN| 1:30 utpAda - vyaya rUpa anitya ntt Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ so-'nantasamayaH ||39|| sUtrArtha : vaha (kAla) ananta samaya vAlA hai| vivecana : kAla dravya hai yA nahIM, isa viSaya meM mata bheda hai| isI kAraNa sUtrakAra ne "kAlazcetyeke" yaha sUtra diyA hai ki koI koI AcArya kAla ko svatantra dravya mAnate haiN| sUtrakAra isa vivAda meM nahIM par3e ki kAla svatantra dravya hai yA nahIM? unhoMne kevala ullekha mAtra karake viSaya ko chor3a diyaa| yahA~ sUtrakAra kahate hai ki kAla ananta paryAyavAlA hai| kAla ke vartanA Adi paryAyoM kA kathana to pahale ho cukA hai| samaya rUpa paryAya bhI kAla ke hI hai| vartamAna kAlina to eka samaya mAtra hai parantu bhUta aura bhaviSya kI apekSA se kAla ke anaMta samaya hai| isalie kAla ko anaMta samaya vAlA kahA gayA hai| dravyAzrayA nirguNA guNAH ||40|| guNa kA svarUpa sUtrArtha : jo dravya meM sadA raheM aura svayaM guNoM se rahita hoM, ve guNa kahalAte haiN| vivecana : dravyAzrayA : jo dravya ke rahita ho guNA : ve guNa hai| guNadravya Azrita rahate haiM kintu ve ( guNa) svayaM nirguNa hote haiM yAni guNoM ke Azrita guNa nahIM rhte| jaise cetanA AtmA kA guNa hai lekina cetanA kA anya guNa nahIM hai| pariNAma kA svarUpa tadbhAvaH pariNAmaH ||41|| sUtrArtha : usakA bhAva (pariNamana) pariNAma hai arthAt svarUpa meM rahate hue utpanna tathA naSTa honA pariNAma hai| vivecana : dravya ke bhAva ko pariNAma kahA jAtA hai| pariNAma kA artha hai ki apane svarUpa kA tyAga na karate hue eka avasthA se dUsarI avasthA ko prApta honA / ise sAdhAraNa zabdoM meM paryAya kahA jA sakatA hai| jaise dravya meM uttara paryAya kA utpAda aura pUrva paryAya kA vinAza hotA rahatA hai kintu dravya phira bhI apane svarUpa meM rahatA hai, usake svarUpa kA vinAza na hotA hai aura na hI usameM parivartana hotA hai, usakA sthiratva jyoM kA tyoM trikAla vyApI rahatA hai| 131 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAdi- rAdimAMzca ||42|| sUtrArtha : pariNAma ke do prakAra hote haiM - anAdi aura aadimaan| rUpiSvAdimAn ||431 pariNAma ke bheda tathA vibhAga sUtrArtha : rUpI dravyoM meM AdimAn pariNAma hotA hai| yogopayogI jIveSu ||44 | sUtrArtha : jIva meM yoga aura upayoga - ye do pariNAma AdimAn hote haiN| vivecana : vaha pariNAma AdimAna aura anAdimAna ye do prakAra kA hai| anAdi kA abhiprAya hai - sahaja, svAbhAvika rUpa se sadA se hone vAle pariNAma / aisA pariNAma dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya meM hotA haiN| jIva aura pudgala meM anAdi aura AdimAna donoM prakAra ke pariNAma hote haiN| meM astitva, vastutva Adi rUpa pariNAma to ina donoM dravyoM meM anAdi hai / kintu pudgala sparza, rasa, varNa, gandha ke uttara bhedoM kI apekSA AdimAna pariNAma hai aura yoga tathA upayoga kI apekSA jIva meM bhI AdimAna pariNAma haiM kyoMki ye sahaja svAbhAvika nahIM hai isakA pariNamana anubhava meM AtA hai| pariNAma (paryAya) ( svarUpa meM sthita rahate hue utpanna tathA naSTa honA) anAdi ( pravAha apekSA sahaja svabhAvika) dharmA, adharma aura AkAza astiva vastutva Adi AdimAna (sAdi) ( prati samaya nayA nayA ) $132 pudgala meM-varNa, rasa, gaMdha, sparza jIva meM yoga aura upayoga || paMcama adhyAya samApta || Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // mUlasUtra // pryaayyoH| 27. mati zrutayornibaMdhaH srvdrvyessvsrvpryaayessu| 28. ruupissvvdheH| 29. tadanantabhAge manaH pryaaysy| 30. sarvadravyaparyAyeSu kevlsy| 31. ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnA ___cturthyH| 32. matizru tA'vadhayo vipryyshc| 33. sadasatoravizeSAdya-dRcchopalabdherunmatta vt| 34. naigamasaMgraha-vyavahAra-rjusUtra-zabdA nyaaH| 35. Adyazabdau dvitribhedau| prathamo'dhyAyaH 1. samyagdarzana-jJAna-caritrANi mokssmaargH| 2. tattvArtha-zraddhAnaM smygdrshnm| 3. tnisrgaaddhigmaadvaa| 4. jIvAjIvA''sava-baMdha-saMvara-nirjarA mokssaastttvm| 5. naam-sthaapnaa-drvy-bhaavtstnnyaasH| 6. prmaann-nyai-rdhigmH| 7. nirdeza-svAmitva-sAdhanA-sdhanikaraNa sthiti-vidhaantH| 8. sat-saMkhyA-kSetra-sparzana-kAlAntara bhaavaa'lpbhutvaishc| 9. matizru tA'vadhimanaHparyAya-kevalAni jnyaanm| 10. ttprmaanne| 11. Adye prokssm| 12. prtykssmnyt| 13. matiH smRtiH saMjJA cintA'bhinibodha itynaantrm| 14. tadindriyAnindriyanimittam / 15. avgrhehaa'vaaydhaarnnaaH| 16. bahu-bahuvidha-kSiprA'nizritA'sandigdha dhruvANAM setraannaam| 17. arthsy| 17. vyNjnsyaavgrhH| 19. na ckssurnindriyaabhyaam| 20. zrutaM matipUrva, dvynekdvaadshbhedm| 21. dvividho'vdhiH| 22. tatra bhava pratyayo nAraka devaanaam| 23. yathoktanimittaH SaDvikalpaH shessaannaam| 24. RjuvipulamatI mnHpryaayH| 25. vizuddhayapratipAtAbhyAM tdvishessH| 26. vizuddhi-kSetra-svAmi-viSayebhyo'vadhi manaH dvitIyo'dhyAyaH 1. aupazamika-kSAyikau bhAvau mizrazca jIvasya svatattva-maudayika-pAriNAmikau c| 2. dvinavASTAdazaikaviMzatitribhedA ythaakrmm| 3. smyktvcaaritre| 4. jJAna-darzana-dAna-lAbha-bhogopabhoga vIryANi c| 5. jJAnAjJAna-darzana-dAnA-dilabdhayazcatustritri paMcabhedA yathAkramaM samyakatvacAritra saMyamA sNymaashc| 6. gati-kaSAya-liMga-mithyA-darzanA'jJAnAs saMDayatA'siddhatvalezyAzcatuzcatustryekai kaikaikssddbhedaaH| 7. jIvabhavyAbhavyatvAdIni c| 8. upayogo lkssnnm| 9. sa dvividho'ssttcturbhedH| 10. saMsAriNo muktaashc| 11. samanaskAmanaskAH / 12. saMsAriNatrasasthAvarAH | Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44. tadAdIni bhAjyAni yugapadekasyAcaturthyaH / 45. nirupbhogmntym| 46. grbhsmmuurcchnjmaadym| 47. vaikriymauppaatikm| 48. labdhipratyayaM c| 49. zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhArakaM ___ cturdshpuurvdhrsyaiv| 50. nArakasammUrchino npuNskaani| 51. na devaaH| 52. aupapAtika-caramadehottamapuruSAs saMkhyeyavarSAyuSo'napavA -yussH| 13. pRthivyambuvanastapayaH sthaavraaH| 14. tejovAyUdvIndriyAdayazca trsaaH| 15. pNcendriyaanni| 16. dvividhaani| 17. nirvRtyupakaraNe drvyendriym| 18. labdhyupayogau bhaavendriym| 17. upayogaH sprshaadissu| 20. sparzanarasanaghrANa-cakSuH shrotraanni| 21. sprsh-rs-gndh-vrnn-shbdaaste-ssaamrthaaH| 22. shrutmnindriysy| 23. vaayvntaanaamekm| 24. kRmi-pipIlikAbhramara-manuSyAdI nAmekaika vRddhaani| 25. saMjJinaH samanaskAH / 26. vigrahagatau krmyogH| 27. anuzreNigatiH 28. avigrahA jiivsy| 29. vigrahavatI ca saMsAriNaH prAk caturvyaH / 30. ek-smyo'vigrhH| 31. ekaM dvau vaa'naahaarkH| 32. sammUrchanagarbhopapAtA jnm| 33. sacitta-zIta-saMvRttAH setarA mishraashcaikshstdyonyH| 34. jarA-svaNDapotajAnAM grbhH| 35. naarkdevaanaamuppaatH| 36. zeSANAM smmuurchnm| 37.audArikavaikriyA-sshArakataija sakArmaNAni zarIrANi| 38. paraM paraM suukssmm| 39. pradezato'saMkhyeyaguNaM prAk taijsaat| 40. anantaguNe pre| 41. aprtighaate| 42. anAdisambandhe c| 43. sarvasya ! tRtIyo'dhyAyaH 1. ratnazarkarAvAlukApaMkadhUmatamomahAtamaH prabhA bhUmayo ghanAmbuvAtAkAzapratiSThAH saptAdho'dhaH pRthutarAH 2. tAsu nrkaaH| 3. nityAzubhataralezyA-pariNAma-dehavedanA vikriyaaH| 4. parasparodIritira duHkhaa| 5. saMkliSTAsurodIritaduHkhAzca praakcturthyaaH| 6. teSveka-tri-sapta-dazasaptadaza-dvAviMzati __trayastriMzat-sAgaropamA sattvAnAM parA sthitiH| 7. jambUdvIpalavaNAdayaH zubhanAmAnodvIpa smudraaH| 8. dvirddhirviSkambhAH pUrvapUrvaparikSepiNo _ vlyaakRtyH| 9. tanmadhye merunAbhirvRtto yojana-zata sahasaviSkambho jmbuudviipH| 10. tatra bharatahaimavata harivideharamyak hairaNyava tairAvata varSAH kssetraanni| 11. tadvibhAjinaH pUrvaparAyatA hima-vanmahA himavaniSadhanIlarukmizikhariNo varSa dhrprvtaaH| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. dvirdhaatkiikhnndde| 13. puSkarArdhe c| 14. praagmaanussottraanmnussyaaH| 15. AryAmlecchAzca 16. bharatairAvata-videhAH karmabhUmayo'nyatra devkustrkurubhyH| 17. nRsthitI parApare triplyopmaantrmuhuurte| 18. tiryagyonInAM c| caturtho'dhyAyaH 1. devaashcturnikaayaaH| 2. tRtIyaH piitleshyH| 3. dazASTapaMcadvAdazavikalpAH kalpopa ___ patraparyantAH / 4. indrasAmAnikatrAyastriMza-pAriSadyA-tmarakSa - lokapAlAnIka-prakIrNakAbhiyogya kilbiSi kaashcaikshH| 5. trAyastriMzalokapAlavA vyantara jyotisskaaH| 6. puurvyo-ndraaH| 7. piitaantleshyaaH| 8. kAyapravIcArA A aishaanaat| 9. zeSAH sparzarUpazabdamanaH prviicaaraadvyordvyo| 10. pre'prviicaaraaH| 11. bhavanavAsino'sura-nAgavidyutsuparNAgni ___ vaat-stnitoddhi-dviipdikkumaaraaH| 12. vyantarA kinnarakimpuruSama horagagandharvaya kssraaksssbhuutpishaacaaH| 13. jyotiSkAH sUryAzcandramaso grahanakSatra prkiirnntaarkaashc| 14. merupradakSiNA nityagatayo nRloke| 15. tatkRtaH kaalvibhaagH| 16. bhirvsthitaaH| 17. vaimaanikaaH| 18. kalpopapannAH klpaapiitaashc| 19. upryupri| 20. saudharmaizAna-sAnatkumAra-mAhendra brahmaloka -lAntaka-mahAzukra-sahasAre-SvAnata prANatayorAra-NAcyutayornavasu graiveyakeSu vijaya vaijayanta-jayantA'parAjiteSu savArtha siddhe c| 21. sthiti prabhAva-sukha-dyuti-lezyA vishuddhiindriyaavdhi-vissyto'dhikaaH| 22. gati zarIra-parigrahAbhimAnato hiinaaH| 23. pIta-padma-zuklalezyA dvi-tri-shessessu| 24. prAggraiveyakebhyaH klpaaH| 25. brahmalokAlayA lokaantikaaH| 26. sArasvatAdityavahnayaruNa-gardatoya-tuSitA ___vyaabaadh-mruto'rissttaashc| 27. vijayAdiSu dvicrmaaH| 28. aupapAtikamanuSyebhyaH shessaastirygyonyH| 29. sthitiH| 30. bhavaneSu dakSiNArdhAdhipatInAM ___plyopmmdhyrdhm| 31. zeSANAM paadone| 32. asurendrayoH sAgaropamamadhikaM c| 33. saudharmAdiSu ythaakrmm| 34. saagropme| 35. adhike c| 36. sapta saanntkumaare| 37. vizeSatri-sapta-dazaikAdaza-trayodaza ___paMcadaza-bhiradhikAni c| 38. AraNAcyutAdUrdhvamekaikena navasu graiveyakeSu ___ vijayAdiSu sarvArthasiddhe c| 39. aparA palyopamamadhikaM c| 40. saagropme| 41. adhike c| 42. parataH parataH pUrvA puurvaa'nntraa| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43. nArakANAM ca dvitiiyaadissu| 44. dazavarSasahasANi prthmaayaam| 45. bhavaneSu c| 46. vyantarANAM c| 47. parA plyopmm| 48. jyotisskaannaamdhikm| 49. grhaannaamekm| 50. nakSatrANAmardham / 51. tArakANAM caturbhAgaH / 52. jaghanyA tvssttbhaagH| 53. caturbhAgaH shessaannaam| paMcamo'dhyAyaH 1. ajIvakAyA dhrmaadhrmaakaashpudglaaH| 2. dravyANi jiivshc| 3. nityaavsthitaanyruupaanni| 4.ruupinnHpudglaaH| 5. aasskaashaadekdrvyaanni| 6. niSkriyANi c| 7. asaMkhyeyAH pradezA dhrmaadhrmyoH| 8. jIvasya / 9. aakaashsyaanntaaH| 10. saMkhyeyA'saMkhyeyAzca pudglaanaam| 11. naannoH| 12. lokaakaashe'vgaahH| 13. dharmAdharmayoH kRtsne| 14. ekapradezAdiSu bhAjyaH pudglaanaam| 15. asaMkhyabhAgAdiSu jiivaanaam| 16. pradezasaMhAra-visargAbhyAM prdiipvt| 17. gatisthityupagraho dhrmaadhrmyorupkaarH| 18. aakaashsyaavgaahH| 19. zarIravAD manaHprANApAnAH pudgalAnAm / 20. sukhduHkhjiivitmrnnopghaashc| 21. parasparopagraho jiivaanaam| 22. vartanA pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kaalsy| 23. sparzarasagandhavarNavantaH pudglaaH| 24. zabda-bandha-saukSmya-sthaulya-saMsthAna-bheda tm-shchaayaasstpodyotvntshc| 25. aNavaH skndhaashc| 26. saMghAtabhedebhya utpdynte| 27. bhedaadnnuH| 28. bhedasaMghAtAbhyAM caakssussaaH| 29. utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM st| 30. tadbhAvAvyayaM nitym| 31. arpitaanrpitsiddheH| 32. snigdhruksstvaad-bNdhH| 33. na jghnygunnaanaam| 34. guNAsAmye sddshaanaam| 35. dvayadhikAdiguNAnAM tu| 36. bandhe samAdhikau paarinnaamikau| 37. guNaparyAyavad drvym| 38. kaalshcetyeke| 39. so'nntsmyH| 40. dravyAzrayA nirguNA gunnaaH| 41. tadbhAvaH prinnaamH| 42. anaadiraadirmaaNshc| 43. ruupissvaadimaan| 44. yogopayogau jiivessu| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * parIkSA ke niyama * parIkSA meM bhAga lenevAle vidyArthiyoM ko phaoNrma bharanA Avazyaka haiN| kama se kama 20 parIkSArthI hone para parIkSA kendra kholA jA skegaa| : bhAga 1 aura 2 jJAnArjana kA abhilASI janavarI, julAI : * pAThyakrama * yogyatA * parIkSA kA samaya * zreNI nirdhAraNa vizeSa yogyatA prathama zreNI dvitIya zreNI tRtIya zreNI * parIkSA phala (Results) 75% se 100% 60% se 74% 46% se 59% 35% se 45% parIkSA kendra para upalabdha rahegA/ * pramANa patra saMbaMdhita parIkSA kendroM para pramANa patra bhijavAe jaaeNge| Diploma Degree in Jain Tatvagyan Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maoNDala parikSA patra 10 x 1 = 10 i) 7 i) 2 bhA i) dhUmaprabhA i) jIva nimnalikhita meM se sahI zabda ko cuneM :1. tattvArtha sUtra meM tattva kitane batAe gaye haiM ? a) 9 A) 12 2. upayoga kitane prakAra ke hote haiM ? a) 4 A) 12 3. tIsarI nArakI kA nAma btaae| a) bAlukAprabhA A) paMkaprabhA 4. rUpI dravya kauna sA hai ? a) adharmAstikAya A) pudagalAstikAya 5. pahale devaloka meM devoM kI AyuSya kitanI hotI hai ? a) 7 sAgaropama A) 2 sAgaropama 6. kaunase jIva ekAnta napuMsaka hote haiM ? a) manuSya A) tiryaMca 7. avigraha gati kitane samaya kI hotI hai ? a) 2 samaya A) 1 samaya 8. upapAta janma kaune se zarIra se hotA hai ? a) taijasa A) AhAraka 9. manuSya kahA~ taka milate haiM ? a) jambudvIpa taka A) mAnuSottara parvata ke pahale taka 10. jisameM guNa aura paryAya hote haiM use kyA kahate hai? a) dharma A) adharma i) 1 sAgaropama i) nAraka i) 3 samaya i) vaikriya i) ghAtakI khaNDa taka i) dravya Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 x 1 = 10 jor3I milAie :1. avadhijJAna 2. saMjJA 3. sanmUrchima 4. nArakI 5. cAritra mohanIya 6. jambUdvIpa 7. kalpAtIta vimAna 8. pudgala 9. asaMkhyAta pradeza 10. jIvana maraNa 1. audArika 2. upapAta 3. harivarSa 4. dharmAstikAya 5. 14 6. gaMdha 7. pratyakSa 8. napuMsaka veda 9. pudgala 10. abhinibodha 10 x 1 = 10 nimnokta para sahI (V) yA galata (x) nizAna lagAe :1. sAtavIM nArakI tama:prabhA hai| 2. vaikriya zarIra cAra gatiyoM meM pAyA jAtA hai| 3. devatAoM ko napuMsaka veda hotA hai| 4. adhigama para ke nimitta se hotA hai| 5. vyanjanAvagraha mana aura 5 indriyoM kI sahAyatA se hotA hai| 6. audayika bhAva ke 25 bheda haiN| 7. aMgopAMga nAmakarma ke nimitta se zarIra pudgaloM kI racanA nivRtti hai| 8. sabhI vikalendriya samarchima hote haiN| 9. sabhI saMsArI jIvoM ko audArika zarIra hotA hai| 10. saMkliSTa asura pA~cavIM nArakI taka pIr3ita karate hai| 139 er borettorationis 72350585434 Primaanjalfventraryadigan alerna Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 x 1 = 10 rikta sthAnoM kI pUrti kareM :1. .................. ................... jJAna parokSa jJAna hai| ... ke 340 bheda hote haiN| 3. aupazamika samyaktva meM . ................. kA upazama rahatA hai| 4. janma .................. prakAra ke hote haiN| 5. yoni ke .................. bheda hote haiN| 6. ................. tInoM prakAra kI yoni meM utpanna hote haiN| 7. kArmaNa zarIra .................. hotA hai| 8. ghAtakI khaNDa meM ................ merU haiN| 9. pRthvIkAya kI utkRSTa bhavasthiti .................. varSa hotI hai| 10. devaloka meM .................. kA duHkha hotA hai| 10 x 1 = 10 saMkSipta uttara likheM :1. devoM kI utkRSTa Ayu kitanI ? 2. aDhAI dvIpa meM kitane sUrya aura candra haiM ? 3. manuSya aura tiryaMcoM kI utkRSTa Ayu kitanI ? 4. sat kyA hai ? 6. candra, maNi Adi kA zIta prakAza kyA kahalAtA haiM ? 7. eka jIva dUsare jIva para kyA karatA hai ? 8. lokAntika devoM kA nivAsa sthAna kaunasA hai ? 9. trAyastriMsa aura lokapAla jAti ke deva kahAM nahIM hote haiM ? 10. nArakI meM kauna-kauna sI lezyA pAyI jAtI hai ? Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra ko pUrA 1. zrutaM.. 2. jIvA. 3. gati... 4. zeSA:. 5. saudharma kareM (kinhIM pA~ca) 6. gati ... 7. aupapAtika. .. bhedam / tttvm| bhedAH / . dvyordvyo| ...sarvArthasiddhe ca / saMkSipta uttara deveM : 2x 10 = 20 1. anapavartanIya AyuSya vAle kauna hote haiM ? 2. skandha dravya kI utpatti kitane prakAra kI hotI hai, vaha kauna sI hai ? 3. baMdha kaise hotA hai ? 4. bhavanapati deva kahAM rahate haiM ? 5. 18 kSayopazamika bhAvoM ke nAma likheN| 6. dravyendriya aura bhAvendriya kyA haiM ? 7. beindriya se paMcendriya taka 1-1 indriyAM baDhatI hai - isakA sUtra likheM ? 8. 12 devaloka ke nAma likhe ? . rUpakAraH / .vartyAyuSaH / 9. cAkSuSa aura acAkSuSa kise kahate haiM ? 10. "arpitA narpita siddheH " - Jain Educ kA artha likhe| kinhIM cAra praznoM ke uttara likhe 5 x 4 = 20 1. nirsaga aura adhigama samyaktva kA varNana kreN| 2. mokSamArga kyA hai yaha kisase prApta hotA hai vistAra se likheM / 3. "sat, saMkhyA, kSetra, sparzana kAlAntara bhAvAlpabahutva' - isa sUtra ko samajhAie | 4. sAta nArakI ke sthiti yA AyuSya para prakAza ddaaleN| 5. DhAI dvIpa ke AkAra tathA vistAra kA vivacena sacitra kreN| 6. jarAyuja, potaja tathA aNDaja janma kise kahate haiM sodAharaNa likheM ? 7. rUpI ajIvakAya ke kitane bheda haiM ? una para saMkSipta prakAza ddaaleN| 5 x 2 = 10 141 orfal & Private Usthly 1.org Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25000 hevItarAga! mere svarUpa ko samajhe binA anaMtakAla bhttkaa| merI hI galata jAnakArI, mere svarUpa ke viSaya meM hI bhrAnti rakhakara bahuta astavyasta ho gayA huuN| aba to maiM mujhe hI pahacAna luuN| merI jAnakArI meM terI jAnakArI A hI jaaegii| kyoMki maiM aura tU eka hI hai| basa merA svarUpa mujhe batA do / For Personal & Private Use Only