Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चस्तोत्राणि
श्री वर्धमानद्वात्रिंशिका,
आत्मनिन्दा
कुलकम्ं
श्री वीरजिनस्तवः
सिद्धसारस्वतस्तवः
स्तुति
यमलम्
संपादक'
मुनिश्री धर्मतिलकविजय
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
.પ. પ. પરમ, તપસ્વી પાસ. પ્રવર. શ્રી, ડબઇi 206) નાટકટ
૨૭ ૫ પૂ. પરમ તપસ્વી પન્યાસ પ્રવર -
શ્રી કાન્તિવિજયજી ગણિવર
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સ્મૃતિમંદિર પ્રકાશન-૨૦
|| उपदेशकाः प्रेरकाश्च ॥ आश्रितगणपरमहितचिन्तक असीमोपकारि-वात्सल्यवारिधिपूज्यपादाचार्य देवेश श्रीमद् विजय नरचन्द्रसूरीश्वराः
सूरिमन्त्रपञ्चप्रस्थानसमाराधक-प्रवचनप्रभावक पूज्यपादाचार्य श्रीमद् विजय श्रेयांसप्रभसूरीश्वराश्च
|.. || संपादकः ॥ जिनशासनभासनभास्कर-निर्वाणपदसमभिलाषुक
परमश्रद्धेय-सुविशालगच्छाधिपतिपूज्यपादाचार्यभगवच्छ्रीमद् विजय रामचन्द्रसूरीश्वराणां
विनेयरत्न-भवविरहपदेच्छु-मुनिश्री धर्मतिलकविजयः
|
।
| प्रकाशकः ॥ श्री स्मृतिमन्दिर प्रकाशनम्
अमदावादः
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે
-: પ્રાપ્તિ સ્થાન :
શ્રી સ્મૃતિમંદિર પ્રકાશન ૨ વ. રમેશભાઈ દિનેશભાઈ જેન છે
સ્વસ્તિક એપાર્ટમેન્ટ,
જૈન દેરાસર સામે, શાંતિનગર, આશ્રમરોડ, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૧૩.
( એએએએએ.
tri Spy
કે
દીપકભાઈ જી. દોશી (કાપડના વેપારી) દેપાળાવાડ સામે,
વઢવાણ સિટી, સૌરાષ્ટ્ર- ૩૬૩૦૩૦
પ્રવિણભાઈ સી. ઝવેરી ૩ ' (કાપડના વેપારી)
કાપડ બજાર
પાલિતાણા, સૌરાષ્ટ્ર- ૩૬૪૨૭૦
SUR
mm
અમૃતભાઈ કે. શેઠ
કડિયાવાસ,
રાધનપુર, | જિ. પાટણ- ૩૮૫૩૪૦
ભરતભાઈ જે. વોરા
(ભાભરવાળા) સી/પરેશ, ત્રીજે માળે, પોસ્ટ ઓફિક્સ પાસે, હનુમાન ચાર રસ્તા, ગોપીપુરા, સુરત.
((
Dરે
&CCCCCCCC
2])))
પ્ર((
પોસ્ટથી મંગાવનારે વઢવાણથી મંગાવવું |
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી પંથસ્તોત્રા
-૦ લાભાર્થી | ઝુક્યુમ-અમૃત-ટ્રસ્ટ, વાપી
સંપાદક મુનિશ્રી ધર્મતિલકવિજય
૦ મુદ્રક , “એમ. બાબુલાલ પ્રિન્ટરી” ફોન : ૨૬૫૭૬૦૫૬
પ્રથમવૃત્તિ - ૧૦૦૦ ૦ વિ.સં. ૨૦૬૦ વૈશાખ સુદ-૯
પ્રકાશન નિમિત્ત | પ્રસિદ્ધ પ્રવચનકાર પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવેશ શ્રીમદ્ વિજય શ્રેયાંસપ્રભસૂરીશ્વરજી મહારાજાની શ્રી સૂરિમંત્ર પંચ પ્રસ્થાન આરાધનાની પૂર્ણાહુતિ.
૦ પ્રકાશન સ્થળ છે શ્રી સૂરિમંત્રારાધન સમાપન સમારોહ શ્રી ગિરધરનગર જૈનસંઘ- અમદાવાદ.
૦િ પ્રકાશન સમય છે. વિ.સં. ૨૦૬૦ વૈશાખ સુદ-૧૧, ગિરધરનગર, અમદાવાદ.
( ૯ મૂલ્ય - રૂા. ૨૧-૦૦ ૦
| (આ પુસ્તક વેચાણ માટે નથી) નોંધ :આ પુસ્તક જ્ઞાનખાતામાંથી છપાયેલ છે. તેથી શ્રી સાધુ-સાધ્વીજી, જ્ઞાનભંડારોને સાદર ભેટ, ગૃહસ્થોએ કિંમત જ્ઞાનખાતે જમા કરાવી
માલિકી કરવી. વાંચન માટે યોગ્ય નકરો જ્ઞાનખાતે આપવો.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
IT
ક્યાં? આપ શું જોશો?
ક્રમાંક ગ્રંથનું નામ
કત
પેજ નં.
(૧)| શ્રી વર્ધમાન દ્વાાિંશિકા
પૂ.આ.ભ. શ્રી સિદ્ધસેના દિવાકરસૂમ.સા. ટીકાકાર- પૂ.આ.ભ.શ્રી ઉદયસાગરસૂ. મ.સા.
| (૨)| શ્રી વર્ધમાન જિનસ્તોત્ર
૫૧
પૂ.આ.ભ.શ્રી હીરવિજયસૂ. મ.સા. પૂ.મુનિશ્રી સુશીલ વિ. મ.સા.
દીપિકાકાર
૭૦
Aજ્ઞાનપંચમી સ્તુતિ ટીકાકાર
અજ્ઞાતકર્તુકમુનિશ્રી કુંદકુંદ વિ.મ.સા.
B મૌન એકાદશી સ્તુતિ | અજ્ઞાતકર્તુકટીકાકાર
મુનિશ્રી કુંદકુદ વિ. મ.સા.
(૪)
પૂ.આ.ભ. શ્રી બપ્પભટ્ટસૂ. મ.સા.
અનુભૂત સિદ્ધ સરાવતી સ્તોત્ર ટીકાકાર
મુનિશ્રી ધુરંધર વિ. મ.સા.
૧૧૯
સંવિગ્નશ્રમણ યોગ્ય આત્મનિંદાષ્ટક
પૂ.આ.ભ. શ્રી જિનપ્રભસૂ. મ.સા. અનુ.મુનિશ્રી હિતવર્ધન વિ.મ.સા.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
BETEીયા . .
નિવેદન
હો))
સૂરિપ્રેમના પ્રથમ પટ્ટાલંકાર ભારતવર્ષ વિભૂષણ, તપાગચ્છાધિરાજ પૂજ્યપાદ આચાર્યદિવેશશ્રીમદ્ વિજય રામચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાની પાવન સ્મૃતિમાં વિ.સં. ૨૦૫૮ના શ્રી સ્મૃતિમંદિર પ્રતિષ્ઠા અંજનશલાકા મહામહોત્સવ વર્ષે સંસ્થાપિત શ્રી સ્મૃતિમંદિર પ્રકાશન ઉત્તરોત્તર પ્રગતિ સાધતું સાધતું વિ.સં. ૨૦૬૦માં વાત્સલ્યવારિધિ પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવેશશ્રીમદ્ વિજય નરચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાની પાવનનિશ્રામાં પ્રસિદ્ધ પ્રવચનકાર પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવેશ શ્રીમદ્ વિજ્ય શ્રેયાંસપ્રભસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ રાજનગરઅમદાવાદના શ્રી ગિરધરનગર જૈન સંઘ મધ્યે આદરેલ ૮૪ દિવસીય મૌન તથા એકાંતવાસ પૂર્વક શ્રી સૂરિ મંત્ર પંચમસ્થાન સમાપન સમારોહના પાવન પ્રસંગે આઠ પ્રકાશનો પૈકીના શ્રી પંચસ્તોત્રાણિ પુસ્તક પ્રકાશન કરતા સંપાદક પૂજ્યશ્રીના ઉપકારને તથા લાભાર્થી તથા મુદ્રણકત મહાનુભાવોના હાર્દિક આભાર વીકાર સાથે શ્રી જૈન સંઘના ચરણે આ ગ્રંથ સમર્પિત કરતા અમો ધન્યતાની લાગણી અનુભવીએ છીએ.
- શ્રી સ્મૃતિમંદિર પ્રકાશન, અમદાવાદ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ वाचकेभ्यो न: निवेदनम् ।। )
प्रस्तुते ग्रन्थरत्ने चिरकालादप्रकाश्यमितानि पञ्चस्तोत्राणि प्रकाशितानि । पञ्चान्यति स्तोत्राणि वैदुषीसुरलतावेष्टितविद्यावृक्षरन्यान्यैः सूरिशार्दूलैराविर्भूतानि, रसिकपद-शब्दोपमाऽनुप्रासादलङ्कारललितानि, भिन्न-भिन्न छन्दसाऽवबद्धानि, परमतविदलनैकदक्षताऽऽपन्नयुक्तियुक्तानि, ऐतिहासिक्या च पार्श्वभूम्या समलङकृतानि विराजन्तेतराम्।
(१) प्रथमं तावद् 'वर्धमानद्वात्रिंशिका'ऽभिधानं स्तोत्रम् । विक्रमादित्यचूमितचरणैः कविकुलाऽग्रपुरुषै-भगवद्भिः श्रीमद्भिः सिद्धसेनदिवाकराचार्यवरैर्गुम्फितमिदं काव्यं जैनदर्शनसंमतस्य लोकोत्तरदेवतत्त्वस्य सर्वेषामुपरित्वं हृदयङ्गमया छटया सह महाकाव्यमिव मुक्तकण्ठै-ययति, राग-द्वेषप्रमुखदोषमालाग्रसितानां लौकिकदेवानां श्रध्येयतामा-मूलमेव निर्दलयति भगवते च वीतरागाय परां प्रीतिमुत्पादयति।
स्याद्वादमतमुदितहृदयैः प्रत्येकैः कण्ठस्थीकर्तव्यमदःकाव्यं परमात्मनः समक्षं स्तुतिरूपेणाऽपि गीयते । गायनेनाऽनेन भक्तहदि तात्त्विक-प्रमोदस्य महासमुद्रः कल्लोलयतीति बाढं श्रद्दधे । एतदुपरि पूर्वाचार्यप्रवरैः श्रीमदुदयसागरसूरिशेखरै-गंभीरार्था तत्त्वावगमशालिनी चाऽवचूरिः प्रणीता। तथा च केनचिद् विदुषा काव्यस्याऽस्य सटीकोऽनुवादोऽपि विहितः। उभयोरप्येतयोरत्र सकाव्यं प्रणयनं हृदं रञ्जयति।
(२) द्वितीयं तावद् ‘वर्धमान जिनस्तोत्रं' दीपिकावृत्तिपरिवृतम्। जगद्गुरुपदमावहद्भिः श्रीमद्भिःहीरविजयसूरीश्वरैरुद्भूतमेतत्काव्यं जगद्गुरुणामसाधारणं मतिसाम्राज्यमपि निर्देशयति, त्रिभुवनपतेवर्धमानप्रभोरनन्याऽतिशयसाम्राज्यस्य निर्देशनसाकम् । जगद्गुरूणां पुण्यसाम्राज्येन वयं नितरां संस्तुताः किन्त्वनेन काव्येन तेषां तातपादानां विद्यासाम्राज्यस्याऽपि परिचयो लभते । अतिशयमधुराऽसौ रचना
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रसादगुणयुता, आस्वादपूर्णा, पाण्डित्यमंडिता, विद्वज्जनभोग्याचाऽनेकाऽलङ्कारप्रकरभूता । न विस्मर्तव्यमेत्तस्य पठनम् ।
अस्योपरि साऽनुवादा वृत्तिः काव्यकलाकुशलेन मुनिना सुशीलविजयमहाराजेन निर्मिता । सुशीलोऽसावपि निर्माणप्रयत्नः । अत एव साऽप्यस्मिन् ग्रन्थसम्मीलिता ।
(३) तृतीयं तावत् स्तुतियमलम् । जैनसंघेष्वतिप्रसिद्धिमिते ज्ञानपञ्चमी मौनैकादशीस्तुती प्रायो ऽनेकेषां क्रियारसिकानां कण्ठस्थे वर्तेते । तयोरुपरि विकसत्प्रज्ञैः पूज्यमुनिराज श्रीकुन्दकुन्दविजयमहाराजैरनुवादपुरस्सरा वृत्तिरभिहिता । गणनापात्र एतस्य पुण्यपुंसः प्रयत्नः 1 साऽप्यत्राऽस्माभिः परिवेषिता ।
(४) तुरीयं तावदनुभूतसिद्धसारस्वतस्तोत्रम् । इतिहासपुरुषैराचार्यकटकाऽग्रगामिभिः श्रीमद्भिर्बप्पभट्टि
सूरिभिर्यत्स्तवस्यप्रणयनप्रारम्भक्रियायामेव भगवती शारदा विना निमन्त्रणं स्वयमाहूतां, तादृशं प्रभाभारभूरि स्तोत्रमेतदधिकारिणाऽभ्यासभक्तेन नित्यमध्ययनीयम् ।
स्तोत्रेऽस्मिन् परमविदुषा पूज्यपादमुनिना धुरन्धर विजयेन 'शिशुहिता'ऽभिधा व्याख्या विनिर्मिता । सुसुन्दराऽसौ व्याख्या । भव्यमत्र कवेर्विचारसौन्दर्यं भाषाऽनुभवश्च ।
(५) पञ्चमं तावत् स्तोत्रं पूज्यपादसूरिसम्राभिर्जिनप्रभाऽभिधपूर्वाचार्यैः प्रणीत-मात्मनिन्दाकुलकं मन्निर्मितानुवादमपि सम्मीलितम् । कुलकमेतत् संवेगातुराणां सुविहितयतीनां धोरव्यथां व्यनक्ति । वाचनमपि तस्य वाचकहृदयं व्यथयति ।
•
एतादृशः स्फूर्तियुतो ग्रन्थराजो - बहुलश्रुतैर्मुनिधर्मतिलकविजयवरैस्संपादितः । ग्रन्थेऽस्मिन् सञ्चितानि प्रत्येकानि स्तोत्राणि स्फुरितमतिनाऽवश्यमध्येतव्यानि, निदिध्यासपर्यन्तमनुशीलनीयानीति वाचकेभ्यो नः निवेदनम् ।
- हितवर्धनविजयोमुनिः
चैत्रशुक्ला प्रतिपदा - २०६० सूर्यपुरी (सुरत)
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશિત ગ્રંથો
1 00 01 00
પૂ. મુનિશ્રી ધર્મતિલક વિ. મ.સા. સંપાતિ
શ્રી ગૌતમપૃચ્છા સવૃતિ, શ્રીગૌતમાષ્ટક સટીક પ્રત. શ્રી રૂપસેનરાજકુમાર-કુમાપુત્ર ચરિત્ર પ્રત. શ્રી પંચસ્તોત્રાણિ
શ્રી સુષઢચરિત્રમ્ સાનુવાદ
1915
પૂ. મુનિશ્રી સમ્યગ્દર્શત વિ. મ.સા. સંપાદિત
શ્રી અર્હદ્દઅભિષેક પૂજનવિધિ પ્રત શ્રી શૃંગાર વૈરાગ્ય તરંગિણિ
શ્રી સૂરિરામ સજ્ઝાય સરિતા
શ્રી સૂરિમંત્ર પંચપ્રસ્થાન સાધના અને સાધક
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુકૃતના સહભાગી
2
કલિયુગના લોખંડી સામ્રાજ્યના વચ્ચેય આજે શ્રમણ ભગવાન શ્રીમહાવીરપરમાત્મા ૨૫૬૪ વર્ષો પૂર્વે સ્થાપેલું જૈનશાસન અવિચ્છિન્નપણે આગળ વધી રહ્યું છે.
જૈનશાસનના અસ્તિત્વનો મૂળાધાર જો કોઈ હોય, તો તે છે, શ્રી શ્રુતજ્ઞાન. સમ્યગ્દર્શનથી નિર્મળ બનેલું અને સભ્યપદ દ્વારા અંકિત થયેલું શ્રુતજ્ઞાન જ વિષમકાળના ઝેરીલા હવામાનમાં સપડાયેલા મોક્ષમાર્ગના પથિકને મોક્ષમાર્ગનું વાસ્તવિક દર્શન કરાવે છે. મોક્ષમાર્ગની સાધના માટે અત્યંત જરૂરી વીલ્લાસનો ધોધ પૂરો પાડે છે. આવા શ્રુતજ્ઞાનની ભક્તિના પ્રકારો અસંખ્ય છે. એ પ્રકારોની આદરણા જેટલી કરીએ એટલી ઓછીજદેખાશે.
અફસોસ એ વાતનો છે કે આજેય જૈનશાસનની શ્રુતનિધિના ભીંતરી ભંડારમાં એવા અનેક ગ્રંથો પડ્યાં છે, જે હજી સુધી અપેક્ષિત પ્રચાર નથી પામી શક્યાં. કાલિકસંયોગો, સામાજિક તરલતા અને સંઘવ્યવસ્થાની નિર્ણાયકતા જેવા પરિબળો આમાં કારણભૂત છે.
હા... આ બધા વચ્ચે કેટલીય પુણ્યશાલિની સંસ્થાઓ પોતાના તન-મન-ધનનો વ્યય કરી શ્રુતસાહિત્યની રક્ષા તથા પ્રચારણાનો પ્રશસ્ત પ્રયત્ન કરી રહી છે, એની નોંધ લઈ અમે મુક્તકંઠે પ્રશંસા કરીએ છીએ.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવી જ સંસ્થાઓના પંથે ચાલી અમારા ટ્રસ્ટના જ્ઞાનનિધિનો સવ્યય કરવાના અમારા મનોરથો હતા અને છે.
ત્યાં, વ્યાખ્યાન વાચસ્પતિ પૂ.આચાર્ય ભગવંત વિજય રામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના શિષ્યરત્ન પ્રવચનપ્રભાવક પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રી વિજયનયવર્ધનસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના શિષ્ય-પ્રશિષ્યરત્નો, પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી ભવ્યવર્ધન વિ. મ., પૂ.મુ.શ્રી મંગલવર્ધન વિ.મ. અને પૂ.મુ.શ્રી હિતવર્ધન વિ.મ.નું અમને માર્ગદર્શન પ્રાપ્ત થયું. આ પૂજ્યોએ અમને એવો દૃષ્ટિબિંદુ આપ્યો કે ઉપયોગી છતાં જે ગ્રંથો અપ્રાપ્ય છે, એવા કિંમતી ગ્રંથોનું પ્રકાશનપ્રાથમિક ધોરણે કરવું જોઈએ.
અમે આ માર્ગદર્શનને અનુસરી શ્રી જ્ઞાનભક્તિના પંથે ટ્રસ્ટની જ્ઞાનનિધિનો વ્યય કરવાનો નિર્ણય કર્યો. એમાંથી આ ગ્રંથરત્નનું સર્જન થઈ રહ્યું છે. આશા છે કે આવી જ શ્રુતભક્તિનો લાભ અમારા ટ્રસ્ટને ભવિષ્યમાં પણ સાનુબંધ પણે સાંપડતો રહે.
- શ્રી કુસુમ-અમૃત ટ્રસ્ટ, વાપી
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
स एक: परमात्मा गतिर्मे जिनेन्द्र: મુનિ શ્રી ધર્મતિલકવિજય
ભયંકર દુઃખ સ્વરૂપ આ સંસાર સાગર તરવા માટે પ્રભુએ બે મહત્વના આલંબનો બતાવ્યા છે. (૧) જિનપ્રતિમા (૨) જિનાગામ.
જિનપ્રતિમા જિનસારિખી જાણી. પૂજો ત્રિવિધે તુમે પ્રાણી જિનપ્રતિમામાં સંદેહ ન રાખો વાચકજસની વાણી...હો કુમતિ... પરમાત્મતત્ત્વના રસિક સુજ્ઞજીવો પરમાત્માની સાથે તદાકારમય બનવા માટે પોતાના હૈયાના ભાવોથી અંતરની આરઝુ રજૂ કરતા હોય છે. જ્યારે પરમાત્મભક્તિ રસિક પરંતુ અજ્ઞ એવા જીવો પણ પોતાના હૈયાના ભાવો પ્રભુજી સમક્ષ રજૂ કરી પોતાનો સંબંધ પ્રભુજી સાથે બાંધી શકે બસ તેવા જ આશયથી પૂર્વપુરુષોએ ભક્તિસ્તોત્રની રચના કરી છે. તેવા ભક્તિ સ્તોત્રોમાં સંસ્કૃત ભાષામાં આદ્ય ગણી- શકાય તેવું શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરસૂરીશ્વર વિરચિત શ્રી વર્ધમાન દ્વાત્રિંશિકા અગ્રેસર છે. એકએક પદ ગંભીર અર્થથી સભર છે. તેવા ભાવોને આંશિક રીતે પ્રગટ કરવા અંચલગચ્છીય પૂ.આ.શ્રી ઉદયસાગરસૂરિ મ.સા. ટીકા સ્વરૂપ પ્રયાસ કર્યો છે. આ ગ્રંથની હસ્તપ્રત જૈન આત્માનંદસભા ભાવનગર હસ્તક પૂ. ભક્તિવિજયજી મ.ના સંગ્રહમાં ૯૫૮/૧ નંબરની પ્રત લેખન સંવત-૧૯૫૯ના આધારે સુધારા પણ કર્યા છે. જૈનધર્મપ્રસારકસભાએ ઘણા વર્ષ પૂર્વે સટીકાનુવાદ ગ્રંથ પ્રકાશિત કરેલ.
આસન ઉપકારી શ્રી મહાવીરસ્વામી પરમાત્માની સ્તુતિ સ્વરૂપ શ્રી અકબર રાજાના પ્રતિબોધક જગદ્ગુરુ શ્રી હિરવિજયસૂરીશ્વર વિરચિત ‘શ્રી વર્ધમાનજિનસ્તોત્રાષ્ટક' યમલ સ્તુતિ જેવી અદ્ભુત અર્થગાંભીર્ય રચના કરી છે. ટીકા ન હોય તો કહેવાનો ભાવ પણ સમજાવવામાં ખૂબ જ મુશ્કેલી પડે તેવી છે. તેના ઉપર પૂ.મુનિશ્રી સુશીલવિજયજી મ. કૃત દીપિકા સાનુવાદ સટીક ઘણા વર્ષ પૂર્વે છપાયેલ.
ܗ
શ્રી જૈનસંઘમાં જ્ઞાનપંચમી-મૌન એકાદશીની સ્તુતિ ખૂબ જ પ્રચલિત છે. તેની ટીકા બહુ અપ્રચલિત છે. જો ટીકા ન હોય તો તે સ્તુતિના ભાવો સમજવામાં ખૂબ જ તકલીફ પડે તેવું અર્થપ્રાચર્ય ભરેલું છે. તેના ઉપર પૂ.મુનિ
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી કુંદકુંદવિજયજી મ.સા. હૃદયંગમવૃત્તિની રચના કરી છે. સાનુવાદ-સટીક ઘણા વર્ષે પ્રકાશિત થયેલ છે.
શ્રી આમરાજાના પ્રતિબોધક જિનશાસનભાસનભાસ્કર પૂ.આ.ભ. શ્રી બપ્પભટ્ટસૂરીશ્વર વિરચિત શ્રી અનુભૂત સિદ્ધ સારસ્વત સ્તોત્ર જ્ઞાનપિપાસુઓમાં ખૂબ જ જાણીતું / માનીતું છે. શ્રી બપ્પભટ્ટસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ સામે ચાલીને આવેલા શ્રી સરરવતીદેવીની સ્તવના રૂપે આ સ્તોત્રની રચના કરી છે તેના ઉપર વિદ્વર્ય મુનિપ્રવર શ્રી ધુરંધરવિજયજી મ.સા. રસ પ્રાચુર્ય-અર્થપ્રાચર્ય-શબ્દ લાલિત્યયુક્ત ટીકા રચવા દ્વારા સ્તોત્રના ભાવોને પ્રગટ કરવાનો સ્તુત્ય પ્રયાસ કર્યો છે.
અનંતકાળે મહાપુણ્યોદયે પ્રાપ્ત થયેલ શ્રમણજીવન એળે ન જાય ને મળેલુ શ્રમણજીવન આત્માનું નુકસાન ન કરી દે તે માટે શ્રમણને જાગૃત કરે તેવા ઉંઘમાંથી. સફાળો બેઠો કરી દેવા ૧૦ શ્લોકો રવરૂપ સંવિગ્ન શ્રમણયોગ્યાષ્ટક નિંદાષ્ટક દ્વારા સંવિગ્ન શ્રમણાગ્રણી પૂજ્યપાદ આ.ભ.શ્રી જિનપ્રભસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ મહાન ઉપકાર કર્યો છે. તે શ્લોકોના ભાવાર્થને પામવા માટે વિદ્વજ્જનમંડન મુનિશ્રી હિતવર્ધનવિજયજી મ. કૃત ભાવાર્થ સાથે ઘણા સમયે પ્રગટ થઈ રહ્યું છે. .
આવા પાંચ-પાંચ સ્તોત્ર સ્વરૂપ પંચસ્તોત્રાણિનું સંપાદનકાર્ય મારા સતત- હિતચિંતક વાત્સલ્યવારિધિ પૂજ્યપાદ આ.ભ. શ્રી વિજય નરચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.ની અસીમ કૃપાથી થઈ શક્યું છે. પ્રવચનપટુ મુનિશ્રી હિતવર્ધનવિજયજી મ.ની સતત માંગણી અને કલ્યાણમિત્ર મુનિશ્રી સમ્યગ્દર્શનવિજયજી મ.ની સતત પ્રેરણાને પામીને મારા દીક્ષાદાતા પૂજ્ય ગુરુદેવ પરમોપકારી આચાર્યદેવેશ શ્રીમદ્ વિજય શ્રેયાંસપ્રભસૂરીશ્વરજી મહારાજાની સૂરિમંત્રપંચપ્રસ્થાનની આરાધનાના પ્રસંગને પામીને આ સંપાદિત કૃતિ તેઓશ્રીજીના કરકમલમાં સમર્પિત કરી ધન્યતા અનુભવું છે. પ્રાન્ત આ સ્તોત્રો દ્વારા રવ-પર આત્માને વૈરાગ્યભાવથી વાસિત કરી પ્રાન્ત ભવવિરહપદની ઈચ્છા ફળીભૂત બને તેવી પરમાત્માને પ્રાર્થના...
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
पूज्यपादाचार्यप्रवर श्रीसिद्धसेनदिवाकरसूरीश्वरविचरिता
श्रीमदुदयसागरसूरिकृतावचूरि सहिता
MP4
श्री वर्धमान द्वात्रिंशिका
सदा योगसाम्यात्समुद्भुतसाम्यः, प्रभोत्पादितप्राणिपुण्यप्रकाशः । त्रिलोकीशवन्द्यस्त्रिकालज्ञनेता,
स एकः परात्मा गतिमें जिनेन्द्रः ॥ १ ॥ ભાવાર્થ ક્ષાયિકભાવથી ઉત્પન્ન થયેલા જ્ઞાન-દર્શનચારિત્રરૂપ યોગના તાદાભ્યપણાના અનુભવથી જેમનામાં હંમેશા સમપણું રહેલું છે, જેઓએ કેવલજ્ઞાન અને કેવલદર્શનની પ્રભાથી પોતાના શાસનમાં રહેલા પ્રાણીઓ માટે ધર્મનો ઉદ્યોત કરેલો છે, જે ત્રણે લોકના સ્વામી એવા દેવેંદ્ર, ભૂમીંદ્ર અને ચમરેંદ્રોને પણ વંદન કરવા યોગ્ય છે અને જે મતિ, શ્રુત, અવધિ તથા મન:પર્યવ-જ્ઞાનવાળા પુરૂષોના સ્વામી છે એવા સામાન્ય કેવલીઓમાં ઇંદ્ર સમાન પરમાત્મા શ્રી વર્ધમાનસ્વામી એક જ મારું શરણ થાઓ. [આ શ્લોકો અનંગપ્રપતિ नामना छन्६मा छ.] १. टीका - स्याद्वादविद्यामृतपूर्णकुम्भं श्रीगौडिपार्वं प्रणिपत्य नित्यम् । श्रीसिद्धसेनकृतवर्द्धमान-द्वात्रिंशिकार्थं विवृणोमि किञ्चित् ॥१॥
ܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝ
१. श्री वर्धमान द्वात्रिंशिका
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
-परमानन्द
इह सर्वेणैव संसारमध्यमध्यासीनेन जन्तुना नारकतिर्यग्नरामरगतिनिबन्धनविविधशरीरमानसानेकदुःखोपनिपातपीडितेन पीडानिर्वेदतः संसारं परिजिहीर्षया जन्मजरामरणशोकाद्यशेषोपप्लवाऽसंस्पृश्य-परमानन्दरूपनिःश्रेयसपदमधिरोदुकामेन तदवाप्तये स्वपरसममानसीभूय श्रीशासनाधीश्वरवर्द्धमानस्य गुणोत्कीर्तनरूपा स्तुति: कर्त्तव्या । तत: श्रीसिद्धसेनदिवाकरेण श्रीमदुज्जयिन्यां पुर्यां विक्रमनृपस्याग्रे महाकालेश्वरपुरतः पूर्वं द्वात्रिंशिका कृता तस्या अर्थ किञ्चिल्लिख्यते ।
तत्रादौ प्रथमकाव्यं । इंह स्तुतिधा (१) प्रणामरूपा (२) असाधारणगुणोत्कीर्तनरूपा च । तत्र प्रणामरूपा सामर्थ्यगम्या, यथा च सामर्थ्यगम्या तथानन्तरमेव वक्ष्यते । असाधारणगुणोत्कीर्तनरूपा च पुनर्द्धिधा (१) स्वार्थसम्पदभिधायिनी (२) परार्थसम्पदभिधायिनी च, तत्र स्वार्थसम्पद्, परार्थं प्रति समर्थो भवति इति प्रथमत: स्वार्थसम्पदमाहसदेति स एक: जिनेन्द्रः मे मम गति: गम्यते प्राप्यते बुध्यते ज्ञायते स्वरूपतत्त्वमनयेति सा गतिर्ध्ययस्वरूपज्ञापको भवेत्, जिना: सामान्यकेवलिनस्तेषु इन्द्र इव इति जिनेन्द्र:,
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ २
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
सः कः यः परात्मा परः प्रकृष्टं आत्मा यस्य सः परात्मा अविनाशित्वात्, यतः
।
"
- " अवस्थाभेदतो जीवः पुनस्त्रेधा प्रचक्षते बहिरात्मान्तरात्मा च परमात्मेति तत्त्वतः ॥ १ ॥ हेयोपादेयवैकल्यान्न यो वेत्ति हिताहितम् । निमग्नो विषयाक्षेषु, बहिरात्मा स मूढधीः ||२|| अन्तरात्मा त्रिधा क्लिष्ट, - मध्यमोत्कृष्टभेदतः । अयतयोर्जघन्यः स्या, - मध्यमौ द्वौ तदुत्तरौ ||३|| अप्रमत्तादयः सर्वे, यावत्क्षीणकषायकाः । उत्तमा यतयः शान्ताः, प्रभवन्त्युत्तरोत्तरम् ॥ ४ ॥ परमात्मा द्विधा सूत्रे, सकलो निःकलः स्मृतः । सकलः केवली प्रोक्तो, निःकलो मुनिनायकः ||५||
इति नन्दीटीकाकारवचनात् । परमात्मशब्देन सिद्ध एव ग्राहयः, किंविशिष्टो जिनेन्द्रः सदा सर्वस्मिन् काले योगाः क्षायिकभावोत्पन्ना ज्ञानदर्शनचरणादयस्तेषां सात्म्यं तादात्म्यानुभवनं तस्मात्समुद्भूतं आविर्भूतं साम्यं तुल्यत्वं यस्य सः, सिद्धान्ते सर्वसिद्धानां समत्वप्रतिपादनात् अत्र स्वरुपसम्पदा प्रोक्ता । पुनः किं जि. प्रभया केवलज्ञानकेवलदर्शनकान्त्या उत्पादितः प्राणिनां संसारस्थानां
3 श्री वर्धमान द्वात्रिंशिका
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुण्यप्रकाशो धर्मोद्योतो येन सः अत्र उपकारसम्पदा प्रोक्ता । कथम्भूत: जिनेन्द्रः त्रयाणां लोकानां समाहारस्त्रिलोकी तासां ईशा: देवेन्द्रभूमीन्द्रचमरेन्द्रादयः तैर्वन्दितुं योग्य: इहातिशयसम्पदुक्ता । पुन: किं. जिनेन्द्रः त्रिकालं जानन्तीति त्रिकालज्ञाः मतिश्रुतावधिमन:पर्यायज्ञानिन: तेषां नेता स्वामी स्वं ऐश्वर्यं. भुङ्क्ते इति स्वामी । अत्र काव्ये चत्वारोऽतिशया उक्ताः । (१) सदा योगसाम्यादित्यनेनापायांपगमातिशय:,(२) प्रभोत्पादितेत्यनेन वचनातिशय: (३) त्रिलोकीशेत्यनेन. पूजातिशयः (४) त्रिकालज्ञनेतेत्यनेन ज्ञानातिशय: सूचितः इति ॥१॥ ____टीकार्थः - 215151२ 1. श्री७४यसारसूरि म.सा. प्रथम નમસ્કારાત્મક મંગલાચરણ કરે છે. “સ્યાદ્વાદરૂપી અમૃતના પૂર્ણ કુંભ સ્વરૂપ એવા શ્રીગૌડિપાર્શ્વનાથપ્રભુને નિત્ય પ્રણામ કરી શ્રી સિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિએ રચેલી શ્રીવર્તમાનદ્ધાત્રિશિકા ઊપર કિંચિતુ. विव२९५ (भक्यूरी) ए.'
આ જગતમાં સંસાર મધ્યે વર્તતા અને નરક, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવગતિના કારણરૂપ વિવિધ શારીરિક તથા માનસિક અનેક દુઃખોથી પીડિત થયેલા, સર્વ પ્રાણીઓ તે પીડાના નિર્વેદ (કંટાળા)થી સંસારને છોડી દેવાની ઈચ્છા વડે જન્મ, જરા, મૃત્યુ તથા શોકાદિ સમગ્ર વિપ્નો જે સ્પર્શ કરી શકતા નથી એવા પરમાનંદરૂપ મોક્ષપદને પ્રાપ્ત કરવાને ઇચ્છે છે. તેઓએ મોક્ષપદની પ્રાપ્તિને માટે પોતાના
॥ पंच स्तोत्राणि ॥
४
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે પારકાનો ભેદ છોડી દઈ વર્તમાન શાસનના અધિપતિ શ્રીવર્તમાનસ્વામીની ગુણૌર્તનરૂપ સ્તુતિ કરવી જોઈએ. પૂર્વે શ્રીસિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિએ શ્રી ઉજ્જયિની નગરીમાં શ્રી વિક્રમરાજાની સમક્ષ મહાકાલેશ્વરની પાસે પ્રથમ શ્રી વર્તમાન દ્વત્રિશિકા રચેલી છે., તેનો કાંઈક અર્થ યથામતિ લખું છું.
* સ્તુતિ બે પ્રકારની છે. પ્રણામરૂપ અને અસાધારણ ગુણોત્કીર્તનરૂપ તેમાં જે પ્રણામરૂપ સ્તુતિ છે તે સામર્થ્યપણાથી પ્રાપ્ત થાય છે. કેવી રીતે પ્રાપ્ત થાય છે તે અનંતર જ કહેવામાં આવશે. જે અસાધારણ ગુણોત્કીર્તનરૂપ સ્તુતિ છે તે બે પ્રકારની છે. એક
સ્વાર્થ સંપત્તિને કહેનારી અને બીજી પરાર્થ સંપત્તિને કહેનારી. તેમાં જે સ્વાર્થસંપન્ન હોય તે પરાર્થને માટે સમર્થ થઈ શકે છે. એથી અહિં પ્રથમ સ્વાર્થ સંપત્તિને કહેનારી અસાધારણ ગુણોત્કીર્તનરૂપ સ્તુતિ કહે છે.
. તે એક જ જિનેંદ્ર-ભગવંત મારી ગતિરૂપ થાઓ. અહિં ગતિ એટલે જેનાથી સ્વરૂપ તત્ત્વ પ્રાપ્ત થાય, અથવા જણાય તે ગતિ, અર્થાત ધ્યેય (ધ્યાન કરવા યોગ્ય) સ્વરૂપને જણાવનાર થાઓ. જિન એટલે સામાન્ય કેવલી તેમના ઇંદ્ર સ્વામી તે જિનેંદ્ર કહેવાય. તે શ્રીનિંદ્ર ભગવંત કેવા છે? પરમાત્મા પર-પ્રકૃષ્ટ છે આત્મા જેનો. અર્થાત્ અવિનાશીપણાથી પરાત્મા કહેવાય છે. તે વિશે શ્રીનંદીસૂત્રની ટીકામાં તેના કર્તા કહે છે કે-“આત્મા–જીવ તે અવસ્થા ભેદથી (A) બાહિરાત્મા, (B) અંતરાત્મા અને (C) પરમાત્મા એમ તત્ત્વથી ત્રણ (૧) જેમાં અસાધારણ-અસામાન્ય ગુણોનું કીર્તને હોય તે. ૨. માત્ર નમસ્કાર કરવારૂપ સ્તુતિ કરવી તે. ૩ પોતાના અર્થની સંપત્તિને કહેનારી.
५ श्री वर्धमान द्वात्रिंशिका
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે
પ્રકારના કહેવાય છે. (A) જે હેય (ત્યજવા યોગ્ય) અને ઉપાદેય (ગ્રહણ કરવા યોગ્ય) સંબંધી અજ્ઞાનથી પોતાંનું હિત કે અહિત જાણતો નથી અને હંમેશા ઇંદ્રિયોના વિષયોમાં નિમગ્ન રહે છે, મૂઢ બુદ્ધિવાળો જીવ બહિરાત્મા કહેવાય છે. (B) ક્લિષ્ટ, મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટ એવા ભેદથી અંતરાત્મા ત્રણ પ્રકારનો હોય છે. તેમાં જે અવિરતિસમ્યગ્દષ્ટિ છે તે જઘન્ય (ક્લિષ્ટ) કહેવાય છે, અને પાંચમા તથા છઠ્ઠા બે ગુણઠાણાવાળા મધ્યમ છે. તથા અપ્રમત્ત ગુણઠાણાથી માંડીને જ્યાં સુધી સર્વ કષાયક્ષીણ થાય ત્યાં સુધી બારમા ગુણઠાણા સુધી ઉત્તરોત્તર શાંત યતિઓ ઉત્તમ કહેવાય છે. (C) સૂત્રમાં સકલ અને નિઃકલ એવા બે ભેદથી પરમાત્મા કહેલા છે. તેમાં જે સામાન્ય કેવલી તે સકલ પરમાત્મા અને જે તીર્થંકર તે નિઃકલ પરમાત્મા કહેવાય છે.’
અહિં પરમાત્મા શબ્દ વડે સિદ્ધ ભગવંતનું જ ગ્રહણ કરવું. વળી તે જિવેંદ્ર કેવા છે ? સદા-સર્વ કાલે ક્ષાયિક ભાવવડે ઉત્પન્ન થયેલા જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર વિગેરે યોગોનું જે સાત્મ્ય એટલે તાદાત્મ્યપણાનો અનુભવ-તે થકી જેનામાં સામ્ય એટલે તાદાત્મ્યપણાનો અનુભવ તે થકી જેનામાં સામ્ય એટલે સમાનપણું ઉત્પન્ન થયેલું છે. એવા, સિદ્ધાંતમાં પણ સર્વ સિદ્ધ ભગવંતનું સામ્ય પ્રતિપાદન કરેલું છે. ઉપર કહેલા વિશેષણોથી જિનેંદ્ર ભગવંતની સ્વરૂપ સંપત્તિ બતાવી છે. પુનઃ જિવેંદ્ર પ્રભુ કેવા છે ? પ્રભા એટલે કેવલજ્ઞાન તથા કેવલદર્શનની કાંતિ તેના વડે સંસારમાં રહેલા પ્રાણીઓને જેઓએ પુણ્ય પ્રકાશ ધર્મોદ્યોત ઉત્પન્ન કરેલા છે. આ વિશેષણથી ઉપકાર સંપત્તિ કહેલી છે. વળી તે જિવેંદ્ર કેવા છે કે
|| પંપ સ્તોત્રાનિ || ૬
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે ત્રણ લોકના સ્વામી દેવેંદ્ર, ભૂમીંદ્ર અને ચમરેંદ્ર વિગેરે તેને વંદન કરવા યોગ્ય છે.પુનઃ તે જિવેંદ્ર કેવા છે ? ત્રિકાળને જાણનારા એટલે મતિ, શ્રુત, અવિધ અને મન:પર્યાય જ્ઞાનવાળા પુરૂષોના જે નાયક છે. તેમજ સ્વામી એટલે સ્વનું ઐશ્વર્ય તેના ભોગવનારા છે. આ કાવ્યમાં ચારે અતિશયો બતાવ્યા છે.
(?) સવાયોગસામ્યાત્॰ એ પદથી અપાયાપગમ અતિશય, (૨) પ્રશ્નોત્લાવિત॰ એ પદથી વચનાતિશય
(૩) ત્રિજ્ઞોનાશ એ પદથી પૂજાતિશય અને
.
(૪) ત્રિ।તજ્ઞનેતા એ પદથી જ્ઞાનાતિશય એમ ચારે અતિશયો સૂચવ્યા છે.
शिवोऽथादिसंख्योऽथ बुद्धः पुराणः, पुमानप्यलक्ष्योऽप्यनेकोऽप्यथैकः । प्रकृत्यात्मवृत्याप्युपाधिस्वभाव:,
स एकः परात्मा गतिर्मे जिनेन्द्रः || १ ||
ભાવાર્થ: - ઉપદ્રવ રહિત, પોતાના તીર્થની આદિ કરનાર, તત્ત્વના જાણનાર, બુદ્ધ, વૃદ્ધ, સર્વ જીવોનું રક્ષણ કરનાર, ઇંદ્રિયજન્ય જ્ઞાનથી અલક્ષ્ય, અનંત પર્યાયાત્મક વસ્તુના જ્ઞાતા હોવાથી અનેક, નિશ્ચયનયથી એક, કર્મ પ્રકૃત્તિ વિગેરેના પરિણામથી ઉપાધિરૂપ છતાં આત્મવૃત્તિ વડે સ્વભાવમય એવા તે જિવેંદ્ર મારી ગતિરૂપ હો. ॥૨॥ ટી-શિવેતિ । પુન: વિવિશિષ્ટઃ નિનેન્દ્ર: શિવ:
७ श्री वर्धमान द्वात्रिंशिका
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपद्रवरहित: कर्मोपद्रवरहितत्वात्, किंविशिष्ट: जिनेन्द्रः अथ आदिसंख्य: आदौ संख्या यस्य स: आदिसंख्य: स्वस्वतीर्थस्यादिकरत्वात्, अथ बुद्धः बुध्यते-अवगम्यते वस्तुतत्त्वमनेनेति ज्ञाततत्त्व:, किंविशिष्ट: जि. पुराण: वृद्धपुरुष: सिद्धानामनादित्वात्, किंविशिष्ट: जि. पुमान् सर्वसत्त्वानां पाति रक्षति इति हेतोः, किंविशिष्टः जि. अलक्ष्य: लक्षितुं योग्यो लक्ष्यः न लक्ष्य: अलक्ष्यः इन्द्रियजनितज्ञानेनादृश्यत्वात्। किंविशिष्ट: जि. अनेक: अनन्तपर्यायात्मकवस्तुज्ञातृत्वेनानेक: ज्ञेयज्ञानवतोरभेदत्वात्, पुन: किंविशिष्टः जि. अपि निश्चयनयेन एक: द्रव्याश्रितनयाश्रितत्वात् 'क्वं निच्चं निरवयवमित्यादिवचनात्, पुन: किंविशिष्ट: जि. प्रकृत्या कर्मप्रकृत्यादिपरिणामेन उपाधिरुपोऽपि आत्मवृत्या श्रद्धाभासनरमणपरिणत्या स्वभावमय: इदृशा जिनेन्द्र: मे मम गति: । इति ॥ २ ॥
टीकार्थ :- ते नेंद्र छ ? शिव भेटले. उपद्रव२हित, કારણ કે, તેમને કોઈ પ્રકારનો ઉપદ્રવ નથી. વળી કેવા છે ? આદિસંખ્ય એટલે જેની પ્રથમ સંખ્યા છે. પોતપોતાના તીર્થના આદિકર્તા હોવાથી તે પ્રથમ સંખ્યા વાળા છે. વળી બુદ્ધ એટલે વસ્તુતત્ત્વને
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ८
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાણનારા છે. અર્થાત્ તત્ત્વજ્ઞ છે. વળી તે પુરાણ એટલે વૃદ્ધપુરૂષ છે. કારણ કે, સિંદ્ધનું અનાદિપણું છે. વળી પુમાન્ એટલે સર્વજીવોની રક્ષા કરનારા છે. પુનઃ અલક્ષ્ય છે. એટલે ઇંદ્રિયજનિત જ્ઞાન વડે અદશ્ય હોવાથી લક્ષ કરી શકાય તેમ નથી. વળી અનેક છે. એટલે અનંતપર્યાયાત્મક વસ્તુઓના જ્ઞાતા હોવાથી અનેક છે. કારણ કે જોય (જાણવા યોગ્ય) અને જ્ઞાતા (જ્ઞાનવાનું)માં અભેદપણું છે. પુનઃ નિશ્ચયનયથી એક પણ છે. કારણ કે, દ્રવ્યાશ્રિતનયના પણ તે આશ્રિત છે. તે વિષે સિદ્ધાંતમાં એવું વચન છે કે, “એક, નિત્ય અને અવયવરહિત છે.” વળી પ્રકૃત્તિ એટલે કર્મ પ્રકૃત્તિ વિગેરેના પરિણામ વડે ઉપાધિરૂપ છતાં પણ આત્મવૃત્તિ એટલે શ્રદ્ધા, ભાસન અને રમણતાની પરિણતિ વડે સ્વભાવમય છે. એવા જિનેંદ્ર મારી ગતિરૂપ હો. ૨.
जुगुप्साभयाज्ञाननिद्राविरत्यङ्गभूहास्यशुद्वेषमिथ्यात्वरागैः । न यो रत्यरत्यन्तरायैः सिषेवे,
સ વિર: પરાત્મા મસિમેં નિઃ + રૂ - ભાવાર્થ- નિંદા, ભય, અજ્ઞાન, નિદ્રા, અવિરતિ, કામાભિલાષ, હાસ્ય, શોક, દ્વેષ, મિથ્યાત્વ, રાગ, રતિ, અરતિ, દાનાંતરાય, લાભાંતરાય, ભોગાંતરાય, ઉપભોગાંતરાય અને વિયતરાય એ પાંચ અંતરાય-એ પ્રમાણેના અઢાર દોષો જેને સેવતા નથી, તેવા એક જ પરાત્મા જિનેંદ્ર મારી ગતિરૂપ હો. ૩.
८ श्री वर्धमान द्वात्रिंशिका
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
टीका - जुगुप्सेति, स जिनेन्द्रः मे मम गतिः, स कः यः एभिरष्टादशदोषैः न सिषेवे न सेवितवान्, जुगुप्सनं जुगुप्सा निन्दा १, भयः परेषां भयोत्पादकत्वम् २, अज्ञानं स्वपराऽनवबोधकत्वं ३, निद्रादर्शनमोहनी - योदयात् स्वपनम् ४, अप्रत्याख्यानादिकषायोदयात् त्रसस्थावरादिवधाऽनिवर्तित्वमविरति: ५, अंगभूः अंगात्प्र-भवतीति अंगभूः कन्दर्पाभिलाषः ६, हास्यमोहनीयोदयात् हसनत्वम् ७, शोकमोहनीयोदयात् शोचनं शोकः ८, अप्रीतिहेतुत्वं द्वेषः ९, अतत्त्वार्थ श्रद्धानं मिथ्यात्वम् १०, रागः स्नेहलक्षणम् ११, सुखप्राप्तौ रतिः १२, दुःखप्राप्तावरति : १३, अन्तरायाः पञ्चदानान्तराय-१४, लाभान्तराय - १५, भोगान्तराय - १६, उपभोगान्तराय-१७, वीर्यान्तरायाख्या - १८, एतैरष्टादशदोषैर्विप्रमुक्तः जिनेन्द्रः । इति ।। ३ ।।
टीकार्थ :- ते नेिंद्र भारी गति३प थाओ ४ भिनेंद्रने અઢાર દોષો સેવતા નથી. તે કયા અઢાર દોષ, તે કહે છે. જુગુપ્સા એટલે પરનિંદા ૧. ભય એટલે બીજાને ભય ઉત્પન્ન કરવો તે. ૨. અજ્ઞાન એટલે પોતાનો અને પરનો બોધ નહિ તે. ૩. નિદ્રા એટલે દર્શનમોહનીયકર્મના ઉદયથી ઊંઘી જવું તે. ૪. અવિરતિ” એટલે
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ १०
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
અપ્રત્યાખ્યાનાદિ કષાયના ઉદયથી ત્રસ તથા સ્થાવરાદિ જીવના વધથી નિવૃત્ત ન થવું તે. ૫. અંગભૂ એટલે અંગથી ઉત્પન્ન થનાર કામાભિલાષ. ૬. હાસ્ય એટલે હાસ્ય મોહનીય કર્મના ઉદયથી હસવું તે. ૭. શોક એટલે શોકમોહનીયના ઉદયથી શોક કરવો તે. ૮. દ્વેષ એટલે અપ્રીતિનો હેતુ. ૯. મિથ્યાત્વ એટલે તત્ત્વાર્થની શ્રદ્ધા નહીં તે અર્થાતુ મિથ્યાતત્ત્વની શ્રદ્ધા છે. ૧૦. રાગ એટલે સ્નેહનું લક્ષણ ૧૧. રતિ એટલે સુખની પ્રાપ્તિમાં હોય તે આનંદ. ૧૨. અરતિ એટલે દુખપ્રાપ્તિમાં હોય તે ખેદ. ૧૩. પાંચ પ્રકારના અંતરાય - જેમકે દાનાંતરાય, ૧૪. લાભાંતરાય ૧૫. ભોગાંતરાય ૧૬. ઉપભોગવંતરાય ૧૭. અને વીર્યંતરાય.૧૮. એ અઢાર દોષોથી મુક્ત એવા શ્રીનિંદ્ર મારી ગતિરૂપ થાઓ. ૩
न यो बाहासत्त्वेन मैत्री प्रपन्न,स्तमोभिर्न नो वा रजोभिः प्रणुन्नः । त्रिलोकीपरित्राणनिस्तन्द्रमुद्रः, .
स एकः परात्मा गतिर्मे जिनेन्द्रः ॥ ४ ॥ ' માવાર્થ : જે પ્રભુ બાહ્યસત્વ એટલે લૌકિક સત્ત્વગુણની સાથે મૈત્રીને પ્રાપ્ત થયા નથી, જે અજ્ઞાનરૂપ અંધકારથી પ્રેરાયેલા નથી તેમજ રજોગુણથી પણ પ્રેરાયેલા નથી અને ત્રણ લોકની રક્ષા કરવામાં જેની મૂર્તિ આલસ્યરહિત છે, તે એક જ શ્રીનિંદ્ર મારી ગતિરૂપ થાઓ. ૪.
टीका-नयेति, किंविशिष्टो जिनेन्द्रः, य: बाह्यसत्त्वेन
ܝܼ܂
—
—
११ श्री वर्धमान द्वात्रिंशिका
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
लौकिकसत्त्वगुणेन मैत्रीं पुद्गलरागदशात्वं न प्रपन्नः किंविशिष्ट: जि० तमोभिरज्ञानान्धकारैर्न प्रेरितः, किंविशिष्टः जि० वा अथवा रजोभिः राजसगुणैर्नो प्रपन्नः नो प्रेरितः, पुनः किंविशिष्टो जि० त्रयाणां लोकानां समाहारस्त्रिलोकी तस्याः परित्राणे रक्षणे निस्तन्द्रा अनालस्या मुद्रा मूर्तिर्यस्य सः । इति ॥ ४ ॥
टीकार्थ: ते श्रीनेंद्र देवा छे } के बाह्यसत्त्व खेटले લૌકિક સત્ત્વ ગુણની સાથે મૈત્રી અર્થાત્ પુદ્ગલરાગની દશાને પ્રાપ્ત થયા નથી. વળી તે તમ એટલે અજ્ઞાનરૂપ અંધકાર તેનાથી પ્રેરાયેલા નથી. અથવા રાજસી ગુણોથી પણ પ્રેરાયેલા નથી. વળી ત્રણ લોકની રક્ષા કરવામાં જેની મૂર્તિ આલસ્ય વગરની (અમંદ) છે એવા તે જિવેંદ્ર મારી ગતિરૂપ હો. ૪.
हृषीकेश ! विष्णो ! जगन्नाथ ! जिष्णो !, मुकुन्दाच्युत ! श्रीपते ! विश्वरूप ! । अनन्तेति सम्बोधितो यो निराशैः, स एकः परात्मा गतिर्मे जिनेन्द्रः ॥ ५ ॥
भावार्थ : હે ઇંદ્રિયોના નિયંતા, હે લોકાલોકમાં વ્યાપ્ત જ્ઞાનવાળા, હે જગતમાં રહેલા ભવ્ય પ્રાણીઓના નાથ, હે રાગદ્વેષને જિતનાર, હે પાપથી મુકાવનાર, હે સ્ખલનારહિત, હે
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ૧૨
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેવલજ્ઞાનરૂપ લક્ષ્મીના પતિ, હે અસંખ્યાત પ્રદેશે અનાવૃત્ત સ્વરૂપવાળા, હે અનંત-આ પ્રમાણે સંબોધન આપી આશારહિત નિષ્કામ) એવા પુરુષોએ જેને સંબોધિત કરેલા છે એવા તે શ્રીજિનેંદ્ર પ્રભુ એક જ મારી ગતિ હો. ૫
टीका-हृषीकेशेति । पुन: किंविशिष्ट: जि. यः निराशै: आशीभावविमुक्तैर्भव्यजीवैः संबोधित: सम्यक्ज्ञात:, हे हृषीकेश ! हृषीकाणां इन्द्रियाणां ईश: प्रभुः प्रभुत्वं चातीन्द्रियज्ञानत्वात् तस्य संबोधनं हे हृषीकेश ! हे विष्णो ! वेवेष्टीति यस्य भगवतो ज्ञानं लोकालोकं व्याप्नोतीति विष्णुस्तस्य संबोधनं, हे जगन्नाथ ! जगतां त्रिभुवनस्थानां भव्यसत्वानां नाथ: योगक्षेमकारित्वात् तस्य संबुद्धः, हे जिष्णो ! रागद्वेषादीन् जयतीत्येवं शीलो जिष्णुः तस्यामन्त्रणं, हे मुकुन्द ! मुंचतीति मोचयतीति वा पापात् इति मुकुन्दः मुञ्चेर्मुकुन्दप्रत्यय: कौमुद्यां तस्याह्वानं, हे अच्युत ! कदापि कुतोऽपि निजपदात् नास्ति च्युतं स्खलनमस्य तस्य संबोधनं, हे श्रीपते ! श्रिय: केवलज्ञानकेवलदर्शनरुपाया: पति: स्वामी तस्याः संबोधनं, हे विश्वरुप ! विश्वं असंख्यातप्रदेशेऽनावृतत्वं रुपमस्य तस्य संबोधनं, हे अनन्त ! न विद्यते अन्तं मृतिलक्षणं यस्य स: सिद्धानां
१३ श्री वर्धमान द्वात्रिंशिका
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
साद्यनन्तत्वात् । इति पूर्वोक्तप्रकारेण य: संबुद्धीकृतः स પ્રવ: જિનેન્દ્ર પરત્મા ને તિઃ | ત || ક || -
ટાર્થ :- તે જિનેંદ્ર કેવા છે કે જેઓને નિરાશ એટલે આશીભાવ-સકામપણાથી મુક્ત એવા ભવ્યજીવોએ આ પ્રમાણેના સંબોધનોથી સમ્યક પ્રકારે ઓળખેલા છે. તે સંબોધનો આ પ્રમાણે . છે. હે હૃષીકેશ ! હૃષીક એટલે ઇંદ્રિયો-તેના ઇશ-પ્રભુ અહિં પ્રભુપણું અતીન્દ્રિય જ્ઞાનપણાથી જાણવું. હે વિષ્ણુ! એટલે ભગવંતનું જ્ઞાન લોકાલોકને વ્યાપી રહેલું છે. તેથી વિષ્ણુ કહેવાય છે. તે જગન્નાથ ! એટલે ત્રણ જગતમાં રહેલા ભવ્ય પ્રાણીઓના યોગક્ષેમ કરનાર હોવાથી સ્વામીરૂપ હે જિષ્ણુ! એટલે રાગ-દ્વેષાદિ શત્રુઓને જીતનારા. હે મુકુંદ ! પાપથી મુક્ત થાય અથવા મુક્ત કરાવે તે મુકુંદ કહેવાય. અહિં મુ ધાતુને કૌમુદીનો મુન્દ પ્રત્યય આવેલો છે. હે અશ્રુત ! એટલે જેમને ક્યારે અથવા કોઈ પ્રકારે નિજપદ થકી લના થવાની નથી એવા. હે શ્રીપતિ ! એટલે કેવલજ્ઞાન તથા કેવલદર્શનરૂપ લક્ષ્મીના પતિ. તે વિશ્વરૂપ ! વિશ્વ એટલે સર્વ અસંખ્યાતપ્રદેશે અનાવૃત એવું રૂપ છે જેનું એવા. તે અનંત ! એટલે જેમનો મૃત્યુરૂપ અંત નથી એવા, સિદ્ધનું સાદિ અનંતપણું હોવાથી. આ પ્રમાણે સંબોધનો આપી જેમને નિષ્કામ પુરૂષોએ સ્તવેલા છે, તે એક જ પરાત્મા જિતેંદ્ર મારી ગતિ થાઓ. ૫
पुरानङ्गकालारिराकाशकेशः, कपाली महेशो महाव्रत्युमेशः ।।
| પંર સ્તોત્ર
|
૧૪
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
मतो योऽष्टमूर्तिः शिवो भूतनाथ:,
स एकः परात्मा गतिर्मे जिनेन्द्रः ॥ ६ ॥
भावार्थ: પૂર્વે ક્ષપકશ્રેણીમાં આરૂઢ થયા ત્યારથી જે કામદેવરૂપી મલિન શત્રુના વૈરી છે, જે લોકાકાશરૂપી પુરૂષાકારના મસ્તકે રહેલી સિદ્ધશિલા ઉપર સ્થાન કરનારા છે, જે બ્રહ્મચર્યને પાળનારા છે, જે મહત્ ઐશ્વર્યના ભોક્તા છે, જે મહાવ્રતને ધરનારા છે, જે કેવલજ્ઞાન - કેવલદર્શનરૂપ પાર્વતીના પતિ છે, જે અષ્ટકર્મના ક્ષયથી અષ્ટગુણરૂપી મૂર્તિવાળા છે, જે કલ્યાણરૂપ છે અને જે સર્વ પ્રાણીઓના નાથ છે તે પરાત્મા જિનેંદ્ર એક જ भारी गति हो. ६.
टीका - पुरेति, पुनः किंविशिष्टः पुरा पूर्वं क्षपकश्रेण्यारूढावसरे शुक्लध्यानेन अनंग: कन्दर्पः तदेव मलिनवैरी तस्य हन्तृत्वात् अनंगकालारिरित्युच्यते, पुनः किंविशिष्टः आकाशकेशः चतुर्दशरज्ज्वात्मकलोकाकाशस्य पुरुषाकारस्य मूर्ध्नि सिद्धशिलायामुपरि योजनस्य षष्ठे भागे शेतेऽधिष्ठानं करोति इति आकाशकेश उच्यते, सिद्धानां लोकाग्रेऽवस्थानं सिद्धान्ते प्रोक्तत्वात्, “अलोएपडिहया सिद्धा, लोगग्गयपइट्ठिया” इत्युत्तराध्ययनवचनात् तथा “तिलोयमत्थयत्था” इत्यादि - वचनात्, पुनः किंविशिष्टः
-
"
१५ श्री वर्धमान द्वात्रिंशिका
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
जि. कं ब्रह्मचर्यं पालयतीति कपाली परब्रह्मत्वं सिद्धानां राद्धान्ते प्रोक्तत्वात्, पुन: किंविशिष्टः महांश्चासावीशश्च महेश: परमैश्वर्यभोक्तृत्वात्, पुन: किंविशिष्टः महत् व्रतमस्मिन्नस्तीति महाव्रती, पुन: किंविशिष्ट: उमेश उमाया: केवलज्ञानकेवलदर्शनरूपाया: पार्वत्या ईश: स्वामी । पुनः . किंविशिष्टः जि. य: अष्टमूर्ति: मतः सिध्धानां अष्टकर्मक्षयात् प्रादुर्भूता अष्टौ गुणाः, ते के
“अनन्तं केवलज्ञानं, ज्ञानावरणसंक्षयात् । अनन्तं दर्शनं चापि, दर्शनावरणक्षयात्" ॥ १ ॥ क्षायिके शुद्धसम्यक्त्व-चारित्रे मोहनिग्रहात् । अनन्तसुखवीर्ये च वेद्यविघ्नक्षय: क्रमात् ॥ २ ॥ आयुष: क्षीणभावत्वात् सिद्धानामक्षया स्थिति: । नामगोत्रक्षयादेवामूर्त्तानन्तावगाहता ॥ ३ ॥
इत्यष्टगुणा एवाष्टमूर्तिः, पुन: किंविशिष्ट: शिवं कल्याणं तदात्मकत्वात् शिव: लोकानां शिवकारित्वात्, पुन: किं. भूतनाथ: भूयन्ते स्म इति भूता: सर्वे प्राणिन: तेषां नाथ: योगक्षेमकारित्वात्, स एकः परात्मा जिनेन्द्रः मे मम गतिरस्तु । इति ॥ ६ ॥
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ १६
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાર્થ: - તે પ્રભુ કેવા છે? અનંગકાલારિ છે. પૂર્વે એટલે ક્ષપકશ્રેણીમાં આરૂઢ થવાને અવસરે શુકલધ્યાન વડે કરી અનંગ (કામદેવ) રૂપ જે મલિનશત્રુ તેના હણનારા થયેલા છે. તેથી તે અનંગકાલારિ કહેવાય છે. વળી કેવા છે? આકાશકેશ છે. એટલે આ ચૌદ રાજલોકાકાશરૂપ પુરૂષાકૃતિના મસ્તક ઉપર એટલે સિદ્ધ શિલા ઉપર યોજનના છઠ્ઠા ભાગમાં સ્થાન કરનારા છે તેથી તે આકાશનેશ કહેવાય છે. સિદ્ધપુરૂષોનું અવસ્થાન લોકાગ્ર ઉપર છે એમ સિદ્ધાંતમાં કહેલું છે. તે વિષે ઉત્તરાધ્યયનનું વચન છે કે, “અલોકથી પ્રતિહત એવા સિદ્ધો લોકાગ્ર ઉપર રહેલા છે.” તથા “તિલોયત્યયસ્થા” એટલે ત્રણ લોકના મસ્તક ઉપર સિદ્ધો રહેલા છે એવું પણ વચન છે. પુનઃ તે નિંદ્ર કેવા છે? કપાલી છે. છે એટલે બ્રહ્મચર્ય તેના પાલન કરનારા છે. સિદ્ધોનું પરમબ્રહ્મત્વ સિદ્ધાંતમાં કહેલું છે. વળી તે મહેશ છે. એટલે મોટા ઇશ છે અર્થાતુ પરમ ઐશ્વર્યના ભોક્તા છે. વળી તે ઉમેશ છે એટલે કેવલજ્ઞાન અને કેવલદર્શનરૂપ ઉમા જે પાર્વતી તેના સ્વામી છે. વળી અષ્ટમૂર્તિ છે એટલે સિદ્ધોને અષ્ટકર્મનો ક્ષય થવાથી આઠ ગુણ પ્રગટ થાય છે, તે ગુણો કહે છે-“(૧) જ્ઞાનાવરણના ક્ષયથી અનંત કેવલજ્ઞાન થાય તે પહેલો ગુણ. (૨) દર્શનાવરણના ક્ષયથી અનંત દર્શન થાય તે બીજો ગુણ છે, (૩) મોહનીય કર્મના નિગ્રહથી ક્ષાયિક શુદ્ધસમક્તિ ને ચારિત્ર થાય એ ત્રીજો ગુણ. (૪) વેદનીય અને અંતરાયકર્મના ક્ષયથી અનુક્રમે અનંત-સુખ થાય એ ચોથો ગુણ અને (૫) અનંત-વીર્ય પ્રગટે એ પાંચમો ગુણ.
-१७ श्री वर्धमान द्वात्रिंशिका
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬) આયુકર્મના ક્ષીણ થવાથી સિદ્ધોની અક્ષયસ્થિતિ થાય એ છઠ્ઠો ગુણ. અને (૭) નામકર્મ ગોત્રકર્મના ક્ષયથી અમૂર્ણપણું અને (૮) અનંત અવગાહતા (અગુરૂ લઘુપણું) પ્રાપ્ત થાય તે સાતમો ને આઠમો ગુણ. આ આઠ ગુણો વડે અષ્ટમૂર્તિ કહેવાય છે. વળી તે પ્રભુ શિવ એટલે કલ્યાણરૂપ હોવાથી અથવા લોકોને શિવકર્તા હોવાથી શિવરૂપ છે અને સર્વ જીવોના યોગક્ષેમકારી હોવાથી સર્વ. જીવોના નાથ છે. તેથી ભૂતનાથ કહેવાય છે. તે એક જ પરાત્મા જિનેંદ્ર પ્રભુ મારી ગતિરૂપ હો. ૬.
વિધઝમનોવેશશમ્મુ-યમુ-, चतुर्वक्त्रमुख्याभिधानां विधानम् । . ध्रुवोऽथो य ऊचे जगत्सर्गहेतुः, स एकः परात्मा गतिर्मे जिनेन्द्रः ॥ ७ ॥
ભાવાર્થ – જગતના ભવ્ય પ્રાણીઓને મોક્ષમાર્ગ આપવામાં નિશ્ચલ હેતુરૂપ એવા જે પ્રભુ, વિધિ, બ્રહ્મા, લોકેશ, શંભુ, સ્વયંભૂ અને ચતુર્મુખ વગેરે નામોના કરણરૂપ છે તે જિનેંદ્ર એક જ મારી ગતિરૂપ થાઓ. ૭.
टीका: - विधीति । किंविशिष्ट: जिनेन्द्र: विदधाति भव्ये ज्ञानदर्शनचारित्रादिलब्धि करोतीति विधिः, वृहयतीति ૧. મૂળ સ્વરૂપે પ્રભુજી પૂર્વ દિશા તરફ બેસે છે. બીજી ત્રણ દિશાએ દેવતા તેમના જેવા જ પ્રતિબિંબ સ્થાપન કરે છે તેથી ચાર મુખવાળા દેખાય છે.
|| પંર સ્તોત્રા
૧૮
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
वर्द्धयति भष्यानां स्वरूपतत्त्वमिति ब्रह्मा, पुन: किंविशिष्ट: लोकेश: लोकश्चतुर्दशरज्जुप्रमाणस्तस्य ईशः, शं सुखं भवति अस्मात् इति शम्भुः, शमेर्भून् इति कौमुद्याम्, शं कल्याणरूपतां भवते प्राप्नोतीति शम्भूः, भूङ् प्राप्तावात्मनेपदी, पुन: किंविशिष्टः स्वयम्भूः स्वयमात्मना तथाभव्यत्वादिसामग्री परिपाकवशात् नतु परोपदेशात् भवतीति स्वयम्भूः, पुन: किंविशिष्ट: समवसरणावस्थायां देशनावसरे चत्वारि वक्त्राणि अस्य सन्तीति चतुर्वक्त्रः, विधिश्च ब्रह्मा च लोकेशश्च शम्भुश्च स्वयम्भुश्च चतुर्वक्त्रश्च इत्यादि मुख्यानां प्रधानानां नाम्नां विधानं करणं य: जगत्सर्गहेतुः ध्रुव ऊचे, जगतां भव्यानां संसारमार्गात् मोक्षमार्गस्य सर्जनं प्रदानं तस्य हेतु: पुष्टकारणमिति ॥ ७ ॥
___टीकार्थः -त. नेंद्र 34 छ ? विधि में भव्यપ્રાણીઓને જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રાદિ લબ્ધિને કરનારા છે. બ્રહ્મા એટલે ભવ્યપ્રાણીઓના સ્વરૂપ તત્ત્વને વધારનારા છે. લોકેશ એટલે यौ२०४८ मा दोश तेना स्वामीछे. शम्भु भेटदोनाथी सुप थाय तेवा छे. मह “शम्” पातुने अमुहीनो भून् प्रत्यय
आवेदो छ. अथवा “भूङ् प्राप्तौ” मे प्राति सवाणो भूपातु લઈએ તો શમ્ એટલે કલ્યાણ રુપતાને પ્રાપ્ત થાય તે શક્યુ કહેવાય.
... १८ श्री वर्धमान द्वात्रिंशिका
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેવા છે. ન્યૂ એટલે પોતાની મેળે જ તથા પ્રકારે ભવ્યત્વ વગેરે સામગ્રીના પરિપાક વડે, બીજાના ઉપદેશ સિવાય જે બોધ પામેલા છે એવા વળી ચતુર્વકત્ર એટલે સમવસરણમાં દેશના આપવાને સમયે જે ચાર મુખવાળા થાય છે. એવી રીતે જે વિધિ, બહ્મા, લોકેશ, શંભુ, સ્વયંભૂ અને ચતુર્વકત્ર ઈત્યાદિ નામોનું જે વિધાન તેના કરવાવાળા છે, વળી જે ધ્રુવ એટલે નિશ્ચલ એવા જગત્ સર્ગના હેતુરૂપ છે, જગત્સર્ગ એટલે જગતના ભવ્ય પ્રાણીઓને સંસાર માર્ગથી મોક્ષ માર્ગ આપવામાં પુણાલંબન હોવાથી હેતુરૂપ છે. એવા પરાત્મા જે જિનેંદ્ર તે જ એક મારી ગતિ હો. ૭
न शूलं न चापं न चक्रादि हस्ते, न हास्यं न लास्यं न गीतादि यस्य । न नेत्रे न गात्रे न वक्त्रे विकारः, स एकः परात्मा गतिमें जिनेन्द्रः ॥ ८ ॥
ભાવાર્થ - જેના હાથમાં ત્રિશૂલ, ધનુષ્ય અને ચક્રાદિ આયુધો નથી. જેને હાસ્ય, નૃત્ય અને ગીતાદિનું કરવાપણું નથી અને જેના નેત્રમાં, ગાત્રમાં અને મુખમાં વિકાર નથી, તે પરાત્મા જિનેંદ્ર એક જ મારી ગતિ થાઓ. ૮ ____टीका: - नेति यस्य शूलं त्रिशूलं न, चापं शाईधनुर्न । चक्रं सुदर्शनाख्यं न, आदिशब्दात् पिनाकडमरुकमण्डलुप्रभृतिः यस्य हस्ते नास्ति स जिनेन्द्रः, - यस्य
-
~|| વંશ સ્તોત્ર
| ૨૦
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
तीर्थेश्वरस्य हास्यं हसनं न, लास्यं नटनं न, गीतादिकं रासोत्सवादि यस्य नास्ति, यस्य नेत्रे नयने च पुन: गात्रे शरीरे वक्त्रे मुखे विकार: इन्द्रियजनितानन्दचेष्टनं नास्ति, स मे मम जिनेन्द्र: गतिः ॥ ८ ॥
टीकार्थः - ना साथमा त्रिशूल, धनुष्य भने सुदर्शनચક્ર, આદિ શબ્દથી પિનાક, ડમરૂ, કમંડલુ વગેરે નથી. વળી જે પ્રભુને હાસ્ય, નૃત્ય અને ગીતાદિ એટલે રાસોત્સવ વગેરે નથી. તેમજ જેના નેત્રમાં, શરીરમાં અને મુખમાં વિકાર એટલે ઇંદ્રિયજનિત આનંદની ચેષ્ટ નથી, તે જિનેંદ્ર મારી ગતિ થાઓ. ૮
न पक्षी न सिंहो वृषो नापि चापं, न रोषप्रसादादिजन्मा विडम्बः । न निन्द्यैश्चरित्रैर्जने यस्य कम्पः, स एकः परात्मा गतिर्मे जिनेन्द्रः ॥ ९ ॥
भावार्थः - भगवंतने ५६०, सिंड तथा वृषमना पाउन નથી, તેમ પુષ્પનું પણ ધનુષ્ય નથી. જેમને રોષ તથા પ્રસન્નતાથી થયેલી વિડંબના નથી અને નિંદવા યોગ્ય ચરિત્રોથી જેમનો લોકમાં ભય નથી, તે શ્રી જિનેંદ્ર પ્રભુ એક જ મારી ગતિ હો. ૯ - टीका - न पक्षीति, पुन: किंविशिष्ट: जि. यस्य वाहनार्थं पक्षी गरुडादिर्न सिंहो न वृषभो न, नापि चापं
ini - २१ श्री वर्धमान द्वात्रिंशिका
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
कुसुमायुधं, रोषप्रसादादिजन्मा विडंबना नास्ति आक्रोशलक्षणं रोष: चित्तालादजननं प्रसादः, आदि शद्वात् हर्षशोकमोहजन्ममरणादिविडम्बनारहितः, यस्य निन्द्यैः निन्दनीयैः परस्त्रीगमनपरद्रव्यापहरणादिभिश्चरित्रैराचरणैः जने कम्पो न, स एक: परात्मा गतिमें जिनेन्द्रः ॥ ९ ॥
टीकार्थः - ते प्रभु वा छ ? भने पाउनने भाटे पक्षी એટલે ગરૂડ વગેરે, સિંહ તથા વૃષભ નથી. વળી પુષ્પનું પણ આયુધ નથી. રોષ તથા પ્રસન્નતા વગેરેથી ઉત્પન્ન થતી વિડંબના નથી, અહીં કોઈના પર આક્રોશ કરવો તે રોષ અને ચિત્તમાં આલ્હાદ ઉત્પન્ન થવો તે પ્રસન્નતા જાણવી. આદિ શબ્દથી હર્ષ, शो, मोड, जन्म, भ२९॥ वगैरे विमनाथी ४ प्रभु २रित छ. વળી નિંદવા યોગ્ય એવા પરસ્ત્રીગમન, પરદ્રવ્ય હરણ વગેરે દુષ્ટ આચરણોથી જેનો લોકોમાં કંપ (ધ્રુજારો) નથી, તે એક પરમાત્મા श्री नेिन्द्र भारी मति थामी. &. .
न गौरी न गङ्गा न लक्ष्मीर्यदीयं, वपुर्वा शिरो वाप्युरो वा जगाहे । यमिच्छाविमुक्तं शिवश्रीस्तु भेजे, . स एकः परात्मा गतिमें जिनेन्द्रः ॥ १० ॥ भावार्थः - 4जीत लिनेंद्र ॥ छ ? भना शरीर ७५२
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ २२
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાર્વતી રહ્યાં નથી, જેના મસ્તક ઉપર દેવતાની સરિતા જે ગંગા નદી તે રહેલ નથી અને જેના ઉપસ્થલ પર લક્ષ્મી અવગાહના કરીને રહી નથી, તેમજ તૃષ્ણાથી રહિત એવા જે પ્રભુને મોક્ષ લક્ષ્મી ભજે છે. તે શ્રી જિનેંદ્ર પ્રભુ મારી ગતિ થાઓ. ૧૦
टीका: - न गौरीति पुनः किंविशिष्टः यदीयं वपुः यस्य जिनेन्द्रस्य शरीरं गौरी पार्वतीलक्षणं न जगाहे नावगाहं करोति, यदीयं शिरः गंगा सुरसरित् न जगाहे, यदीयं उरः वक्षस्थलं लक्ष्मीर्न नावगाहं करोति, तृष्णया रहितं शिवश्रीः मोक्षलक्ष्मी र्यं जिनं भेजे, स एकः परात्मा जिनेन्द्रः मे मम गतिः ।। १० ।। .
टीकार्थ: - भावार्थनी प्रेम समभवो जगत्सम्भवस्थेमविध्वंसरूपै-, रलीकेन्द्रजातकैर्न यो जीवलोकम् ।
महामोहकूपे निचिक्षेप नाथ:, स एकः परात्मा गतिमें जिनेन्द्रः ॥ ११ ॥
भावार्थ: - ४ प्रमुखे भुगतनी उत्पत्ति, स्थिरता भने नाश રૂપ ખોટા ઇંદ્રજાલો વડે આ લોકને મહામોહરૂપી કુવામાં નાંખ્યો નથી, તે એક જ પરમાત્મા શ્રી જિનેંદ્ર મારી ગતિ થાઓ. ૧૧ टीका: जगदिति यः जिनेन्द्रः जीवलोकं
२३ श्री वर्धमान द्वात्रिंशिका
-
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
समस्तभव्यप्राणिसमूहं महामोहकूपे महामोहनीयाद्यष्टकर्मावटे न चिक्षेप न क्षेपयामास, कैः कृत्वा जगतां सम्भव उत्पत्ति:-स्थेमा, स्थिरत्वं-ध्रुवत्वं, विध्वंसो-नाशस्तै रुपैस्तल्लक्षणैः, पुन: कैः कृत्वा अलीकेन्द्रजालैः अलीकं સત્ય તત્ રૂનાનં સૈ., પુનઃ ફ્રિ વિ. ગિનેન્દ્ર નાથ: - જો ક્ષેમwારિત્થાત્ || 8 ||
ટીવાર્થ - જે જિને સમગ્ર ભવ્ય પ્રાણીઓના સમૂહને મહા મોહરૂપી એટલે મોહનીયાદિ આઠ પ્રકારના કર્મ રૂપી જે કુવોતેમાં નાખ્યા નથી, શેના વડે કરીને તે કહે છે-આ જગતની ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને નાશ તે રૂપી અસત્ય ઇંદ્રજાલો વડે કરીને અર્થાત તે ત્રણે પ્રકારના કર્તા કહેવરાવવા રૂપ ખોટા ઇંદ્રજાલો વડે કરીને જે પ્રભુએ સર્વ ભવ્ય જીવોને મોહ (મિથ્યાત્વ) રૂપકુવામાં નાંખ્યા નથી. વળી જે યોગ એટલે અપ્રાપ્ત વસ્તુનો લાભ અને ક્ષેમ એટલે પ્રાપ્ત વસ્તુની રક્ષા કરનાર હોવાથી નાથ છે-સર્વના સ્વામી છે, તે જિનેંદ્ર પ્રભુ મારી ગતિ રૂપ થાઓ. ૧૧.
હવે શ્રી જિનેંદ્ર પ્રભુમાં બ્રહ્મા વિષ્ણુ અને મહેશ્વર પણ સૂચવે
समुत्पत्तिविध्वंसनित्यस्वरूपा,
यदुत्था त्रिपद्येव लोके विधित्वम् । हरत्वं हरित्वं प्रपेदे स्वभावैः,
ܚܚܚܚܚܚܝܚܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܚܝܚܝ
|| વંશ સ્તોત્રજ | ૨૪
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
स एकः परात्मा गतिर्मे जिनेन्द्रः ।। १५ ।।
જે તીર્થંકર પ્રભુથી પ્રગટ થયેલી ઉત્પત્તિ,
भावार्थ: વિનાશ અને નિત્યત્વ (ધ્રુવત્વ) રૂપ ત્રિપદી જ આ લોકમાં સ્વભાવથી બ્રહ્માપણાને, શિવપણાને અને વિષ્ણુપણાને પ્રાપ્ત થયેલી છે, તે શ્રી જિવેંદ્ર પ્રભુ મારી ગતિ રૂપ થાઓ. ૧૨.
-
टीका: - अथ त्रिदेवत्वं जिनेन्द्रे सूचयति, समुत्पततीति, यदुत्था यस्मात्प्रकटीभूता त्रिपद्येव समुत्पत्तिउत्पाद:, विध्वंसो-व्ययः, नित्यस्वरूपा - धौव्यत्वम्, जगदुत्पादकत्वेन ज्ञानादिरत्नत्रयाणां भव्येभ्य आविर्भावकरणेन ब्रह्मत्वं प्रपेदे, विध्वंसेन विभावपरिणति विनाशकत्वेन हरत्वं प्रपेदे, नित्यस्वरूपेणं मूलवस्तुस्वभावधर्माचलत्वेन हरित्वं प्रपेदे, स्वभावैः स्वरूपैः कृत्वा त्रिदेवत्वमपि, स एक: जिनेन्द्रः ॥ १२ ॥
टीकार्थः - श्री विनेंद्र प्रसुंभां ब्रह्मा, शिव खने विष्णु એ ત્રણ દેવપણું સૂચવે છે. જે શ્રી જિનેંદ્ર પ્રભુથી પ્રગટ થયેલી ઉત્પત્તિ તે ઉત્પાદ, વિધ્વંસ તે વ્યય અને નિત્ય સ્વરૂપપણું તે ધ્રૌવ્ય-આ ત્રિપદી જ ત્રિદેવપણાને પામેલી છે. તેમાં જગતના ઉત્પાદકપણાથી એટલે જ્ઞાનાદિ ત્રણ રત્નોને ભવ્યપ્રાણીઓના હૃદયમાં પ્રગટ કરવાથી
२५ श्री वर्धमान द्वात्रिंशिका
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
બ્રહ્માપણાને પામેલી છે, તથા વિધ્વંસ એટલે વિભાવ પરિણતિનો વિનાશ કરવાથી શિવપણાને પામેલી છે અને નિત્ય સ્વરૂપ એટલે જીવાદિ ષ દ્રવ્યનો મૂલ વસ્તુ સ્વભાવ જે ધર્મ તેનું અચલપણું કરવા વડે વિષ્ણુપણાને પામેલી છે. એવી રીતે જુદા જુદા સ્વભાવ-સ્વરૂપ વડે જે જિનેંદ્ર ત્રિદેવપણાને પ્રાપ્ત થયેલા છે, તે એક જ પરાત્મા प्रभु भारी गति. थामो. १२.
त्रिकाल-त्रिलोक-निशक्ति-त्रिसन्ध्य,त्रिवर्ग-त्रिदेव-त्रिरत्नादिभावैः । यदुक्ता त्रिपद्येव विश्वानि वक्रे, स एकः परात्मा गतिमें जिनेन्द्रः ॥ १३ ॥
भावार्थ: - ४ मराते प्रतिपाइन ४२८. त्रिप. निस, ત્રિલોક, ત્રિશક્તિ, ત્રિસંધ્યા, ત્રિવર્ગ, ત્રિદેવ અને ત્રિરત્ન વગેરે ભાવોથી સર્વ વિશ્વને વરેલી છે,તે શ્રી જિનેંદ્ર પ્રભુ એક જ મારી गति थामी. १3 .
टीका: - त्रिकालेति, यदुक्ता त्रिपदी येन तीर्थंकरेण प्रतिपादिता त्रिपदी विश्वानि वने, कैः कृत्वां त्रिकालादिभावैः, तत्र त्रिकालं भूतभवद्भविष्यल्लक्षणं, त्रिलोकं स्वर्गमर्त्यपाताल-लक्षणं, त्रिशक्तित्वं प्रभुत्वोत्साहत्वमंत्रजत्वादिलक्षणम्, त्रिसन्ध्यं प्रातर्मध्याह्न-सायंकाललक्षणम्, त्रिवर्गत्वं धर्मार्थकामलक्षणं, त्रिदेवत्वं ब्रह्म-विष्णुमहेश
wwwwwwwwwwwwwwwww
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ २६
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्वम्, त्रिरत्नं सम्यग्ज्ञानसम्यग्दर्शनसम्यक्चारित्रादिरूपम्, आदिशब्दात् त्रिपुष्करं त्रिब्रह्म इत्यादि ज्ञातव्यम्, स एक: જિનેન્દ્ર ! શરૂ //
તીર્થંકર પ્રભુએ પ્રતિપાદન કરેલી ત્રિપદી સર્વ વિશ્વને વરતી હતી. શેનાથી વરતી હતી? તે કહે છે. ત્રિકાલ વગેરે ભાવોથી. તેમાં ત્રિકાલ-એટલે ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્યકાળ. ત્રિલોક એટલે સ્વર્ગ, મત્સ્ય અને પાતાળલોક. ત્રિશક્તિ એટલે પ્રભુત્વ શક્તિ, (સામર્થ્ય) ઉત્સાહશક્તિ અને મંત્રશક્તિ. ત્રિસંધ્ય એટલે પ્રાત, મધ્યાહ્ન અને સાયંકાલ. ત્રિવર્ગ એટલે ધર્મ, અર્થ અને કામ. ત્રિદેવ એટલે બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને મહેશ્વર. ત્રિરત્ન એટલે સમ્યજ્ઞાન, સમ્યગદર્શન અને સમ્યફચારિત્રાદિ. અહીં આદિશબ્દનું ગ્રહણ છે તેથી ત્રિપુષ્કર અને ત્રિબ્રહ્મ ઇત્યાદિ શબ્દો જાણી લેવા. તેવા ત્રિકાલાદિ ભાવોથી જેણે પ્રતિપાદિત કરેલી ત્રિપદી સર્વ વિશ્વને વરેલી છે તે શ્રી જિનેંદ્ર એક જ મારી ગતિ હો. ૧૩.
यदाज्ञा त्रिपद्येव मान्या ततोऽसौ, .. तवस्त्येव नो वस्तु यंन्नाधितष्ठौ । अतो ब्रूमहे वस्तु यत्तद्यदीयं,
સ : પરત્મા ગતિમ્ નિનેન્દ્ર | ૪ | ભાવાર્થ - જે ભગવંતની આજ્ઞા તે ત્રિપદી જ છે, અને
~
२७ श्री वर्धमान द्वात्रिंशिका
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેથી કરીને એ ત્રિપદી માનવા યોગ્ય છે. જે વસ્તુ ત્રિપદીથી વ્યાપ્ત છે તે વસ્તુ છે અને જે ત્રિપદીથી અધિષ્ઠિત નથી તે વસ્તુ પણ નથી, એ માટે અમે કહીએ છીએ કે, જે વસ્તુ છે તે ત્રિપદીમય છે. એવા શ્રી જિનેંદ્ર પરમાત્મા એક જ મારી ગતિ હો. ૧૪.
टीका: - यदेति यदाज्ञा त्रिपद्येव । ततः तस्मात्कारणात् असौ आज्ञा मान्या माननीया, यत्त्रिपद्यात्मकं वस्तु तदस्त्येव, यद्वस्तु त्रिपदी नाधितष्ठौ नाधिशिश्राय तद्वस्त्वपि न, अत:कारणाद्वयं ब्रूमहे यद्वस्तु समस्ति तत् त्रिपद्यात्मकमिति ॥ १४॥
ctcnet: - cuqel-ll gu nugal.
न शब्दो न रूपं रसो नापि गन्धो,
>
नवा स्पर्शलेशो न वर्णो न लिङ्गम् ।
न पूर्वापरत्वं न यस्यास्ति संज्ञा, स एकः परात्मा गतिर्मे जिनेन्द्रः ॥ १५ ॥
भावार्थ: - ४४नेंद्र प्रभुने शब्द, ३५, रस, गंध, स्पर्श –એ પાંચ વિષયો નથી, જે પ્રભુને શ્વેતાદિ વર્ણ નથી, જેમને સ્ત્રી, પુરૂષ, કે નપુંસકલિંગ નથી અને આ પહેલો અને બીજો એવી સંજ્ઞા नथी, ते श्री भिनेंद्र प्रभु खेड ४ भारी गति हो. १५.
न शब्द इति, यस्य जिनेन्द्रस्य शब्द:
टीका: श्रोत्रग्रहयं रूपं चक्षुर्ग्राहयं, रसो रसनेन्द्रियेण ग्राहयो, गन्धः
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ૨૮
-
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
घ्राणेन्द्रियविषयः, स्पर्श: त्वगिन्द्रियग्राह्यः, एते पञ्चेन्द्रियविषया न सन्ति सिद्धानामतीन्द्रियत्वात्, तथा यस्य वर्णं श्वेतादिपञ्चप्रकारं नास्ति, तथा लिंगं पुंस्त्रीनपुं सकलक्षणं यस्य नैव विद्यते मुक्तात्मनामवेदकत्वात्, यस्य पूर्वमयं प्रथम:, अयमपर: द्वितीय: इत्यादिसंज्ञा नास्ति सिद्धानामनाद्यनन्तत्वात्, स एक: जिनेन्द्र: मे मम गतिः ॥ १५ ॥
टीकार्थः - निंद्र प्रभुने श्रोत्रायलक्षणो श६ નથી, ચક્ષુ ઇંદ્રિયથી ગ્રાહ્ય એવું રૂપ નથી, રસનાઇદ્રિયથી ગ્રાહ્ય એવો રસ નથી, ધ્રાણેદ્રિયના વિષયરૂપ ગંધ નથી અને ત્વચા ઇંદ્રિયથી ગ્રાહ્ય એવો સ્પર્શ નથી-અર્થાત્ પાંચે ઇંદ્રિયોના પાંચ વિષયો નથી. કારણ કે, સિદ્ધના જીવો અતીન્દ્રિય કહેવાય છે. વળી જે ભગવંતને શ્વેત વિગેરે પાંચ પ્રકારના વર્ણ નથી તથા પુરૂષ, સ્ત્રી અને નપુંસક એ ત્રણમાંનું કોઈ પણ લિંગ નથી. કારણ કે, મુક્ત જીવો અવેદી હોય છે. વળી જેને આ પૂર્વ-એટલે પહેલો અને આ અપર એટલે બીજો ઈત્યાદિ સંજ્ઞા નથી. કારણ કેં, સિદ્ધોનું અનાદિ અનંતપણું छ. ते श्री..नेंद्र प्रभु भारी गति डो. १५
छिदा नो भिदा नो न क्लेदो न खेदो, न शोषो न दाहो न तापादिरापत् ।
न सौख्यं न दुःखं न यस्यास्ति वाञ्छा, . . स एकः परात्मा गतिमें जिनेन्द्रः ॥ १६ ॥
२८ श्री वर्धमान द्वात्रिंशिका
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
भावार्थः - हे भगवंतने शस्त्राथी छ नथी, ४२वत વગેરેથી ભેદ નથી, જલાદિકથી ક્લેદનથી, ખેદ નથી, શોષ નથી, દાહ નથી, તાપવગેરે આપત્તિનથી, સુખ નથી, દુઃખ નથી અને વાંછા-ઇચ્છા નથી તે એક જ શ્રી જિનેંદ્ર મારી ગતિ થાઓ. ૧૬.
. टीका: - छिदेति, यस्य जिनेन्द्रस्य शस्त्रादिभिः छिदा छेदनं नो नास्ति । यस्य भिदा क्रकचपत्रादिभिर्विदारणं नो नास्ति, यस्य क्लेदो .जलादिभि: क्वथनं नास्ति, यस्य खेदो गमनागमनश्रम: स नास्ति, 'यस्य सिद्धभगवत: शोषणं शोष: पुद्गलापचयस्तस्याभाव:, यस्य दाहोऽग्न्यादिना दहनं तस्याप्यभावः, यस्य तापादिरापत् न दिनकरातापादिकष्टं नास्ति, यस्य इन्द्रियनितं सौख्यं नास्ति, यस्य इन्द्रियविषयविकारोद्भवं दुःखमपि नास्ति, यस्य वाञ्छा मनःस्पृहा नास्ति, स जिनेन्द्रः मे मम गतिः ॥ १६ ॥
टीकार्थः - ४ (मरावतने शul85 43 छेद नथी, ७२वत વગેરેથી ભેદ નથી, જલાદિકથી ક્લેદ (આદ્રતા) નથી, ખેદ એટલે ગમનાગમનથી થતો શ્રમ નથી, જે સિદ્ધ ભગવંતને શોષ એટલે પુદ્ગલનો અપચય-તે નથી, અગ્નિ વગેરેથી દાહ નથી, સૂર્યના આપ વગેરેનું કષ્ટ નથી, ઇંદ્રિયજનિત સુખ નથી, તેમજ ઇંદ્રિયવિષયના વિકારથી ઉત્પન્ન થયેલું દુઃખ પણ નથી, અને કોઈ
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ 30
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકારની ઇચ્છા ઉદ્ભવતી જ નથી તે શ્રી જિનેન્દ્ર એક જ મારી ગતિ થાઓ. ૧૬
न योगा न रोगा न चोद्धेगवेगाः, स्थितिर्नो गतिर्नो न मृत्युर्न जन्म । न पुण्यं न पापं न यस्यास्ति बन्धः,
स एकः परात्मा गतिमें जिनेन्द्रः ॥ १७ ॥ भावार्थः - ४ प्रभुने मन, वयन मने आयाना योग नथी, જ્વરાદિ રોગો થતા નથી અને ચિત્તમાં ઉગના વેગ થતા નથી. વળી જે ભગવંતને આયુષ્યની સ્થિતિ (મર્યાદા) નથી, પરભવમાં ગતિ (ગમન) નથી, મૃત્યુ નથી, ચોર્યાશી લાખ જીવયોનિમાં જન્મ નથી, અને પુણ્ય, પાપ અને બંધ નથી તે શ્રી જિનેન્દ્ર મારી ગતિ थामी. १७ ___टीका - न योगा इति, यस्य योगा: मनोवाक्कायलक्षणा न सन्ति सिद्धानामयोगित्वात्, रोगा: कासश्वासादय: तेऽपि नैव विद्यन्ते, न पुन उद्धेगवेगा: उद्धेजनं चित्तस्यौदासीन्यं उद्धेगस्तस्य वेगास्त्वरितानि नैव विद्यन्ते, यस्य जिनेन्द्रस्य स्थितिरायुर्लक्षणा नास्ति, यस्य जिनेन्द्रस्य गति: परभवगमनलक्षणा नास्ति, यस्य मृत्युर्मरणं नास्ति, यस्य जन्म चतुरशीतिलक्षजीवयोनिषु गर्भावतरणं नास्ति, यस्य पुण्यं
.......mmmmmmmmmmmmmmmwww.marawwwwwwwwwwwwwww ३१ श्री वर्धमान द्वात्रिंशिका
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
शातावेदनीयलक्षणं नास्ति, यस्य पापं अशातावेदनीयलक्षण नास्ति, शाताअशातावेदनीयकर्मो-दयाभावात्, यस्य बन्धः अभिनवकर्मग्रहणं नास्ति समस्तकर्मक्षयकारित्वात्, स પર્વ: જિનેન્દ્ર પરત્મા મમ તિ: ચત્ ? || ' રાર્થ: - જે જિનેન્દ્ર પ્રભુને યોગ એટલે મન, વચન અને કાયાના યોગ નથી. કારણ કે, સિદ્ધભગવંત અયોગી કહેવાય છે. જે ભગવંતને કાસ (ખાંસી) શ્વાસ વગેરે રોગ પણ થતા નથી. જેમને ઉગ એટલે ચિત્તમાં ઉદાસીપણું તેના વેગ પણ થતા નથી. જે પ્રભુને આયુષ્ય લક્ષણવાળી સ્થિતિ નથી. જે ભગવંતને ગતિ એટલે પરભવમાં ગમન પણ નથી. જેમને મૃત્યુ નથી કારણ કે, સિદ્ધભગવંત અમર છે. વળી જેમને જન્મ એટલે ચોરાશી લાખ જીવયોનિમાં ગર્ભવતરણ નથી. જેમને પુણ્ય એટલે શાતા વેદનીય અને પાપ એટલે અશાતાવેદનીય પણ નથી. કારણ કે, સિદ્ધ ભગવંતને શાતા અશાતા વેદનીય કર્મના ઉદયનો અભાવ છે. જે પ્રભુને બંધ એટલે નવીન કર્મનો બંધ થતો નથી કારણ કે, તેમણે સર્વ કર્મનો ક્ષય કરેલો છે. એવા તે પ્રભુ મારી ગતિ રૂપ થાઓ. ૧૭
तपः संयमः सूनृतं ब्रह्म शौचं,
मृदुत्वार्जवाकिञ्चनत्वानि मुक्तिः । क्षमैवं यदुक्तो जयत्येव धर्मः, સ : પરર્ભિા મતિ જિનેન્દ્ર ! ૮ !
| | પંચ સ્તોત્રજ / ૩૨
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવાર્થ - જેમનો કહેલો તપ, સંયમ, સત્યવચન, બ્રહ્મચર્ય, અચૌર્યતા, નિરભિમાનીપણું, આર્જવ (સરલતા), અપરિગ્રહ, મુક્તિ (નિર્લોભતા) અને ક્ષમા – આ દશ પ્રકારનો ધર્મ જયવંત વર્તે છે તે શ્રી જિનેંદ્ર પ્રભુ એક જ મારી ગતિ થો. ૧૮
टीका - तप इति, येन तीर्थंकरेण प्रोक्तः दशधा धर्म: जयत्येव सर्वोत्कर्षेण प्रवर्त्तते, तप: इच्छानिरोध: द्वादशविध:, संयम: सप्तदशप्रकार:, सूनृतं सत्यम्, ब्रह्म अष्टादशधा, शौचं अदत्तादानरहितत्वं, मृदुत्वं मानरहितत्वम्, आर्जवं मायारहितत्वम्, अकिंचनत्वं निःपरिग्रहत्वम्, मुक्तिर्निलोभता, क्षमा क्रोधोपशान्तिः, एवं दशधा धर्मः ચેન તીર્થેશ્વરે ઉત્ત: સ નિનેન્દ્ર છે. || ૨૮ |
રાઈ - જે ભગવંતે કહેલો દશ પ્રકારનો ધર્મ સર્વોત્કર્ષપણે પ્રવર્તે છે. (૧) તપ એટલે ઇચ્છાનિરોધ. જેના બાર પ્રકાર છે. (૨) સંયમ જેના સત્તર પ્રકાર છે. (૩) સૂનૃત એટલે સત્ય વચન. (૪) બ્રહ્મ એટલે અઢાર પ્રકારે બ્રહ્મચર્ય. (૫) શૌચ એટલે અદત્તાદાનનો ત્યાગ. (૬) મૃદુત્વ એટલે માનરહિતપણું. (૭) આર્જવ એટલે કપટ-માયા રહિતપણું. (૮) અકિંચનત્વ પરિગ્રહ રહિતપણું. (૯) મુક્તિ એટલે નિર્લોભતા અને (૧૦) ક્ષમા એટલે ક્રોધની ઉપશાંતિ. એ દશ પ્રકારનો ધર્મ જે ભગવંતે કહેલો છે તે શ્રી જિનેંદ્ર ભગવંત મારી ગતિરૂપ થાઓ. ૧૮
~ 33 श्री वर्धमान द्वात्रिंशिका
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
अहो विष्टपाधारभूता धरित्री, निरालम्बनाधारमुक्ता यदास्ते । अचिन्त्यैव यद्धर्मशक्तिः परा सा,
स एकः परात्मा गतिमें जिनेन्द्रः ॥ १९ ॥ . भावार्थः - मडो ! भातन धर्मनी शन्ति अथित्य અને ઉત્કૃષ્ટ છે કે જેનાથી સર્વ કૈલોક્યજનના આધારરૂપ આ પૃથ્વી આલંબન વગર અને ખંભાદિના આધાર વગર રહેલી છે, તે શ્રી જિનેંદ્ર પરમાત્મા એકજ મારી ગતિ થાઓ. અહીં ધર્મ તે વસ્તુ स्वमा सम४यो, ४ भगवते यथार्थ ४३८. छ.] १८ ...
___टीका - यद्धर्मशक्ति: यस्य जिनेन्द्रस्य धर्मस्य शक्तिः स्फूर्ति: अचिन्त्या अचिन्तनीया सा परा उत्कृष्टा वर्त्तते । यया शक्त्या अहो आश्चर्येण धरित्री भूमि: विष्टपाधारभूता त्रैलोक्यजनाधारभूता निरालम्बना अवष्टम्भरहिता आधारमुक्ता स्तम्भाद्याधाररहिता आस्ते समुपतिष्ठते स एकः परात्मा श्रीजिनेन्द्रो मे मम गतिः ॥ १९ ॥
टीकार्थः - (भावार्थनी म सभ०४पो. न चाम्भोधिराप्लावयेत् भूतधात्री, समाश्वासयत्येव कालेऽम्बुवाहः ।
~~
~~~~~
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ३४
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
यदुद्भुतसद्धर्मसाम्राज्यवश्यः स एकः परात्मा गतिमें जनेन्द्रः ॥ २० ॥
भावार्थः - भगवतथी प्रगट थयेदा सद्धर्भना सामायने વશ થયેલો સમુદ્ર આ પૃથ્વીને ડુબાડતો નથી અને મેઘ યોગ્યકાળ આવ્યા કરે છે તે શ્રી જિનેંદ્ર પ્રભુ એક જ મારી ગતિ થાઓ. ૨૦
टीका-नचेति-यस्मादुद्भुतः प्रकटित: सद्धर्म: तस्य साम्राज्येन वशं गतः अम्भांसि धीयन्ते इत्यम्भोधि: समुद्रः भूतधात्री पृथ्वी न आप्लावयेत् जलमयीं तु न कुर्यात् । काले वर्षाकाले अम्बुवाहो मेघ: समाश्वासयति समागच्छत्येव । स भगवद्धर्मस्य प्रभाव: स परात्मा जिनेन्द्रो मे मम गति: ॥ २० ॥
टीकार्थः - भगवंतथी प्रगट थये। सद्धर्भन साय વડે વશ થયેલો અંભોધિ એટલે જેમાં જળ ધારણ થાય તે-સમુદ્ર સર્વ પ્રાણીઓને ધારણ કરનારી પૃથ્વીને ડુબાડી દેતો નથી. વળી વર્ષાકાલે મેઘ આવ્યા કરે છે, તે જે ભગવંતના ધર્મનો પ્રભાવ છે, તે શ્રી પરાત્મા જિનેંદ્ર મારી ગતિરૂપ થાઓ. ૨૦. ___न तिर्यग् ज्वलत्येव यत् ज्वालजिहबो,
यदूर्ध्वं न वाति प्रचण्डो नभस्वान् ।
३५ श्री वर्धमान द्वात्रिंशिका
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
स जागर्ति यद्धर्मराजप्रतापः, स एकः परात्मा गतिमें जिनेन्द्रः ॥ २१ ॥
भावार्थः - भगतना धनी प्रताप तेवो d છે કે જેથી અગ્નિ તિર્થો પ્રજ્વલિત થતો નથી અને પ્રચંડવાયુ ઉદ્ધ ભાગે વાતો નથી, તે શ્રી ભગવંત જિનેંદ્ર મારી ગતિ હો. ૨૧
टीका: - न तिर्यगिति - यस्य पारङ्गतस्य भावधर्मनृपस्य प्रतापो जागर्ति यत् ज्वालजिह्वो वह्निः तिर्यग् तिर्यक्षु न ज्वलति, प्रचण्डः प्रबलः नभस्वान् वायुः उर्ध्वं न वाति, स भगवद्धर्मराजप्रतापो जागर्ति, स एक: परात्मा जिनेन्द्रो मे मम गतिः ।। २१ ॥ ___टीकार्थः - पारंगत में प्रभुना भावधर्म३५॥ २॥नो પ્રતાપ સદા જાગૃત છે કે જેથી અગ્નિ તિર્થો આડો અવળો પ્રજ્વલિત થતો નથી. ઉર્ધ્વગતિ જ કરે છે. અને પ્રચંડ એવો વાયુ ઉદ્ઘભાગે વાતો નથી તિર્થો જવાય છે. તેવો જે ભગવંતના ધર્મરાજનો પ્રતાપ જાગતો છે તે એક પરાત્મા શ્રી જિનેંદ્ર મારી ગતિ થાઓ. ૨૧ . इमौ पुष्पदन्तौ जगत्यत्र विश्वो-, पकाराय दिष्ट्योदयेते वहन्तौ । उरीकृत्य यत्तुर्यलोकोत्तमाज्ञां,
स एकः परात्मा गतिर्मे जिनेन्द्रः ॥२२॥ commmmmmmar
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ३६
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
भावार्थ : हे लोत्तम प्रमुनी माशाने २ ४२. वन કરતા એવા આ સૂર્ય અને ચંદ્ર આ જગતમાં વિશ્વના ઉપકારને માટે હર્ષથી ઉદય પામે છે તે એક જ પરમાત્મા પ્રભુ મારી ગતિ થાઓ.૨૨ ___टीका:- इमाविति-इमौ प्रत्यक्षगतौ पुष्पदन्तौ चन्द्रभास्करौ जगति अत्र मर्त्यलोके विश्वोपकाराय जन्तूनामुपकारार्थं दिष्ट्या हर्षेण उदयेते उद्गच्छतः । किंविशिष्टौ पुष्पदन्तौ यत्तुर्यलोकोत्तमाज्ञां उरीकृत्य वहन्तौ । तुर्यलोक इति भावत: लोकोत्तराज्ञां वहन्तौ स एक: परात्मा जिनेन्द्रः मे गतिः ।।२२।।
टीकार्थ- : मा प्रत्यक्ष भेवा सूर्य, यंद्र मा भयकोमi સર્વ પ્રાણીઓના ઉપકારને માટે હર્ષથી ઉદય પામે છે, તે કેવા છે કે જેઓ લોકોત્તમ એવા પ્રભુની આજ્ઞાને અંગીકાર કરીને તેનું વહન ४२ छ. म 'तुर्यलोक' मे. भावथी. छ. अर्थात् सोत्तर ભગવંતની આજ્ઞાને વહન કરનારા એમ લેવું. તે શ્રી જિનેંદ્ર ५२मात्मा भारी लि. हो.. २२ .
अवत्येव पातालजम्बालपातात्, - ‘विधायापि सर्वज्ञलक्ष्मीनिवासान् । यदाज्ञा विधित्साश्रितानङ्गभाजः, स एकः परात्मा गतिर्मे जिनेन्द्रः ॥२३॥
३७ श्री वर्धमान द्वात्रिंशिका
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
भावार्थ :- शरीरने नहीं लग्नारा सेवा सिद्ध डरवानी ઇચ્છાને આશ્રિત રહેલી અર્થાત્ સિદ્ધ (મુક્ત) કરવાને ઇચ્છતી એવી અથવા સિદ્ધોએ પણ જે આજ્ઞાનો આશ્રય ઇછ્યો હતો એવી જે ભગવંતની આજ્ઞા ભવ્યપ્રાણીઓને સર્વજ્ઞલક્ષ્મીના નિવાસરૂપ બનાવીને નરકનિગોદાદિ કાદવમાં પડવાથી બચાવે છે, તે શ્રી સર્વજ્ઞ પરમાત્મા મારી ગતિ થાઓ. ૨૩
टीका:- अवतीति-यस्य भगवत आज्ञा पातालजम्बालपातात् नरकनिगोदादिकर्दमंपातात् अवति रक्षति, किंकृत्वा सर्वज्ञलक्ष्मीनिवासान् विधाय अपि निश्चयेन, किंविशिष्टा आज्ञा अनङ्गभाजः विधित्साश्रिता अनङ्गभाजः सिद्धान् विधित्सा चिकीर्षा कर्तुमिच्छा आश्रिता, स एक: परात्मा: जिनेन्द्रः मे गतिरस्तु ||३३||
टीकार्थ: ભાવાર્થની જેમ સમજવો.
सुपर्वद्रुचिन्तामणिकामधेनु-, प्रभावा नृणां नैव दूरे भवन्ति । चतुर्थे यदुत्थे शिवे भक्तिभाजां, स एकः परात्मा गतिर्मे जिनेन्द्रः ॥ २४ ॥
भावार्थ: के भगवंतथी प्रगट थयेला थोथा सोडोत्तर
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ३८
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણને વિષે, ભક્તિવંત એવા ભવ્ય પ્રાણીઓને કલ્પવૃક્ષ, ચિંતામણી, અને કામધેનુના પ્રભાવો પણ દૂર નથી. તે શ્રી જિનેંદ્ર પ્રભુ એક જ મારી ગતિ થાઓ. ૨૪
टीका-सुपर्वेति । यस्मादुत्थे प्रकटीभूते चतुर्थे लोकोत्तरकल्याणे सति भावशिवे भक्तिभाजां नृणां सुपर्वद्रुः कल्पवृक्षः चिन्तामणि: देवताधिष्ठितं रत्नं कामधेनुः सुरगवी एषां प्रभावा: नैव दूरे भवन्ति स जिनेन्द्र: एक: मे मम गति: ॥ २४ ॥
टीकार्थः - भावार्थनी म. समो कलिव्यालवनिग्रहव्याधिचौर-, व्यथावरणव्याघ्रवीथ्यादिविघ्नाः । यदाज्ञाजुषां युग्मिनां जातु न स्युः,
स एकः परात्मा गतिर्मे जिनेन्द्रः ॥२५॥
भावार्थ: है भगवंतनी शान सेवन ४२॥२॥ युगलिओने अर्थात् स्त्री पुषीने इलेश, समय, अग्निमय, Asपी31, रोग, ચોરનો ઉપદ્રવ, હસ્તીનો ભય અને વ્યાઘની શ્રેણીનો ભય ઈત્યાદિ વિઘ્નો કદી પણ થતા નથી, તે શ્રીજિનેંદ્ર પરમાત્મા એક જ મારી ગતિ હો. (યુગલ શબ્દથી સ્ત્રી-પુરુષ સમજવા, યુગલિકો નહિ) ૨૫
टीका-कलीति । यदाज्ञाजुषां यस्य तीर्थंकरस्य
mammi
३८ श्री वर्धमान द्वात्रिंशिका
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
आज्ञासेविनां युग्मिनां युगलधर्मिणां जातु कदाचित् एते पदार्था न स्युः न भवन्ति । ते के कलिः क्लेशः, व्यालाः सर्पभयानि, वह्निः- अग्निभयानि, ग्रहाः दुष्टग्रहाणां पीडाः, व्याधिः शरीरजा पीडा । चौरभयं वारण: हस्तितो भयं, व्याघ्राणां वीथी श्रेणिः, आदिशद्वादन्येऽपि विघ्नाः तीर्थंकरध्यानात् न भवन्ति । स जिनेन्द्रः मे मम गतिः ||२५||
टीकार्थ :- भगवंतनी खाज्ञाने सेवन डरनारा युगलधर्मीસ્ત્રીપુરૂષોને કદિ પણ આટલા પદાર્થો થતા નથી. તે ક્યા પદાર્થો ते उहे छे-टुलेश, सर्पनो लयं, अग्निनो लय, दुष्टग्रहोनी पीडा, શારીરિક વ્યાધિઓની પીડા, ચોરનો ભય, હાથીઓનો ભય અને વ્યાઘ્રો [વાઘો]ની શ્રેણીનો ભય-આદિ શબ્દથી બીજા વિઘ્નો પણ જાણી લેવા. તે શ્રીતીર્થંકર પ્રભુના ધ્યાનથી થતા નથી, એવા તે શ્રીજિવેંદ્ર પ્રભુ મારી ગતિરૂપ થાઓ. ૨૫
अबन्धस्तथैकः स्थितो वाक्षयी वा-,
प्यसद्वा मतो यैर्जडै: सर्वथात्मा ।
न तेषां विमूढात्मनां गोचरो यः, स एकः परात्मा गतिर्मे जिनेन्द्रः ||२६||
भावार्थ: - ४ ४डो खात्माने सर्वथा दुर्मना अंधरहित, खेड, સ્થિર, વિનાશી અને અસત્ માને છે, તેવા મૂઢ પુરૂષોને જે ભગવંત
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ४०
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગોચર (જ્ઞાનવિષયી) થતા નથી તે શ્રીજિનેદ્ર પરાત્મા મારી ગતિ थामो. २६ ___टीका:-अबन्ध इति-य: जिनेश्वर: तेषां विमूढात्मनां अज्ञानतिमिरान्धानां प्राणिनां गोचरो विषयो न भवति । यैर्जडै: पुरुषैः सर्वथा आत्मा अबन्धः कर्मबन्धनरहितो मत: वेदान्तपक्षिवत् । तथा सर्वथा आत्मा एक एव मत: तथा स्थितः स्थिरत्वं सर्वथा मनुते । तथा सर्वथाक्षयी विनाशवान् आत्मा मन्यते बौद्धदर्शनिवत् । तथा सर्वथा असत् आत्मा मन्यते इन्द्र जालवत् । स्वप्नो पमं वै सकलं जगत् इति षड्दर्शनसमुच्चये प्रतिपादनात् । एते पंचापि दर्शनिन: एकान्तपक्षग्रहित्वात् भगवत्सवरुपं सम्यग् न जानन्ति । स एक: परात्मा जिनेन्द्रः मे मम गतिः ॥२६॥ ___टीकार्थः . ॐ प्रभु तवा भूढात्मा भेटो मशान३५ અંધકારથી અંધ થયેલા પ્રાણીઓને ગોચર થતા નથી કે જે જડપુરૂષોએ વેદાંત પક્ષવાળાની જેમ સર્વથા આત્માને બંધન-એટલે કર્મના બંધનથી રહિત માનેલો છે. જેઓએ સર્વથા આત્માને એક જ માનેલો છે. જેઓએ આત્માને સર્વથા સ્થિર માનેલો છે. જેઓએ બૌદ્ધદર્શનીની જેમ આત્માને સર્વથા વિનાશી માનલો છે અને જેઓએ ઇંદ્રજાળની જેમ આત્માને અસત્ માનેલો છે. આ જગતું સ્વપ્નગર્ છે. એવી રીતે ષડ્રદર્શનસમુચ્ચયમાં પ્રતિપાદન કરેલું છે, ४१ श्री वर्धमान द्वात्रिंशिका
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧) તે આત્માને એકાંતે અબંધ માનનારા (૨) આત્માને એકાંતે એક જ માનનારા, (૩) આત્માને એકાંતે સ્થિર માનનારા, (૪) આત્માને એકાંતે વિનાશી માનનારા અને (૫) આત્માને એકાંતે અસત્ માનનારા પાંચે દર્શનવાળાઓ એકાંત પક્ષના આગ્રહી હોવાથી શ્રીભગવંતના સ્વરૂપને સમ્યક્ પ્રકારે જાણી શકતા નથી. એવા એકાંતવાદીઓને જે ભગવંત જ્ઞાનગોચર થતા નથી તે શ્રી જિતેંદ્ર પરમાત્મા મારી ગતિ થાઓ. ૨૬
नवा दुःखगर्भे नवा, मोहगर्भे, स्थिता ज्ञानगर्भे तु वैराग्यतत्त्वे । यदाज्ञा निलीना ययुर्जन्मपारं,
સ : પરાત્મા મતિર્મે નિનેન્દ્રઃ ધારી..
માવાર્થ: - જે ભગવંતની આજ્ઞા દુ:ખગર્ભિતવૈરાગ્યમાં કે મોહગર્ભિતવૈરાગ્યમાં રહી નથી પણ જ્ઞાનગર્ભિત એવા વૈરાગ્યતત્ત્વમાં રહેલી છે. વળી જેમની આજ્ઞામાં લીન થયેલા પુરૂષો જન્મમરણરૂપ સંસાર સમુદ્રના પારને પામી ગયા છે. તે શ્રીજિવેંદ્ર ભગવંત મારી ગતિ હો. ૨૭
टीका :- यदाज्ञानिलीना इति यस्य जिनेश्वरस्य आज्ञावशवर्तिनः पुरुषाः जन्मपारं संसारसमुद्रपारं ययुः प्रापुः, यदाज्ञा दुःखगर्भे तथा मोहगर्भे नैव स्थिता तथा ज्ञानगर्भे वैराग्यतत्त्वे यदाज्ञा स्थिता, स एकः परात्मा
|| પંચ સ્તોત્રમ્ | ૪૨
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ जिनेन्द्रः मे गतिरस्तु // 27 // टीकार्थः - भावार्थना ठेम सम४यो. विहायाश्रवं संवरं संश्रयैव, यदाज्ञापराभाजि यैर्निर्विशेषैः / स्वकस्तैरकार्येव मोक्षो भवो वा, स एकः परात्मा गतिर्मे जिनेन्द्रः // 28 // __भावार्थः - निविशेष (सामान्य) पु३षोभे ®प, तुं આશ્રવને છોડીને સંવરનો આશ્રય કર.” એવી જે ભગવંતની ઉત્કૃષ્ટ આજ્ઞાને સેવેલી છે. તે પુરૂષોએ પોતાનો ભવમોક્ષરૂપ કર્યો છે, એવા તે શ્રીનિંદ્ર ભગવંત એક જ મારી ગતિ થાઓ. 28 ___टीका:-विहायेति - निर्विशेषैः पुरुषैः यैः यस्य तीर्थंकरस्य आज्ञा परा उत्कृष्टा अभाजि असेवि, कीदृशी आज्ञा 'हे जीव संवरं संश्रय आश्रय, किंकृत्वा आश्रवं विहाय त्यक्त्वा तैस्तीर्थंकराज्ञावंशवर्तिभिः पुरुषैः स्वक: भवो जन्म मोक्षरूप: अकारि, जीवन्मुक्तदशाप्राप्तत्वात् / / 28 / / ..टीकार्थः निर्विशेष सामान्य भेा 594 ५३षोभे 4 ભગવંતની ઉત્કૃષ્ટ આજ્ઞા સેવી છે, તે કેવી આજ્ઞા તે કહે છે, “હે જીવ આશ્રવને છોડીને સંવરનો આશ્રય કર. તે તીર્થંકરની આજ્ઞાને rammaanmintinuuuuuminaruwaunuwmummmmmmmmmmmmmmm . 43 श्री वर्धमान द्वात्रिंशिका
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ વશવર્તી એવા પુરૂષોએ પોતાના ભવ-જન્મ મોક્ષરૂપ કરેલો છે, કારણ કે તેઓ જીવન્મુક્ત દશાને પામેલા છે. તે શ્રીનિંદ્ર પ્રભુ મારી ગતિરૂપ થાઓ. 28 शुभध्याननीरैरुरीकृत्य शौचं, * सदाचार-दिव्यांशुकैर्भूषिताङ्गाः / बुधाः केचिदर्हन्ति यं देहगेहे, स एकः परात्मा. गतिर्मे जिनेन्द्रः // 29 // भावार्थ:- 32815 विद्वानो शुमध्यान३५ ४थी पवित्र 45 અને સદાચારરૂપી દિવ્યવસ્ત્રોથી અંગને અલંકૃત કરી પોતાના શરીરરૂપ મંદિરમાં જે ભગવંતના સ્વરૂપની પૂજા કરે છે, તે એક ४४नेंद्र भारी गति थामी. 28 ___टीका:-शुभेति-केचिद् बुधाः शुभध्यानजलै: धर्मध्याननीरैः शौचं पवित्रत्वं उरीकृत्य अङ्गीकृत्य, सदाचारदिव्यांशुकैः सम्यग्रत्नत्रयाराधनरुपाचारैस्तदेव प्रधानवस्त्रैः भूषितं अंगं यैषां ते इति भूषितांगा:, देहगेहे शरीरमन्दिरे यं जिनस्वरूपं अर्हन्ति पूजयन्ति स एक: जिनेन्द्रः मे गतिरस्तु // 29 / / ___टीकार्थः - 32815 विद्वानो शुमध्यान-धर्मध्यान३५॥ 4 // 43 કરીને પવિત્રતા સ્વીકારી, સદાચાર એટલે સમ્યગ્રજ્ઞાન, દર્શનચારિત્ર એ ત્રણ રત્નના આરાધનરૂપ આચાર તે રૂપી ઉત્તમ વસ્ત્રોથી // पंच स्तोत्राणिं // 44
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ અંગને વિભૂષિત કરી, પોતાના દેહ રૂપ મંદિરમાં જે ભગવંતના સ્વરૂપને પૂજે છે, તે શ્રીનિંદ્ર મારી ગતિરૂપ થાઓ. 29 'दयासुनृतास्तेयनिःसङ्गमुद्रा, तपोज्ञानशीलैर्गुरूपास्तिमुख्यैः / सुमैरष्टभिर्योऽर्च्यते धाम्नि धन्यैः, स एकः परात्मा गतिमें जिनेन्द्रः // 30 // भावार्थः - धन्य सेवा पु३५ो, या, सत्य, अयौर्य, નિઃસંગ- મુદ્રા, તપ, જ્ઞાન, શીલ અને ગુરૂની ઉપાસના પ્રમુખ આઠ પુષ્પોથી જે ભગવંતનું જ્ઞાનજ્યોતિમાં પૂજન કરે છે, તે શ્રીનિંદ્ર પરમાત્મા એક જ મારી ગતિ હો. 30 . टीका:-दयेति-यो भगवान् जिन: धन्यैः धनदातृभिः पुरुषैः अष्टभिः सुमैः पुष्पैः धाम्नि ज्ञानज्योतिषि अर्च्यते, किंविशिष्टैः सुमैः दया प्राणिनां भावप्राणरक्षणम्, सूनृतं सत्यवचनम्, अस्तेयं परिवित्तादपसरणम्, नि:संगमुद्रा अकिंचनत्वं परिग्रहराहित्यम्, तप इच्छा निरोधत्वम्, ज्ञानं स्वतत्वावबोधकम्, शीलं ब्रह्मचर्यत्वम्, गुरूपास्ति: गुरुसेवना, एभिरष्टभिः कुसुमैः पूजां करोति, अष्टकर्मणां क्षयत्वं तस्य पूजाकर्तुः संपद्यते, स एक: जिनेन्द्र: मे गति: // 30 // ~ / 45 श्री वर्धमान द्वात्रिंशिका
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ રાઈ - જે સર્વજ્ઞ ભગવંતને ધનદાતાર અથવા પુણ્યશાળી એવા પુરૂષો આઠ પુષ્પોથી પોતાની જ્ઞાનજ્યોતિમાં પૂજે છે તે આઠ પુષ્પો કયા? (1) દયા એટલે પ્રાણીઓના ભાવપ્રાણની રક્ષા, (2) અમૃત એટલે સત્યવચન, (3) અસ્તેય એટલે પારકાદ્રવ્યથી દૂર રહેવું, (4) નિઃસંગમુદ્રા એટલે અકિંચનપણું-પરિગ્રહરહિતપણું, (5) તપ એટલે ઈચ્છાનો નિરોધ, (6) જ્ઞાન એટલે સ્વતત્ત્વનો બોધ, (7) શીલ એટલે બ્રહ્મચર્ય અને (8) ગુરૂપસ્તિ એટલે ગુરૂની સેવના, એ આઠ પુષ્પોથી પૂજા કરે છે. તેવી પૂજા કરનારના આઠ કર્મોનો ક્ષય થાય છે. તેવા શ્રીજિનેંદ્ર પરમાત્મા મારી ગતિ થાઓ. 30 महाचिर्धनेशो महाज्ञा महेन्द्रो, महाशान्तिभर्ता महासिद्धसेनः। महाज्ञानवान् पावनीमूर्तिरर्हन्, स एकः परात्मा गतिमें जिनेन्द्रः // 31 // ભાવાર્થ: - હે અહમ્ ! જે તમે પરમજ્યોતિવાળા છો, કુબેરરૂપ છો, મહાન આજ્ઞાવાળા છો, મહેંદ્રરૂપ છો, મહાશાંતરસના નાયક છો, મહાન સિદ્ધોની સંતતિવાળા છો, મહાજ્ઞાની છો અને પવિત્ર મૂર્તિવાળા છો, તે શ્રીનિંદ્ર પ્રભુ મારી ગતિરૂપ થાઓ. 31 टीका:- महाचिरिति, हे अर्हन् त्वं महाच्चि: परमज्योतिर्वर्त्तसे, त्वं धनेश आत्मद्धिस्वामी, त्वदीया ܚ ܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚ // પંર સ્તોત્રજ / 46
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ महती आज्ञा, त्वं महान् इन्द्रः परमैश्वर्यभोक्तृत्वात्, त्वं परमशान्तरसनेता, त्वं महासिद्धसेन: वसुविधकर्मोन्मूलनेन सिद्धपर्यायाविर्भावात् तस्य सिद्धानां सेना सन्तति: यस्य, महाज्ञानवान् केवलज्ञानवान्, पावनी पवित्रकी मूर्तिर्यस्य, स एकः परात्मा मे मम गति: // 31 // टीकार्थः - हे अर्हन् ! तमे ५२मयोति३५ छो, तमे ધનપતિ એટલે આત્મઋદ્ધિના સ્વામી છો, તમારી આજ્ઞા મહાન છે, તમે પરમઐશ્વર્યના ભોક્તા હોવાથી મહાન ઇંદ્ર છો, તમે પરમશાંતરસના નાયક છો, તમે મહાન સિદ્ધસેન છો. વસુ એટલે આઠ પ્રકારના કર્મોનું ઉમૂલન કરવાથી સિદ્ધપર્યાય પ્રગટ થાય છે, તેવા સિદ્ધપુરુષોની સેના એટલે સંતતિ જેને છે તેથી સિદ્ધસેન છો, તમે મહાજ્ઞાની અર્થાત્ કેવલજ્ઞાની છો, અને જેમની મૂર્તિ પવિત્રતાને ४२नारी छे, मेवात श्री.नेंद्र भारी गति थामी. [महासिद्धसेन પદથી કર્તાએ પોતાનું નામ સૂચિત કર્યું છે.] 31 महाब्रह्मयोनिमहासत्वमूर्ति-, महाहंसराजो महादेवदेवः / .... महामोहजेता महावीरनेता, स एकः परात्मा गतिर्मे जिनेन्द्रः // 32 // भावार्थ :- भगवंत. ५२वमान उत्पतिस्थान छ, 4 47 श्री वर्धमान द्वात्रिंशिका
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ મહાન વૈર્યની મૂર્તિ છે, જે મહાન ચૈતન્યના રાજા છે. જે ચાર પ્રકારના કર્મોપાધિવાળા મહાન દેવોના પણ દેવ છે. જે મહામોહને જિતનારા છે. અને જે મહાવીર (કર્મને હણવામાં સુભટ) ના પણ સ્વામી છે. તે શ્રી જિનેંદ્ર ભગવાન એક જ મારી ગતિ થાઓ. 32 _____टीका:- महाब्रह्मेति किंविशिष्टः स जिनेन्द्रः महाब्रह्मयोनि: परब्रह्मयोनिः / योनिरत्रोत्पत्तिः, महाधैर्यस्य मूर्ति: आकृति:, महाचैतन्यराजा, महादेवा: कर्मोपाधिसहिताः चतुर्विधास्तेषां देवः, महामोहजेता * महामोहनीयस्य त्रिंशद्विधस्य जेता जयनशील:, किंविशिष्ट: जि. महावीर महान् सुभट: तस्य नेता स्वामी, स एकः परात्मा जिनेन्द्र: મે તિરસ્ત //રૂરી રાર્થ: ભગવંત કેવા છે. જે પરબ્રહ્મના યોનિ એટલે ઉત્પત્તિ સ્થાન છે, જે મહાન વૈર્યની મૂર્તિ-આકૃતિ છે, જે મહાન ચૈતન્યના રાજા છે, જે કર્મોપાધિવાળા ચતુર્વિધ દેવતાઓના પણ દેવ છે, જે મહામોહ એટલે ત્રીશ પ્રકારના મોહનીયકર્મનો જય કરનારા છે. જે મહાવીર એટલે માટો સુભટના સ્વામી છે, તે શ્રીજિનેંદ્ર પરમાત્મા એક જ મારી ગતિ હો. 32 ग्रन्थप्रशस्तिकाव्यम् / (शार्दूलविक्रीडितम्) इत्थं ये परमात्मरुपमनिशं श्रीवर्धमानं जिनं, | સ્તોત્ર | 48
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ वन्दन्ते परमार्हतास्त्रिभुवने शान्तं परं दैवतम् / तेषां सप्तभियः क्व सन्ति दलितं दुःखं चतुर्धापि तैमुक्तैर्यत्सुगुणानुपेत्य वृणुते ताश्चक्रिशक्रश्रियः // 1 // भावार्थ:- मा प्रमाणे (मापभान द्वात्रिंशिन 41 31) જે પરમ શ્રાવકો હંમેશા ત્રણ ભુવનમાં શાંત પરમાત્મરૂપ અને પરમ દૈવત એવા શ્રીવર્ધમાનપ્રભુને વંદના કરે છે તે શ્રાવકોને સાત પ્રકારના ભય તો ક્યાંથી જ રહે? પણ તેઓ મુક્ત થઈ ચાર પ્રકારના દુઃખને દળી નાખે છે અને તેઓને અનંત ચતુષ્ટયાદિ ઉત્તમ ગુણોને પ્રાપ્ત કરાવીને ચક્રવર્તી અને મોક્ષની લક્ષ્મીઓ વરે છે. 1 ____टीका-इत्थमिति - इत्थं पूर्वोक्तप्रकारेण ये परमार्हता: परमश्राद्धा: अनिशं निरन्तरं त्रिभुवने परमात्मरुपं शान्तं परं दैवतम् श्रीवर्धमानं वन्दन्ते तेषां श्रावकाणां इहलोकाद्या: सप्तभिय: सप्तभयानि क्व सन्ति कदापि न भवन्ति, तैर्मुक्तैर्जीवैः चतुर्दापि दुःखं दलितं, यत् यस्मात्कारणात् सुष्ठुगुणान् अनन्तचतुष्टयादीनुपेत्य प्राप्य चक्रिशक्रश्रिय: मोक्षलक्ष्म्य: तान् भव्यान् वृणुते अंगीकुर्वन्तीत्यर्थः // 1 // इति श्रीवर्धमानद्वात्रिंशिकाया अवचूरी समाप्ता, .. टीकार्थः - सेवी शते. मेटते. पूर्व 46 प्रमाण 4 ५२म 48 श्री वर्धमान द्वात्रिंशिका
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ શ્રાવકો હંમેશા ત્રણ ભુવનમાં શાંત, પરમાત્મરૂપ અને પરમદેવત. એવા શ્રીવર્ધમાનસ્વામીને વંદન કરે છે, તે શ્રાવકોને આલોક વિગેરે સાત પ્રકારના ભય તો ક્યાંથી જ રહે? અર્થાત્ કદિ પણ ન જ થાય પણ મુક્ત થયેલા તે પુરૂષો ચાર પ્રકારના દુઃખને પણ દળી નાખે છે, અને અનંત ચતુષ્ટય વિગેરે ઉત્તમગુણોને પ્રાપ્ત કરીને તેઓને ચક્રી શકશ્રી એટલે મોક્ષલક્ષ્મી વરે છે. અર્થાત્ અંગીકાર કરે છે.૧ છે ટીવીનું પ્રતિ: चान्द्रकुले श्रीविधिपक्षगच्छे, विद्याब्धय: सूरिवरा अभूवन् / तच्छिष्यमुख्यैस्तु विनिर्ममे सद्वृत्तिर्वरा श्रीउदयाब्धिपूज्यैः // 1 // ભાવાર્થ ચાંદ્રકુલમાં શ્રીવિધિપક્ષ ચિંચલ ગચ્છને વિષે વિદ્યાસાગર નામે સૂરિ હતા. તેમના શિષ્યોમાં મુખ્ય એવા શ્રીઉદયસાગરસૂરિએ આ ઉત્તમ અવચૂરી રચેલી છે. || jર સ્તોત્રા )) 50
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ जगद्गुरु श्रीहीरविजयसूरिकृतम् "श्री वर्द्धमानजिन-स्तोत्रम्"। (इन्द्रवंशा-वंशस्थयोर्मेलनाद् उपजातिवृत्तम्.) भक्त्या नमस्कृत्य गुरुं गुरुं गुरुं, बुद्ध्या सतां सर्वदया दयादया / भास्वत् प्रभावं विभयाभयाभया, मुनित्सतारं सुदरं दरन्दरम् // 1 // श्रीवीरमर्हन्तमहो महोमहो___दयं स्तुवे भक्तहितं हितं हि तम् / देवाधिदेवं सुमनोमनोमनो हारानुभावं सकलं कलं कलम् // 2 // युग्मम् // - दीपिकाया मङ्गलाचरणम् (शार्दूलविक्रीडितवृत्तम्.) नत्वा पार्श्वजिनं जगद्गुरुवरं श्रीहीरसूरीश्वरं, तीर्थोद्धारकनेमिसूरिप्रवरं लावण्यसूरिं तथा / दक्षं नाम गुरुं च वै जिनगिरं कुर्वे सुशीलो मुनिः, manumania 51 श्री वर्धमान जिनस्तोत्रम्
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ स्तोत्रस्योपरि दीपिकां च सुलभा श्रीवर्द्धमान प्रभोः // 1 // . 'श्री वीरम्' इत्यस्य 'स्तुवे' इत्यस्य च द्वितीयपद्यस्थस्यात्रान्वयः, तथा च श्रीवीरं भक्त्या नमस्कृत्य स्तुवे इत्यन्वयः, अत्र 'भक्त्या' इत्यनेन मानसिक:, 'नमस्कृत्य' इत्यनेन कायिकः, 'स्तुवे' इत्यनेन वाचिकश्च नमस्कार आवेदितः / श्री वीरम् “विदारयति यत्कर्म, तपसा च विराजते / / तपोवीर्येण युक्तश्च, तस्माद् वीर इति स्मृतः” // 1 // इति योगशास्त्रोक्तं श्रीमहावीरमित्यर्थः, भक्त्याहार्दिकादरेण, नमस्कृत्य-कायप्रणिपातं कृत्वा / .. स्तुवे-स्तुत्यवचनैः प्रशंसां करोमि, कीदृशं वीरम् ? गुरुं-'गृहणाति सद्धर्म कथयतीति गुरुः' भव्यप्राणिगणेभ्यो धर्मोपदेशदायकः, तम्, जगद्गुरुमिति फलितोऽर्थः / एतदनुवादकं पद्यमुक्तं श्रीनन्दीसूत्रे 'जयइ जगजीवजोणीवियाणओ जगगुरु०' इत्यादिः / पुनः कीदृशम् ? गुरुं-महान्तम् / कथं महत्त्वमित्याकाङ्क्षायामाह-बुद्ध्येति, बुद्ध्या-निर्मलप्रतिभया, गुरुंबृहस्पतिसमानम्, अत्रापि डमरुकमणिन्यायेन प्राक्तनस्य ܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚܚ // पंच स्तोत्राणि // 52
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ गुरुमित्यस्यान्वयात् महाबृहस्पतिमित्यर्थो भवति, बृहस्पतेरप्यधिकमिति फलिंतोऽर्थः, आधिक्यं च बुद्धिविशेषणेनाहसतां सर्वदयेति, सतां-सत्पुरुषाणाम्, सर्वदया-सर्वाभिलषितदायिकयेत्यर्थः, यद्वा सतां-सद्भूतवस्तुनाम्, सर्वदया उत्पादव्ययध्रौव्यात्मकाखिल-स्वतत्त्वसमर्पिकया / पुनः कीदृश्या बुद्ध्या ? दयादयेति-दयां दत्ते इति दयादा, तया दयादया, सकलप्राणिगणाभयदायिकयेत्यर्थः, यद्वा अदयां हिंसां द्यति. छिनत्तीत्यदयादा, तयाऽदयादयेति / हिंसानिवारिण्येत्यर्थः / पुन: कीदृशम् ? विभया भास्वत् प्रभावं, विभया विशिष्टदेहकान्त्या, भास्वत् प्रभावं-भास्वत इव सूर्यस्य इव प्रभाव: प्रभावो यस्य तं तथा, देहकान्त्या सूर्यादप्यधिकमित्यर्थः / एतदर्थानुवादकं यदुक्तं श्री चतुर्विंशति स्तवे 'आईच्चेसु अहिअं पयासयरा' इति / एतदेवाधिक्यं .. विभाविशेषणतयाऽऽह-अभयाभयेति-अभयेन भयाऽभवेन ऽऽभातीत्यभया भा तया तथा, उग्रतारहितयेत्यर्थः / एतदर्थाऽनुवादकं यदुक्तं शक्रस्तवे 'अभयदयाणं' इति / - पुनः कीदृशम् ? मुनित्सतारं-अत्र मुनिस्नतारमिति - 53 श्री वर्धमान जिनस्तोत्रम्
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
पाठः सम्यगाभाति । मुनिस्नान् मुनिकुशलान् तारयतीति मुनिस्नतार: तं तथा । मुनिकुशला एव साक्षान्मुक्तेरो इति मुनिशब्दोपादानम्, इतरथा भव्यपदोपादानं स्यादिति भाव: । यद्वा मुनीशितारमिति पाठः, तत्र मुनीनामिशमित्यर्थः । ___ पुनः कीदृशम् ? सुदरं-दकारो दमनवाचकः, सुन्दरदमनं राति उपदेशद्वारा भव्येभ्यः प्रयच्छतीति सुन्दरः, तं तथा । पुनः कीदृशम् ? दरंदरम्-दरं भयं दृणाति नाशयतीति दरंदरः, तं तथा, (बहुलाधिकारात्-ख:) भयनाशकमिति भावः । ____ पुनः कीदृशम् ? अर्हन्तम्-अर्हति अष्टमहाप्रातिहार्यादि पूजायोग्यो भवतीत्यर्हन, तं तथा, तीर्थकरमित्यर्थः । अहोइत्याश्चर्ये । पुनः कीदृशम् ? महोमहोदयं-महस: प्राणीनां ज्ञानादितेजसो महानुदयो यस्मात् सः, तं तथा पुनः कीदृशम् ? भक्तहितं-भक्तजनहितकरम्, यद्वा अकारप्रश्लेशात्-अभक्तहितं-शत्रुजनानामपि हितकरम्, अथवा भक्तं विभक्तं हिताहितसमुदायात् पृथक्कृत्य गृहीतं हितं येन स भक्तहितः, तं तथा, अत एव हितं सकलजन्तुहित-करम्,
aamaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaai
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ५४
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
हि निश्च-येन, पुनः कीदृशम् ? तम्-जगत्प्रसिद्ध-म् ? पुनः कीदृशम् ? देवाधिदेवं-देवानामपि परमदेव-म् । पुन: कीदृशम् ? सुमनोमनोहारानुभावं-हारा स्थाने हरेति पाठ: सम्यगाभाति, सुमनसां देवानां विदुषां सज्जनानां वा यानि मनांसि चेतांसि तेषु मनोहर: सुन्दरोऽनुभाव: प्रभावो यस्य तं तथा, मनोहारेति पाठेऽप्ययमेवार्थः । . पुन: कीदृशम् ? सकलं-कलाभिः सह वर्त्तते इति
सकल:, तं तथा । कलंकलम् - कलंकं लुनातीति कलङ्कः, तं तथा । यदा कलंकलं-कलङ्क मृगरुपं लाति गृह्णातीति कलकलः, मृगरूपचिह्नकलित चन्द्रः, तत्सदृशमित्यर्थः । ..श्रीवीरमाश्रित्य पद्यद्वयं व्यारव्यातम् । यद्धा प्रथमपद्यं । गुरुमेयाश्रित्य. • व्यारव्येयम् । तत्र गुरुमित्यस्य दीक्षागुरुमित्यर्थोऽवसेय: । तस्मिन् पक्षेऽयमर्थः । गुरुं निजदीक्षागुरुम् । कीदृशम् ? बुद्ध्या गुरुं गुरुं-बुद्ध्या निर्मलप्रतिभया, गुरुं-महान्तम्, गुरुं बृहस्पतिसमानम्, कीदृश्या बुद्ध्या ? सतां-सत्पुरुषाणाम्, सर्वदयेत्यस्य दयादयेत्यस्य च प्राग्वदर्थोऽवसेय:, पुन: भास्वत्प्रभावं
ini
५५ श्री वर्धमान जिनस्तोत्रम्
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
भास्वत इव सूर्यस्य इव प्रभावो यस्य तं तथा, शेषन्तु प्राग्वत्, तथा च निजगुरुं भक्त्या नमस्कृत्य “श्रीवीरं स्तुवे” इति द्वितीयपद्यस्थस्यात्रान्वय: । .
इति प्रथमद्वितीयपद्ययोरन्वयः । - अत्रालंकारबाहुल्येऽपि गुरुं गुरुं गुरुमित्यादिना यमकालंकारस्य मुख्यता ज्ञेया । यमकारलंकारस्य लक्षणमाह
“सत्यर्थे पृथगाया:, स्वरव्यञ्जनसंहते ।।
क्रमेण तेनैवावृत्तिर्यमकं विनिगद्यते” ॥ ८ ॥ इति साहित्यदर्पणे दशमपरिच्छेदे कथितम् ।।
प्रथमश्लोके त्रयः पादा इन्द्रवंशावृत्तस्य, चतुर्थ: पाद: वंशस्थविलवृत्तस्य च, अत्र मिश्रितत्वात्उपजातिवृत्तम्, 'तच्चेन्द्रवंशा प्रथमाक्षरे गुरौ इति ‘इन्द्रवंशा' वृत्तलक्षणम् । ‘वदन्ति वंशस्थिलं' जतौ जरौ इति 'वंशस्थविल वृत्त लक्षणम् । मिश्रणे ‘उपजाति'-त्वमाह- छन्दोमज्जाँ
अनन्तरोदीरितलक्ष्मभाजौ, पादौ यदीया 'वुपजातय' स्ताः ॥ इत्थं किलान्यास्वपि मिश्रितासु वदन्ति जातिष्विदमेव नाम ॥ ४३ ॥
।। पंच स्तोत्राणि ॥ ५६
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્પષ્ટાર્થ : “જગદ્ગુરુ, દયાને ધારણ કરનારી અને સપુરુષોના સકલ મનોવાંછિતને દેનારી એવી બુદ્ધિવડે કરીને મોટા બૃહસ્પતિ સમાન, અભયથી શોભતી એવી વિશિષ્ટ કાન્તિવડે સૂર્યના સરખા પ્રભાવવાળા, કુશલ મુનિઓને તારનારા-અથવા મુનિઓના સ્વામી, રૂડાં સંયમને દેનારા, ભયને નાશ કરનારા, આશ્ચર્યકારી જ્ઞાનાદિ તેજના મહાન્ ઉદયને આપનારા, ભક્તજનને હિતકારી, શત્રુને હિતકારી, અહિતથી બચાવી હિતને આપનારા, અર્થાત્ સકલ જનને હિતકારી, દેવોના પણ દેવ (અર્થાત્ દેવાધિદેવ), દેવો-પંડિતો અને સજ્જનોના મનમાં સુંદર પ્રભાવવાળા, કલાએ કરી સહિત અને કલંકને દૂર કરનારા એવા, અથવા ચન્દ્રસમાન એવા તે અરિહંત શ્રી મહાવીર પ્રભુને કાય-પ્રણિપાતપૂર્વક ભક્તિથી ખરેખર હું સ્તવું છું.” || ૧-૨ ||
પ્રથમ શ્લોકનો બીજો અર્થ : સપુરુષોના સર્વ અભિષ્ટને આપનારી અને દયાને ધારણ કરનારી એવી નિર્મલ પ્રતિભા વડે મોટા બૃહસ્પતિ સમાન, અભયથી શોભતી એવી વિશિષ્ટ કાન્તિ વડે સૂર્યના સદશ પ્રભાવવાળા, ભયનો નાશ કરનારા, એવા ગુરુ મહારાજને ભક્તિપૂર્વક નમસ્કાર કરીને શ્રી મહાવીરવિભુને સ્તવું છું.” (૧-૨).
श्रीत्रैशलेयोऽवृजिनो जिनो जिनो-, नगाधिराजोऽममतामतामताः । देयादलं वः परमारमारमा-,
૫૭ શ્રી વર્ધમાન બિનસત્તોત્રમ્
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
पीयूषगीर्देवरतीरतीरतीः ॥ ३ ॥
दीपिका टीका-श्री त्रैशलेयो जिनो देयाद् इत्यन्वयः, त्रिशलाया अपत्यं त्रैशलेयः, श्रिया युक्तः त्रैशलेयः श्रीत्रैशलेय:-श्रीमहावीर इत्यर्थः, जिन:-तीर्थकरः, कीदृशो जिन: ? अवृजिन:-वृजिनं पापं कर्म वा, तन्न विद्यते यस्य सोऽवृजिन: पापकर्मरहित इत्यर्थः, पुन: कीदृशः ? जिन: जयतीति जिनः, विजेतेत्यर्थः; कस्य विजेता ? *अनंगाधिराज:-अनङ्गः काम:, स चासौ अधिराट्, तस्य अनगाधिराजः, कामरूपप्रबलनृपस्य विजेतेत्यर्थः, अलंअत्यन्तम् । व: युष्मभ्यम् । देयाद्-ददातु इत्यर्थः, का: ददातु ? इत्याह-परमारमेत्यादि-अरीणां समूह आरम्, परमं च तद् आरं च परंमारम्, कामक्रोधादिपरमशत्रुसमूहः, तस्य मारा मारका: परमारमारा:, सिद्धा-इत्यर्थः, तेषां मालक्ष्मी: मोक्षलक्ष्मीरित्यर्थः, पीयूषगी:-सुधा सदृशी वाणी, देवरति:-सुदेवविषयकरागः, परमारमा च पीयूषगीश्च देवरतिश्च परमारमारमापीयूष-गीर्देवरतयः, तास्तथा, अयं भाव:श्रीमहावीरस्वामी सिद्ध-लक्ष्मी सुधासदृशीं वाणी सुदेवविषयकरागं च ददातु । ..
www.maaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ५८
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
कीदृश्यस्ता: ? अममतामतामता: न विद्यते ममता येषां ते अममता जिना इत्यर्थः, तेषां आमतं सामस्त्येन दर्शनं येषां ते अममतामता:, तैः, आमता: साकल्येन अभिप्रेता इत्यर्थः, पुन: कीदृश्यस्ता: ? अतिरती:- इ:-काम:, तस्य रति:-प्रेम, इरतिः, तामतिक्रान्ता इति अतीरतयः, तास्तथा कामविषयकरागरहिता इत्यर्थः । . *[आदर्श नंगाधरातो इति पाठ: दृश्यते तत्स्थाने 'उनंगाधिराजो' इति पाठं संभाव्य व्याख्यातम्] .
સ્પષ્ટાર્થ પાપકર્મથી રહિત, તીર્થકર અને કામરુપી પ્રબલભૂપને જીતનારા એવા શ્રીત્રિશલાનંદન પરમાત્મા શ્રી મહાવીર તમોને કામ રાગથી રહિત અને સમ્યગ્દષ્ટિઓએ માનેલી એવી મોક્ષલક્ષ્મી, अमृतना स२ वी, अने सुहेवविषय प्रति मापो. (3).
श्रीज्ञातपुत्रं विरतारतारतासिद्ध्यै श्रयध्वं समयामयामया । सदा समाद्यैर्वसुधासुधासुधाकरोपमं साधुपरंपरं परम् ॥ ४ ॥
दीपिका टीका : हे विरताश्च ! हे रतारताश्च ! श्रीज्ञातपुत्रं सिद्ध्यै सदा श्रयध्वमित्यन्वयः । ...विरता: ! विरतिमन्तो मुनयः, रतारता: ! देशविरति
५८ श्री वर्धमान जिनस्तोत्रम्
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
भाज: श्रमणोपासका:, श्रीज्ञातपुत्रं-श्री ज्ञातकुलोत्पन्नसिद्धार्थसुतम्, श्रीमहावीरमिति फलितोऽर्थः, सिद्ध्यै-मुक्त्यर्थम्, सदा-प्रतिदिनमित्यर्थः, श्रयध्वं आश्रयणं कुरु, कीदृशं ज्ञातपुत्रं ? -समयामयामया-समे सर्वे यामा महाव्रतानि यस्यां सा समयामा, तया तथा, मया-आत्मसम्पत्त्या, . उपलक्षणार्थे तृतीयाविधानात् सकलमहाव्रतरूपसम्पत्योपलक्षितमित्यर्थः, पुन: कीदृशं ज्ञातपुत्रं ? समा :अत्र शमाद्यैरिति पाठ: सम्यगाभाति, उपशमादिगुणैरिति तदर्थः, पुन: कीदृशम् ? वसुधासुधासुधाकरोपमं वसुधायां पृथिव्यां येऽसुधा:-असून् प्राणान् दधति धारयन्तीति असुधाः प्राणिनः, तेषु सुधाकरस्य चन्द्रस्योपमा सादृश्यं यस्य तं तथा, पुनः कीदृशम् ? साधुपरं-मुनिषु श्रेष्ठं मुनीन्द्रमित्यर्थः, पुन: कीदृशम् ? परंपरम्-परं शत्रुमपि पृणातीति परंपर:, तं तथा, यद्वा साधु परम्परम्-साधूनां परंपरा यस्माद् स: साधुपरंपर:, तं तथा, परम्-ज्ञानादिगुणैः प्रधानमित्यर्थः ।
સ્પષ્ટાર્થ સકલ મહાવ્રતોને ધારણ કરનારી એવી આત્મસંપત્તિ વડે કરીને યુક્ત, ઉપશમ વગેરે ગુણો વડે જગતમાં રહેલા પ્રાણીઓને
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ६०
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
શીતળતા આપવામાં ચંદ્રમા સમાન, સાધુઓમાં શ્રેષ્ઠ અને પરનું રક્ષણ કરનાર અથવા સાધુની છે પરંપરા જેનાથી એવા અને જ્ઞાનાદિ ગુણવડે કરીને પ્રધાન એવા, શ્રીશાતકુલમાં ઉત્પન્ન થયેલા સિદ્ધાર્થમહારાજાના પુત્ર શ્રીમહાવીર વિભુનો છે સંયમીઓ ? હે દેશવિરતિવંતો ? મુક્તિને માટે હંમેશા આશ્રય કરો. (૪) श्री वर्द्धमानोऽसुमतो मतोऽमतो,
भवोऽवताद् वश्च कलं कलं कलम् । तीर्थेतसत्रासदयो दयो -दयो
Sहितोऽपि कामं जलतालतालता ॥ ५ ॥
दीपिकाटीका : श्री वर्द्धमानो वोऽवतादित्यन्वयः, श्रीवर्द्धमानः श्रिया युक्तः वर्द्धमानः श्रीवर्द्धमानः, व:युष्मान्, अवतात्- रक्षतु कीदृशः सः ? कलं ज्ञानम्, अमतः प्राप्नुवतः असुमतः प्राणिनः मतः - अभिमतः, ज्ञानिजनस्याभिमत इति फलितार्थः, पुनः कीदृश: ? अभवः भवरहित इत्यर्थः, किंकृत्वा ? कलंकलमिति - पुनः पुनस्तत् स्वरूपं ज्ञात्वाभिमत इति भावः पुनः कीदृश: ? तीर्थेतसत्रासदयः तीर्थम् इता गता सत्रासा संसारभयभीता ये प्राणिनस्तान् दयते रक्षते इति तथा पुनः कीदृश: ? अहितोऽपि हितरहितोऽपि दयोदय: दयाया उदयो यस्मात्
"
६१ श्री वर्धमान जिनस्तोत्रम्
,
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
स दयोदयः, योऽहित: शत्रुः स कथं दयावान् ? इति विरोधः, परिहारस्तु अहितोऽपि चण्डकौशिकाभिधाने दृष्टिविषसऽपि दयोदयः, अत्र सप्तम्यर्थे तस् प्रत्यय: पुनः कीदृश: ? जलतालतालताजलवत् स्वच्छा. तालवत् उञ्चा या ता: आत्मलक्ष्मीस्तस्याः फलने लता लतारूप: आश्रयविशेषः ।
સ્પષ્ટાર્થ : જેના સ્વરુપને પુનઃ પુનઃ જાણીને બુદ્ધિશાળી પ્રાણીએ માન્ય કરેલા, તીર્થને પામેલા ભવભીરૂનું રક્ષણ કરનાર, અહિત છતાં દયાવંત (અહીં વિરોધાભાસ અલંકાર છે. જે અહિત શત્રુરૂપ હોય તે દયાળુ કઈ રીતે હોઈ શકે? આનો પરિહાર આ પ્રમાણે-અહિત=ચંડકૌશિક સર્પ ઉપર દયોદય–દયાના ઉદયવાળા, અર્થાત્ શત્રુ તુલ્ય એવા ચંડકૌશિકસર્પના ઉપર પણ કરુણા १२सापनास. अहित; मे अहि शनु सामी में चयन- ३५ છે., પાણીના જેવી સ્વચ્છ અને તાલના જેવી ઉચ્ચ આત્મલક્ષ્મીના आश्रय, मेवा श्री. वर्षभानस्वामी तमा २२९ . (५)
भदन्त ! देवार्य ! भवाभवाभवा-,
वतार ! कामे पिहिते ऽहिते हिते । निःश्रेयसानन्दकृते कृते कृते-, ज्ञानामृतान्तोद ! ममाऽममाऽऽममा ॥ ६ ॥
ܝܝܝܝܝܚܚܝܚܝܝܝܚܝܝܝܝܚܝܝܝܝܝܚܚܝܚܝ
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ६२
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
दीपिका टीका : भदन्त ! देवार्य ! मा आम मम निश्रेयसानन्दकृते च भवेत्यन्वय: । भदन्त ! हे सुखरूप ! हे कल्याणरूप ! हे ज्ञानरूप ! परमात्मन् ! “भदि कल्याणे सुख्खे च' इति वचनात् । . देवार्य !- देवैः आर्यत्वेनाभिहितः, मा-मां प्रति, आम-आगच्छ मम हृदये वस इति भावः, ममअस्मद्शब्दस्य षष्ठ्येकवचनम्, निश्रेयसानन्दकृतेमोक्षानन्दकृते निश्रेयसं मोक्षः, तस्यानन्दो निश्रेयसानन्द, तत् कृते तदर्थमित्यर्थः, भव-भवतात्, कीदृशो देवार्य ? अभव: भवरहित: । आभवावतार ? आ-ईषत् भवावतार ? शिवावतारस्वरूप ! कदा शिवावतारस्वरूपेत्याह-अहितेअहितकारिणि कामे पिहिते, शिवपक्षे भस्मीकृते, भगवत्पक्षे दूरीकृते इत्यर्थः, अहितेहिते शिवपक्षे सर्पसहितत्वात् सर्पसमुदायेप्सिते, भगवत्पक्षे अहिते अहितकारिण्यपि जने हिते. हितकारके सति “हिते' इत्यस्य अत्रापि योजनात्, हिते-अनुकूले कृतेऽकृते वा । पुन: कीदृश: ? हिते कृतेऽकृते-केनापि हिते कृतेऽकृते वा, अममममत्वरहित, रागरहित, उपलक्षणत्वात् द्वेषरहितेत्यपि
६3 श्री वर्धमान जिनस्तोत्रम्
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
बोध्यम्, अममत्वमवसरे परिक्षीतं भवतीत्यताह-हिते कृतेऽकृते इत्युपात्तम्, पुनः कीदृशः ?. ज्ञानामृतान्तोदज्ञानरूपस्यामृतस्य अन्त्योद-चरमसमुद्र-स्वयम्भूरमणसमुद्रेत्यर्थः ।
સ્પષ્ટાર્થ: હે ભવરહિત! અહિતકારી એવા કામને આચ્છાદિત કરે છતે હે શિવના અવતાર સ્વરૂપ ! (શિવપક્ષ-બાળી નાખે છતે, ભગવતપક્ષે-દૂર કરે છતે) અનુકૂલ કરે છતે અથવા નહીં કરે છતે રાગદ્વેષથી રહિત (શિવપક્ષે-અહિત હિતે સંર્પ સમુદાયથી ઇસિત) मेवा, डे शानरुपी अमृतना अंत्य (स्वयंभूरभ९५) समुंद्र ! : ભદંત ! હે દેવાર્ય ! મારી તરફ આવો મારા હૃદયમાં વસો) અને भा२। भोक्षन मानहने भाटे. थामओ. (६).
अकारि ते गौः सुधया धयाधया
ग्रस्ताविमुक्ताऽऽमतयातयातया । । यानन्तमाहात्म्यमयामयामया, सिततिधेया सुरसारसारसा ॥ ७ ॥
दीपिका टीका : ते गौः सुधयाऽकारीत्यन्वयः, तेतव, गौ:-वाणी, सुधया-अमृतेन, अकारि-विधात्रा रचितेवेत्युत्प्रेक्षा, कीदृशी गौः (वाणी) ? अविमुक्तासहिता, कया सहिता ? अमितयातयातया-मितं-मानं,
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ६४
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
यानं-गमनं, मितं च यातं च मितयाते, न मितयाते अमितयाते-अमानाचले इत्यर्थः, तयो र्या लक्ष्मी शोभेति यावत्, तद्भावोऽमितयातयाता, तयाऽमितयातयातया, अमान्स्थिरशोभावती-त्यर्थः, पुन: किंविशिष्टा ? याऽनन्तमाहात्म्यमयामयामयाऽनन्तं यद् माहात्म्यं तन्मयो योऽम: ज्ञानं तन्मया तत्-स्वरूपा, अनन्तमाहात्म्यशालिज्ञानप्रचुरेत्यर्थः, पुन: किम्भूता ? सितर्तिधेया-सिताऽवसिता ज्ञाता ऋति कल्याणं गति यं य: ते सिततयः, तैः धेया पेया, पेदा सिता बद्धा ऋति स्पर्धा, तैः पेयेत्यर्थः, पुन: कीदृशी ? सुरसारसारसा-सुरा देवास्तद्रूपा ये सारसा: पक्षिविशेषाः, तैः आरसा आस्वाद्यमाना, यद्वा सुरसा शान्त्यादिशोभनरसयुता रसा-रसा रसया जिह्वया रस्यते पठ्यन्ते नित्यं मुनिभिरिति रसारसा, पुन: किम्भूता ? धयाधयाधया ग्रस्ता-धयाधयापानकर्तारः तैः आग्रस्ता ईषद् सामस्त्येन वा भुक्ता पितेत्यर्थः ।
स्पष्टार्थ : (हे प्रभो !-) भोपनी ५. विधाता अमृतथा જાણે બનાવેલી ન હોય તેવી છે. વળી કેવી? પીનારા વડે આસ્વાદન કરાયેલી, માનરહિત સ્થિર જે શોભા તસ્વરૂપે કરીને સહિત એવી,
६५ श्री वर्धमान जिनस्तोत्रम्
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનંત માહાત્મ્યશાલી જ્ઞાનથી પ્રચુર એવી, કલ્યાણાભિલાષકથીસ્પૃહાલુથી-અથવા જ્ઞાનીથી પીવાલાયક એવી, દેવરુપી સારસપક્ષી વડે આસ્વાદન કરાતી-અથવા મુનિવરોની જીભથી બોલાતી-ઉચ્ચારાતી खेवी छे. (७)
इत्थं स्तुतो जिनवरोऽखिलभाववेदी, सिद्धार्थभूपकुलकाननकल्पवृक्षः । सूरीशितुर्विजयदानगुरोर्विनेय-,
सूरीशहीरविजयेन मुदा प्रसन्नः ॥ ८ ॥ (वसन्ततिलकावृत्तम्)
॥ इति श्रीहीरविजयसूरिकृतं वर्द्धमानजिनस्तोत्रम् ॥ सूरीशितुर्विजयदानगुरोर्विनेयसूरीशहीरविजयेन मुदा इत्थं स्तुतो जिनवर प्रसन्नो भवत्वित्यन्वयः ।
सूरीशितुः - सूरीश्वरस्य । विजयदानगुरोः विजयदाननाम्नो गुरुवरस्य, विजयदानसूरीश्वराभिधस्य गुरोरित्यर्थः । विनयेन - शिष्येण सूरीशेन सूरीश्वरेण, हीरविजयेनहीरविजयनाम्ना, विजयदानसूरिगुरोः शिष्येण हीरविजयनाम्ना सूरीश्वरेणेत्यर्थः, मुदा आनन्देन, इत्थं-उक्तप्रकारेण, जिनवर:जिनेश्वरः, प्रस्तुते भगवान् श्रीमहावीरः, प्रसन्न - भाविनां प्रसन्नो
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ૬૬
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
भवतु, कीदृशो जिनवर: ? अखिलभाववेदी-लोकाऽलोकप्रकाशककेवलज्ञानेन करामलकवत् त्रिलोकस्य त्रिकालस्य सर्वपदार्थान् जानातीत्यर्थः, सर्वपदार्थज्ञायकेति यावत्, पुन: कीदृशो जिनवर: ? सिद्धार्थभूपकानन-कल्पवृक्ष:सिद्धार्थभूपस्य कुलरूपे कानने वने कल्पवृक्षः कल्पवृक्षसदृशः, अयं प्रान्तश्लोकस्तु श्रीमहावीर-जिनस्तोत्रकर्तुः केनचिच्छिष्यादिना निर्मित इति संभाव्यते, यतस्तत्र सूरीशेति पदमुपात्तम्, अयं श्लोक: 'वसन्ततिलकावृत्तम्', तल्लक्षणन्तु-'ज्ञेया वसन्ततिलका तभजाजगौ ग:' इति वृत्तरत्नाकरे प्रोक्तम् ।।
॥ प्रशस्तिपद्यम् ॥ माघे शुक्लदले. सहस्रयुगले संवत्सरे विक्रमे, पूज्य: श्रीगुरुनेमिसूरिपमणे-लावण्यसूरिमणेः । दक्षस्यान्तिषदा सुशीलमुनिमा स्तोत्रे सुहीरोदिते श्रीवीरस्य विभोः सुराजनगरे टीका कृता दीपिका ॥१॥
(शार्दूलविक्रीडितवृत्तम्) ॥ इति श्रीमत्तंपागणगगनाङ्गणगगनमणि-सार्वसार्वज्ञशासनसार्वभौम-श्रीकदम्बादिविविधतीर्थोद्धारक-विद्यापीठा
maaaaaaaaaaaaam ६७ श्री वर्धमान जिनस्तोत्रम्
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
दिप्रस्थानपञ्चक समाराधक-संविग्नशाख्रीय-आचार्यचूडामणि-आजन्मब्रहमचारिण-श्रीविजयनेमिसूरीश्वरपट्टालङ्कार-व्याकरणवाचस्पति-कविरत्न-शास्त्रविशारद-धातुरत्नाकर-तिलकमञ्जरीपरागटीका-तत्त्वार्थत्रिसूत्रीप्रकाशिकाटीकादिविविधग्रन्थप्रणेतृ-श्रीमद्विजयलावण्यसूरीश्वर विनयादि गुणसंपन्न स्याद्यन्तररत्नाकरादिग्रन्थकर्तृ-विद्वद्वर्य मुनिराजश्रीदक्षविजयान्तिषदा श्रीहैमशब्दानुशासनसुधादिप्रणेत्रा-मुनिश्रीसुशीलविजयेन, जगद्गुरुश्रीहीरविजयसूरीश्वरकृत 'श्रीवर्द्धमान-(महावीर) जिनस्तोत्रस्योपरि विरचिता 'दीपिका टीका' समाप्ता ॥ श्रीरस्तु ॥ छद्मस्थेषु सदा स्खलद्गतितया दोषप्रबन्धान्वये, नो हास्यास्पदमत्र दोषघटना-यां स्यामहं धीमताम् । नो प्रार्थ्याः कृतिनो निसर्गगरिमा वासा मया शोधने, येषां दोषगणप्रमार्जनविधिः स्वाभाविकोऽयं ततः ॥१॥
સ્પષ્ટાર્થ : શ્રીવિજયદાનસૂરીશ્વરજી મહારાજના શિષ્યરત્ન શ્રીવિજયહીરસૂરીશ્વરજી મહારાજ વડે એ પ્રમાણે ઉપરોક્ત રીતે) હર્ષપૂર્વક સ્તરાયેલા, જગતના અખિલ (સમગ્ર) ભાવોને જાણનારા (અર્થા-લોકાલોકના ત્રણે કાલના નિખિલભાવોને કેવલજ્ઞાનરૂપી સર્ચલાઈટ વડે હાથમાં રહેલા આંબળાની પેઠે સાક્ષાત્ જાણનારા),
animaamannaamanianimammammmmmmmmm
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ६८
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સિદ્ધાર્થમહારાજાના કુલરૂપી વનમાં કલ્પવૃક્ષ સમાન, એવા જિનેશ્વરદેવ શ્રીમહાવીરપ્રભુ (વિશ્વના સકલ જીવો પર) પ્રસન્ન થાઓ. (૮).
(આ રીતે શ્રીહીરવિજયસૂરિકૃત ‘વર-સ્તોત્ર' પૂર્ણ થયું. તથા તેના પર પૂજ્યપાદ પરમોપકારી શાસનસમ્રાટ્ર-શ્રીવિજયનેમિસૂરીશ્વર - પટ્ટાલંકાર - આચાર્ય શ્રી વિજયલાવણ્યસૂરિ - વિનેય મુનિરાજ શ્રી દક્ષવિજયાન્તિષદુ - મુનિ શ્રી સુશીલવિજયકૃત દીપિકા' ટીકા પૂર્ણ થઈ. તેમજ તેનો સ્તોત્રનો) સ્પષ્ટાર્થ પણ પૂર્ણ થયો.)
છે સહનશીલતામાં સમાધિ મળે છે , છે અસહનશીલતામાં અસમાધિ મળે છે કે
இலதி
સ્વાધીનતા જેવું સુખ નથી પરાધીનતા જેવું દુઃખ નથી
પણ જ
६८ श्री वर्धमान जिनस्तोत्रम्
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
MONamaste
२/A. पचमी स्तुतिः ।
HINDI
श्रीनेमिः पञ्चरुपत्रिदशपतिकृतप्राज्यजन्माभिषेक-, श्वञ्चत्पञ्चाक्षमत्तद्विरदमदभिदा पञ्चवक्त्रोपमान: । : निर्मुक्त: पञ्चदेह्याः परमसुखमयः प्रास्तकर्मप्रपञ्च:, . कल्याणं पञ्चमीसत्तपसिं वितनुतां पञ्चमज्ञानवान् वः ॥१॥
अन्वयः-पञ्चरूपत्रिदशपतिकृतप्राज्यजन्माभिषेक:, चञ्चत्पञ्चाक्ष-मत्तद्विरदमदभिदा पञ्चवक्त्रोपमान:, प्रास्तकर्मप्रपञ्चः, पञ्चमज्ञानवान्, पञ्चदेह्याः, निर्मुक्त:, परमसुखमय:, श्रीनेमिः, व:, पञ्चमीसत्तपसि कल्याणं, वितनुताम् ।
व्याख्या - पञ्चरुपत्रिदशपतिकृतप्राज्यजन्माभिषेक:, पञ्च तत्सङ्ख्यापरिमितानि रूपाणि छत्रचामरद्वयवज्रभगवद्धारकस्य रूपाणि शरीराणि उत्तरवैक्रियाणि यस्य स पञ्चरुप: तिस्रः त्रिसंख्यका: जन्म-सत्ताविनाशाख्या: दशा: अवस्थाः येषां ते त्रिदशा: देवास्तेषां पति: स्वामी त्रिदशपति: पञ्चरुपश्चासौ त्रिदशपति: पञ्चरुपत्रिदशपतिः, प्राज्य: प्रकृष्ट: जन्मन: जननस्य अभिषेक: स्नात्रविधिविशेष:
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ७०
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
जन्माभिषेक: प्राज्यश्चासौ जन्माभिषेक: प्राज्यजन्माभिषेक: पञ्चरूपत्रिदशपतिना कृतः प्राज्यजन्माभिषेको यस्य सः पञ्चरूपत्रिदश, पतिकृतप्राज्यजन्माभिषेकः, अभिषेककृते परमदयालुं श्रीमद्भगवन्तं मेरुगिरि नयता सौधर्मेन्द्रेण एकेन शरीरेण प्रभुमस्तकोपरि छत्रं धत्तं शरीरद्वयेन प्रभोर्द्धयोः पार्श्वयोः चामरे वीजिते, एकेन शरीरेण पुरतः वजं समुच्छालितं एकेन श्रीतीर्थेश: गृहीतः एवं वैक्रियवर्गणानिर्मितेन मूलरुपादपररुपाणां पञ्चकेन श्रीनेमितीर्थकरस्य महाजन्माभिषेक: कृतः । चञ्चत्पञ्चाक्षमत्तद्विरदमदभिदा पञ्चवक्त्रोपमान: - पञ्च तत्सङ्ख्या -परिमितानि च तानि अक्षाणि इन्द्रियाणि, _ 'हृषीकमक्षं करणं स्रोत:- खं विषयीन्द्रियम्' इति(अभि० चिन्ता० श्लो॰ १३८३) ... पञ्चाक्षाणि चञ्चन्ति चपलानि च तानि पञ्चाक्षाणि
चञ्चत्पञ्चाक्षाणि, मत्ता: मदं प्राप्ता द्विरदा: द्वौ रदौ दन्तौ येषां ते द्विरदा: गजा: मत्तद्विरदा: चञ्चत्पञ्चाक्षाणि एव मत्तद्विरदा: चञ्चत्पञ्चाक्षमत्तद्विरदा: तेषां यो मद: गर्वः तस्य भिदायां भेदने पञ्च तत्सङ्ख्याकानि वक्त्राणि मुखानि
७१ पञ्चमी स्तुति
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
•
यस्य स पञ्चवक्त्रः, मुखेन चतुर्भिः पादैश्च योद्धृत्वात् अथवा पञ्च ते इति पञ्च विस्तारवत्विस्तीर्णं वक्त्रं मुखं यस्य स चञ्चत्पञ्चाक्षमत्तद्विरदमदभिदा पञ्चवक्त्रोपमान: । प्रास्तकर्मप्रपञ्चः कर्मण: ज्ञानावरणादे: प्रपञ्चनमिति प्रपञ्चः विस्तारः इति कर्मप्रपञ्चः प्रास्त: समूलं नष्टः कर्मप्रपञ्चः यस्य स प्रास्तकर्मप्रपञ्चः सकलकर्मरहितः, अत एव पञ्चमज्ञानवान् पञ्चमं च तत् ज्ञानं पञ्चमज्ञानं केवलज्ञानं तदस्ति अस्य इति पञ्चज्ञानवान् केवली अत एव पञ्चदेया: पञ्चानां पञ्चसङ्ख्याकानाम् औदारिक- वैक्रियाऽऽहारकतैजस-कार्मणस्वरूपाणामित्यर्थः । देहानां शरीराणां समाहारः पात्रादिगणपठितशब्दवर्जित- स्याकारान्तोत्तरपदस्य समाहारद्विगुसमासे स्त्रीत्वं ततश्च 'द्विगोः समाहारात् ' (२/४/२२) इत्यनेन ङी पञ्चदेही तस्याः तथा निर्मुक्तः रहितः अत एव परमसुखमयः परमं उत्तमं च तत् सुखं आह्लादविशेषः परमसुखं प्रकृतिर्यस्य स परमसुखमयः प्रकृतेर्मयट्' (१|३|१) इत्यनेन मयट् प्रत्ययः । श्रीनेमिः श्रिया लोकोत्तरसम्पत्या युक्त: नेमि: नेमिनाथः इति श्रीनेमि: द्वाविंशतितमस्तीर्थंकरः वः युष्माकं पञ्चमीसत्तपसि सच्च तत्तपः पञ्चम्याः ॥ पंच स्तोत्राणि ॥
૭૨
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौभाग्यपञ्चम्या: ज्ञानपञ्चम्या वा सत्तप: पञ्चमीसत्तपः तस्मिन् सा च ज्ञानपञ्चमीश्रेष्ठतपस्यायामित्यर्थः । कल्याणं श्रेय: वितनुतां करोतु । आसु चतसृषु स्तुतिषु नग्धरावृत्तं तल्लक्षणं चैवम्
'भ्रम्नैर्यानां त्रिमुनियतियुता स्रग्धरा कीर्तितेयम्'यस्यां मगण-रगण- भगण-नगण-यगण-यगणा: सप्तभिः सप्तभिः वर्णैः विराम: सा स्रग्धरा ज्ञेया।।'
जन्माभिषेकस्य किञ्चित् स्वरूपम्-अस्यैव जम्बूद्वीपस्य भरतनाम्नि क्षेत्रे ऋद्विमती शौर्यपुरी नाम्नी नगरी आसीत् । तत्र प्रतापी धर्मप्रियः समुद्रविजयनामा सम्राट् बभूव, तस्य राज्ञः शिवादेवी नाम्नी पट्टराज्ञी चासीत्, तौ च सुखपूर्वकं भोगं भुञ्जानौ कालं निर्गमयत:, इतः श्रीनेमिजीव: पञ्चानुत्तरेषु विमानेषु श्रेष्ठतरात्. - अपराजिताभिधानात् विमानात् च्युत्वा कार्तिकासित-द्वादशीतिथौ चन्द्रे चित्रानक्षत्रे समायाते शिवादेवीकुक्षौ समावतरत्, शिवादेवी अर्धजाग्रदवस्थायां चतुर्दशमहास्वप्नानि अपश्यत्, चक्रवर्तित्व-जिनत्वेति द्विपदवीधरस्य जिनस्य माता द्विवारं चतुर्दशस्वप्नानि पश्यति, तत्र प्रथमं तावत् अल्पतेजोयुतानि marwarimaarwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww ७3 पञ्चमी स्तुति
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
तदनु बहुतेजोयुतानि, केवलतीर्थंकरजननी स्वप्नदर्शनापेक्षया तथा चक्रवर्तित्व-तीर्थंकरत्वेति पदवीधरस्य मातुः स्वप्नदर्शने इयान् विशेष: तथा चोक्तम् श्रीज्ञानविमलसूरिकृत श्री शान्तिजिनकलशे'
'गुणलक्षणलक्षित अतिसुन्दर आकार, जिनमाता चौदे देख्ने सुपन उदार । पण चक्रीमाता कांइक तेजे हीण, देखे दोय पदधर दोय वार गुणपीण ॥'
श्रावणशुक्लपञ्चम्यां शङ्खलाञ्छनवन्तं श्यामवर्ण सौम्याकारम् अत एव प्रियदर्शनं सुतरत्नमजीजनत् ।
षट्पञ्चाशदिक्कुमार्यः दिशात: विदिशातश्च समागत्य समातरं पुत्रमभिनम्य स्वस्य कचवरदूरीकरणादि कार्य व्यधुः । चतुष्पष्ठिसुरेन्द्रैः मेरुगिरेः पाण्डुकवनेऽतिकम्बलानाम्नि शिलायां सिंहासनसंस्थितस्य परमात्मान: विविधैः सुवर्ण-रत्न-रूप्य-मृद्घटितैः कलशैः सहस्रपरिमितैः षष्ठिलक्षाधिककोटिप्रमाणा: अभिषेकाः कृताः, सौधर्मेन्द्रः आरात्रिकं मङ्गलदीपकं च विधाय एवं स्तुतिं चकार -
हे अष्टादशदोषविकल ! हे करुणासिन्धो ! हे नेमि
wmummmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmwwwwwwwwwwwwwww
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ७४
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
नाथतीर्थंकर ! तुभ्यं नमोऽस्तु । हे भगवन् ! भक्त्यधिकारात् किमपि त्वां याचे । अथापि देवाङ्गनां न याचे, न प्रार्थये समुदयं - नारकच्छेदनं च, संसारस्य परिक्षितेर्नापि ईहानिर्वाणनित्यस्थितेश्च किन्तु त्वद्पादद्वितयं नत्वा एकं प्रार्थये यद तव भक्तिः मम मानसे भवे भवे निश्चला भूयाद् इत्थं स्तुतिं कृत्वा सौधर्मेन्द्रः प्रभुं नीत्वा शौर्यपुरीमागच्छत् । शिवादेवीसमीपे प्रभुं स्थापितवान् ||१||
-
અર્થ : એક રૂપે છત્ર ધારણ કરવું, બે બાજુ બે રૂપે ચામર વીંઝવા, એક રૂપે આગળ વજ્ર ઉછાળવું તથા એક રૂપે ભગવાનને ધારણ કરવા એમ પાંચ રૂપવાળા સૌધર્મેન્દ્રમહારાજા વડે મોટો જન્માભિષેક કરાયેલા, ચંચલ પાંચ ઇન્દ્રિયોરૂપી મદોન્મત હાથીના મદને ભેદવામાં સિંહસમાન, સર્વ કર્મોથી રહિત અને તે જ કારણથી કેવળજ્ઞાનવાળા અને તે જ કારણથી ઔદારિક, વૈક્રિય, આહારક, તૈજસ અને કાર્મણ-એ પાંચ શરીરોથી રહિત અને તે જ કારણથી પરમસુખવાળા બાવીશમા શ્રીનેમિનાથભગવાન પંચમીના શ્રેષ્ઠ તપમાં તમોને કુશળતા વિસ્તારો-આપો. ૧ संप्रीणन् सच्चकोरान् शिवतिलकसमः कौशिकानन्दमूर्तिः, पुण्याब्धिप्रीतिदायी सितरुचिरिव यः स्वीयगोभिस्तमांसि । सान्द्राणि ध्वंसमानः सकलकुवलयोल्लासमुच्चैश्चकार,
७५ पञ्चमी स्तुति
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञानं पुष्याद् जिनौधः स तपसि भविनां पश्चमीवासरस्य ॥२॥
अन्वयः य: (जिनौघ:) सितरुचि: इव सच्चकोरान् सम्प्रीणन् शिवतिलकसम: कौशिकानन्दमूर्तिः, पुण्याब्धिप्रीतिदायी, स्वीयगोभिः सान्द्राणि तमांसि ध्वंसमानः सकलकुवलयोल्लासं उच्चैः चकार, स जिनौध: भविनां पञ्चमीवासरस्य तपसि ज्ञान पुष्यात् ।
___ व्याख्या- य: जिनौघ: जिनवराणाम् समूह: सिता: श्वेता: रुचय: किरणानि ।
रोचिरुस्ररुचिशोचिरंशुगो ज्योतिरर्चिरुपधृत्यभीरवः ।
प्रग्रहशुचिमरीचिदीप्तयो धामकेतुघृणिरश्मिप्रश्नयः ।। इति -
अभि-चिन्ता० श्लो. ९९ ।' यस्य स सितरुचि: चन्द्रमा: इव सच्चकोरान् सन्त: सज्जातीयाश्च ते चकोरा: ज्योत्स्नाप्रिया: इति सच्चकोरा: सन्त: सज्जना: चकोरा इवेति वा सच्चकोरा: तान् तथा । सम्प्रीणन् सम्प्रीणयन् अत्र संपूर्वात् 'प्रींग्श तृप्तिकान्त्योः' इति क्यादिधातोर्वर्तमानकृदन्ते प्रथमैकवचने रुपं ज्ञेयम् । अन्यथा चुरादिधातोस्तु सम्प्रीणयन् भवति । यथा चन्द्रः चकोरपक्षिण: आनन्दयति
maaaaaaaaaaaaaaaaaaa
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ७६
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा अयं जिनौघ: सज्जनान् सन्तोषयतीत्यर्थः ।
शिवतिलकसम: शिवस्य शंकरस्य । 'शिवोऽस्थिधन्वा पुरुषास्थिमाली ।
इति अभि. चिन्ता श्लो.१९७ ॥ मस्तके तिलकस्य तिलकेन वा समः सदृश: 'तुल्याङ्कस्तृतीयाषष्ठ्यौ' २।२।११६।। इत्यनेन तृतीयाषष्ठ्यौ आभूषणस्वरूपः, अथ च शिवस्य मोक्षस्य । 'शिवं तु मोक्षे क्षेमे सुखे जले' । इति अनेकार्थ: ५५०।।
तिलकसम: अलंकाररुपः यथा शुक्लद्वितीयाया: चन्द्रमा: शंकरस्य मूर्ध्नि शोभते तथा जिनौघ: सिद्धशिलायां शोभते इत्यर्थः । कौशिकानन्दमूर्ति: आनन्दस्य हर्षस्य मूर्तिः आकार: आनन्दमूर्तिः । कौशिकाय घूकाय । कौशिक: शक्ररघूकयोः' इति -अनेकार्थ:३०॥ - उलूकायेति यावत् आनन्दमूर्ति: कौशिकानन्दमूर्तिः कौशिकाय इन्द्राय आनन्दमूर्तिः कौशिकानन्दमूर्तिः, उलूकः दिवा न पश्यति चन्द्रस्योदये एव पश्यति अत: चन्द्रस्य उलूकं प्रति आनन्दस्य कारणत्वम् । जिनौघं दृष्ट्वा इन्द्रः तुष्यति अत: जिनौघस्य इन्द्रं प्रति आनन्दस्य हेतुत्वमिति ।
७७ पञ्चमी स्तुति
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुण्याब्धिप्रीतिदायी-चन्द्रपक्षे प्रीतिं हर्ष ददाति यच्छतीति प्रीतिदायी आनन्ददायकः पुण्यश्चासौ अब्धिश्च पुण्याब्धि: पवित्रसमुद्रः तस्मै पुण्याब्धये प्रीतिदायी पुण्याब्धिप्रीतिदायी, चन्द्रः खलु समुद्रं समुल्लासयतीति । पुण्यानामब्धिरिवेति पुण्याब्धि: तस्मै भविकजनाय प्रीतिदायी प्रीतिकरस्तथा, जिनौघ: भविकजनं सन्तोषतीत्यर्थः । (चन्द्रपक्षे) स्वीयगोभिः स्वीया: आत्मीया: गाव: किरणानि स्वीयगाव: ‘गोस्तत्पुरुषादट्' ७।३।१०५। इत्यनेन समासान्ताऽविधि: प्राप्त: किन्तु समासान्तविधिरनित्यः' इति न्यायात् नात्राट्, ताभिस्तथा स्वकिरणैरित्यर्थः, सान्द्राणि गाढानि तमांसि अन्धकाराणि ध्वंसमान: नाशयन् सन् स्वकिरणैः घनान्धकाराणि दूरीकृर्वन्नित्यर्थः, जिनौधपक्षे स्वीया: आत्मीया: गाव: वाण्य: ताभि: सान्द्राणि प्रबलानि तमांसि अज्ञानानि ध्वंसमानः समूलनाशं नाशयन् इत्यर्थः, सकलकुवलयोल्लासम् सकलानि समस्तानि तानि च तानि कुवलयानि कुमुदानि चन्द्रविकासिकुमुदानीति यावत्, सकलकुवलयानि तेषां य: उल्लास: विकसनं तं तथा उदिते चन्द्रे कुवलयानि विकाशित्वं प्राप्य उर्ध्वमुखीभवन्तीति woman
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ७८
ܝܚܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝ
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
भाव: जिनौघपक्षे सकलानि-समस्तानि कोः पृथिव्याः वलयानि वर्तुलानि उपलक्षणत्वात् तत्र स्थितसत्त्वानि येषां तेषां य: उल्लास सम्यग्ज्ञानं दत्त्वा मोक्षाभिमुखीकरणं तं तथा उच्चैः चकार अत्यर्थमकरोत् स: पूर्वोक्त: जिनौघ:, जयति रागादिशत्रून् इति जिना: तीर्थंकरा: तेषामोघ: समूह: जिनौघ: भविनां भव: संसार: अस्ति एषां ते भविन: संसारिजीवा: मुक्तिगमनयोग्या: तेषां तथा पञ्चमीवासरस्य पञ्चम्या: सौभाग्यपञ्चम्या: वासर: दिवस: पञ्चमीवासरः तस्य तथा तपसि तपश्चर्यायां ज्ञानं बोधं पुष्यात् पोषणं कुर्यात् ॥२॥
અર્થ : આ શ્લોકમાં તીર્થંકરના સમૂહને ચન્દ્રમાની સાથે સરખાવે છે. ચન્દ્રમાં ચકોરપક્ષીઓને ખુશ કરે છે. તીર્થકરનો સમૂહ સજ્જનરૂપી ચકોરોને ખુશ કરે છે. ચન્દ્રમાં શંકરના મસ્તક ઉપર તિલક સમાન છે. તીર્થકરનો સમૂહ મોક્ષના અલંકારભૂત છે. ચન્દ્રમાં ઘુવડને આનન્દ આપે છે. ઘુવડ દિવસે જોઈ શકતું નથી. ચન્દ્રનો ઉદય થતાં દેખે છે માટે આનન્દ આપનાર છે. તીર્થકરનો સમૂહ ઇન્દ્રોને આનંદ આપે છે. (કૌશિકના બે અર્થો થાય છે ઈન્દ્ર અને ઘૂવડ) ચન્દ્રમા પવિત્રસમુદ્રને ઉલ્લસિત કરે છે. તીર્થંકરનો સમૂહ પુણ્યથી ભરેલા ભવિકજનોને આનન્દ આપે છે. ચંદ્રમા પોતાના કિરણો વડે ગાઢ અંધકારનો નાશ કરે છે. તીર્થકરનો સમૂહ પોતાની womanamaa ७८ पञ्चमी स्तुति
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાણીરૂપી દેશના વડે ગાઢ અજ્ઞાનરૂપી અન્ધકારનો નાશ કરનાર હોય છે. ચન્દ્રમાં સકલ ચન્દ્રવિકાસી કમળોને વિકસિત કરે છે. (ચન્દ્ર ઊગતાં કુમુદ વિકાસપણાને પામી ઊર્ધ્વમુખ થાય છે.) તીર્થંકરનો સમૂહ સર્વ પૃથ્વીવર્તુળમાં રહેલા જીવોને જ્ઞાન આપી મોક્ષાભિમુખ કરે છે. આવો શ્રી તીર્થકરનો સમૂહ ભવ્યજીવોને પંચમીના તપમાં જ્ઞાનનું પોષણ કરો. ર पीत्वा नानाभिधार्थामृतरसमसमं यान्ति यास्यन्ति जग्मुः, र्जीवा यस्मादनेके विधिवदमरतां प्राज्यनिर्वाणपुर्याम् । यात्वा देवाधिदेवागमदशमसुधाकुण्डमानन्दहेतु-,.. स्तत्पश्चम्यास्तपस्युद्यतविशदधियां भाविनामस्तु नित्यम् ॥३॥
अन्वयः-यद्देवाधिदेवागमदशमसुधाकुण्डम् यात्वा यस्माद् असमम् नानाभिधार्थामृतरसं पीत्वा अनेके जीवा: प्राज्यनिर्वाणपुर्यां विधिवद् अमरतां जग्मुः यान्ति, यास्यन्ति (च) तत् (कुण्डम्) पञ्चम्या: तपसि उद्यतविशदधियां भाविनां नित्यम् आनन्दहेतुः अस्तु ॥
व्याख्या-यद्कुण्डविशेष:, देवाधिदेवागमदशमसुधाकुण्डम् देवानां देवलोकस्थितानां मनुष्यलोकवर्तिनाम् अन्यदेवानां वा अधिको देव: अधिदेव: ‘गतिक्वन्यस्तत्पुरुषः' (३/१/४२) इत्यनेन समासः, श्रेष्ठ: देवाधिदेव: परमात्मा
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ८०
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
,
तस्य आगम: सिद्धान्तः देवाधिदेवागमः सुधायाः अमृतस्य कुण्डं भाजनविशेष: सुधाकुण्डम्, लोके नवसुधाकुण्डानि प्रसिद्धानि अतः दशमं दशसङ्ख्यापूरं च तत् सुधाकुण्डम् दशमसुधाकुण्डम् देवाधिदेवागम एव दशमसुधाकुण्डमिति देवाधिदेवागमदशमसुधाकुण्डं तत्तथा यात्वा प्राप्य यस्मात् सर्वज्ञप्रणीतागमात् असमं- न विद्यते समः सदृशः यस्य स असमस्तं तथा, नानाभिधार्थामृतरसम् नाना विविधप्रकाशः अभिधार्था मुख्यार्थाः नानाभिधार्थाः त एव अमृतरस: नानाभिधार्थामृतरस: तं तथा पीत्वा आस्वाद्य अनेके बहवः जीवा जीवन्ति दशविधप्राणान् धारयन्तीति, जीवाः प्राणिन:, प्राज्यनिर्वाणपूर्याम् निर्वाणस्य मोक्षस्य पुरी नगरी निर्वाणपुरी प्राज्या. श्रेष्ठा सा चासौ निर्वाणपुरी, प्राज्य निर्वाणपुरी तस्यां तथा सकलदुःखविरहपूर्वकानन्तसुखमयस्थाने विधिवत् यथाविधि पुनः संसारे अपुनर्भवाय अमरतां मृत्युरहितत्वं जग्मुः अगच्छन् यान्ति गच्छन्ति यास्यन्ति गमिष्यन्ति च तत् पूर्वोक्तं अद्वितीयं दशमं सुधाकुण्डं पञ्चम्याः सौभाग्यपञ्चम्याः ज्ञानपञ्चम्या इति यावत् । तपसि ज्ञानपञ्चमीतपश्चर्यायाम् उद्यतविशदधियाम्
८१. पञ्चमी
·
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्य
उद्यता उद्यमयुक्ता: विशदा उज्ज्वलतरा धीमतिर्येषां ते उद्यतविशदधियः तेषां तथा । भाविनां भव्यजीवानां नित्यं सततम् आनन्दहेतुः आनन्दस्य हर्षस्य हेतु: कारणं, अस्तु भवतु ।।३।।
मर्थ : 21 दोभा मारामनी शमित मतावे छे. वाघ : શ્રી પરમાત્માના આગમરૂપી દશમા અમૃતકુંડને પ્રાપ્ત કરી તેમાંથી વિવિધ પ્રકારના અમૂલ્ય અર્થરૂપી અમૃતરસનું પાન કરી અનેક ભવ્યપ્રાણીઓ શ્રેષ્ઠ એવી મોક્ષનગરીમાં વિધિપૂર્વક મૃત્યુરહિત થઈ સંસારમાં ફરી નહિ આવવાપૂર્વક ગયા છે, જાય છે અને જશે. તે પ્રસિદ્ધ અદ્વિતીય દશમો પરમાત્માનો આગમરૂપી અમૃતકુંડ જ્ઞાનપંચમીની તપશ્ચર્યામાં ઉદ્યમવન્ત ભવ્યપ્રાણીઓને હંમેશા આનંદનો હેતુ થાઓ. [ નવબ્રહ્મવ્રતગુપ્તિને નવ કુંડ ગણ્યા છે.
नसारे] 3 स्वर्णालङ्कारवल्गन्मणिकिरणगणध्वस्तनित्यान्धकारा, हुंकारारावदूरीकृत-सुकृतजन-वातविजप्रचारा। देवीश्रीअम्बिकाख्या जिनवरचरणाम्भोजभृङ्गीसमाना, पञ्चम्यनस्तपोऽर्थं वितरतु कुशलं धीमतां सावधाना ॥४॥
अन्वयः-स्वर्णालङ्कारवल्गन्मणिकिरणगणध्वस्तनित्यान्धकारा, हुंकारारावदूरीकृतसुकृतजनवातविघ्नप्रचारा, जिनवरचरणाम्भोजभृङ्गी-समाना सावधाना श्रीअम्बिकाख्या
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ८२
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
देवी पञ्चम्यह्नस्तपोऽर्थं धीमतां कुशलं वितरतु ।
व्याख्या-स्वर्णालङ्कारवल्गन्मणिकिरणगणध्वस्तनित्यान्धकारा स्वर्णानां सुवर्णानाम् अलंकाराः अलङ्कुर्वन्ति इति अलंकाराः आभूषणानि इति स्वर्णालंकाराः तेषु वल्गन्तः गतिं कुर्वन्तः ये मणय: कर्केतनादिरत्नानि तेषां किरणगणा अंशुसमूहाः तैः ध्वस्त: नष्टः इति स्वर्णालंकारवल्गन्मणि-किरणगमध्वस्त: नित्यश्चासौ अन्धकार: नित्यान्ध-कार: गाढं तम: स्वर्णालंकारवल्गन्मणिकिरणगणध्वस्त: नित्यान्धकारो यया सा स्वर्णालंकारवल्गन्मणिकिरणगणध्वस्तनित्यान्धकारा (सा देवी स्वशरीरस्थिताभूषणप्रकाशेन बाह्यान्धकारं नित्यं नाशयतीति भाव:) हुंकारारावदूरीकृतसुकृतजनवातविघ्न-प्रचारा-सुकृतं अस्ति एषां ते 'अच:' (५/१/४९) इत्यनेन मत्वर्थीयोऽच, सुकृता: ते च ते जना: सुकृतजनाः पुण्यशालिन: • तेषां व्रातः समूह: इति सुकृतजनव्रात: विजानां कार्यप्रतिबन्धकानां प्रचार: विस्तार: विजप्रचार: सुकृतजनवातस्य विजप्रचार: सुकृतजनवातविघ्नप्रचार: हुंकार इति आरवेण तान्त्रिकप्रयोगविशेषेण 'हुं' इति शब्दकरणेनेति यावत्, दूरीकृत: नाशित: _amirmananewwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww .
८3 पञ्चमी स्तुति
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुकृतजनातविघ्न- प्रचारो
यया
सा
हुंकारारावदूरीकृतसुकृतजनप्रातविघ्न - प्रचारा सा देवी हुंकारेतिशब्दकरणेन पुण्यशालिनां विघ्नसमूहं दूरीकरोतीति
भावः ।
जिनवरचरणाम्भोजभृङ्गीसमाना - जिनेषु सामान्यकेवलिषु वरः श्रेष्ठः जिनवर : तीर्थंकरः तस्य चरणे एव अम्भोजे तयोः भृङ्गीसमाना भ्रमरीवदाचरमाणा इति जिनवरचरणाम्भोजभृङ्गीसमाना सावधाना सज्जाः प्रमादरहिता इति यावत् प्रमादोऽनवधानता इत्यमरः ॥ श्रीअम्बिकाख्या अम्बिका इति आख्या अभिधानं यस्या सा अम्बिकाख्या, श्रिया शोभया युक्ता अम्बिकाख्या श्रीअम्बिकाख्या, श्रीनेमिनाथस्य अधिष्ठायिका देवी यक्षिणी पञ्चम्यह्नः पञ्चम्या अहः इति पञ्चम्यहस्तस्य तथा पञ्चमीवासरस्य धीमतां बुद्धिशालिनां कुशलं श्रेयः वितरतु ददातु ||४||
અર્થ : પોતાના શરીરમાં પહેરેલા સોનાના અલંકારોમાં ચાલતા કર્યેતન વગેરે મણિઓના કિરણસમૂહ વડે બાહ્ય ગાઢ અંધકારને દૂર કરનાર, હુંકાર એવા શબ્દ કરવા વડે (તાંત્રિક પ્રયોગવિશેષ કરવા વડે) ઘણા પુણ્યશાળીઓના વિઘ્ન સમૂહને નાશ
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ८४
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરનારી, તીર્થંકરપરમાત્માના ચરણકમળમાં ભ્રમરી જેવું આચરણ કરતી, અમદરહિત શોભાયુક્ત અમ્બિકા નામની બાવીશમાં શ્રીનેમિનાથ ભગવાનની અધિષ્ઠાયિકા યક્ષિણી (દેવી) પંચમીના દિવસના તપને અર્થે (પંચમીનું તપ સારી રીતે થાય તે માટે) બુદ્ધિશાળી આત્માઓને શ્રેય આપો. ૪
સુખ ભંડું છે તે સુખના સાધનરૂપ પૈસો વધુ ભંડો છે તે
0 પૈસા માટે આચરાતા
અનીતિ અને અન્યાય આદિ પ્રપંચ સૌથી ભૂંડા છે ?"
- વિજયરામચન્દ્ર સૂરિ મ.સા.
"
८५ पञ्चमी स्तुति
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
| २/B एकादशीस्तुतिः ।
श्रीभाग् नेमि भाषे जलशयसविधे स्फुर्तिमेकादशीयां, माद्यन्मोहावनीन्द्रप्रशमनविशिखः पञ्चबाणाचिरणः । । मिथ्यात्वध्वान्तवान्तौ रविकरनिकरस्तीव्रलोभाद्रिवज्र, श्रेयस्तत्पर्ववस्ताच्छिवसुखमिति वा सुव्रतश्रेष्ठिनोऽभूत्॥१॥ ___अन्वयः- माद्यन्मोहावनीन्द्रप्रशमनविशिख:, पञ्चबाणाचिरणः, मिथ्यात्वध्वान्तवान्तौ रविकरनिकरः, तीव्रलोभाद्रिवजं, श्रीभाग, नेमिः, जलशयसविधे, एकादशीयां स्फुर्ति, बभाषे, (किं बभाषे)यत् सुव्रतश्रेष्ठिन:, शिवसुखं अमृत, इति वा तत् पर्व व: श्रेयः स्तात् । _ व्याख्या- माद्यन्मोहावनीन्द्रप्रशमनविशिख:- माद्यन्मदं प्रकुर्वन् य: मोहः मतेः भ्रान्तिकारकः स एव अवन्या पृथिव्या इन्द्रः स्वामीति माद्यन्मोहावनीन्द्रः तस्य प्रशमने प्रशान्तकरणविधौ विशिख: बाण इति माद्यन्मोहावनीन्द्रप्रशमनविशिख: मदयुक्तस्य मोहराजस्य मूलत: दूरीकरणे बाणसदृशः । पञ्चबाणार्चिरर्ण:- पञ्चपञ्चसङ्ख्यका: । 'अरविन्दमशोकं च चूतं च नवमल्लिका ।
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ८६
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
नीलोत्पलं च पञ्चैते पञ्चबाणस्य सायकाः ॥ इत्यमरः ।
बाणा: शरा: यस्य सः पञ्चबाणः तस्य अर्चिः अग्निशिखा, तस्यां अर्णः जलमिति पञ्चबाणार्चिरर्णः कामाग्निप्रशान्तविधौ जलसदृशम् मिथ्यात्वध्वान्तवान्तौ मिथ्यात्वं विपरीतं ज्ञानं तदेव ध्वान्तं तमः इति मिथ्यात्वध्वान्तं तस्य वान्ति: नाश: तस्यां, तथा रविकरनिकर: रवेः सूर्यस्य करा: किरणानि इति रविकरा: तेषां निकर: समूहः रविकरनिकर: सूर्यकिरणसमूहसदृशः, तीव्रलोभाद्रिवजं लोभ: अधिकाधिकप्राप्तीच्छा स चासौ अद्रिः पर्वतः इति लोभाद्रिः तीव्रः ‘उत्कट: स चासौ लोभाद्रिः इति तीव्रलोभाद्रिः, तस्मिन् वज्रम् कुलिशमिव महालोभपर्वतभेदने वजसदृशः, श्रीभाक् श्रियं बाह्याष्टमहाप्रातिहार्यस्वरुपाभ्यन्तरानन्तज्ञानादिलक्ष्मी भजतीति श्रीभाक् नेमि: द्वाविंश: तीर्थंकरः, जलशयसविधे जले शेते इति जलशय: कृष्ण: तस्य सविधं समीपं इति जलशयसविधं तस्मिन् तथा एकादशीयां एकादश्या इयं एकादशीया तां तथा मृगशीर्षसितैकादशी पर्वसम्बन्धिनीं स्फुर्ति माहात्म्यं बभाषे कथयाञ्चक्रे, किं बभाषे यत् सुव्रतश्रेष्ठिन: तदाख्यमहापुरुषस्य
८७ एकादशीस्तुति
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
शिवसुखं शिवस्य-एकान्तिकात्यन्तिक-सुखस्थानस्य सुखं वास्तविकं सुखं अभूत् बभूव इति वा तस्य श्रेष्ठिन: अद्वितीयसुखप्राप्तिरिव 'वा' अत्र इवार्थे
'उपमायां विकल्पे वा' इत्यमर: २८३४ । - इति शब्द: पूर्वोदितवाक्यपरामर्शी तत् अत्र यत्तत्सम्बन्धी कश्चित् विमर्श: क्रियते 'यत्तदोर्नित्यसम्बन्धः' इति न्यायात् अस्य वृतस्य प्राक्पादे यच्छब्दप्रयोग: योग्य: किन्तु प्रसिद्धार्थतच्छब्दप्रयोगे यत् शब्दं विनापि तत् शब्द: प्रयुज्यते- प्रसिद्ध एकादशीपर्व व: युष्माकं श्रेय: कल्याणकारि स्तात् भवतु ॥१॥
અર્થ : મદોન્મત્ત મોહરૂપી રાજાનો નાશ કરવા માટે બાણ સમાન, કામરૂપી અગ્નિની જ્વાળાને ઓલવી નાખવા માટે પાણી સમાન, મિથ્યાત્વરૂપી અંધકારને દૂર કરવા માટે સૂર્યના કિરણ સમાન, તીવ્ર લોભરૂપી પર્વતને તોડી નાખવા માટે વજસમાન એવા બાહ્ય અભ્યત્તર લક્ષ્મીયુક્ત બાવીશમા શ્રી નેમિનાથભગવાને (નવમા વાસુદેવ) કૃષ્ણમહારાજા સમક્ષ અગિયારસનું માહાભ્ય કહ્યું, જે સુવ્રતશેઠે અગિયારસની આરાધનાથી મોક્ષસુખને પ્રાપ્ત કર્યું. તેની જેમ તે પર્વ તમારા કલ્યાણ માટે થાઓ. ૧ इन्द्रैरभ्रभ्रमद्भिर्मुनिपगुणरसास्वादनानन्दपूर्णे
wwwwwwwwwww
www.mammmmmmin
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ८८
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
र्दिव्यद्भिः स्फारहारैर्ललितवखपुर्यष्टिभिः स्वर्वधूभिः । सार्धं कल्याणकौघो जिनपतिनवतेर्बिन्दुभूतेन्दुसंख्यो, घस्रे यस्मिन् जगे तद् भवतु सभविनां पर्व सच्छर्महेतुः ॥२॥
अन्वयः यस्मिन् घस्रे, अभ्रभ्रमद्भिः मुनिपगुणरसास्वादनानन्दपूर्णै: दिव्यद्भिः स्फारहारैः इन्द्रैः ललितवरवपुर्यष्टिभिः स्वर्वधूभिः सार्धं, जिनपतिनवते: बिन्दुभूतेन्दुसंख्यः, कल्याणौघः, जगे, तत्, पर्व, सभविनां, सच्छर्महेतुः भवतु ।
व्याख्या : यस्मिन् मृगशीर्षधवले घसे-दिने अभ्रभ्रमद्भिः अभ्र-सुरपथः तत्र भ्रमन्तः विहारिण: अभ्रभ्रमन्तः तैर्देवलोकवासिभिरिंत्यर्थस्तथा, मुनिपगुणरसास्वादनानन्दपूर्णै: मुनीन् साधून् पाति रक्षतीति मुनिपः तीर्थंकरः तस्य ये गुणाः ज्ञानदर्शनादय: तेषां ये रसाः शान्तादयः तेषां आस्वादनेन ज्ञानप्राप्त्यादिना समुत्थितः यः आनन्दः हर्षः तेन पूर्णे: भृतैः इति मुनिपगुणरसास्वादनानन्दपूर्णै: परमात्माचिन्त्यवाणीप्रभावसमुत्पन्नहर्षपूर्णैः स्फारहारैः स्फारा: दीप्तिमन्तश्च ते हारा: मुक्तादामानि इति स्फारहारा : तैस्तथा दिव्यद्भिः शोभमानैः इन्द्रैः देवानामधिपैः ललितवरवपुर्यष्टिभिः वरं श्रेष्ठं च तद् वपुः शरीरं वरवपुः ललितं मनोहरं च ८८ एकादशीस्तुति
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
तद् वपुः इति ललितवरवपुः तदेव यष्टिः आलम्बनदण्डः यासां ताः ललितवरवपुर्यष्टयः ताभिस्तथा चारुशरीरधारिकाभिः इत्यर्थः स्वर्वधूभिः स्वः स्वर्गः तत्सम्बन्धिन्यः वध्वः धर्मपत्न्यः स्वर्वध्वः ताभिस्तथा सार्धं साकं जिनपतिनवते: जिनपतीनां तीर्थंकराणां नवतिः नवतिसङ्ख्या जिनपतिनवतिः तस्यास्तथा नवतिंसङ्ख्या परिमिततीर्थंकराणामित्यर्थः । बिन्दुभूतेंन्दुसङ्ख्य:- बिन्दुः खं भूतानि पृथ्वी - जल-तेजो- वाय्वाकाशस्वरुपाणि पञ्च, इन्दुः चन्द्रमा१ सङ्ख्या यस्य स बिन्दुभूतेन्दुसङ्ख्यः अङ्कानां वामतो गतिः इति वचनात् सार्द्धशतसङ्ख्यायुक्तः कल्याणौघः कल्याणानां कल्याणकानां ओघः समूहः कल्याणौघः जगे गीत: तत् मौनैकादशीसम्बन्धिनं पर्वदिवसं सभविनां भविनः भव्याः तैः सह वर्तन्ते ये ते सभविनः तेषां तथा सच्छंर्महेतुः सत् शोभनं च तत् शर्म सुखं सच्छर्म तस्य हेतुः तत्प्राप्तिकारणं भवतु अस्तु ||२||
અર્થ - આકાશમાં ચાલનાર, પરમાત્માના અગણિત ગુણોના રસાસ્વાદથી ઉત્પન્ન થયેલ આનન્દથી પરિપૂર્ણ, દેદીપ્યમાન, તેજસ્વી હારવાળા એવા ઇન્દ્રોએ મનોહર શરીરવાળી અપ્સરાઓની સાથે નેવું તીર્થંક૨૫૨માત્માનાં દોઢસો કલ્યાણકોને જે માગસર સુદ
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ૯૦
•
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગિયારસે ગાયા, તે પર્વ સર્વ પ્રાણીઓના શ્રેષ્ઠ સુખ માટે થાઓ.૨ सिद्धान्ताब्धिप्रवाहः कुमतजनपदान् प्लावयन् यः प्रवृत्तः, सिद्धिद्वीपं नयन् धीधनमुनिवणिजः सत्यपात्रप्रतिष्ठान् । एकादश्यादिपर्वेन्दुमणिमतिदिशन् धीवराणां महार्घ्यं, संन्यायाम्भश्च नित्यं प्रवितरतु स न स्वप्रतीरे निवासम् ॥३॥
अन्वयः - यः सिद्धान्ताब्धिप्रवाहः कुमतजनपदान् प्लावयन्ं सत्यपात्रप्रतिष्ठान् धीधनमुनिवणिजः सिद्धिद्वीपं नयन् धीवराणां महार्घ्यं एकादश्यादिपर्वेन्दुमणिम् संन्यायाम्भः च अतिदिशन् प्रवृत्त:, स स्वप्रतीरे निवासं प्रवितरतु । व्याख्या - यः निर्दिश्यमानसिद्धान्ताब्धिप्रवाहः सिद्धान्तः आगम: स एव अब्धिः समुद्रः तस्य प्रवाहः स्रोत: इति सिद्धान्ताब्धिप्रवाहः आगमसमुद्रप्रवाहः कुमतजनपदान् कुमतानि दुष्टसिद्धान्ताः एव जनपदाः देशा: तान् तथा दुष्टसिद्धान्तदेशान् प्लावयन् जलप्रवाहे दूरीकुर्वन् सत्यपात्रप्रतिष्ठान् सत्यस्य अनृतस्य पात्रं भाजनं तत्र प्रतिष्ठा स्थितिः येषां ते सत्यपात्रप्रतिष्ठास्तान् अनृतभाजनस्थितान् । धीधनमुनिवणिजः धीः बुद्धिः एव धनं सम्पतिर्येषां ते धीधनाः । बुद्धिप्रधानाः ते च ते
१ एकादशींस्तुति
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुनयः साधवः इति धीधनमुनयः त एव वणिज: व्यापारिणः तान् तथा बुद्धिबलसाधुवाणिज्यवत: सिद्धिद्वीपम् सिद्धिः मोक्षः स एव द्वीप: शरणागतार्तिनाशकस्थानविशेषस्तं नयन् प्रापयन् । धीवराणां बुद्धिशालिनां महायुं बहुमूल्यं एकादश्यादि-पर्वेन्दुमणिम् आदि: प्रथमे तच्च तत्पर्वधर्माराधनसमय: एकादशी एव आदिपर्व एकादश्यादिपर्य तदेव इन्दुमणिः चन्द्रकान्तमणिः तं तथा एकादशीप्रधानपर्व चन्द्रकान्तमणिम् । सन्यायाम्भ: सञ्चासौ न्याय: सन्न्याय: स एव अम्भः जलं सन्यायाम्भः श्रेष्ठन्यायस्वरूपजलम् चेति समुच्चये अतिदिशन् प्रवृत्तः प्रवर्तते स्म स पूर्वोक्त: स्वप्रतीरे प्रकृष्टं तीरं स्वस्य प्रतीरं स्वप्रतीरं तस्मिंस्तथा निजश्रेष्ठतटे निवासं वसतिं नित्यं सर्वदा प्रवितरतु अर्पयतु । पक्षान्तरे तु सिद्धान्त: आगम: स एव अब्धिप्रवाह: वारिधिस्रोत: कुमतानि दुष्टसिद्धान्ताः तानि इव जनपदास्तांस्तथा प्लावयन् ब्रुडयन् । सत्यपात्रप्रतिष्ठान् सत्यं निच्छिद्रं यत् पात्रं वाहनं तत्र प्रतिष्ठान स्थिति: येषां तांस्तथा धीधनमुनिवणिज: धीधनमुनयः इव सदाचारनिष्ठा: वणिजस्तांस्तथा सिद्धिद्वीपं सिद्धेः द्रव्यसिद्धेः
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ८२
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
पं तादृशप्रदेश नयन प्रापयन् । धीवराणां मत्स्यहारकजातिविशेषाणां एकादश्यादिपर्वेन्दु-मणिम् एकादश्यादिपर्व इव प्रशस्तं इन्दुमणिं चन्द्रकान्तमणि सन्न्यायाम्भः सन्न्याय इव हितकरं अम्भः जलम् अतिदिशन् निर्दिशन् ॥ ३ ॥
અર્થ : જે આગમરૂપી સમુદ્રનો પ્રવાહ દુષ્ટ સિદ્ધાન્તરૂપી દેશોને જળથી દૂર કરતો, સત્યબોલનાર, બુદ્ધિશાળી મુનિરૂપી વ્યાપારીઓને મોક્ષસ્થાનમાં લઇ જતો, બુદ્ધિમાનોને બહુમૂલ્યવાળો, અગિયારસ આદિ પર્વરૂપી ચન્દ્રકાન્તમણિને અને સારા ન્યાયરૂપી જળને બતાવવા જે પ્રવૃત્તિવાળો છે તે સિદ્ધાંતરૂપી સમુદ્રનો પ્રવાહ પોતાના કિનારે હંમેશા વાસ આપે. ૩ तत्पर्वोद्यापनार्थं समुदितसुधियां शम्भुसङ्ख्याप्रमेया-, मुत्कृष्टां वस्तुवीथीमभयदसदने प्राभृतीकुर्वतां ताम् । तेषां सव्याक्षपादैः प्रलपितमतिभिः प्रेतभूतादिभिर्वा, दुष्टैर्जन्यं त्वजन्यं हरतु हरितनुन्यस्तपादाम्बिकाख्या ॥४॥
अन्वयः - तत्पर्वोद्यापनार्थं शम्भुसङ्ख्याप्रमेयां उत्कृष्टां तां वस्तुवीथीं अभयदसदने प्राभृतीकृर्वतां समुदितसुधियाम् तेषां सव्याक्षपादैः प्रलपितमतिभिः भूतप्रेतादिभिः वा दुष्टैः जन्यं अजन्यं हरितनुन्यस्तपादाम्बिकाख्या तु हरतु ॥ तत्पर्वोद्यापनार्थं
व्याख्या
तस्याः एकादश्या:
८३ एकादशीस्तुति
-
-
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
पर्वधार्मिकदिवस: तस्य उद्यापनं उद्यापनिका ('उजमणुं' इति लोके प्रसिद्धम्) तस्मै इदमिति तत्पर्योद्यापनार्थएकादश्युद्यापनिकायै-शम्भुसङ्ख्याप्रमेयाम् शम्भुः एकादशरुद्रा: तस्य सङ्ख्या एकादशमतया प्रमातुं गणयितुं योग्या इति शम्भुसङ्ख्याप्रमेया तान् तथा एकादशसङ्ख्यापरिमितान् उत्कृष्टां श्रेष्ठां तां प्रसिद्धां वस्तुवीथीं वस्तूनां पदार्थानां वीथी समूहः तान् तथा उपादेयपदार्थसामग्री, अभयदसदने न भयं अभयं तद् ददाति इति अभयद: तस्य सदनम् मन्दिरं तस्मिंस्तथा तीर्थंकरपरमात्ममन्दिरे प्राभृती: न प्राभृतम् अप्राभृतं अप्राभृतं प्राभृतं, यथा सम्पद्यते तथा कुर्वन्तीति प्राभृतीकुंर्वन्तः तेषां तथा परमात्मनोऽग्रे समर्पयताम् समुदितसुधियाम्-समुदिता सम्यक्प्रकारेण उत्पन्नां धी: सद्बुद्धिः येषां तेषां तथा समुत्पन्नसबुद्धीनां तेषां भविकानाम् । सव्याक्षपादैः - अक्षाणि इन्द्रियाणि च पादौ चरणौ च इति अक्षपादम् सव्यं प्रतिकूलं विचित्रमित्यर्थः, अक्षयपादं येषां ते सव्याक्षपादा: तैस्तथा विचित्रेन्द्रियचरणैः प्रलपितमतिभिः प्रलपितं अनर्थकं वचः तत्र मति: बुद्धिः येषां ते maaraaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaam
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ८४
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रलपितमतयः तैस्तथा प्रलापकारिबुद्धिभि: भूतप्रेतादिभिः भूतानि च प्रेताच इति भूतप्रेता: ते आदिः येषां ते भूतप्रेतादय: तैस्तथा भवनपति-व्यन्तरप्रमुखैः वा अथवा दुष्टैः दुर्जनैः जन्य उत्पाद्यं अजन्यं विनं हरितनुन्यस्तपादा हरे: सिंहस्य तनौ शरीरे न्यस्तौ स्थापितौ पादौ चरणौ यया सा अम्बिकाख्या अम्बिका इति आख्या अभिधानं यस्याः सा तथा अम्बिकानाम्नीदेवीत्यर्थः तु निश्चयेन, हरतु विनाशयतु ॥ ४ ॥ .
અર્થ : તે એકાદશી પર્વના ઉજમણા માટે ઉત્કૃષ્ટ એવી અગિયાર અગિયાર પ્રસિદ્ધવસ્તુઓ પરમાત્માના દેરાસરમાં સમર્પણ કરનાર, શ્રેષ્ઠ બુદ્ધિવાળા ભવ્યજીવોના, વિચિત્ર ઈન્દ્રિયો અને પાંદવાળા, બક બક કરનાર, એવા ભૂતપ્રેત વગેરેથી ઉત્પન્ન થવા યોગ્ય તથા દુષ્ટો વડે ઉત્પન્ન થવા યોગ્ય વિઘ્નને સિંહ પર બેઠેલી लिहेवी नाश. . ४
સુખ ભુંડું છે
ka
दुः॥ ३९ छ ।
વિજય રામચન્દ્રસૂરિ મ.સા.
.........nawwar
ܝܝܝܝܝܚܚܝܝܝܚܝܚܝܝܝܚܚ
४५ एकादशीस्तुति
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिद्धसारस्वताचार्यश्रीबप्पभट्टिसूरिविरचितः
मुनिश्रीधुरन्धरविजयरचितया 'शिशुहिता 'ख्यया व्याख्ययालङ्कृतश्च ।
।। अनुभूतसिद्धसारस्वतस्तवः ॥
•
प्रणम्य नेमिपादाब्जं गुरुगौरवसंयुतम् । व्याख्यां शिशुहितां कुर्वे सिद्धसारस्वते स्तवे ॥१॥ अनेकजन्मार्जितसुकृतवशाद्विघ्नरहितत्वाच्चानुपमसरस्वतीप्रसादमासाद्याचार्य श्रीमन्तो बप्पभट्टिसूरयः सर्वत्र जयिनोऽपि स्वकीयपथप्रवर्तमानजनोपकाराय सरस्वतीसमाराधनरूपमनुभूतसिद्धसारस्वतस्तवाभिधानं स्तोत्रविशेषं व्याकृर्वन्तः प्रथमं सरस्वतीदर्शनप्रयोजके सूक्ते अवतारयन्ति । कलमरालविहङ्गमवाहना, सितदुकूलविभूषणलेपना । प्रणतभूमिरुहामृतसारिणी, प्रवरदेहविभाभरधारिणी ॥ १ ॥ अमृतपूर्णकमण्डलुहारिणी, त्रिदशदानवमानवसेविता । भगवती परमैव सरस्वती मम पुनातु सदा नयनाम्बुजम्॥२॥ युग्मम् । व्याख्या - कलमरालेति - कलः - मधुरशब्दः तज्जनको मरालः हंसः कलमरालः स चासौ विहङ्गमः विहायसा
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ૯૬
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
गच्छतीति विहङ्गम: पक्षी, कर्मधारयसमासश्चाभेदार्थक: तथा च हंसाभिन्नपक्षीत्यर्थः, कलमरालविहङमो वाहनं यस्याः सा कलमरालविहङ्गमवाहना, बहुव्रीहावन्यपदार्थस्य प्राधान्यात्, अन्यस्य चात्र स्त्रीत्वेन वाहनशब्दात् 'आत्' ।।२।४।१८। इति सिद्धहेमसूत्रेण 'आप' स्त्रीप्रत्ययः, अत्रप्रथमपादस्थमरालशब्दं स्तुतिकार: सित-शुभ-इत्यादिकं विहाय कलविशेषणेन विशेषयतीत्यत्रेदं तात्पर्यं यत् सितत्वशुभत्वादिकं तु कारणान्तरेणापि भवति किन्तु कल-मधुरशब्दजननसामर्थ्यन्तु सरस्वतीसेवाजन्यम् इति वाहनव्याजेन सेवां कृत्वा मरालेन तत् सम्पादितमिति ।
सर्वदा दर्शनीयत्वेऽपि स्त्रीत्वात् वस्त्रादिरहितावस्थायां ब्रह्मचारिणां तदीयदर्शनयाञ्चनं सर्वथानुचितमिति वस्त्रादिविभूषितस्वरूपां तामाह-सितदुकूलविभूषणलेपनेतिसितं शुभ्रं च तत् दुकूलं सूक्ष्मक्षौमवरन इति सितदुकूलं, विभूषणं विशेषेण भूषयति शरीरमिति-विभूषणमलङ्कारः, लेपन-जलघृष्टचन्दनादिसुगन्धि द्रव्यम्, सितदुकूलं विभूषणं लेपनं च यस्या: सा सितदुकूलविभूषणलेपना सितदुकूलेति द्वितीयविशेषणदानेन सरस्वत्या: स्वस्थमनोरमावस्था बोधिता, अन्यथा एतदवस्थायां सविनयं प्रार्थिताऽपि सा प्रार्थितार्थदानं
ܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܝܼܝܝܚܝܝܝܝ
wwwammmmmmmmm
.८७
अनुभूतसिद्धसारस्वतस्तव:
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
तु दूरं प्रत्युत विपरीतफलं ददाति, यदुक्तं नैषधेऽपि * त्वया निधेया न गिरो मदर्था, क्रूधा कदुष्णे हृदि नैषधस्य। पित्तेन दूने रसने सिताऽपि, तिक्तायते हंसकुलावतंस ! ॥
इति प्रमोदितावस्थायामेव प्रार्थनं कर्तव्यमिति भाव:
द्वितीयपादेन सरस्वत्या: स्वस्थमनोरमावस्था बोधिता, तदवस्थायां च भक्तैः सा प्रार्थिता, तदनु सा किं करोति ? इति जिज्ञासायामाह प्रणतेति-प्रणता:-नम्रीभूता: ये जनास्ते एव भूमिरुहा:-वृक्षाः तेभ्य:-अमृतं पीयूषं सारयति सिञ्चति या सा प्रणतभूमिरुहामृतसारिणी भक्तजनवाञ्छित-पुरयित्रीति तदर्थः, प्रवरदेहविभाभरधारिणी-प्रवर: श्रेष्ठः मनोज्ञ इति यावत् यो देहः तनुः तस्य या विभा-कान्ति: तस्यां भर: समूहः तं धारयति दधातीति प्रवरदे हविभाभर-धारिणी देदीप्यमानशरीरेति यावत् ॥ १ ॥
प्रथमश्लोकस्य तृतीयपादे उक्तं यत् प्रणतभूमिरुहामृतसारिणीति, यदि तस्याः पार्श्वे अमृतमेव न स्यात् तदा
* (अर्थ:) हे हंसकुलावतंस ! हे मरालकुलनायक ! क्रोधेनेषत्तप्तेऽपि नलस्य हृदये त्वया मदीयवचनानि न प्रयुक्तत्यानि यत् पित्तेन कलुषितायां जिह्वायां शर्कराऽपि तिक्तानुभवं उत्पादयति । इति दमयन्त्या हंस प्रति-उक्तिः
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ८८
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
सा कुत: सिञ्चतीत्याह-अमृतेति अमृतं सुधा तेन पूर्णं पूरितं यत् कमण्डलुः जलपात्रविशेष: तस्य हारिणी उद्वहनशीलवती अर्थात् वामहस्तधृतामृतकमण्डलुरिति, अनेन सेवकास्तामाराध्य ततोऽमृतं प्राप्य सचेतना भवन्तीति तदुचितम् । नहि जगति पीयूषमन्तरेणाधिकं विद्यतेऽन्यत्, इति सर्वेऽपि तं सेवन्ते तदेवाह-त्रिदशेति-त्रिदशा: देवाः, दानवा: दैत्या:, मानवा: वाञ्छन्ति अनन्यचेतसा, तत्तु सरस्वत्याः पार्श्वेऽस्तीति ततस्तं प्राप्तुं सर्वेऽपि तां मनुष्याः, त्रिदशाश्च दानवाश्च मानवाश्चेति त्रिदशदानवमानवाः, तैः सेविता पर्युपासिता या सा त्रिदशदानवमामनवसेविता । भगवती-ज्ञानवती यद्यपि भगशब्दस्यभगोऽर्क १ ज्ञान २ माहात्म्य ३ यशो ४ वैराग्य ५ मुक्तिषु ६ रूप ७ वीर्य ८ प्रयत्नेच्छा ९-१० श्री ११ धर्मैश्वर्य १२-१३ योनिषु १४ ॥ १ ॥ _ इत्यनेन चतुर्दशार्थाः, तेषु बहवोऽर्थाः संभवन्ति अत्र तथापि सरस्वत्या ज्ञानगुणस्यैव प्राधान्यात् प्रकृते भगशब्दो ज्ञानार्थको ग्राह्यः । परमा सर्वोत्कृष्टा सरस्वती शारदादेवीति विशेष्यम्. एव सैव नान्या अर्थात् स्वस्वरूपैव नतु प्रतिकृतिरूपा, मम मदीयं नयनाम्बुजम् नेत्रकमलम्, सदा सर्वकालं पुनातु पवित्रयतु । दर्शनं दत्वा चक्षुषी
" ८८
अनुभूतसिद्धसारस्वतस्तव:
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
. निर्मलीकरोतु इति भावः । युग्ममेतत् श्लोकद्वयसम्बद्वत्वात्तदुक्तम्
'द्वाभ्यां युग्ममिति प्रोक्तं, त्रिभिः श्लोकैर्विशेषकम् । कलापकं चतुर्भिः स्यात्, तदुर्ध्वं कुलकं स्मृतम्' ||१|| इति । स्तोत्रेऽस्मिन् नवश्लोकपर्यन्तं द्रुतविलम्बितम् छन्दः, तल्लक्षणं यथा- द्रुतविलम्बितमाह नभौ भरौ ॥ २ ॥ इति जिनपतिप्रथिताखिलवाङ्मयी, गणधराननमण्डपनर्तकी । गुरुमुखाम्बुजखेलनहंसिका, विजयते अगति श्रुतदेवता ॥३॥
व्याख्या - जिनपतीति - जिनपतिस्तीर्थंकरः तेन प्रथितं विस्तारितम्, यत् अखिलं सम्पूर्णं वाङ्मयं आगमं तत् जिनपतिप्रथिताखिलवाङमयम्, नत्स्वरूपा या सा जिनपतिप्रथिताखिलवाङ्मयी अर्थात् जिनवरागमाधिष्ठात्रीति, गणधराननमण्डपनर्तकीति - गणधराः तीर्थकृतो मुख्यशिष्याः गणभृतः तेषां आननानि मुखानि तान्येव मण्डपानि नृत्यस्थानानि तत्र नर्तकी नृत्यकारिणी । गुरुमुखाम्बुजखेल
हंसिकेति गृणाति उपदिशति धर्मं, गिरति नाशयति वा अज्ञानं इति गुरुः आचार्यादिः तस्य मुखं वदनं तदेवाम्बुजं कमलं तत्र खेलने क्रीडने हंसिका मराली, श्रुतदेवतासरस्वतीदेवी जगति ब्रह्माण्डभाण्डोदरे भुवने विजयते
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ १००
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वोत्कर्षेण वर्तते अत्र व्याजेनागमावतारक्रमोऽपि दर्शितः । तच्चैवम् प्रथमं जिनवरैः श्रुतमुपदिष्टम् तच्च- द्वादशाङ्गीरूपेण गणधरैर्ग्रथितम् तदनु आचार्यैस्तत् निर्युक्ति-भाष्य - चूर्णि - वृत्ति प्रमुखैरलंकृत्य विस्तारितम् इति । श्लोकेऽत्र रूपकालंकारः ॥ ३ ॥
प्रथमश्लोकद्वये सरस्वत्या दर्शनं याचितम्, प्रसन्ना सादर्शनमपि ददाति, तथापि यदि सा कालीमहाकालीवत् भयङ्कररूपा चेत् बालानां यदीयदर्शनं प्रमोदकरं तु न, प्रत्युत भयङ्करं भवेदिति तदीयसौम्यंस्वरूपं वर्णयति ॥ अमृतदीधितिबिम्बसमाननां, त्रिजगतीजननिर्मितमाननाम् । नवरसामृतवीचिसरस्वती', प्रमुदितः प्रणमामि सरस्वतीम् ॥४॥
व्याख्या-अमृतेति-अमृतसदृशी शीतला दीधिति: किरणं यस्य स अमृतदीधितिश्चन्द्रः तस्य बिम्ब: वर्तुलाकृति: तत्समं सदृशं आमनं वदनं यस्याः सा तथोत्का तां अमृतदीधितिबिम्बसमाननाम् शशिसमसौम्यवदनामिति यावत् अत्र यद्यपि सूर्यबिम्बसमाननां इत्युक्तेः तत्र तेजस्वितान्धकारनाशकत्वादिगुणानां सूचनं भवेत् तथापि अतितेजस्विनस्तीव्ररुचेः सूर्यस्य दर्शनं दुष्करं, सुकरं पुनः आह्लादकस्य तेजस्विनश्चन्द्रमसो दर्शनं, प्रकृते च दर्शनस्य प्राधान्यात् तथा वर्णितम् । यं यं सा दर्शनं ददाति ते सर्वेऽपि १०१ अनुभूतसिद्धसारस्वतस्तयः
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
तस्या बहुमानं कुर्वन्तीति तस्या विश्वमाननीयत्वं दर्शयति त्रिजगतीति-त्रयाणां जगतां समाहार: त्रिजगती तद्धर्तिनो ये जनास्ते त्रिजगतीजनास्तैर्निर्मितं सम्पादितं मानमेवमाननं सन्मानं यस्याः सा त्रिजगतीजन-निर्मितमानना, ताम् तथोक्ताम् । नवरसामृतवीचिसरस्वतीम् नव नवसंख्याकाश्च ते रसा: विभावानुभावसंचारि-भावैरभिव्यक्ताः स्थायिभावा: नवरसा:
"शृंगारहास्यकरुण-रौद्रवीरभयानका: ।
बीभत्सोऽद्भुत इत्यष्टौ रसा: शान्तस्तथा मतः” । इत्युक्ताः
ते एव अमृतं नवरसामृतं तस्य वीचयस्तरङ्गाः नवरसामृतवीचयः, सरो जलं तद्वर्तते यस्यां स सरस्वती नदी नवरसामृतवीचिभ्यः । सरस्वती या सा ताम् नवरसामृतवीचिसरस्वतीम् नवरसास्वादजन्यपरमानन्दसन्दोहसम्पादिकामिति यावत् । सरस्वत तदभिधानां वाग्देवीम, प्रमुदितः प्रसन्नचेताः सन् प्रणमामि नमस्करोमि अत्र प्रपूर्वकस्य नमते: स्वापकृष्टत्वप्रकारकबोधानुकूलव्यापारोऽर्थः। अत्रोपमायमकालंकारौ ॥ ४ ॥ विततकेतकपत्रविलोचने !, विहितसंसृतिदुष्कृतमोचने ।
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ १०२
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
धवलपक्षविहङ्गमलाञ्छिते, जय सरस्वति पूरितवाञ्छिते ॥५॥ व्याख्या - विततेति - केतकः केतकीवृक्षम् तस्य पत्र - पर्णं केतकप्रत्रम् विततं-विस्तृतं यत् केतकपत्रं तत् विततकेतकपत्रम् तद्वत् विशाले विलोचने यस्याः सा तत्सम्बोधने विततकेतकपत्रविलोचने ! विहितेति - संसृतिः संसरन्ति देवनरतिर्यन्नरकगतौ पर्यटन्ते जीवा यत्र सा संसृतिः संसारः तद्भवं यत् दुष्कृतं पापं तत् संसृतिदुष्कृतम् ततो मोचनंमुक्तिः, विहितम् संपादितं संसृतिदुष्कृतमोचनं यया सा तत्सम्बुद्धौ विहितसंसृतिदुष्कृतमोचने ! धवलेति विहङ्गमः पक्षी धवलौ श्वेतौ पक्षौ पत्रौ यस्य स धवलपक्षः 'गरुत् पक्षच्छदाः पत्रम्' इत्यमरः स चासौ विहङ्गमः धवलपक्षविहङ्गमः, हंसः तेन लाञ्छितं अंकितं स्वरूपं यस्याः सा तदामन्त्रणे धवलपक्षविहङ्गमलाञ्छिते ! हंस- वाहने ! इति यावत्. पूरितं पूर्णीकृतं वाञ्छितं मनोऽभिलषितं लोकानां यया सा तत्सम्बोधने पूरितवाञ्छिते ! सरस्वति ! ब्राहिम ! त्वं जय सर्वोत्कर्षेण वर्तस्व । अन्तिमाक्षरद्वया - वृत्त्याऽत्र यमकालङ्कारः ॥ ५ ॥ भवदनुग्रहले शतरङ्गिता-स्तदुचितं प्रवदन्ति विपश्चितः । नृपसभासु यतः कमलाबला-कुचकलाललनानि वितन्वते ॥६॥ व्याख्या-भवदनुग्रहेति- विपश्चितः विद्वांसः 'विद्वान्
१०३ अनुभूत सिद्धसारस्वतस्तयः
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
विपश्चित् दोषज्ञः' इत्यमरः भवनुग्रहलेशतरङ्गिता: सन्त:, अनुग्रहः प्रसाद: तस्य लेश: इषत् सम्बन्ध: अनुग्रंहलेश: भवत्या अनुग्रहलेशेन तरङ्गिताश्चञ्चलीभूताः भवदनुग्रहलेशतरङ्गिताः तव कृपालवकल्लोललोलिता इति तदर्थः, नृपसभासु नृपाणां राज्ञां सभा: परिषदः, - ‘समज्या परिषद्गोष्ठी सभा समितिसंसदः' इत्यमरात्,
तासु तदुचितम् तेषां राज्ञां उचितम् उपयुक्तम् अर्थात् पथ्यं सन्मनोऽनुकूलमिति तदुचितम् मनोऽनुकूलमपि अहितकरं चेदुचितं नोच्यते, विपश्चितस्तादृशमपथ्यं न भाषन्ते यदुक्तं भारविणा 'नहि प्रियं, प्रवक्तुमिच्छन्ति मृषा हितैषिणः' इति
तत् ‘हितं मनोहारि च दुर्लभं वचः' इति किरातकथितं
सामान्यजनानिर्वचनीयं वचनीयम् प्रवदन्ति प्रयुञ्जन्ति यतय: तथा वाग्व्यापारप्रयोजनात् कमलाबलाकुचकलाललनानि कमला लक्ष्मी: सैवाबला-ललना तस्या: कुचौः स्तनौ तयोः कला भूति: तस्या ललनानि क्रीडनानि रमारामावक्षोजविभूतिलीला: इति वितन्ते विस्तारयन्ति पण्डिता इति शेष: । राज्ञोऽनुरज्याविलम्बेन ततो नितान्तं सम्पदामाप्नुवन्तीति भावः । अत्रानुप्रासालकृति: ।।६।।
wwwanmaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaar
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ १०४
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
अधुना लक्ष्मीतोऽप्यधिकं महिमानमस्या दर्शयतिगतधना अपि हि त्वदनुग्रहात्, कलितकोमलवाक्यसुधोर्मयः ।
चकितबालकुरङ्गविलोचना, जनमनांसि हरन्तितरां नराः ॥ ७ ॥
व्याख्या
गतधना इति - गतधना: धनहीना अपि
"
“ माता निन्दति नाभिनन्दति पिता, भ्राता न संभाषते, भृत्यः कुप्यति नानुगच्छति सुतः, कान्ता च नालिङ्गते । अर्थप्रार्थनसंकया न कुरुतेऽप्यालपमात्रं सुहृत्, तस्माद्दव्यमुपार्जयाशु सुमते ! द्रव्येण सर्वे यशा: ” ॥ १ ॥ इत्येतादृशीं 'दशामनुभवाना अपि नरा: मानवाः त्वदनुग्रहात् तव प्रसादात् कलितेति - कोमलं मृदु यत् वाक्यं वचनं तत् कोमलवाक्यं तदेव सुधा तस्या उर्मयः तरङ्गः इति कोमलवाक्यसुधोर्मयः कलिताः सम्पादिताः तथोर्मयो यैस्ते कलितकोमलवाक्यसुधोर्मयः, तथा च चकितेतिकुंरङ्गो मृगविशेषः बालः शिशुः स चासौ बालकुरङ्गः चकितो विस्मितो बालकुरङ्गः चकितबालकुरङ्गः तस्य विलोचने इव विलोचने नेत्रे येषां ते चकितबालकुरङ्गविलोचना: दीर्घनयना इति शक्त्या, व्यञ्जनया तु
-
१०५ अनुभूतसिद्धसारस्वतस्तवः
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
विस्तृतशास्त्रविषयकप्रतिभावन्तः इति भाव:, जनानां लोकानां मनांसि चेतांसि हि निश्चयेन हरन्तितरां अतिशयेन गृह्णन्ति, निर्द्रव्या अपि तवानुभावात् स्ववचनमाहात्म्यात् सर्वानपि मोहयन्ति वशीकुर्वन्तीति भाव: । जनमनोहरणसामर्थ्यन्तु धनेऽस्ति तथापि तदभावेऽपि विद्वांसो जनमनांसि हरन्तीति कारणाभावेऽपि कार्योत्पतिर्वणितेति विभावनालंकारः - लक्षणन्तु ‘विभावना विना हेतुं कार्योत्पत्तिर्यदुच्यते' इति विश्वनाथः ॥ ७ ॥ करसरोरुहखेलनचञ्चला, तव विभाति परा जपमालिका । श्रुतपयोनिधिमध्यविकस्वरो-ज्ज्वलतरङ्गकलाग्रहसाग्रहा ॥८॥
व्याख्या करसरोरुहेति - हे देवि तव भवत्याः परा उत्कृष्टा जपमालिका जपाय ध्यानाय माला जपमाला एव जपमालिका स्वार्थे कः विभाति शोभते कथं सा उत्कृष्टा इत्यपेक्षायामाह - करेति - कर हस्तः स एव सरोरुहम् कमलम् तत्र खेलने क्रीडने चञ्चला चपला करसरोरुहखेलनचञ्चला भारतीदक्षिणहस्तस्थितेतिभावः यतश्च सा भारतीकरस्पर्शमापन्ना तत उत्कृष्टा, अपि च श्रुतेति श्रुतं शास्त्रश्रवणजनितं ज्ञानं तस्य पयोनिधिः समुद्रः तस्य मध्ये अन्तः विकस्वरः विकसित: उज्ज्वलः निर्मलः, यस्तरङ्गः वीचिः तस्य
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ १०६
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
कला विभूतिः तस्या ग्रहे ग्रहणे साग्रहा आग्रहवतीति श्रुतपयोनिधिमध्यविकस्वरोज्ज्वलकलाग्रहसा ग्रहा । अत्राग्रहस्य चेतनधर्मत्वेन याचितकमण्डनन्यायात् परम्परा - सम्बन्धत्वाद्वा तथावसेयम्, इदमत्रावधेयम्, यथा पयोनिधिर्गम्भीरस्तथा श्रुतवारिधिरपि, सत्यपि सागरे गंभीरे तस्य तटे सर्वेऽपि निःशङ्कमटन्ते किन्तु न केऽप्यवगाहन्ते तन्मध्यभागम् तथा श्रुतसागरतटमटन्ते सर्वे परं न गच्छन्ति तदन्तः केचित्तु बहुप्रयत्नतः सागरमध्यमाप्नुवन्ति किन्तु तदन्तः प्रविश्य न ततः रत्नानि परं ये सत्त्वशीला दृढरज्ज्वादिसाधनवन्तस्त एव जलधिमध्यमाविश्य सम्पत्तिमाप्नुवन्ति, एवं भूरिप्रयासतः केचिद्धीमन्तः श्रुतोदधिमध्यं प्राप्यापि न ततस्तत्त्वरत्नानि लभन्ते किन्तु ये प्रतिभावन्तो जपमालादिना भारतीमाराधयन्ति त एव श्रुतज्ञानरहस्यमाप्नुवन्ति ॥ ८ ॥
‘अजाव्याघ्रन्यायात्' प्राप्तेऽप्यनेकसुखसाधने सभयचेतस्कैः सुखस्वादो नो लभ्यते इति भारतीभक्ता तं भयाभावं वर्णयति
द्विरदकेसरिमारिभुजङ्गमा-सहनतस्करराजरुजां भयम् । तवगुणावलिगानतरङ्गिणां, न भविनां भवति श्रुतदेवते ॥९॥ व्याख्या - द्विरदेति- हे ततदेवते ! हे सरस्वति ! तव
१०७ अनुभूतसिद्धसारस्वतस्तवः
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
भवत्याः गुणावलिगानतरङ्गिणाम्-गुणानामावलिः श्रेणि: गुणावलिः तस्या गानं आलापबद्धकीर्तनम् तस्य तरङ्गः उल्लासप्रकारा: ते सन्ति येषां ते गुणावलिगानतरङ्गिण: तेषां तथा भूतानां भविनां भव्यजीवानां शिवपदप्राप्तियोग्यानाम् भयं भीति: न भवति केषां भयमित्याह-द्विरदेति द्वौ रदौ दन्तौ यस्य स द्विरद: हस्ती केसरा:-शटा: सन्ति यस्य स: केसरी-सिंह: मारी रोगविशेष: भुजङम: भुजैर्गच्छतीति भुजङ्गम: सर्पः, असहन: न सहते परोत्कर्षमिति असहनः शत्रुः, तस्करः, चौरः, राजा, नृपः, रुग् रोगः इत्येतेषां द्वन्द्वः तेषां षष्ठीबहुवचने द्विरदकेसरिमारिभुजङ्गमासहनतस्कर-राजरुजाम् । एतावता , सरस्वती- सेवका अकुतोभया भवन्तीतिभावः, यद्यपि सरस्वत्या: विद्यादातृत्वस्यैव जनप्रसिद्धिः तथापि सभयस्य विद्याग्रहणाधिकारित्वाभावात् प्रतिबन्धकत्वाभावसम्पादनायेय-मुक्तिः ॥ ९ ॥ अधुना स्तुतिरहस्यं देव्या अनुपमप्रसादसाधनप्रकारं च दर्शयतिॐ ह्रीं क्लीं ब्ली तत: श्रीं तदनु हसकलहीं अथो ऐं नमोऽन्ते, लक्षं साक्षाज्जपेद्यः करसमविधिना सत्तपा ब्रह्मचारी ।
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ १०८
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
निर्यान्ती चन्द्रबिम्बात्कलयति मनसा त्वां जगच्चन्द्रिकाभां, सोऽत्यर्थं वहिकुण्डे विहितघृतहुतिः स्याद्दशांशेन विद्वान् ॥१०॥
व्याख्या-ॐ इति-पूर्वं ॐ अवति रक्षति भयेभ्यः सर्वेभ्य: इति अव् धातौरौणादिकं ॐ इति सिद्धं रूपं एतावता रक्षकाक्षरस्यादौ नियोजनात् संपूर्णमन्त्रस्यापि रक्षणकतृत्वं सूचितम् हाँ हरते सर्वान् दोषान् इति पूर्ववदौणादिकम् क्लीं ब्ली -तत: तदनन्तरं श्री तत् तेषां न्यस्तानामेतेषां अनु पश्चात् हसकलही इत्येतेषां न्यास: अथो अनन्तरम् अन्ते प्रान्ते ऐं नमः इति बीजस्य न्यास: इति तन्निर्गत: संपूर्णमन्त्रश्चैवम्-“ॐ ह्रीं क्लीं ब्ली श्री हसकलहीं ऐं नमः” अमुं मन्त्रं यः कोऽपि सत्तपा: तपस्याशील: एतेनातपस्विनोऽधिकारविरह: ब्रह्मचारी ब्रह्मशास्त्रं आत्मध्यानं अथवा ब्रह्म-सप्तमो धातुः तं चरति रक्षतीति तथोक्त: अष्टाङ्गमैथुनविनिवृत्तो ब्रह्मचारीअष्टांगमैथुनं यथा
स्मरणं कीर्तनं केलि: प्रेक्षणं गुह्यभाषणम् । संकल्पोऽध्यवसायश्च क्रियानिवृत्तिरेव च ॥१॥ एतन्मैथुनमष्टांगं, प्रवदन्ति मनीषिणः । विपरीतं ब्रह्मचर्य-मेतदेवाष्टलक्षणम् ॥ २ ॥ इति
-
mmmm...aninniinwwwwwwwwwwwwwww १०८ अनुभूतसिद्धसारस्वतस्तवः
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
करसमविधिना *नन्दावर्तेन 'शंखावर्तेन वा एतावता करमालयैव जपो विहित: कियज्जपेदित्याह लक्षं लक्षप्रमाणं नित्यसंख्याकेन दिनेन नतु एकाहेनासंभवात्, साक्षात्
* नन्दावर्तशंखावर्तस्वरूपं यथा प्रथमं कनीनिकाप्रथमपर्वत आरभ्य क्रमशस्तद्वितीयान्त्ये ततोऽनामिकायांस्तृतीयं मध्यमाया अन्तिमं मध्यमं च ततोऽनामिकाया मध्यप्रथमे मध्यमाया आद्यं ततस्तर्जन्या अग्रिममध्यचरमाणि ज्ञेयानि एतत्प्रकारेण गणनै नन्दावर्तेन गण्यत इति कथ्यते * शंखावर्तगणनायां तु प्रथममनामिकाया मध्यपर्व तत: क्रमश: मध्यमाया मध्यमाग्रिमे अनामिकाया आद्यपर्व अग्रिमं च कनिष्ठाया मध्यमान्तिम च तस्या एवानामिकामध्यमयोश्चरमपर्वणी तर्जन्याश्चरम-मध्याद्यपर्वाणि ग्राह्याणि, अधिकं गुर्वाम्नायतो ज्ञेयम् ।
स्थापना नन्दार्वतः । 2.2यली
शंखावर्तः અ. અનામિકા મ. મધ્યમાં त. तईनी
७ || ८ || ९ || १०
१।।
८
९ ।। १०
४।
३।। १२
2. स. भ. d.
2. म. म. त. maaamanawwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
॥ पंच स्तोत्राणि ।। ११०
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनुक्रमेण नतु मध्ये विरम्य, य: जपेत् जपं कुर्यात् स जगच्चन्द्रिकाभां जगति भुवने प्रसरन्ती या चन्द्रचन्द्रिका तदाभां तत्तुल्यां त्वां भवन्तीं चन्द्रबिम्बात्-चन्द्रमसो मण्डलात्, निर्यान्तीम्-निर्गच्छन्तीं मनसा चेतसा कलयति साक्षात्करोति, समनस्केनेन्द्रियेण त्वां साक्षात्पश्यतीत्यर्थः, अत्यर्थं अतिशयं उपरोक्तजपानन्तरं विशेषमभिलाषुकेन, वह्निकुण्डे दशांशेन दशसहस्रेण लक्षदशांशो दशसहस्रस्तेन विहितघृतहुतिः कृतघृतहोम:, विद्वान् स्यात् अर्थात् विधिपूर्वकं वह्निकुण्डे घृतेनाहुतिं ददन् सन् य: लक्षदशांशं दशसहस्रं जपेत् स विद्वान् धीमान् स्यादचिरेण भवेदिति । सूक्तेऽस्मिन् स्रग्धरावृत्तम्-म्रभ्नैर्यानां त्रयेणत्रिमुनियतियुता स्रग्धरा-कीर्तितेयम् इति तल्लक्षणात् । . संप्रति मन्त्रमाहात्म्यं दर्शयन् भक्तं व्यापारान्तरात् विनिवारयन् मन्त्राभिमुखं करोतिरे रे लक्षणकाव्यनाटककथा-चम्पूसमालोकने, क्वायासं वितनोषि बालिश ! मुधा, किं नम्रवक्त्राम्बुजः। भक्त्याऽऽराधय मन्त्रराजमहसाऽनेनानिशं भारती, येन त्वं कवितावितानसविताऽद्वैतप्रबुद्धायसे ॥ ११ ॥
mmmmmmmmmmmmmm
maxxxwaiinwwwwwwwwwwwwwwww १११ अनुभूतसिद्धसारस्वतस्तव:
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्याख्या-रे रे इति - रे रे बालिश ! भो भो बाल ! शीघ्रसम्बोधनाय वीप्सा मन्त्रमहिमाख्यापनाय च, अप्राप्तशास्त्रपरिशीलनजन्यबोधप्रकर्षो-बालः, नम्र अधोविहितं वक्त्रं-मुखं तदेवाम्बुजं कमलं येन स: नम्रवक्ताम्बुजः, पुस्तक एव दत्तदृष्टि: सन्, लक्षणेति-लक्षणं लक्ष्यतेऽवबुध्यते शब्दसंसिद्धिर्येन तल्लक्षणम् व्याकरणशास्त्रम्, काव्यम् कवति मधुरं वर्णयतीति भगवद्गुणग्रामाभिमुखकारकचेतोद्रावकपदसमूहम्-काव्यम्, नाटकं-नट्यतेऽभिरूप्यते इति नाटकम् विख्यातवृत्तं नान्दी-पूर्वरंग-प्रस्तावना-सन्धिपञ्चकपञ्चाद्यङ्कप्रभृतिसमेतम् रङ्गमण्डपे प्रयोगोपयोगित्वादृश्यम्काव्यविशेषं नाटकम् कथा कथ्यते उच्यते पूर्वापरसन्दर्भो यया सा कथा तत्र वर्णनीयवर्णनं साहित्यदर्पणे यथा“कथायां सरसं वस्तु गद्यैरेव विनिर्मितम् । क्वचिदत्रभवेदार्या क्वचिद्भक्त्रापवक्त्रके ॥ आदौ पद्यैर्नमस्कारः खलादेवृत्तकीर्तनम्” ।६-३३२-३३३।
सा च तिलकमञ्जरीप्रमुखा. चम्पू: पद्यमिश्रितं गद्यकाव्यम्
"गद्यपद्यमयं काव्यं चम्पूरित्यभिधीयते” इत्युक्ते:
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ११२
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
लक्षणं च काव्यं च नाटकं च कथा च चम्पूश्च इत्येतेषां इतरेतरयोगद्वन्द्वः इति लक्षणकाव्यनाटककथाचम्प्य: तासां समालोकने सम्यगध्ययने लक्षणकाव्यनाटककथाचम्पूसमालोकने क्वायासं-कुत्सित-परिश्रमम् मुधा व्यर्थं किं कथं वितनोषि विस्तारयसि एतेन जडबुद्धेः लक्षणकाव्यादिशास्त्राध्ययनपरिश्रम: कुत्सित: यतश्च तेन न भविता तस्य काव्याद्यवगंमो नात्महितं च इति निरर्थक एव तदायास: तत् तादृशः श्रमो नैव कर्तव्य: इति भाव: ननु तर्हि अध्ययनं परित्यज्य किं कर्तव्यमिति सुहृद्भूत्या श्रीमन्त एव प्रतिपादयन्तु यदहमाचरिष्ये इत्यत आह परार्धेन भक्त्येति-अनेन पूर्वसूक्तप्रदर्शितेन मन्त्रराजमहसा मन्त्राणां राजा मन्त्रराज: महः तेजः मन्त्रराजाभिन्नं महः तेन मन्त्रराजमहसा अनिशं प्रतिदिनं भक्त्या भक्तिपूर्वकं भारती सरस्वती देवी आराधय-पूजय तन्मन्त्रजपपूर्वकं तस्या अनुचिन्तनं कुरु इति येन. आराधनेन त्वं झटिति कविताया: विताने-विस्तारे, सविता-सूर्य: कवितावितानसविता भूत्वा अद्वैतप्रबुद्धायसे अद्वितीयप्रबोधवान् भविष्यसि यथा सूर्यः अनन्यप्रकाशं विस्तारयति तथा त्वमपि भारतीप्रसादमासाद्य कवितानिर्माणे सम्यगवबुद्धो भविष्यसीति । 'सूर्या
awwaminiummmmmmmm ११३ अनुभूतसिद्धसारस्वतस्तव:
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्वैर्मसजास्ततः सगुरवः शार्दूलविक्रीडितम्' इति लक्षणलक्षितं शार्दूलविक्रीडितं छन्दः प्रकृते ॥ ११ ॥
एवं तदीयाराधनप्रकारं प्रदर्श्य ततो रक्षणमभिलषन् स्तौतिचञ्चच्चन्द्रमुखी प्रसिद्धमहिमा, स्वाच्छन्द्यराज्यप्रदा-, नायासेन सुरासुरेश्वरगणैरभ्यर्चिता भक्तितः । देवी संस्तुतवैभवा मलयजा-लेपाङ्गरङ्गद्युतिः, सा मां पातु सरस्वती भगवती, त्रैलोक्यसंजीवनी || १२ || व्याख्या- चञ्चदिति चञ्चत् चलायमानः चन्द्रः शशी मुखम् आस्यम् चलायमानो यश्चन्द्रः तस्य मुखमिव मुखं यस्याः सा चञ्चच्चन्द्रमुखी शरदिन्दुवदना इति यावत्, प्रसिद्धमहिमा-प्रसिद्ध: दिगन्तेषु ख्यातः महिमा प्रभावो यस्याः सा प्रसिद्धमहिमा विश्वविख्यातानुभावा, स्वाच्छन्द्यराज्यप्रदा स्वाच्छन्द्यं स्वतन्त्रतारूपम् राज्यम् साम्राज्यम् भेदादिनीतिचतुष्टययुक्तविभुविभूतिः स्वाच्छन्द्यराज्यस्य प्रकर्षेण दानशीला या सा स्वाच्छन्द्यराज्यप्रदा, अत एव नायासेनेति आयासः क्लेशः यत्नो वा तेन आयासेन न इति निषेधार्थकमव्ययम् तथा च आयासेन न किन्तु अनायासेन क्लेशेन विना, प्रमोदेनेति यावत्, भक्तितः भक्त्या स्वविशिष्टात्मानुकूलात्मीयवर्तनम् -भक्तिः
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ११४
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
तया सुराः देवा: असुरा: दैत्या: सुरविपक्षीभूताः तद्विरुद्धप्रकृतिकत्वात् यक्षराक्षसभूतपिशाचादय: सुराश्च असुराश्च सुरासुरा: तेषामीश्वरा: शासनकर्तारः तेषां गण: संघात: तैः सुरासुरेश्वरगणैः अर्चिता पूजिता प्रायो जगति स्वशत्रुसन्मानितं न कोऽपि सन्मानयति तथापि एषा उभयैरचितेति तस्या जगद्विलक्षणमाहात्म्यमभिव्यक्तम्, दिवि दीव्यति क्रीडते इति देव: यदुक्तम्
“दीव्यति क्रीडते यस्माद्रोचते द्योतते दिवि । तस्माद्देव इति प्रोक्तः” इति तद्देवशब्दात् 'गौरादिभ्यो मुख्यान्डी:' ।२।४।११। ..
- इति स्त्रियां ङी: संस्तुतवैभवा संस्तुताः स्तुतिपथं प्रापिता: वैभवा: अणिमादय: समृद्धयो यस्याः सा संस्तुतवैभवा, द्वितीयपादे उक्तं यत् 'सुरासुरेश्वरगणैरभ्यर्चितेति' अर्चनं तु जलचन्दनाद्यैर्भवतीति तथारूपां तामाह मलयजेति मलयज: चन्दनम् तस्य तद्भवत्वात् तस्य आलेपेन अङ्गे शरीरे समुत्पन्नो यो रङ्गः राग: तस्य या द्युति: कान्ति: विद्यते यस्याः सा मलयजालेपाङरङद्युतिः, त्रैलोक्यसंजीवनी त्रैलोक्यं त्रयाणां लोकानां समाहार: त्रिलोकी तत: स्वार्थे ट्यण् त्रैलोक्यम् लोकत्रयम् स्वर्गमर्त्य
११५ अनुभूतसिद्धसारस्वतस्तवः
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
पातालात्मकम् तस्य लक्षणया तद्वर्तिजीवजातस्य संजीवनी जीवनदात्री अथवा संजीवनी औषधिविशेष: तस्य इव संजीवनकारिणी यथा संजीवनी मृतप्रायमुपजीवयति तथेयमपि चिच्चैतन्यविरहितान् चैतन्यमर्पयति इति भाव:, भगवती ऐश्वर्यवती यथा कोषे
“ऐश्वर्यस्य समग्रस्य वीर्य्यस्य यशसः श्रियः । ज्ञानवैराग्ययोश्चैव षण्णां भग इतीङ्गना” ॥१॥
एतेनान्यस्मै विभवदातृत्वं सूचितम्, विभूतिमन्त एव विभूत्या अन्यान् विभूषयन्ति नतु अकिञ्चनाः स्वयं दरिद्रः कथं परानीश्वरीकर्तुमीश्वरः इति सा जगद्विख्याता पूर्वपरामर्शकस्य तच्छब्दस्य प्रकृतेऽयोगात् 'प्रसिद्धार्थकोऽवसेयोऽत्र तच्छब्दः जगद्विख्यातता चास्याः सुस्पष्टैव पूर्वप्रदर्शितविशेषणात्, सरस्वती तन्नामिका ब्राह्मीदेवी, मां पातु रक्षतु अज्ञानाम्नामवतात् इति तत्त्वम् पूर्ववद्वृत्तम् ||१२||
स्वकृतं सरस्वतीस्तोत्रमर्थवादमुखेनोपसंहरतिस्तवनमेतदनेकगुणान्वितं पठति यो भविकः प्रमनाः प्रगे । स सहसा मधुरैर्वचनामृतैर्नृपगणानपि रञ्जयति स्फुटम् ||१३|| व्याख्या-स्तवनमिति-यः यः कश्चित् भविकः भव्यात्मा; * प्रसिद्धर्थकस्तच्छन्दो यथा 'कलाचसाकान्तिमती कलावतः इत्यादौ ।
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ११६
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
भविकस्यैव सस्नेहं सरस्वती स्तोत्रपाठकरणात् न तु अभव्यस्य तथा लोकविनोदाय कृतेऽप्यभव्येन पाठे निष्फलस्तत्पाठ: भावनाशून्यत्वात् अतो भव्य एवैतत्पाठकरणाधिकारी, सत्यपि भव्यस्याधिकारे सांसारीकचिन्ताचान्तचित्तविकल: सन् पठेत् तदा यथावस्थितं फलं नाप्नुयात् इत्याह प्रमना: प्रसन्नचेता: सन् प्रहृष्टचित्तो भूत्वा इत्यर्थ: मन:- प्रसन्नता च प्राय: प्रातरेव भवति तदनन्तरं तु स्वस्वव्यापार- विकलत्वान्नो भवतीति प्रात: समयस्य पठनयोग्यतयाऽऽह प्रगे इति प्रगे प्रभातकालबोधकमव्ययम् 'प्रगे प्रात: प्रभाते' इत्यमरः, अनेकगुणान्वितम् अनेके च ये गुणा: प्रसादमाधुर्यादय: काव्यगुणा: ज्ञानानन्दकौशल्यारोग्यनिर्भयत्वादिदातृत्वप्रमुखाश्च लोकगुणास्तैरन्वितम् युक्तम् अनेकगुणान्वितम्, एतद् पुरः स्थितम् इदमेतदोः प्रत्यक्षशक्तत्वात्, स्तवनम् स्तूयतेऽनेनेति स्तवनम् स्तोत्रम्, पठति व्यक्तमुच्चारयति, यत्पदोपस्थापितामाकाक्षां पुरयन्नाह स इति स य: पठति स नर: सहसा अकस्मात् नतु शनैः शनैः मधुरैः माधुर्यगुणशालिभि: मनोहरैः वचनामृतैः वचनं च तदमृतं चेति वचनामृतम् तैः. उक्तिसुधाभिः यथाऽमृतपाने न केषामभाव: (अरुचि:) तथैषां वचनश्रवणे
wimmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmar - ११७ अनुभूतसिद्धसारस्वतस्तव:
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
डपीत्यभिव्यक्तं वचनेऽमृतत्वम्; यद्यप्यमृताभेदेनैव वचने माधुर्यस्य प्राप्तत्वात् पूर्वोक्तं मधुरैरिति विशेषणमनर्थकमिव प्रतिभाति तथापि येऽबुधजना अमृतं कीदृशं भवतीति न जानन्ते तान्निबोधाय अमृततोऽपि व्यक्तमाधुर्यस्य ख्यापनाय चेति न कोऽपि दोषः, नृपगणान् राजसमूहान् अपि किं पुन: प्राकृतजनान् स्फुटं प्रकटं यथा स्यात्तथा रञ्जयति विनोदयति स्वाभिमुखं करोति, मिष्टवचनप्रयोगेन सर्वजनप्रियो भवतीतिभाव: द्रुतविलम्बितम् छन्दः ।। १३ ॥
प्रशस्तिः । . . . चरमजिनपतीर्थे शासनाधीश्वराणां, प्रथितविजयश्रीणां प्राप्तसज्झानश्रीणाम् ।। परमगुरुगुरुणां नेमिसूरीश्वराणां,' जयति विमलाप्राज्ये, प्रौढस्याद्वादराज्ये ॥ १ ॥ मालिनी श्रीमदाचार्यवर्याणां, विजयामृतसूरिणाम् । प्रभावान्मुनिवर्यश्री-पुण्यविजयजिच्छिशुः ॥ २ ॥ धुरन्धरोमुनिर्नाम्ना, वृत्तिं शिशुहितां व्यधात् । अनुभूतसिद्धसारस्वतो शिरपुरेपुरे ॥ ३ ॥ विशेषकम्। मुनिनिधिनिधानेन्दु-मितेऽब्दे तैषमासके । चन्द्रेऽह्नि चन्दशालायां राकायां रचिता हिता ।। ४ ।।
॥ पंच स्तोत्राणि ॥ ११८
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
संवेगरसायणरसिकेन पूर्वाचार्यश्रीजिनप्रभसूरिणा सन्दृब्धम्
‘अबालबुद्धिना बालमुनिना - श्रीहितवर्धनविजयेनानुवादितं च
संविग्नश्रमणात्मनिन्दाकुलकम्
walpanarsse
श्रुत्वा श्रद्धाय सम्यक् शुभगुरुवचनं वेश्मवासं निरस्य, प्रव्रज्याऽथो पठित्वा बहुविधतपसा शोषयित्वा शरीरम्। धर्मध्यानाय यावत्प्रभवति समयस्तावदाकस्मिकीय-, म्प्राप्ता मोहस्य धाटी तटीदिव विषमा हा ! हताः कुत्र याम: ?
ભાવાર્થ- શુભગુરુના વચનનું શ્રવણ કરી, એની દ્રઢ શ્રદ્ધા કરી, એ શ્રદ્ધાની ફળશ્રુતિ સ્વરૂપે ગૃહવાસને તિલાંજલી આપી, ચારિત્ર્યનો સ્વીકાર કરી અને ત્યારપછી પણ પુષ્કળ અભ્યાસ અને બહોળા તપ દ્વારા શરીરને સૂકવી નાંખી જ્યાં ધર્મધ્યાન માટેનો સમય માંડ ઉપસ્થિત થયો છે, અફસોસ ! ત્યાં જ આકસ્મિક રીતે મોહનું હુલ્લડ ત્રાટકી પડ્યું છે. વિજળીની જેમ જ તેણે અમને હણી નાખ્યા छ. २४३३... Ai. ४Sमें !!! ॥ १ ॥ एकेनाऽपि महाव्रतेन यतिनः खण्डेन भग्नेन वा, दुर्गत्यां पततो न सोऽपि भगवानीष्टे स्वयं रक्षितुम्। हत्वा तान्यखिलानि दुष्टमनसो वर्तामहे ये वयं,
११८ संविग्नश्रमणात्मनिन्दाकुलकम्
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
तेषां दण्डपदं भविष्यति कियज्जानाति तत्केवली ॥२॥
ભાવાર્થ એકાદા મહાવ્રતનું પણ જે મુનિએ ખંડન કર્યું છે, એ સાધુનો વિનિપાત નક્કી થઈ ગયો છે. વ્રતનું ખંડન કરનારા સાધુને દુર્ગતિના દુઃખોથી ઉગારી લેવાની તાકાત સાક્ષાત તીર્થકરોમાં પણ નથી.
ખેર ! બધા જ મહાવ્રતોનો ભુક્કો કરીને બેસનારા અમે જો * નિર્લજ્જ બનીને દુષ્ટવર્તન કરીશું તો એના પરિપાક સ્વરૂપે કેવો કારમો દંડ અમારી ઉપર ઝીંકાશે, એ તો કેવળીભગવંત જ જાણે.. !! कट्यां चोलपटं तनौ सितपटं कृत्वा शिरोलुञ्चनं, स्कन्धे कम्बलिकां रजोहरणकं निक्षिप्य कक्षान्तरे । वक्त्रे वस्त्रमथो विधाय ददत: श्रीधर्मलाभाऽऽशिषं, वेषाऽऽडम्बरिणः स्वजीवनकृते विद्मो गतिं नाऽऽत्मनः॥३॥
ભાવાર્થ ઃ (૧) અમે સાધુવેશ ધારણ કર્યો છે. (૨) અમે કમ્મર પર ચોલપટ્ટો પહેરીએ છીએ. (૩) અમે બગલમાં રજોહરણ રાખીએ છીએ. (૪) અમે માથાના વાળ હાથેથી ઉખાડી “કેશલેશન”
કરાવીએ છીએ. (૫) અમે મુખ આગળ હંમેશા મુહપત્તી ધારણ કરીએ છીએ
અને ધર્મલાભ ના આશીર્વાદ આપીએ છીએ. (૬) અમે ખભા પર કામળી ધારણ કરીએ છીએ અને
| | પંચ સ્તોત્રાનિ || ૧૨૦
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭) અમે શરીર પર શ્વેત અને માનોપેત વસ્ત્રો જ ધારણ " કરીએ છીએ.
અફસોસ ! આમ છતાં અમે આડંબર નથી છોડી શકતાં. જીવનનિર્વાહ માટેનો જ અમારો આ પ્રયત્ન લાગે છે. અમે નથી જાણતા કે અમારી શી ગતિ થશે? મિક્ષા-પુત-વસ્ત્ર-પત્ર-વતિ-પ્રાવારનુ યથા, नित्यं मुग्धजनप्रतारणकृते कष्टे न विद्यामहे । आत्मारामतया तथा क्षणमपि प्रोज्य प्रमादद्धिषम्, स्वार्थाय प्रयतामहे यदि तदा सर्वाऽर्थसिद्धिर्भवेत् ॥४॥
ભાવાર્થ અમારે લોકોને છેતરવા છે માટે અમે હજી થાક્યાં નથી. અમે ભિક્ષાના, પુસ્તકોના, વસ્ત્રોના, પાત્રના, વસતિના અને સંથારા-ઉત્તર-પટ્ટાના લાલચુ છીએ. જો એકાદ ક્ષણ માટે અમે પ્રમાદને ફંગોળી દઈ આત્માનંદી બની આત્મહિત માટે પ્રયત્ન કરીએ તોય અમારા સકળવાંછિતોની સિદ્ધિ થઈ જાય. पाखण्डानि सहस्रशो जगृहिरे ग्रन्था भृशं पेठिरे, लोभाऽज्ञानवशात्तपांसि : बहुधा मूद्वैश्चिरं तेपिरे । क्वापि क्वापि कथञ्चनाऽपि गुरुभिर्भूत्वा. मुदो भेजिरे कर्मक्लेश-विनाश-संभव-सुखान्यद्याऽपि नो लेभिरे ॥५॥
ભાવાર્થ : હજારો જાતના પાખંડ ગ્રહણ કર્યા. હજારોની
૧૨૧ સંનિમણાત્મનન્હાવુન્
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંખ્યામાં ગ્રંથો ભણી લીધા અને અનેક જાતના તપો તપી લીધાં. અફસોસ ! અમે મૂઢના મૂઢ રહ્યાં. અમારી આ બધીય આરાધના લોભની અને અજ્ઞાનની જ ચેષ્ટા બની ગઈ. અરે ! ક્યારેક અમે ગુરુ બની શક્યા તો આનંદ પણ પુષ્કળ પામ્યાં. તેમ છતાં હજી સુધી કર્મના કલેશને હણી લે એવો આરાધનાનો પ્રબળ ઉલ્લાસ અમને મળ્યો નથી. किं भावी नारकोऽहं किमुत बहुभवी दूरभव्यो न भव्यः, - किं वाऽहं कृष्णपक्षी किमु चरमगुणस्थानक: कर्मदोषात् । वह्निज्वालेव शिक्षाव्रतमपि विषवत् खड्गधारा तपस्या, स्वाध्यायः कर्णशूची यम इव विषमः संयमो यद्विभाति ॥६॥
ભાવાર્થ શું કૃષ્ણપાક્ષિક છું? શું હું દુર્ભવ્ય છું? શું અભવ્ય છું? કર્મની બહુલતાથી અથવા તો શું હું મિથ્યાત્વી બન્યો છું? કે પછી શું હું નરકે જનારો નરકગામી છું?
કેમ પણ મને શિક્ષાવ્રતોનું પાલન પણ અગ્નિની જ્વાળા જેવું લાગે છે ! તપસ્યાઓ તલવારની ધાર જેવી લાગે છે. સ્વાધ્યાયનું નામ પડે ને કાનમાં સોયાઓ ખેંચવા માંડે છે. સંયમજીવન યમરાજા જેવું અકારું લાગે છે. वस्त्रं पात्रमुपाश्रयं बहुविधं भैक्षञ्चतुर्थौषधं, शय्या-पुस्तक-पुस्तकोपकरणं शिष्यञ्च शिक्षामपि । गृहणीमः परकीयमेव सुतरा-माजन्मवृद्धा वयं,
-
| | પંર સ્તોત્ર || ૧૨૨
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
यास्यामः कथमीदृशेन तपसा तेषां हहा निष्क्रियम् ॥७॥
ભાવાર્થ : જાતજાતના વસ્ત્રો, નજાકત પાત્રાઓ, વૈભવી ઉપાશ્રયો, (૧) ભક્ષ્ય, (૨) ભોજ્ય, (૩) લેહ્ય અને (૪) ચોષ્ય, આમ ચારેય પ્રકારની ભિક્ષાઓ, શય્યાઓ, પુસ્તકો, પુસ્તકના ઉપકરણો અને શિષ્યો તેમજ શિક્ષણો; આ બધું જ અમે પારકું સ્વીકાર્યું છે; જન્મથી માંડીને. આજે અમે વૃદ્ધ થયા. ધિક્ ! અમારા ફોરા તપ દ્વારા આ બધી ભક્તિનો બદલો શી રીતે વાળીશું ? अन्तर्मत्सरिणां बहिः शमवतां प्रच्छन्नपापाऽऽत्मनां, नद्यम्भःकृतशुद्धिमद्यपवणिग्दुर्वासनाशात्मिनाम् । पाखण्डव्रतधारिणां बकदृशां मिथ्यादृशामीदृशां, बद्धोऽहं धुरितावदेव चरितैस्तन्मे हहा ! का गतिः १ ||८||
ભાવાર્થ : ભીતરથી ઇર્ષ્યાળુ છીએ. બહારથી ક્ષમાશ્રમણ છીએ. છૂપા પાપીઓ છીએ. દિરા ગટગટાવીને તેની દુર્ગન્ધ છુપાવવા નદીનું જળ પીનારા વાણિયા જેવા દંભી છીએ, વ્રતધારીનો લેબાશ રાખ્યો છે બાકી બગલા જેવી મનોવૃત્તિના અમે શિકાર છીએ. મિથ્યાત્વી છીએ. શું કહું ? આવા પાખંડીઓમાંય હું આગેવાન છું, ખરેખર આવા મારા ચરિત્ર છે. મારી કઈ ગતિ થશે ? મેષાં દર્શન-વન્દન-પ્રળમન-સ્પર્શ-પ્રશંસાવિના,
मुच्यन्ते तपसा निशा इव सिते पक्षे प्रजास्तत्क्षणात् । तादृक्षा अपि सन्ति केsपि मुनयस्तेषां नमस्कुर्महे,
१२३ संविग्नश्रमणात्मनिन्दाकुलकम्
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
संविग्ना वयमात्मनिन्दनमिदं कुर्मः पुनर्बोधये ॥ ९ ॥ | ભાવાર્થ એવા પણ કેટલાંક મહામુનિઓ વર્તમાનમાં હાજર છે કે જેમના દર્શન-વંદન-પ્રણામ, ચરણસ્પર્શ અને સ્તવના કરીને પ્રજા સંસારથી મુક્ત થાય છે. એ મુનિપુંગવો શુકલપક્ષની રાતની ચાંદની જેવા દેદીપ્યમાન છે. ઘોર કલિયુગમાં પણ તપના અજવાળા પાથરનારા, આવા મુનિવૃષભોને અમે નમસ્કાર કરીએ છીએ. અમે સંવિગ્ન છીએ. અમે આત્મનિંદા પણ સમ્યક્તની શુદ્ધિ માટે કરીએ છીએ. रागो मे स्फुरति क्षणं क्षणमथो वैराग्यमुज्जृम्भते द्वेषो मां भजति क्षणं क्षणमयो मैत्री समालिकति । दैन्यं पीडयति क्षणं क्षणमथो हर्षोऽपि मां बाधते, कापेयकृपणाऽकृपापरिवृत्तैः कार्य हहा कर्मभिः ॥ १० ॥
ભાવાર્થ ક્યારેક રાગના ખેલ મચે છે તો ક્યારેક એ જ મનમાં વૈરાગ્ય જાગે છે. ક્યારેક દ્વેષની આગ ભભૂકે છે તો ક્યારેક એ જ મનમાં મૈત્રીની હરિયાળી ખીલે છે. ક્યારેક દીનતામાં જકડાઈ જાય છે તો ક્યારેક એ જ મન હર્ષની લહેર પર સવાર થાય છે.
હાય! શું કરીએ? માંકડા જેવા અમારા માનસિક ખેલ છે. કર્મો જાલિમ છે. અકૃપાથી વીંટળાયેલા એ કર્મોથી ઉગરવું શી રીતે?
(જામનગરના હીરાલાલ હંસરાજ પંડિતે પ્રકાશિત કરેલા એક પુસ્તકમાં આ કુલક હતું. તેમાંથી મૂળ શ્લોકો લઈને મુનિશ્રી દ્વારા અનુવાદ કરાયેલ છે.)
| પંપ સ્તોત્રી |૧૨૪
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..आर्षवाणी छोडवा जेवो संसार लेवा जेवू संयम मेळववा जेवो मोक्ष श्री स्मृतिमन्दिर प्रकाशन