Book Title: Jain Bhaktikatya ki Prushtabhumi
Author(s): Premsagar Jain
Publisher: Bharatiya Gyanpith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010090/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-matikAtyakI pRSThabhUmi 3933 .. .. lekhaka DaoN0 premasAgara jaina .... ema0 e0, po-eca. DI. adhyakSa, hindI vibhAga jaina kAlija, bar3auta prAkkathana DaoN0 vAsudevazaraNa agravAla kAzI hindU vizvavidyAlaya * bhAratIya jJAnapITha kAzI / 1 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - >> , 3133 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina - bhaktikAvyakI pRSThabhUmi 3933 lekhaka DaoN0 premasAgara jaina ema0 e0, pI-eca0 DI0 adhyakSa, hindI vibhAga jaina kAlija, bar3auta prAkkathanaM DaoN0 vAsudevazaraNa agravAla kAzI hindU vizvavidyAlaya bhAratIya jJAnapITha kAzI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ALLAamaapMarwadeREMEnimarathisilaaye EMORR imiri jJAnapITha lokodaya granthamAlA : hindI granthAka-157 sampAdaka-niyAmaka: bakSmIcandra jaina - " 733 JAIN BHAKTI-KAVYA KI PRISHTHABHUMI [Thesish DR. PREM SAGAR JAIN Bharteeya Gyanpeeth Publication First Edition 1963 Price Rs. 6/ - NE . prakAzaka .. . bhAratIya jJAnapITha kAzI mudraka sanmati mudraNAlaya, vArANasI-5 prathama saMskaraNa 1963 mUlya chaha rupaye Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ miuni... prAkkathana zrI premasAgarajI-dvArA praNIta 'jaina-bhaktikAvyako pRSThabhUmi' nAmaka gaveSaNApUrNa nibandhakA meM svAgata karatA huuN| isameM lekhakane zAstra, purAtattva aura lokasthita paramparAke AdhArapara atyanta vyApaka dRSTise jainadharmake bhakti-tattva aura bhakticaryApara vicAra kiyA hai| bhaktikA jo svarUpa kaviyoM-dvArA kAvyake rUpameM grathita hotA hai, usakA vikAsa, dharma aura darzanako pRSThabhUmike antargata hI samajhanA caahie| ataeva ina tattvoMpara sahayukta vicArake dvArA hI upalabdha sAmagrIkI ucita vyAkhyA sambhava hai / aisA ho yahA~ kiyA gayA hai| bhakti, jJAna aura karma-ye tIna sAdhanAke bar3e mArga hai / jJAna mAnava jIvanako kisI zuddha advaita tattvakI ora khIMcatA hai, karma use vyavahArako ora pravRtta karatA hai; kintu bhakti yA upAsanAkA mArga hI aisA hai, jisameM saMsAra aura para. mArtha donoMko eka sAtha madhura sAdhanA karanA Avazyaka hai / mAdhurya hI bhaktikA prANa hai| devatattvake prati rasapUrNa AkarSaNa jaba siddha hotA hai, tabhI sahaja bhaktikI bhUmikA prApta hotI hai| yoM to bAhya upacAra bhI bhaktike aMga kahe gaye haiM aura navadhA bhakti evaM SoDazopacAra pUjAko hI bhakti-siddhAntake antargata rakhA jAtA hai| kintu vAstavika bhakti manako vaha dazA hai, jisameM devatattvakA mAdhurya mAnavI manako prabala rUpase apanI ora khIMca letA hai| yaha kahane-sunane kI bAta nahIM, yaha to anubhavasiddha sthiti hai / jaba yaha prApta hotI hai taba manuSyakA jIvana, usake vicAra aura karma kucha dUsare prakArake ho jAte haiM / sambhavataH yaha kahanA ucita na hogA ki jJAnakI aura karmako ucca bhUmikAmeM manuSya isa prakArake mAnasa-parivartanakA anubhava nahIM krtaa| kyoMki sAdhanAkA koI bhI mArga apanAyA jAye, usakA antima phala devatattvakI upalabdhi hI hai| devatattvako upalabdhikA phala hai Antarika Anandako anubhUti arthAt viSayoMke svalpa sukhase haTakara manakA kisI adbhata, aparimita, bhAsvara sukhameM lIna ho jAnA / ataeva kisI bhI sAdhanApathako tAratamyako dRSTise U~cA yA nocA na kahakara hameM yahI bhAva apanAnA cAhie ki ruci-bhedase mAnavako inameM se kisI ekako cuna lenA hotA hai| tabhI mana anukUla paristhiti pAkara usa mArgameM ThaharatA hai| vAstavika sAdhanA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktikAvyako pRSThabhUmi vaha hai, jisameM manakA antardvandva miTa sake aura apane bhItara hI honevAle tanAva . yA saMgharSakI sthitise bacakara manakI sArI zakti eka ora hI laga ske| jisa prakAra bAlaka mAtAke dUdha ke lie vyAkula hotA hai aura jisa prakAra pratyeka vyakti anake lie kSudhita hokara sarvAtmanA usIko ArAdhanA karatA hai, vaise hI amata devatattvake lie jaba hamArI bhAvanA jAgrata ho, tabhI bhaktikA vipula sukha samajhanA cAhie / bhaktikA sUtrArtha hai bhAgadheya prApta karanA / yaha bhAgadheya kauna prApta karatA hai aura kahAM, ina do mahattvapUrNa praznoMkA uttara yaha hai ki eka ora mayaM mAnava hai aura dUsarI ora amRta devtttv| ina donoMkA sambandha vizvavidhAnakI orase hI niyata hai| mAnavako hI apanA ucita aMza prApta karanA hai aura jisameM vaha aMza prAptavya hai, usokI saMjJA deva hai| usa ananta amRta AnandarUpa devakI aneka saMjJAeM bhAratIya dharmasAdhanAmeM pAyI jAtI haiM / nAmoMke bhedake pIche eka svarUpakI ekatA spaSTa pahacAnI jAtI hai / devoMmeM choTe aura bar3ekI kalpanA atAttvika hai / jo mahAn hai vahI deva hai / jo alpa hai vahI mAnava hai| bhUmAko deva aura sImAko mAnava kaha sakate haiN| sImA duHkha aura abhAvakA hetu hai, bhUmA Ananda aura sarvasva upalabdhikA / isa prakArake kisI bhI devatattvake lie mAnavake manakI bhavicala sthiti bhaktike lie anivArya dRDhabhUmi hai| .. manuSya jIvanakI kisI bhI sthitimeM ho, sarvatra vaha apane lie bhaktikA daSTikoNa apanA sakatA hai| pitAke lie putrake. manameM, patike lie patnIke manameM, guruke lie ziSyake manameM jo snehakI tIvratA hotI hai, vahI to bhaktikA svarUpa aura anubhava hai| usa prakArakA sambandha kahA~ sambhava nahIM ? vahI divya sthiti hai, usake abhAvameM hama kevala pArthiva zarIra raha jAte haiM aura hamAre pArasparika vyavahAra yantravat bhAvazUnya ho jAte haiM / ataeva mAnavake bhItara jo sabase adhika mUlyavAn vastu hai arthAt hRdayameM bhare hue bhAva, unake pUrNatama vikAsake lie bhakti Avazyaka hai| jisameM hRdayake bhAva taraMgita nahIM hote, vaha bhI kyA koI jIvana hai ? satya to yaha hai ki mAnavako apanI hI pUrNatA aura kalyANake lie bhaktiko AvazyakatA hai| yaha bhI kahA jA sakatA hai ki jaise mAnava devake lie AkAMkSA rakhatA hai, vaise hI deva bhI mAnavase milaneke lie abhilASI rahatA hai| vinA pArasparika sambandhake bhakti sambhava nhiiN| kintu usake lie taiyArIkI AvazyakatA hai| abhIpsA honI hI cAhie / jisa prakAra sphaTikako mUryakI AvazyakatA hai, usI prakAra sUrya-razmiyoMkI sArthakatA sphaTikameM prakaTa hotI hai / sphaTikake samAna hI manakI svacchatA bAhya bhakticaryAkA uddezya ... . aiMESM-9: 11 A Arera Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana hai / jaba isa prakArako sthiti prApta hotI hai taba devatattvakA sahaja anubhava hRdaya meM AtA hai / isameM sandeha nahIM ? hindU, bauddha, jaina sabhI dharmoMne bhaktipadako svIkAra kiyA hai| yaha eka prAcIna sAdhanA-mArga rahA hai / ataeva jaina dRSTikoNase isake viSayameM yahAM jisa sAmagrIkA saMkalana kiyA gayA hai, vaha upAdeya aura jJAnavardhaka hai| kAzI vizvavidyAlaya 11 pharavarI 1963 -vAsudevazaraNa agravAla Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA "jainadharma jJAnapradhAna hai, bhaktikA usase sambandha nhiiN|" eka khyAti prApta vidvAnkA aisA vAkya sunakara maiM cupa raha gyaa| kucha choTA-moTA vivAda karanA bhI cAhA, kintu unake gambhIra vyaktitva aura painI vidvattAke samakSa saMkucita ho raha jAnA pdd'aa| una dinoM maiM kAzI vizvavidyAlayakA chAtra thaa| jijJAsAeM AtI-jAtI thI, kintu unameM capalatA thI-sarakana adhika, sthiratA kama / vaha na to sUkSmAvalokanakI umra thI aura na vaisA abhyAsa bana skaa| bAta AyIgayI ho gyii| Age calakara jaba hindokA bhakti-kAvya mere vizeSa adhyayanakA viSaya banA to kabIra, jAyasI, sUra aura tulasIke kAvyoMko to par3hA ho, sAthameM unapara likhe gaye AlocanAtmaka sAhityake avalokanakA bhI avasara prApta huaa| pRSThabhUmike rUpameM bhAratake vividha bhakti-mArgoMke tulanAtmaka vivecanane mere manako AkarSita kiyA / eka dina sUjhA ki brAhmaNa, bauddha, sUphI Adike sAtha yadi jaina-bhakti-mArga para bhI kucha likhA huA upalabdha ho sake, to bhAratako bhakti-sAdhanAkA adhyayana pUrA ho / jaina-bhaktipara koI grantha na milaa| isake sAtha ho varSoM pahalekA uparyukta vAkya punaH manameM ubhara AyA aura yaha prazna ki-'kyA jainadharmakA bhakti se koI sambandha nahIM ?' phirase Akula karane lgaa| isI jijJAsAke kAraNa maiM prastuta granthako racanAmeM pravRtta ho skaa| jaba isa viSayako vizvavidyAlayako vidyA-pariSadne svIkAra kara liyA, to mujhe aura bhI protsAhana milaa| khojameM tatpara huaa| usokA yaha pariNAma hai, jo vidvAnoMke sAmane prastuta kara rahA huuN| jainadharma 'jJAna pradhAna' hai, yaha kathana satya hai, kintu usakA bhaktise sambandha nahIM, asatya hai| jahAM jJAnakI bhI bhakti hotI ho, vahAM bhaktiparakatA hogI hii| jaina AcAryone 'darzana' kA artha zraddhAna kiyA aura use jJAnake bhI pahale rkhaa| zraddhAko prAthamikatA dekara AcAryoMne bhaktiko hI pramukhatA dii| yahAM taka hI nahIM, unhoMne bhakti-bhAvanAke AdhArapara tIrthaGkara nAmakarmakA bandha bhI svIkAra kiyaa| unakI bhakti-sambandhI AsthA asaMdigdha thii| tulasIke bahata pahale vikramako pahalI zatImeM, AcArya kundakunda bhagavAn jinendrase zAnapradAna karaneko yAcanA kara cuke the| arthAt ve jinendrakI bhaktise jJAnakA prApta Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-matikAnyakI pRSThabhUmi honA svIkAra karate the| dUsarI ora AcArya samantabhadrane suzraddhA usoko kahA, jo jJAnapUrvaka kI gayI ho| unake anusAra jJAnake balapara hI zraddhA suzraddhA bana pAtI hai, anyathA vaha andha-zraddhA-bhara raha jAtI hai| AcArya samantabhadra jJAnamUlA bhaktike puraskartA the| jaina sAdhanAmeM bhakti aura jJAna do virodhI dUrastha tattva nahIM hai / unakA sAmopya siddhAntake majabUta AdhArapara TikA hai| ___ AtmAke jJAnarUpakA digdarzana karAnevAlA koI jaina AcArya aisA nahIM, jisane bhagavAnke caraNoM meM stuti-stotroMke puSpa na bikhere hoN| AcArya kundakundane samayasAra, pravacanasAra aura paMcAstikAyakA nirmANa kiyA, to logassasUta, prAkRta bhaktiyAM aura bhAvapAhuDako bhI racanA kii| madhyakAlake prasiddha muni rAmasiMhake 'pAhuDadohA' para isI 'bhAvapAhuDa' kA prabhAva mAnA jAtA hai / pAhuDa. dohA apabhraMzako eka mahattvapUrNa kRti hai| usameM ve sabhI pravRttiyAM maujUda thIM, jo Age calakara hindIke nirguNa-kAvyako vizeSatA bniiN| unameM rahasyabAda pramukha hai| nirAkAra paramAtmAke prati bhAvavihvala honekI bAta, sabase pahale sUphiyoMne nahIM, apitu bhAvapAhuDake racayitAne khii| vahA~se gujaratI huI yaha dhArA pAhuGadohAko prApta huii| vikramakI chaThI zatAbdImeM AcArya pUjyapAdane jinendrake anurAgako bhakti kahA hai| yaha hI anurAga Age calakara nAradake bhaktisUtrameM pratiSThita huaa| yadyapi rAga mohako kahate haiM aura jainoMkA samUcA vAGmaya mohake nirAkaraNakI bAta karatA hai; kintu vItarAgomeM kiyA gayA rAga uparyukta mohako koTimeM nahIM bhaataa| moha svArthapUrNa hotA hai aura bhaktakA rAga niHsvArtha / vItarAgIse rAga karanekA artha hai, tadrUpa honekI prabala AkAMkSAkA udita honaa| arthAt vItarAgIse rAga karanevAlA svayaM vItarAgI bananA cAhatA hai| isa tAdAtmya-dvArA premAspadameM tanmaya honekI usakI bhAvanA hai| sabhI premI aisA karate rahe haiN| ise hI Atma-samarpaNa kahate haiM / ahetuka prema bhI yaha hI hai| isIse samarasI bhAva utpanna hotA hai| jaina AcAryoMne botarAgI bhagavAn jinendra aura AtmAke svarUpameM bheda nahIM mAnA hai / donoMme-se kisose prema karanA eka ho bAta hai| aura arUpo-adRSTa mAtmAse prema karaneko rahasyavAda kahate haiM / pUjyapAdane use bhakti kahA hai| unakI dRSTi meM donoM eka haiM, paryAyavAcI haiM / AvArya pUjyapAda eka ora jaina siddhAntake pAragAmI vidvAn the, to dUsarI ora unheM eka bhAvuka bhaktakA hRdaya milA thaa| unhoMne jahAM tattvArthasUtrapara sarvArthasiddhi-jaise mahAbhASyakI racanA kI, to saMskRta bhASAmeM jaina bhaktiyoMpara aneka stotroMkA bhI nirmANa kiyaa| unase mabhyayugIna Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA rahasyavAdake anusandhitsuoMko nayI dizA milegii| .. AcArya samantabhadrane apanI tAkika pratibhAke balapara aneka pravAdiyoMko nirasta kara diyA thaa| unheM bhAratIya darzanoMkA mUkSma jJAna thaa| ve paNDita the, vAgmI the, naiyyAyika the, dArzanika the| unhoMne 'svayambhUstotra' aura 'stutividyA kA nirmANa kiyaa| donoMmeM bhaktirasa hai-vaisA hI carama Ananda / bhAratake bhakti-sAhityako vaha eka anUThI dena hai / samantabhadra alaukika pratimA aura sarasa hRdayake dhanI the / aisA vyaktitva phira kevala zaMkarAcAryako hI milaa| unameM bhI pratibhA aura hRdayakA samanvaya thaa| kumArilabhaTTa aura maMDanamizrakA vijetA loha puruSa nahIM thA / 'bhaja govindaM stotra unake dravaNazola hRdayakA pratIka hai| * bhaTTa akalaMka eka prasiddha dArzanika the| unhoMne rAjavAtikakA nirmANa kiyA / darzanake kSetrameM isa granthakI khyAti hai| dUsarI ora unhoMne akalaMka-stotrakI racanA kii| usakA sambandha vizuddha bhaktise hai| AcArya siddhasena naiyAyika the, kintu kalyANamandirastotra unake sarasa hRdayakA pratIka hai| siddhahemavyAkaraNake racayitA AcArya hemacandrakI vidvattA aura rAjanIti, donoM hI kSetroMmeM samAna gati thii| gujarAtake mahArAjA siddharAja unake anuyAyI the| gujarAtako rAjanItipara AcArya hemacandra aneka varSoM taka chAye rahe / vidvattA to jaise unakI janmajAta sampatti thI / ve vyAkaraNa, jyotiSa, nyAya, siddhAntake apratihata vidvAn the| unheM bhI hRdaya bhaktakA milA thaa| ahaMnta-stotra, mahAvIra-stotra aura mahAdeva stotra isake pramANa haiN| unameM rasa hai, Ananda hai aura hRdayako ArAdhyameM tallIna karanekI sahaja pravRtti / pAtrakezarIkI vidvattAke kSetrameM khyAti thii| unhoMne eka ora 'trilakSaNakadarthana' likhA, to dUsarI ora 'pAtra kezarI-stotra' kI racanA kii| AcArya mAnatuMgake bhaktAmara-stotrakI to saMsArake vidvAnoMne prazaMsA kI hai| vaha eka bhaktahRdayakA sarasa nidarzana hai| sArAMza yaha ki zAyada hI koI aisA jaina AcArya ho, jisane saiddhAntika vidvattAke sAtha-sAtha bhaktiparaka kAvyoMkI racanA na kI ho| saMskRta-prAkRta-apabhraMzameM zatazaH stuti-stotra race gye| unameM jaina bhaktoMkA acchA yogadAna hai| vipula parimANameM jo stuti-stavana race gaye, una sabakA prAmANika saMkalana tabhI sambhava hai, jaba sabhI jaina bhaNDAroMko TaTola liyA jaaye| saMskRta aura prAkRtameM likhe gaye aneka stuti-stotra mila cuke haiM, unameM se kuchakA prakAzana bhI huA hai| apabhraMza-stotroMke lie pATaNa-bhaNDArakA suparIkSaNa Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 . jaina-bhaktikAmmakI pRSThabhUmi Avazyaka hai| usakI sUcose vidita hai ki vahA~ apabhraMzake gota aura stavana paryApta mAtrAmeM maujUda haiM / nAgaurakA bhaNDAra bhI isa dRSTise upayogI hai / apabhraMzase ho bhAratako hindI Adi Adhunika bhASAoMkA janma huA hai / unako pravRttiyoMpara apabhraMzakA prabhAva hai| hindIkA bhakti-kAvya bhI achUtA nahIM hai| jayapurastha pATauDoke grantha-bhaNDArameM ralhakI 'jinadatta-caupaI' abhI prApta huI hai / vaha apabhraMzake bhakti-kAvyakA uttama dRSTAnta hai| dharmaghoSasUrikA mahAvIrakalaza, raidhUkA 'so'haM gIta', 'dazalakSaNa jayamAla', valhavakA 'nemozvara gIta', aura gaNimahimAsAgarako 'arihaMta caupaI' isI zRMkhalAko kar3iyAM haiM / hindIko AdhyAtmika-bhaktike rUpakoMkA prArambha haradevake mayaNaparAjaya-cariu aura kavi pAhalake manakarahArAsase mAnanA cAhie / sUradAsake viyoga-varNanapara vinayacandrasUrikI neminAtha catuSpadIkA prabhAva hai| svayambhUke paumacariukI sotAko zAlInatA, saundarya aura pati-niSThA tulasIko rAmAyaNameM pratibimbita dikhAI detI hai| puSpadantake mahApurANako kRSNalIlAkA vikasita rUpa sUrasAgara meM nibaddha hai / dhanapAlako bhavisayattakahAke pAtroMkA yadi nAma badala diyA jAye, to jAyasIkA padmAvata bana jaaye| kevala stuti-stotra yA stava-stavana hI nahIM, pUjA, vandanA, vinaya, maMgala aura mahotsavoMke rUpameM bhI jaina-bhakti panapatI rahI hai / vikramakI pahalI zatAbdI takake granthoMmeM unake uddharaNa nibaddha haiN| maMgaloMmeM Namo arihaMtANaM' bhagavAna mahAvIrase bhI pahalekA hai| vidyAnuvAda nAmake 'pUrva'kA prArambha usIse huA thaa| isakI racanA torthaGkara pArzvanAthake samayameM, arthAt IsAse 850 varSa pUrva huI / jaina loga 'NamoM arihaMtANaM' ko anAdinidhana mAnate haiN| purAtattvameM usakA prAcInatama utkhanana samrAT khAravela (IsAse 170 varSa pUrva) ke zilAlekhameM pAyA jAtA hai| isI bhA~ti mahotsavoMmeM tIrthaGkarake janmotsavakA prathama ullekha zrI vimalasUri (vi0 saM0 60 ) ke 'paumacariya' ( prAkRta ) meM upalabdha hotA hai| Adhunika khojoMse bhagavAn pAzvanAtha aitihAsika puruSa siddha kiye jA cuke haiN| vaha tIrthaGkara the| banArasake yazasvI mahArAja azvasenake ghara unakA janma huA thaa| unakA janmotsava manAyA gayA, isakA pramANa terApurako guphAeM haiM, jinameM pArzvanAthake janmotsavakA citra aMkita hai| ve guphAeM vikrama saMvatse ATha zatAbdI pUrva banI thiiN| -: uparyukta jaina bhakti-kAvyoMkI sabase bar3I vizeSatA hai unakI zAntiparakatA / kutsita paristhitiyoM aura saMgatiyoMmeM bhI ve zAntarasase dUra nahIM htte| unhoMne Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA kabhI-bhI apanI oTameM zRGgArika pravRttiyoMko prazraya nahIM diyA / jaganmAtAoMko suhAgarAtoM ko maMgalAcaraNake rUpameM prastuta karanA nitAnta amAMgalika hai / eka ora unheM mA~ kahanA aura dUsarI ora unake aMga-pratyaMga meM mAdakatAkA raMga bharanA upayukta nahIM hai / isase mA~kA bhAva vilupta hotA hai aura sundarI navayauvanA nAyikAkA rUpa ubharatA hai / ghanAzleSameM Abaddha dampati bhale ho divyaloka-vAsI hoM, pAThaka yA darzaka meM pavitratA nahIM bhara sakate / bhagavAn patikI AratIke lie aMgUThoM para bhagavatI patnIkA khar3A honA ThIka hai, kintu sAtha hI pInastanoMke kAraNa usake hAthakI pUjA thAloke puSpoMkA bikhara jAnA kahA~ taka bhakti paraka hai ? deva zaMkara ke sAtha umAkI bhA~ti, tIrthaMkara nemIzvara ke sAtha rAjulakA nAma liyA jAtA hai| rAjazekharasUrike' neminAthaphAgu meM rAjulakA anupama saundarya aMkita haiM, kintu usake cAroM ora eka aise pavitra vAtAvaraNakI sImA likhI huI hai, jisase vilAsitAko sahalana prApta nahIM ho pAtI / usake saundarya meM jalana nahIM, zItalatA hai / vaha sundarI hai, kintu pAvanatAkI mUrti hai / usako dekhakara zraddhA utpanna hotI hai| jinapadmasUrike 'thUlibhaddaphAgu' meM kozAke mAdaka saundarya aura kAmuka vilAsa ceSTAoMkA citra khIMcA gayA hai| yuvA muni sthUlabhadrake saMyamako DigAneke lie sundarI kozAne apane vizAla bhavana meM adhikAdhika prayAsa kiyA, kintu kRtakRtya na huI / kaviko kozAkI mAdakatA nirasta karanA abhISTa. thA, ataH usake rati-rUpa aura kAmuka bhAvoMkA aMkana ThIka hI huA / tapako dRr3hatA tabhI hai, jaba vaha bar3ese-bar3e saundaryake Age bhI dRr3ha banA rhe| kozA jaganmAtA nahIM, vezyA thI / vezyA bhI aisI-vaisI nahIM, pATaliputrakI prasiddha vezyA / yadi jinapadmasUri usake saundaryako unmukta bhAvase mUrtimanta na karate to asvAbhAvikatA raha jaatii| usase eka munikA saMyama maz2abUta pramANita huA, yaha maMgala huA / $1 jaina AcAryoMne bhakti 12 bheda kiye the, kintu doko anya meM antarbhukta kara 10 kI hI mAnyatA calI A rahI thI / maiMne 12 para likhA hai / sabhIkA vizleSaNa sabhI dRSTiyoMse pUrNa huA hai, aisA to nahIM kahA jA sakatA, kintu yaha saca hai ki sAhitya aura siddhAnta ke sAtha-sAtha itihAsa tathA purAtattvakI dRSTiko bhI pramukhatA dI hai| nirguNa aura saguNa brahmake rUpameM do prakArako bhaktiyoMse sabhI paricita haiM, kintu nirAkAra AtmA aura vItarAga sAkAra bhagavAnkA svarUpa eka mAnaneke kAraNa donoMmeM jaisI ekatA yahA~ sambhava ho sakI hai, anyatra kahIM nahIM / anyatra to saguNa bhaktoMne nirguNakA aura nirguNa upAsakoMne saguNakA khaNDana Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 jaina makkikAkI pRSThabhUmi * kiyA hai| donoMke bIca eka moTo vibhAjaka rekhA par3I hai| yahA~ siddha-bhaktike rUpameM niSkala brahma aura tIrthaGkara-bhakti meM sakala brahmakA kevala vivecanake lie pRthaka nirUpaNa hai, anyathA donoM eka haiN| Age calakara hindoke jaina bhakta kaviyoMko yaha bAta virAsata meM milI / pratyeka kavine eka ora AtmAke gIta gAye to dUsarI ora arhantake caraNoMmeM zraddhA-dIpa jalAye / usane nirguNabhakti aura saguNabhakti jaise do khaNDoMkI kabhI kalpanA bhI nahIM kI / jainabhaktiko yaha vizeSatA usakI apanI hai / sabhI bhaktiparaka granthoMmeM- zANDilya ora nAradake bhakti sUtroMmeM, haribhaktirasAmRtasindhu meM jJAna, yoga aura samAdhiko jJAnakSetrake viSaya mAnakara bhaktise nitAnta pRthak rakhA gayA hai / kintu yahA~ zruta bhakti meM pAMca prakArake jJAna, yogibhaktimeM yoga aura samAdhibhaktimeM samAdhikI nAnA prakArase bhakti kI gayI hai / arthAt jJAna aura bhakti meM pRthaktva mAnate hue bhI apRthaktvakA nirvAha huA haiM / yaha anekAntAtmaka paramparAke anurUpa hI hai / paMcaparameSThI bhakti aura AcAryabhakti guru bhakti se sambandhita haiM / kevala jaina hI nahIM apitu samUcI bhAratIya paramparA meM gurukA pratiSThita sthAna hai / kintu jaba dUsarI jagaha guru aura govindameM bheda batAyA gayA, taba yahA~ govindako hI guru kahakara, usake gauravako aura adhika bar3hA diyA gayA hai| paMcaparameSThI meM 'arhanta' aura 'siddha' bhI zAmila haiM, jo 'janagovinda' ho | 'AcArya' zabda to Aja bhI pracalita hai, aura pahale bhI rahA; kintu jaina zramaNa saMghAMke AcArya tapa aura jJAnako mUrti hote the / unake tapaH pUta vyaktitva meM eka aisA AkarSaNa hotA thA, jo samIpastha vAtAvaraNako zraddhAse abhibhUta rakhatA thA / yaha abhibhUti zraddhAspada aura zraddhAlumeM abheda sthApita karatI thii| janabhaktoMkA ArAdhya kevala darzana aura jJAnase hI nahIM, apitu caritrase bhI alaMkRta thA / isI meM usakI pUrNatA thI / caritrakI mahimA saba jagaha gAyI gayI hai; kintu use bhaktise nitAnta pRthak mAnA hai / yahA~ caritrakI bhI bhakti kI gayI hai, caritra aura bhaktikA aisA samanvaya anyatra durlabha hai / yaha vaha bhakti hai, jisakA sambandha eka ora bAhya saMsArase hai, to dUsarI ora AtmAse / isake kAraNa eka samUce vyaktitva meM zAlInatA samA jAtI hai / vaha vyavahAra meM lokapriya banatA hai aura usakI AtmA meM paramAtmAkA divya teja damaka uThatA hai / purAtatvameM tIrthaGkarako mUrtike cAroM ora jo pariveSa utkIrNita rahatA haiM, vaha isI tejakA pratIka hai / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA jJAniyoMkA lakSya hai nirvANa, use bhI bhaktikA viSaya banAkara 'nirvANa-bhakti' kI racanA kI gayI / usameM jaina nirvANa-bhUmiyoM aura tIrtha-yAtrAoM kA vivecana hai| jaina tIrthakSetroMkA viSaya 'itihAsa' aura 'bhUgola' se sambandhita hai / abhI taka usapara huI zodha alpAdapi alpa kahalAyagI / yadi Aja koI 'vividhatIrthakalpa' ke racayitA zrI jinaprabhasUrikI bhAMti sabhI tIrthakSetroM meM jAye, tatsambandhI purAtatvakA adhyayana kareM aura bhaNDAroMmeM par3I prAcIna sAmagrIko dekhe, to eka prAmANika grantha bana sakatA hai / usakI AvazyakatA hai / 13 nandIzvaradvIpa meM sthita bAvana jina caityAlayoM aura pratimAoMkI pUjA-vandanA kI bAta nandIzvara bhakti meM kahI gayI hai| jaina bhUgolake anusAra nandIzvara dvIpa AThavAM dvIpa hai / isakI samUcI racanA akRtrima hai / vahIM kArtika, phAlguna aura ASAr3ha ke antima ATha dinoM meM deva vandanA karane jAte haiN| jainoMkA ASTAhnika parva isIse sambandhita haiM / yaha prAcInakAlameM manAyA jAtA thA aura Aja bhI isakA pracalana hai / nandIzvara dvIpa bhaugolika khojakA viSaya ho sakatA hai, kintu jaina loga usakI bhakti purAtana kAlase karate A rahe haiM / prAkRta saMskRta nibaddha usakI stutiyA~ bhI upalabdha haiM / zAnti bhakti meM zAntikI bAta hai / sabhI zAnti cAhate haiM, arthAt dila hI dila meM usakA mahattva mAnate aura use pAnekI abhilASA karate haiM / jainoMne apanA yaha hRdaya zAnti bhakti ke rUpameM prakaTa kiyA hai / zAnti bhakti zAntarasako hI bhakti hai / cobIsa tIrthaGkara zAntarasake pratIka mAne jAte haiM / kintu unameM bhI solahaveM bhagavAn zAntinAthakI vizeSa khyAti hai / unakI bhakti zAnti bhakti meM zAmila hai / 1 caitya zabda bahuta prAcIna hai| jaina AcAryoMne usakA vRkSa, sadana, pratimA, AtmA aura mandirake artha meM prayoga kiyA hai| torthaGkara ke samavazaraNameM caityavRkSoMkA mahatvapUrNa sthAna hotA hai / unakI ArAdhanA kI jAtI hai| bauddha granthoMmeM bhI 'sya' zabdakA pavitra vRkSoMke artha meM prayoga huA hai / e-grunaveDalane apanI 'buddhisTa ArTa ina iNDiyA meM yaha spaSTa kiyA hai ( dekhie pR0 20-21) / caitya zabdakA adhikAMza prayoga pUjA-sthAnake arthameM huA hai / pUjA sthAnakA artha kevala bilDiMga hI nahIM, arthAt sadana aura mandira hI nahIM, apitu pratimA, vRkSa, bimba aura anya dhArmika cihna bhI haiN| jaina AcAyane pratimA aura bimbakA eka hI arthameM prayoga kiyA hai| AcArya hemacandrake anekArtha koSake kANDa 2, zloka 362 meM "caityaM jinaukastadubimbaM " se yaha bAta spaSTa hai / rAmAyaNa meM bhI " hemabimbanamA saumyA mAyeva madyanimitA" ke dvArA bimba aura mUrtiko eka batAyA Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-maktikAnyakI pRSThabhUmi hai| yaha kathana nirarthaka hai ki caityakA artha pratimA nahIM hotaa| sUtrakRtAMgakI dIpikAmeM "maMgalaM devatA caityamiva paryupAsate", ThANAMgasUtra saTIkameM 'caityamiva jinAdipratimeva caityaM zramaNaM", Avazyaka hAribhadrIyameM "caityAni-arhatpratimA" aura praznavyAkaraNameM "caityAni-jinapratimA" likhA hai| hArneladvArA sampAdita 'uvAsagadasAo'ko TokAmeM bhI "caityAni arhatpratimAlakSaNAni" diyA huA hai| kauTilyake arthazAstrameM caitya zabda devamandira aura devapratimA donoM ho arthomeM liyA gayA hai| e0 karna likhita "mainuyala Ava buddhijma" meM caityakA artha 'imeja' kiyA hai| - jaina AcAryoMne arhanta aura arhantapratimAmeM koI antara svIkAra nahIM kiyA, ataH janoMkA caityavandana 'arhantavandana' ke samAna ho 'arhantapratimA vandana' para bhI lAga hotA hai| mahApaNDita rAhula sAMkRtyAyanake anusAra "bauddhoMmeM caityase mUtti meM pUjA-pratIkakA vikAsa huA, kintu caityavandana mativandanakA paryAyavAcI kabhI nahIM rahA / aisA hI jainoMmeM honA cAhie, yadi aisA nahIM to purAtAttvika sAmagrI se use puSTa karanA caahie|" jaba vikramakI pahalo zatoke granthoM meM jina aura jina-pratimAko eka hI kahA to caitya-vandana kevala jina-vandana kaise raha jaaygaa| usakA aneka granthoMmeM, jina-pratimA-vandanake arthameM bhI samAna rUpase prayoga huA hai| mahAtmA buddhane vaizAlIkI caitya-pUjAkA ullekha kiyA hai / jaina granthoM meM bhI isakA varNana hai| mahAvIra aura buddhake samayameM pratimAoMkI racanA hotI thI yA nahIM, adhikArapUrvaka nahIM kahA jA sakatA, kintu jaba mohana-jo-dar3okI khudAiyoM meM tIna hajAra varSa purAnI mUrtiyAM milI haiM, to mahAvIrake yugameM bhI mUttiyoMkA abhAva na hogaa| janoMmeM usa mUrtikA varNana milatA hai, jise nandarAjA kaliMgase uThA le gaye the aura jise samrAT khAravela 170 varSa IsA pUrvameM vApasa laayaa| abhI lohinIpurameM eka jina-mUrti milI hai| usakA samaya IsAse tIna sau varSa pUrva kRtA jAtA hai| ata: yaha asambhava nahIM hai ki bhagavAn mahAvIrake mAtA-pitA jisacaityameM pratidina jina-vandanake artha jAte the, vahA~ koI jina-mUrti adhiSThita ho| yaha bhI ho sakatA hai ki vaizAlIkA munisugrata svAmIkA caitya unakI mUttise saMyukta ho| - yaha satya hai ki caitya yakSoMke AvAsa-gRha the, kintu yaha bhI ThIka hI hai ki yakSoMko jaina paramparA sadaiva jina-bhaktake rUpameM hI svIkAra karatI rahI hai / unakI bhakti bhagavAnke bhaktoMkI bhakti hai| Aja bhI 'mahAvIrajI' meM atizayapUrNa mahAvIra-mUttiko mahimAke vistArakA zreya eka yakSako diyA jAtA hai / ata: yakSake AvAsa-gRhakA artha yaha nahIM hai ki vahAM jina-mUtti nahIM hogii| yakSakI Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA upakAra-vRttike kAraNa kabhI-kabhI aisA hotA thA ki usake nAmapara caityakA nAma par3a jAtA thA / aupapAtika Agama grantha meM campAke eka prasiddha caityakA varNana AyA hai / usakA nAma 'pUrNabhadra caitya' thaa| vaha yakSa pUrNabhadra ke nAmapara pratiSThita thA / pUrNabhadra aura maNibhadrakI gaNanA, jinendra ke prathama koTike bhaktoMmeM kI jAtI hai / ataH usakA nAma bhale hI pUrNabhadracetya ho, kintu usameM jina mUrti nahIM hogI, siddha nahIM hotA; bhakta to vahA~ hI rahegA, jahA~ usakA ArAdhya ho / 15 jinendra ke bhaktoM meM deviyoMkA mahattvapUrNa sthAna hai / isa grantha meM padmAvatI, ambikA, cakrezvarI, jvAlAmAlinI, sacciyAmAtA, sarasvatI aura kurukullAkA vivecana kiyA gayA hai| vaise to aneka zAsanadeviyA~ aura vidyAdeviyA~ haiM, jinakI pUjA bhakti hotI rahI hai, kintu unameM uparyukta sAtakI vizeSa mAnyatA hai / unake sambandha meM aneka grantha bane, mandira - mUrtiyoMkA nirmANa huA aura stuti stavana race gaye / yahA~ ina sabhI dRSTiyoMse unapara vicAra kiyA gayA hai / sacciyAmAtA hinduoMkI mahiSAsuramardinI thii| vaha mahiSoMke rudhira aura mAMsase hI tRpta hotI thii| eka bAra use bhUkha lagI, to vaha zrI ratnaprabhasUrijI ke pAsa pahu~cI, unhoMne use jaina banA liyA / sUrijI vikramakI 13vIM zatAbdI meM hue the / arthAt mahiSAsuramardinI jaina devi sacciyAmAtA ke rUpameM vikramakI 13vIM zatAbdI se pariNata huI / usake pUrva sacciyAkA astitva nahIM thA / isI prakAra kurukullA vajrayAnI tAntrika sampradAyakI bauddha devI hai / vaha sarpoMkI devI kahalAtI hai / eka bAra usane zrI devasenasUrikA upadeza sunA to jaina bana gayI / zrI sUrijokA samaya 12vIM zatIkA anta aura terahavIMkA prArambha mAnA jAtA hai / arthAt kurukullAko jaina mAnyatA 13vIM zatIse prArambha huii| mahApaNDita rAhulane likhA hai, "gayA jilemeM kuruvihAra kurukullAvihArakA hI parivartita nAma hai| Aja vahA~ke loga use bhUla gaye haiM / bahuta varSa nahIM hue jaba ki vahA~ eka kheta se kalA, purAtattva aura mUlya meM bhI atyanta mahargha saikar3oM mUttiyA~ milI thIM, jo Aja paTanA myujiyama meM rakhI haiM / " devI sarasvatI kI rUparekhAkA nirvANakalikA meM ullekha AyA hai| yaha jainamantra se sambandhita eka prasiddha kRti hai / isake racayitA pAdaliptasUri IsAkI 3rI zatImeM hue haiM / jaina loga sarasvatIke bhakta the / unhoMne use pavitratAkA pratIka mAnA hai / unake bhakti bhAva kevala stuti stotroM meM hI nahIM, manamohaka mUrtiyoMmeM bhI bikhare hue haiM / bappabhaTTasUrikI 'sarasvatI - stuti' anupama hai| unhoMne eka 'sarasvatIkarUpa' bhI banAyA thA / yaha IsAkA 8vI 9vIM zatIkA samaya thA / madhyakAla meM 10vIMse 13vIM zatItaka f Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . .... ........ . . .. jaina-bhaktikAbyakI pRSThabhUmi jitanI sarasvatIko mUrtiyAM banIM, unameM jaina sarasvatI-pratimAoMkI bhavyatAkI tulanA nahIM kI jA sktii| prathama cAra deviyAM--padmAvatI, ambikA, cakrezvaro aura jvAlAmAlinI jaina-mantrako zaktizAlino deviyAM haiN| unase sambandhita purAtana sAhitya aura purAtatva upalabdha hai| unapara aneka mantra-granthoM aura kalpoMkA nirmANa huA / unameM malliSeNasUrikA 'bhairavapadmAvatI-kalya' atyadhika prasiddha hai| zrI malliSeNa 11vIM-12vIM zatoke AcArya the| unase bhI pUrva muni sukumArasena ( 8vIM zatI IsavI ) kA 'padmAvatI-kalpa' unhIMko kRti vidyAnuzAsanameM nibaddha hai / isI granthameM 'jvAlinI-kalpa' bhI hai, jo devo jvAlAmAlinIse sambandhita hai / 'ambikA-kalpa' bhI hai| eka ambikA-kalpako racanA zrI bappaTTisUrine ko thI, jo unhIMkI racanA jinacaturvizatikAmeM likhA huA hai| devI ambikAko mA~kI mamatAkA pratIka mAnA gayA hai / padmAvatIke bAda ambikAkA ho sthAna hai| cakrezvarI apane dasa hAthoMmeM dasa cakra dhAraNa karatI thI, ataH use cakrezvarI kahate the| ina deviyoMkI zakti durgA, kAlI aura tArAse kama nahIM thii| ve bhI duSToMkA vinAza aura santoMkA saMrakSaNa karatI thiiN| mantroMko satata sAdhanA aura bhaktise unakA varadAna bhI milatA thaa| ve karAla thIM aura udAra bhii| kintu antara to banA hI rhaa| jainadevIne jainatva nahIM chodd'aa| aisA kabhI nahIM huA ki ve balise prasanna huI hoN| unheM siddha karane ke lie nIcakulotpanna kanyAoMke AsevanakI bAta bhI nahIM clii| aisA bhI nahIM huA ki bhAdrapadakI amAvasakI rAtameM eka sau solaha kuMArI,sundarI kanyAoMko bali denekA kisI jainane prata liyA ho| ve karAlA thIM, kintu unakI karAlatA vyabhicAra yA madirA-mAMsase tRpta nahIM hotI thii| sataguNoMkA pradarzana ho unako santuSTa banA sakatA thaa| jainoMmeM 'mAntrika sampradAya' jaisA koI sampradAya nahIM thaa| kucha AcArya, sUri, bhaTTAraka aura sAdhu mantravidyAke bhI pAraMgata vidvAn the, kintu unhoMne usakA upayoga sAMsArika vaibhavoMkI prAptimeM nahIM kiyaa| vaha yuga vAda-vivAdoMkA thaa| bauddhika akhAr3ebAjiyAM calatI hI rahatI thiiN| jaba koI pratidvandvI mantrakA upayoga karatA thA, to idharase bhI karanA par3atA thaa| aise hI eka vAda-vivAdameM boDoMne 'tArA' kI sahAyatA lo, to zrI haribhadrasUrine ambikAkA varadAna prApta kiyA aura madrAkalaMkane pdmaavtiikaa| bhartRharine mantrake balapara rasAyana siddha kiyaa| usase svarNa banatA thaa| unhoMne usakA kucha aMza apane bhAI zubhacandra ke pAsa bhI bhejaa| the jaina muni ho gaye the, vItarAgI the, ataH lenese inakAra kara diyaa| sAtha hI Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bhUmikA sAmanekI eka pahAr3I ko apanI mantra vidyAse svarNakI banAkara bhI dikhA diyA / AcArya samantabhadrane svayambhU-stotra ke uccAraNase candraprabhakI mUrti prakaTa kara dI thI / AcArya mAnatuMga 48 tAloMmeM banda the / bhaktAmarake eka-eka zlokapara tAle khulate gaye aura ve bAhara A gye| bhaTTAraka jJAnabhUSaNa mantroMke vizeSa jAnakAra aura sAdhaka the| unhoMne unakA prayoga mUrtiyoM aura mandiroMke banavAne aura unheM pavitra karanemeM kiyA / jaina sAdhuoMke pAsa vidyAeM thIM, mantra the, deviyA~ siddha thIM, kintu unhoMne unheM rAga- sambandhI padArthoMmeM kabhI nahIM lagAyA / jaina mantra sAMsArika vaibhavoMke dene meM sAmarthyavAna hote hue bhI vItarAgI bane rahe / deviyA~ jinedrakI bhakta thIM aura ve apane sAdhakoMko kevala vItarAgI bhAvoMke poSaNa meM hI sahAyatA karatI thiiN| kucha caityavAsI sAdhuoMmeM, eka aisI lahara AyI thI, jo rAga- sambandhI siddhikI ora mur3a rahI thI, kintu aneka AcAryoMke joradAra virodhane use samApta hI kara diyA / lahara AyI aura calI gayI / jaina mantroMkI voTa rAgatA bhAratIya saMskRtikA zAnadAra pahalU hai / 17 ina deviyoMke atirikta jaina loga devoMke bhI upAsaka the / isa grantha meM yakSa, dharaNendra, indra, laukAntikadeva, sUrya, nAyagAmeSa, brahmadeva, nAgadeva aura bhUtoMpara likhA gayA hai / yakSa mantroMse siddha hote haiM, kintu ve kevala unhIMkI sahAyatA karate haiM, jo jinendrake bhakta haiN| jina zAsana ke pracAra meM unakA yogadAna prasiddha hai | dharaNendra devI padmAvatIke pati haiN| unhoMne tIrthaGkara pArzvanAthakI, bhUtAnandake bhoSaNa upasargase rakSA kI thI / padmAvatI se sambandhita mantra dharaNendrapara bhI lAgU hote haiM / nAgoMko jaina paramparAmeM deva mAnA gayA hai| unakI saMsiddhise manokAmanAeM pUrI hotI haiM / prAcInatama bhAratameM eka jAti nAgoMkI itanI bhakta thI ki usakA apanA nAma nAgajAtike nAmase vikhyAta ho gayA / isameM bhAratake prasiddha rAje, vidvAn aura sAdhu hue haiM / jainoMmeM bhUtoMkI bhI ArAdhanA pracalita hai, kintu kevala unake dvArA sambhAvita bAdhAoMkA nirAkaraNa karaneke lie hI / jaina loga unheM vighnakAraka mAnate haiM / nAyagAmeSa garbhadhAraNake devatA haiM / unakI vicitra rUparekhA AkarSaNakA viSaya hai / kahA jAtA hai ki devI trizalAke garbha parivartana meM unhIMkA hAtha thA / bhAratIya saMskRti ke adhyayana meM jaina purAtatvakA gauravapUrNa sthAna hai / yadi use nikAla diyA jAye, to aisA samajhanA cAhie ki eka vizeSa aMzako hI nikAla diyA gayA / bhagavAn RSabhadevake putra samrATra bharatane, podanapura meM apane: bhAI bAhubali, jinhoMne bAraha varSa taka tapa kiyA thA, kI khaDgAsana mUrti banavAyI Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktikAmbakI pRbhUmi thI. aisA jaina purANoMse siddha hai| madhyakAlake cAmuNDarAya apanI mAtAko podanapurake bAhubalike darzana karAne cale, to vidita huA ki na podanapura hai aura na vaha mUrti / unhoMne zravaNabelgolameM bAvana phITa U~cI eka dUsarI mUttikA nirmANa karavAyA / Aja bhI vaha mUtti kAlake karAla thaper3oMko sahakara khar3I hai| jhAMsIkI rAnIse hArakara bhAgatA huA eka aMgareja jaba usa mUttike sAmanese guz2arA, to mautakA bhaya bhUlakara, bhaucaka-sA khar3A raha gyaa| usane aisI mUtti pazcimI dezoM aura samUce bhAratameM kahIM nahIM dekhI thii| mathurAkI kaMkAlI TolekI khudAiyoMmeM, jisa jaina mandirake avazeSa mile haiM, vaha IsAse 150 varSa pUrva banA thaa| usake khaNDaharoMse spaSTa vidita hotA hai ki vaha apane yugameM saundaryakA pratiSThAna rahA hogaa| AbUke jaina mandira aise nayanAbhirAma hai ki unheM dekhane ke lie kevala jainabhakta hI nahIM, sabhI jAtiyoM aura dezoMke loga lAlAyita rahate haiM / rAjasthAna to jainapurAtattvakA pratIka hI hai| usake pada-pada para jaina mandiroM aura mUttiyoMkA saundarya bikharA par3A hai| yadi unheM sameTa liyA jAye to jaise vaha niSprANa hI raha jaaygaa| usakI zuSka dharAko jaina kalAkAroMne sundara puSpoMse gaMthA thaa| ve amara cihna apanI sugandhi vikoNa karate Aja bhI jIvita haiN| rAjasthAna jaina citrakalAkA bhI kendra rahA hai| mandiroMkI bhittiyoM, vastroM aura tAr3apatroMpara sUkSma bhAvoMko ukerA gayA hai| usase siddha hai ki jaina citrakAra uttama citere the| AdhyAtmika bhAvoMko citroMmeM, svAbhAvika DhaMgase prastuta karanA AsAna nahIM hai / samUce rUpameM yaha kahA jA sakatA hai ki jaina purAtattvameM tIrthaGkaroMkI, zAsanadeviyoMkI aura devoMkI hI mUttiyAM adhika haiN| unhIMse sambandhita mandira aura citra haiN| bhagavAn haiM aura unake bhakta haiN| unakI bhaktise sambaddha mahotsava, pUjA, upAsanA-vandanAke 'ekateM eka Agara' dRzya haiN| saba kucha bhaktimaya hai| phira yaha kahanA, "jaina dharma jJAnapradhAna hai, usameM bhaktiko sthAna nahIM," kahAM taka upayukta hai, pAThaka svayaM soceN| .. yaha grantha mere zodhanibandha 'hindoke bhakti-kAvyameM jaina sAhityakAroMkA yogadAna'kA pahalA khaNDa hai| hindIke jaina-bhaktakaviyoM aura unake kAvyako khoja karate hue, aisA spaSTa AbhAsita huA ki, unapara unhIMko pUrvagAmI paramparAkA prabhAva hai| usakA anuzIlana karanese yaha grantha taiyAra huaa| isakI eka-eka paMktiko par3hakara DaoN0 vAsudevazaraNa agravAlane mujhe, jisa snehase mArga dikhalAyA, vaha bhulAne kI bAta nahIM hai| yahAM yadi AbhAra-pradarzana kiyA jAye, to unake snehako gauNa karanA hogaa| yadi cupa rahU~ to kRtaghnatA hogii| ataH apane usa Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA bhAvakI zraddhA arpita karatA hU~, jise maiM prakaTa nahIM kara pA rhaa| isa granthake prakAzita karAnekI preraNA mahApaNDita rAhula sAMkRtyAyanase milI / unhoMne isakI parIkSA karate hue likhA, "nibandhake prakAzita honepara bhAratako sabhI sAhityika bhASAoMke vidyArthiyoMko bahuta lAbha hogaa|" maiM unake prati atIva kRtajJa huuN| eka dina dillI meM kalakattAke bAbU choTelAlajIne isa granthako dekhA, par3hA aura unheM rucaa| unhoMne ise bhAratIya jJAnapIThase prakAzita karAneko preraNA kii| ve mere apane hI haiM / AbhAra kyA, unheM mere bhAva vidita haiN| bhAratIya jJAnapITha, kAzIko lokodaya granthamAlAke vidvAn sampAdaka zrI lakSmIcandrajI jaina aura unake sahayogiyoMke prati maiM apanA AbhAra prakaTa karatA huuN| unhoMne isake prakAzanameM jaisI tatparatA dikhAyI, vaha lekhakoMke prati unake sahRdaya vyavahArakA sUcaka hai| 'jaina bhakti-kAvyako pRSThabhUmi' yadi pAThakoMko rucikara huI, to maiM isa prayatna ko sArthaka maanuuNgaa| -DaoN0 premasAgara jaina di0 jaina kAleja, bar3auta, dinAka 25-12-1962 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya sUcI 1. jaina - bhaktikA svarUpa 1-22 'bhakti' zabdako vyutpatti - 1, bhakti aura sevA-1, bhakti aura zraddhA-4, bhakti aura anurAga - 8, vItarAgI bhagavAn meM anurAga - 9, vItarAgI bhagavAnkA preraNAjanya kartRtva- 12, bhakti aura jJAnakA sambandha - 16 / 2. jaina-bhaktike aMga 23-63 1. pUjA-vidhAna : pUjAko vyutpatti aura paribhASA - 23, pUjAke bheda - 25, vividha AcAryoMkI dRSTimeM jaina- pUjA - 27, pUjAke grantha-28 / 2. stuti stotra : jaina-stutikI paribhASA - 28, jaina-stutikA abhiprAya26, pUjA aura stotrameM bheda - 29, prAcIna jaina stotra - 30 / 3. saMstava, statra aura stavana : paribhASA - 36, stava aura stotra meM bheda - 37, stavake bheda - 38, stava sAhitya - 38 / 4. vandanA : vandanAkI paribhASA - 42, arhantakI vandanA - 43, caityavandana43, vandanA aura pUjAmeM bheda - 44, vandanA - sAhitya - 44, zruta-sAhitya meM vandanAkA sthAna- 45 / 5. vinaya : vinayakI paribhASA - 46, jainoMkI jJAna-vinaya 46, darzanavinaya - 46, cAritra - vinaya - 47, upacAra - vinaya - 48, vinayakA phala - 49 / 6. maMgala : vyutpatti - 49, maMgalake bheda aura unakI paribhASA - 51, maMgala kA prayojana- 51, maMgalake paryAyavAcI - 52, katipaya prAcIna maMgalAcaraNa - 52 / 7. mahotsava : janmotsavapara indrakA nRtya - 56, jaina - utsavoMmeM nATakoM kA Ayojana - 57, rAjasthAnIya abhinetA aura rAsa-58, ratha-yAtrA mahotsava - 59, jainoMke anya mahotsava - 61 / 3. jaina - bhaktike meda VD 64-140 1. siddhamati: 'siddha' kA svarUpa - 65, siddha aura arhantameM bheda - 69, 'siddha-bhakti-72 / mahattvapUrNa prazna - 71, Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 jaina - bhaktikAvyako pRSThabhUmi zruta-sAhitya - 74 zrutakI 2: zruta-bhakti 'zruta' kI paribhASA - 74, mahimA - 76, zruta devIkI upAsanA- 77, zrutadharoMkI vandanA - 79, zAstrapUjana - 80, jJAnapUjana- 81, zrutake aMgoMkI bhakti - 82, zrutabhaktikA phala-83 / 3. cAritra - bhakti : ' cAritra' kI vyutpatti - 84, samyakcAritrako paribhASA - 84, cAritra aura tattvArthazraddhAna- 85, cAritra bhakti - 86 / 4. yogi- bhakti : ' yogi' kI vyutpatti aura paribhASA - 87, yogibhakti - 88 / 5. AcArya - makti : 'AcArya' kI vyutpatti - 11, dharmazAstroMke AdhArapara AcAryako paribhASA - 92, AcArya ke paryAyavAcI zabda aura unakI vyutpatti - 93, AcArya bhakti - 93, AcAryoMkA smaraNa - 95, AcArya - bhaktikA phala - 96 / ! : paMcaparameSThi-bhakti : paMcaparameSThI - 97, parameSThI zabda aura usakI vyAkhyA - 98 NamokAra mantra aura usakA mahattva - 100, paMcaparameSThi bhakti - 103 / tIrthaMkara bhakti : 'tIrthaMkara' zabdakA artha - 105; muni aura tIrthaMkara meM bheda - 106, tIrthakarake paryAyavAcI nAma- 108, tIrthakaroMkI saMkhyA - 108, tIrthaMkara bhakti - 110, laghutA - 110, zaraNa - 111, guNa-kIrtana - 111, dAsyabhAva - 112, nAma - kIrtana - 112, darzana mAtra - 113, pApavinAzaka - 113, anyase mahattA - 113, aMgoMkI sArthakatA - 114 / 8. zAnti bhakti: zAntikA tAtparyArtha - 115, zAnti bhaktikI paribhASA - tIrthaMkara zAntinAthako bhakti - 117, 115, zAnti bhakti - 116, zAnti yantra kI pUjA - 118 / "samAdhi-bhakti : 'samAdhi' zabdakI vyutpatti - 119, samAdhike bheda119, samAdhi-bhaktikI paribhASA - 120, samAdhimaraNakI yAcanA - 121, samAdhisthaloM kA sammAna - 122 / 10. nirvANa-bhakti : 'nirvANa' zabdako vyutpatti - 123, paribhASA - 124, paMcakalyANaka stuti - 124, tIrthakSetroM ke bheda - 1925, tIrthakSetra stuti - 126, tIrtha-yAtrAe~ - 129 / 7. 9. 11. 3. nandIzvara-makti: nandIzvara dvIpa - 132, nandIzvara bhaktiko paribhASA - 133, aSTAhnika- parva - 133, nandIzvara stuti- 134 / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya sUcI 12. caitya-bhakti : 'caitya' zabdakA prayoga-caitya aura vRkSa-135, caitya aura sadana-136, caitya aura pratimA-137, caitya aura AtmA-137, caityAlaya aura mandira-137, jaina purAtattvameM caityoMkA sthAna-138, caitya-bhakti-138 / 4. ArAdhya deviyA~ 141-182 1. devI padmAvatI : padmAvatokI rUparekhA-142, padmAvatIke paryAyavAcI nAma-142, padmAvatIke viSayameM jaina-purAtattvakI sAkSI mUrtiyAM-143, jaina vAGmayameM devI padmAvatI-144, devI padmAvatIko siddha karanevAle mantra-148, devI padmAvatIkI bhaktise sambandhita katipaya uddhrnn-149| 2. devI ambikA : paricaya-151, bAhyarUpa-151, ambikAsambandhI vividha kathAoMkA tulanAtmaka vivecana-153, devI ambikAkI mUrtiyAM 155, ambikA-bhakti-158 / / 3. devI cakrezvarI : vajra-hastA-160, garur3avAhinI-161, devo cakrezvarIse sambandhita jaina-purAtattva-161, cakrezvarokI bhaktime-163 / 4. devI jvAlAmAlinI : rUparekhA-166, mahattA-166, sAhitya-167, purAtattva-168, bhaktike uddharaNa-169 / 5. sacciyAmAtA : paricaya-169, sacciyAkI bhakti-170, sacciyAse sambandhita mandira, zilAlekha aura muuttiyaaN-171|| 6. devI sarasvatI : devIkA bAhya rUpa-174, sarasvatIke paryAyavAcI-175, sarasvatIse sambandhita sAhitya-175, jaina purAtattvameM devI sarasvatI 177, bhaktike uddharaNa-178 / 7. devI kurukullA : kurukullAko kathA-179, devI kurukullAkI bhakti 180 / 8. anya deviyA~-182 / 5. upAsyadeva 183-164 - 1. yakSa : yakSoMke bheda-183, yakSa-mahattA-184, yakSa-pUjA-185 / 2. dharaNendra-186 / 3. indra-187, indrakI pUjA-188 / 4. laukAntika deva-188 / 5. sUrya-189 / 6. nAyagAmeSa-190 / 7. brahmadeva-192 / 8. nAgadeva : nAga-utsava-193, nAgapUjAkA mahattva193, nAgajAti aura nAgadevatA194 / 9. bhUta-194 / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktikA svarUpa 'bhakti' zabdakI vyutpatti 'bhakti' zabda, 'bhaja' dhAtumeM strIliMga ktin pratyaya jor3akara banatA hai, aisA abhidhAnarAjendrakozameM mAnA gayA hai / muni pANinine 'striyA~ ktin' se, dhAtuoMmeM strIvAcI ktin pratyaya lagAnekA vidhAna kiyA hai| ktin pratyaya bhAva arthameM hotA hai kintu vaiyAkaraNoMke yahA~ kRdantIya pratyayoMke artha-parivartana eka prakriyAke aMga haiM / ataH vahI ktin pratyaya arthAntarameM bhI ho sakatA hai| isa prakAra bhakti zabdako, bhajanaM bhaktiH, bhajyate anayA iti bhaktiH, bhajanti anayA iti bhaktiH, ityAdi vyutpattiyAM kI jA sakatI haiM / bhakti aura sevA ___'bhaja sevAyAm'se bhaja dhAtu sevA arthameM AtI hai| pAia-saha-mahaNNavameM bhI bhaktiko sevA kahA hai| rAjendrakozameM 'sevAyoM bhaktivinayaH sevA' kahakara bhaktiko sevA to mAnA hI hai, sevAkA artha bhI vinaya kiyA hai| vinayake cAra bheda haiM, jinameM upacAravinayakA sevAse mukhya sambandha hai| AcArya pUjyapAdane 1. abhidhAnarAjendra koza : pA~cavA~ bhAga, pRSTha 1365 / / 2. mahAmuni pANini, aSTAdhyAyIsUtrapATha : vArtikAdiyukta, nirNaya sAgara presa, bambaI, 3 / 3 / 94 / 3. pAia-saha-mahaNNava : paNDita haragovindadAsa trikamacanda zeTha sampAdita, kalakattA, prathama saMskaraNa, 1928 IsavI, pRSTha 796 / 4. amidhAnarAjendrakoza : pA~cavA~ mAga, pRSTa 1365 / 4. "jnyaan-drshn-caaritropcaarH|" dekhie, AcArya umAsvAti [ dUsarI zatAbdI vikrama ] / tasvArthasUtra : paNDita sukhalAlajI saMghavI sampAdita, jaina saMskRti saMzodhana maNDala, banArasa, 1952 IsavI, 9 / 23, pRSTha 321 / 6. paNDita nAthUrAmajI premIne AcArya pUjyapAdakA samaya vikramakI chaThI zatAbdI nirdhArita kiyA hai| dekhie, jaina sAhitya aura itihAsa : navIna saMskaraNa, saMzodhita sAhityamAlA, ThAkuradvAra, bambaI 2, akTUbara 1956, pRSTha 46 / / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktikAmyakI pRSThabhUmi upacAravinaya-AcAryoMke pIche-pIche calane, sAmane Anepara khar3e ho jAne, aMjalibaddha hokara namaskAra karaneko kahA hai|' nizIthacUrNimeM bhI, 'abbhuTThANadaMDaggahaNapAyapuMchaNAsaNappadANagahaNAdIhiM sevA jA sA bhatti' likhA hai| isakA artha hai-AcAryoMke sammAnameM khar3e ho jAnA, daNDagrahaNa karanA, pAyaM poMchanA, Asana denA Adi jo sevA hai, vaha hI bhakti hai / AcArya vasunandine upacAravinayake bhI tIna bheda kiye haiM, jinameM kAyika upacAravinayakA sevAse sIdhA sambandha hai| unhoMne likhA, "sAdhuoMkI vandanA karanA, dekhate hI uThakara khar3e ho jAnA, aMjalI jor3anA, Asana denA, pIche-pIche calanA, zarIrake anukUla mardana karanA aura saMstara Adi karanA kAyika vinaya hai|" AcArya zAntisUri 1. pratyakSeSvAcAryAdiSvabhyusthAnAmigamanAalikaraNAdirupacAravinayaH / dekhie, AcArya pUjyapAda, sarvArthasiddhi : paM. phUlacandra sampAdita, bhAratIya jJAnapITha kAzI, vi0 saM0 2012, pR0 442 / 2. jinadAsaganI, nizIthacUrNi [ sAtavIM-AThavIM zatAbdI vikrama ] : vijaya premasUrIzvara sampAdita, vi0 saM0 1995, 130 / 3. AcArya vasunandi, bArahavIM zatAbdIke prathama caraNameM hue haiN| dekhie, vasunandi-zrAvakAcAra : paM0 hIrAlAla jaina sampAdita, bhAratIya jJAnapITha kAzI, apraila 1952, prastAvanA, paM0 hIrAlAla jaina likhita, pR0 19 / aura purAtana jaina vAkya sUcI : prathama mAga, paM0 jugalakizora mukhtAra sampAdita, vIrasevAmandira,sarasAvA [ sahAranapura ], 1950 IsavI, bhUmikA, pR. 100 / 4. uvayArio vi viNao maNa-vaci-kAeNa hoi viviyappo / AcArya vasunandi, vasunandi zrAvakAcAra : paM0 hIrAlAla jaina sampAdita, bhAratIya jJAnapITha kAzI, apraila 1952, 325vIM gAthA, pR0 114 / 5. kiriyammabbhuTTANaM NavaNaMjali AsaNuvakaraNadANaM / ete paccuggamaNaM ca gacchamANe aNubvajaNaM // kAyANurUvamaddaNakaraNaM kAlANuruvapaDiyaraNaM / saMthAramaNiyakaraNaM uvayaraNANaM ca paDilihaNaM // iccevamAi kAiraviNao risi-sAvayANa kaaymvo| dekhie vahI : gAthA 328-330, pR0 115 / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANUARY --- jaima-bhaktikA svarUpa ne eka prAcIna gAthAko vyAkhyA karate hue kahA hai,-sura aura surapati, bhaktivazAda, aMjalibaddha hokara bhagavAna mahAvIrako namaskAra karate haiM, vaha hI sevA hai| AcArya zrutasAgara sUrine bhI AcArya, upAdhyAya Adiko dekhakara khar3e hone, namaskAra karane, parokSameM parokSa vinaya karane aura guNoMkA smaraNa karaneko bhagavAnkI sevA kahA hai| AcArya kundakunda [ pahalo zatAbdI vikrama ]ne vayAvRttyako bhI bhakti kahA hai / unakA kathana hai, "he mune ! bhaktipUrvaka apanI zakti-bhara jina-bhaktimeM tatpara, daza bhedavAle vaiyAvRttyako sadA kro|" yaha vaiyAvRttya bhagavAnko sevA hI hai| AcArya samantabhadrane likhA hai, "guNAnurAgase saMyamiyoMkI Apa- 1. jo devANa vi devo, jaM devA paMjalI namasaMti / taM devadeva mahiaM, sirasA vaMde mahAvIraM // zrI zAntisUri,ceiyavaMdaNa mahAmAsaM : jaina AtmAnandasamA mAvanagara, vi. saM0 1977, pAda-TippaNa 1 / 2. bAhirigA vi hu sevA, saMbhavai ao visesao bhaNiyaM / jaM devA paMjaliNo, bhattivasAno namasaMti // sevA-namaMsaNAI, surehiM koraMti suravaINaM pi| taM devadevamahiyaM, surava imahiyaM ti saMlattaM // dekhie vahI : gAthA 735-736, pR. 132 / 3. AcAryopAdhyAyAdiSu adhyakSeSu abhyutthAnaM vandanAvidhAnaM karakuDmalIkaraNaM, teSu parokSeSu satsu kAyavADmanomiH karayoTanaM guNasaGkIrtanamanusmaraNaM svayaM jJAnAnuSThAyitvaJca upacAravinayaH / bhAcArya zrutasAgara sUri, tasvArthavRtti : paM0 mahendrakumAra jaina sampAdita, bhAratIya jJAnapITha kAzI, mArca 1949, 9|23kii vyAkhyA, pR0 304 / 4. Niyasattie mahAjasa mattIrAeNa NiccakAlammi / taM kuNa jiNamattiparaM vijjAvacaM dasaviyappaM // kundakundAcArya, aSTapAhuDa : AcArya zrutasAgarako saMskRta TIkA aura paM0 jayacaMda chAvar3AkI bhASATIkA sahita, zrI pATanI digambara jaina grantha mAlA, mArauTha ( mAravAr3a), mAvapAhuDa : 105vIM gAthA / 5. paM0 jugalakizora mukhtArane aneka tarka-vitakoMke AdhArapara prAmANika rUpase, AcArya samantabhadrakA samaya vikramakI dUsarI athavA IsAkI pahalI zatAbdI nirdhArita kiyA hai| dekhie, paM0 jugalakizora mukhtAra, janasAhitya aura itihAsapara vizadaprakAza : bIra zAsana saMgha, kalakattA, julAI 1956, pR0 697 / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne jaina-maktikAnyakI pRSThabhUmi - ttiyoMko dUra karanA, unake caraNoMko dabAnA tathA aura bhI unakA jo upagraha hai-vaiyAvRtya kahA jAtA hai|" unhoMne vaiyAvRttyameM hI 'devAdhidevacaraneparicaraNaM'ko ginA hai| zrI zivAryakoTine bhI bhagavatIArAdhanAmeM likhA hai, "arahaMta bhakti tathA siddhabhakti ara AcArya, upAdhyAya, sarvasAdhu bhakti ara nirmala dharmameM bhakti ye sampUrNa vaiyAvRttya karI hoya hai| jAta ratnatrayakA dhArakanikI vaiyAvRttya karI so sarvadharmake nAyakanikI bhakti krii|" bhakti aura zraddhA - bhaktike paryAyavAciyoMmeM zraddhAkA pradhAna sthAna hai| zrI hemacandrAcAryake prAkRta vyAkaraNameM bhaktiko zraddhA hI kahA hai| pAia-saha-mahaNNavameM bhI bhaktike paryAyavAciyoMmeM sevAke sAtha zraddhAko bhI gaNanA hai| AcArya samantabhadrane 'samIcInadharmazAstra meM zraddhAna aura bhaktikA eka ho abhiprAya mAnA hai| jaina-zAstroMmeM zraddhAkA mahattvapUrNa sthAna hai| usase mokSa taka mila sakatA 1. vyApattivyapanodaH padayoH saMvAhanaM ca guNa-rAgAt / vaiyAvRtyaM yAvAnupagraho'nyo'pi saMyaminAm / / AcArya samantabhadra, samIcIna dharmazAstraH 60 jugalakizora mukhatArasampAdita, vIrasevAmandira, dillI, apraila 1955, 5 / 22, pR0 148 / 2. dekhie vahI : 5 / 29, pR0 155 / 3. ahaMtasiddhamattI, gurubhattI savvasAhumatsI ya / prAsevidA samaggA, vimalA varadhammabhattI ya / / zrI zivAryakoTi ( vikramakI sAtavIM zatAbdI ) bhagavatI ArAdhanA : muni zrI anantakorti di0 jaina granthamAlA 8, hIrAbAga, bambaI, vi.saM.1989 . 22vA~ padya , pR0 152 / 4. prAcArya hemacandra, prAkRta vyAkaraNa : DaoN. Ara. pizela sampAdita, bambaI, saMskRta sIrIja, 1900, 21159 / 5. pAia-saha-mahaNNava : paNDita haragovindadAsa trikamacanda zeTha sampAdita, kalakattA prathama saMskaraNa, 1928 IsvI, tIsarA bhAga, pR. 796 / 6. amarApsarasA pariSadi ciraM ramante jinendramakAH svarge // 37 // labdhvA zivaM ca jinamaktirupaiti bhavyaH // 41 // AcArya samantabhadra, samIcIna dharmazAstra : paM0 jugalakizora mukhtAra sampAdita, vIrasevAmandira, dillI, apraila 1955, 1137, 41, pR0 72, 75 / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maktikA svarUpa hai / zrI umAsvAtine tattvArthake zraddhAnako samyagdarzana kahA hai| AcArya samantabhadra AptAdike zraddhAnako samyagdarzana kahate haiM / samyagdarzana mokSakA sAdhana hai / darzana zabda 'dRzi' dhAtuse banA hai, jisakA artha dekhanA hotA hai / phira samyagdarzana meM par3e hue 'darzana' ko zraddhAna kaise mAna liyA ? uttara dete hue bhaTTAkalaMkane rAjavAtrtikameM likhA hai, "dhAtuoMke anekArtha hote haiM, isalie unameM se 'zraddhAna' artha bhI le liyA jAyegA / cU~ki yahA~ mokSakA prakaraNa hai, ataH darzanakA artha dekhanA iSTa nahIM, tatva-zraddhAna ho iSTa kundane likhA hai ki Atma-darzana ho samyagdarzana hai, mata hai ki AtmAkA darzana tabataka nahIM ho sakatA, jabataka vaisA karanekI zraddhA janma na le / zraddhApUrvaka kiyA gayA prayAsa hI 'Atma-darzana' karAne meM samartha hogA / ataH darzanakA pahalA artha zraddhAna hai, dUsarA sAkSAtkAra / ,, 1 AcArya kunda kintu akalaMkadevakA jaina - paramparAmeM zrAvaka zabda mahattvapUrNa hai / isa zabda meM 'zrA' kA artha zraddhAna : 1. 'tasvArthazraddhAnaM samyagdarzanam', dekhie AcArya umAsvAti, tasvArtha sUtra paM0 kailAzacandra sampAdita, caurAsI ( mathurA ) 12, pR0 3 / 2. zraddhAnaM paramArthAnAmAptA''gamatapobhRtAm / trimUDhApoDhamaSTAGgaM samyagdarzanamasmayam // AcArya samantabhadra, samIcIna dharmazAstra : paM0 jugala kizora sampAdita, vIrasevAmandira, dillI, apraila 1955, 114, pR0 32 / 3. 'jIvaha~ mokkhaha~ heDa varu daMsaNu NANu caritu' dekhie, yogIndudeva, paramAtmaprakAza : zrI AdinAtha neminAtha upAdhye sampAdita, paramazruta prabhAvaka maMDala, bambaI, nayI AvRtti, 1937, 2 / 12, pR0 138 / 4. dRzerAlokArthatvAdamipretArthAsaMpratyaya iti cet; na; anekArthatvAt / 3 / mokSa kAraNaprakraraNAcchUddhAnagatiH / 4 / AcArya maTTAkalaMka ( sAtavIM zatAbdI vikrama ), tasvArtha vArttika : bhAga 1, paM0 mahendrakumAra sampAdita, hindI anUdita, bhAratIya jJAnapITha kAzI, 12, 3 / 4 vArttika, pR0 19. hindI anu0, pR0 276 / 5. taha seDiyA du Na parassa seDiyA seDiyAya sA hoi / taha daMsaNaM duNa parassa daMsaNaM dasaNaM taM tu // 356 // AcArya kundakunda, samayasAra pATanI di0 jaina granthamAlA, mArauTha, pharavarI 1953, pR0 484 // 1 ( Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina- bhaktikAvyakI pRSabhUmi 2 hI hai| zrAvaka kevala zraddhA karatA hai, aura aisA karanese use samyagdarzana ho jAtA hai / samyagdarzanake do bheda haiM-sarAga samyagdarzana aura vItarAga samyagdarzana sarAgiyoM arthAt zrAvakoMko honevAlA samyagdarzana, sarAga samyagdarzana kahalAtA hai / aisA zrAvaka kevala bAhya rUpase rAgI dikhAyI detA hai, kintu usakA antaH to pavitra zraddhAse yukta rahatA hai / * zrAvaka, zraddhA ke dvArA hI Atma-sAkSAtkArakA phala pA letA hai / vaha apanI AtmAko dekhanekA prayAsa nahIM karatA, kintu jinendrameM zraddhA karatA hai / jinendrakA svabhAva rAgAdise rahita, zuddha AtmAkA svabhAva hai / isa bhA~ti jo arahaMtako jAnatA hai, vaha apane zuddha Atma-svarUpako hI jAnatA hai, aura jo arahaMtake svarUpameM sthira rahatA hai, vaha apane AtmasvarUpameM hI sthira rahatA hai / AcArya samantabhadrane zraddhAke sthAnapara suzraddhAkA prayoga kiyA hai| zraddhA to andha bhI ho sakatI hai; kintu suzraddhAke jJAna cakSu sadaiva khule rahate haiM / vaise to pratyeka zraddhA jJAnapUrvaka hI hotI hai, kyoMki manuSya meM sAdhAraNa jJAna pratyeka samaya rahatA hai, kintu suzraddhA eka viziSTa jJAnapUrvaka hotI hai / AcArya samantabhadrane sarvajJakI parIkSA meM isI viziSTa jJAnakA paricaya diyA thaa| zrI siddhasena 1. ' zranti pacanti tavArthazraddhAnaM niSThAM nayantIti zrAH ' / dekhie, abhidhAnarAjendra koza, 'sAvaya' zabda | 2. 'tat dvividhaM, sarAga- vItarAgaviSayabhedAt ' // AcArya pUjyapAda, sarvArthasiddhi : paM0 phUlacandra jaina siddhAntazAstrI sampAdita, bhAratIya jJAnapITha kAzI, vi0 saM0 2012, pR0 10 / 3. dekhie vahI : paM0 phUlacandrajI kRta hindI vyAkhyA, pR0 11 / :: 4. AcArya zivAryakoTi, bhagavatI ArAdhanA muni zrI anantakIrtti granthamAlA 8, bambaI, pR0 302, 49vIM gAthAkA bhAvArtha | 5. 'suzraddhA mama te mate smRtirapi tvayyacanaM vApi te / dekhie, AcArya samantabhadra, stutividyA: paM0 jugalakizora mukhtAra sampAdita, vIrasevAmandira, sarasAvA, vi0 saM0 2007, 114vA~ padya, pR0 137 / 6. ataeva te budha-nutasya carita - guNamadbhutodayam / nyAyavihitamavadhArya jine tvayi suprasannamanasaH sthitA vayam // AcArya samantabhadra, svayambhUstotra : paM0 jugalakizora sampAdita, sarasAvA, vi0 saM0 2008, 130vA~ padya, pR0 81 / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktikA svarUpa 1 divAkara ne "anena parIkSaNakSamAstvayi prasAdodayasotsavAH sthitAH " ke dvArA kahA hai ki, AcArya samantabhadra parIkSA karaneke uparAnta hI bhagavAn jinendrake dRr3ha bhakta bane the / vastutaH bhaktimeM dRr3hatA suzraddhAse hI A pAtI hai / AcArya samantabhadra bhagavAn jinendra ke aise dRr3ha bhakta the ki unhoMne 'jina' bhagavAnko chor3akara anya kisI devako kabhI namaskAra nahIM kiyaa| unhoMne usIko prajJA kahA, jo bhagavAn jinendrakA smaraNa kare, aura unhoMne usIko uttama, pavitra tathA paNDita svIkAra kiyA jo bhagavAn jinendrake caraNoMmeM sadaiva nata rahe / unakA vicAra 1. paM0 sukhalAlajI saMghavIne AcArya siddhasena divAkarakA samaya vikramakI pA~cavIM zatAbdI nirdhArita kiyA hai| dekhie paM0 sukhalAlajI saMghavI, 'siddhasena divAkaranA samayano prazna', bhAratIya vidyA : bhAga 3 [ bahAdurasiMhajI smRtigrantha ] bhAratIya vidyAbhavana, bambaI, 1945, pR0 154 / aura paM0 jugalakizora mukhtArane unako, vikramakI chaThI zatAbdIke tRtIya caraNase sAtavIM zatAbdIke tRtIya caraNake madhyavartI kAlakA svIkAra kiyA hai dekhie jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAzaH zrI vIrazAsana saMgha, kalakattA, julAI 1956, pR0 566 // 1 aura DaoN0 viSTaraniTz2ane unakA samaya IsAkI sAtavIM sadI mAnA hai| dekhie, Dr. Winternitz, History of Indian Literature, Vol. II, Calcutta Univresity, 1933, p. 477. 2. ya eSa SaDjIva - nikAya-vistaraH parairanAlIDhapathastvayoditaH / anena sarvajJaparIkSaNakSamAstvayi prasAdodayasotsavAH sthitAH // AcArya siddhasena, dvAtriMzikAstotra : avacUri- sahita, zrI udayasAgara sUri sampAdita, gujarAtI vyAkhyA-yukta, jaina dharma prasAraka sabhA, nagara, 1908 I0, pahalI dvAtriMzikA, 13vA~ padya / bhAva 3. prajJA sA smaratIti yA tava zirastadyanataM te pade janmAdaH saphalaM paraM bhavamidI yatrAzrite te pade / mAGgalyaM ca sa yo ratastava mate gIH saiva yA tvA stute te jJA yA praNatA janAH kramayuge devAdhidevasya te // AcArya samantabhadra, stutividyA : paM0 jugalakizora, sampAdita, vIrasevAmandira, sarasAvA, vi0 saM0 2007, 113vA~ patha, pR0 136 / i Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-matikAvyakI pRbhUmi thA ki ve tejasvI, sujana, sukRtI aura tejaHpati bhagavAn jinendrakI bhaktise hI bana ske| bhakti aura anurAga ___AcArya pUjyapAdane bhaktiko paribhASA likhate hue kahA hai, "arahaMta, AcArya, bahuzruta aura pravacanameM bhAvavizuddhi yukta anurAga hI bhakti hai / " AcArya somadeva kA kathana hai, "jina, jinAgama aura tapa tathA zrutameM pArAyaNa AcAryameM sadbhAva vizuddhise sampanna anurAga bhakti kahalAtA hai| haribhaktirasAmRtasindhumeM bhI likhA hai ki iSTameM utpanna hue svAbhAvika anurAgako hI bhakti kahate haiN| mahAtmA tulasIdAsane likhA hai, 'kAmihi nAri piAri jimi', arthAt jaise 1. sustutyA vyasanaM ziro natiparaM sevezI yena te tejasvI sujano'hameva sukRtI tenaiva tejaHpate // dekhie vahI, 114vA~ padya, pR0 137 / 2. 'ahaMdAcAryeSu bahuzruteSu pravacane ca bhAvavizuddhiyukto'nurAgo matiH' / AcArya pUjyapAda, sarvArthasiddhi : paM0 phUlacandrajI sampAdita, bhAratIya jJAnapITha kAzI, vi0 saM0 2012, 6 / 24 kA bhASya, pR0 339 / / I. paM0 nAthUrAmajI premIne zrI somadevakA samaya vikramakI gyArahavIM zatA. bdIkA prathama caraNa nirdhArita kiyA hai| somadevane yazastilakakI racanA caitra sudI 13, zakasaMvat 885 [vi0 saM0 1016 ] meM samApta kI thii| dekhie, paM0 nAthUrAma premI, jaina sAhitya aura itihAsa : navIna saMskaraNa, saMzodhita sAhityamAlA, bambaI, akTUbara 1956, pR0 179 / 4. jine jinAgame sUrau tapaHzrutaparAyaNe / sadbhAvazuddhisampanno'nurAgo bhaktirucyate // Prof. K. K. Handiqui, Yasastilak and Indian Culture, Jair. Sanskriti Samrakshaka Sangha, Sholapur, 1949, p. 262, N. 3. iSTe svArasikI rAgaH paramAviSTatA bhavet / tanmayI yA mavet bhaktiH sA'tra rAgAtmikoditA // 62 // . pUjyapAda zrI rUpagosvAmI, haribhaktirasAmRtasindhu : gosvAmI dAmodarazAstrI sampAdita, acyuta granthamAlA kAryAlaya, kAzI, vi0 saM0 1988, pR0 87-88 / kAmihi nAri piAri jimi lomihi priya jimi dAma / timi raghunAtha niraMtara priya lAgahu mohi rAma / mahAtmA tulasIdAsa, rAmacaritamAnasa: gItApresa, gorakhapura, pA~cavIMbhAvRtti, majhalA sAiz2a, uttarakANDa, 130 kha vA~ padya, pR.1002| "--..- Nainam Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-matikA svarUpa kAmIko nArI pyArI hotI hai vaise hI jaba bhagavAn pyArA ho jAye to vaha uttama bhakti hai| isIkI vyAkhyA karate hue DaoN. vAsudevazaraNa agravAlakA kathana hai, "jaba anurAga strIvizeSake lie na rahakara, prema, rUpa aura taptiko samaSTi kisI divya tattva yA rAmake lie ho jAye to vahI bhaktiko sarvottama manodazA hai|'' ___anurAgameM premIkA mana saba orase haTakara jaise premikApara kendrita rahatA hai, vaise hI bhaktakA bhagavAnmeM / anurAgameM jaisI tallInatA aura ekaniSThatA sambhava hai, anyatra nahIM / jaina kavi Anandaghanane bhaktipara likhate hue kahA hai : "jisa prakAra udara-bharaNake lie goyeM vanameM jAtI haiM, ghAsa caratI haiM, cAroM ora phiratI haiM, para unakA mana apane bachar3oMmeM lagA rahatA hai, vaise hI saMsArake kAmoMko karate hue bhI bhaktakA mana bhagavAnke caraNoMmeM lagA rahatA hai / " eka-dUsare sthAnapara unhoMne mahAtmA tulasIdAsakI bhAMti kahA ki jisa prakAra kAmIkA mana, anya saba sudha-budha khokara kAma-vAsanAmeM hI tRpta hotA hai, anya bAtoMmeM use rasa nahIM milatA, vaise hI prabhu-nAma aura smaraNAdi rUpa bhaktimeM, bhaktakI avicala ananya niSThA hotI hai| usakA mana sivA bhagavAnke anyatra kahIM bhI nahIM jaataa| vItarAgI bhagavAnmeM anurAga jainoMkA bhagavAn vItarAgI hai| vaha saba prakArake rAgoMse unmukta honekA upadeza detA hai| rAga kaisA hI ho karmoMke Asrava [Agamana ] kA kAraNa hai, phira usa bhagavAnmeM, jo svayaM vItarAgo hai, rAga kaise sambhava hai ? uttara dete hue AcArya samantabhadrakA kathana hai, "pUjya bhagavAn jinendrako 1. DaoN. vAsudevazaraNa agravAla, maktikA svAda : kalyANa, varSa 32, aMka' [ bhakti aMka ] janavarI 1958, gorakhapura, pR. 144 / 2. aise jina caraNa citapada lAU~ re manA, aise arihaMta ke guNa gAU~ re manA / udara maraNa ke kAraNe re gauvA~ bana meM jAya / cArau carai cahu~disi phirai, bAkI surata bachaha mA~ya // 1 // mahAtmA Anandadhana, AnandadhanapadasaMgraha : adhyAtmajJAnaprasArakamahala, 3. juvArI mana meM juvA re, kAmI ke mana kAma / Anandadhana prabhu yoM kahai, dU bhagavata ko nAma // 4 // dekhie vhii| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktikAvyakI pRSThabhUmi pUjA karate hue, anurAgake kAraNa jo lezamAtra pApakA upArjana hotA hai, vaha bahupuNya rAzimeM usI prakAra doSakA kAraNa nahIM banatA, jisa prakAra ki viSakI eka kaNikA, zota- zivAmburAziko ThaNDe kalyANakArI jalase bhare hue samudrakodUSita karane meM samartha nahIM hotI / arthAt jinendrameM anurAga karanese leza- mAtra hI sahI, pApa to hotA hai, kintu puNya itanA adhika hotA hai ki vaha raMca mAtra pApa usako dUSita karanekI sAmarthya nahIM rakhatA / 11 10 2 AcArya kundakundane vItarAgiyoMmeM anurAga karanevAleko saccA yogI kahA hai | unakA yaha bhI kathana hai ki AcArya, upAdhyAya aura sAdhuoM meM prIti karanevAlA samyagdRSTI ho jAtA hai / arthAt unako dRSTimeM vItarAgImeM kiyA gayA anurAga, yatkiJcit bhI pApakA kAraNa nahIM hai / 3 'para' meM honevAlA rAga hI bandhakA hetu hai / vItarAgI paramAtmA 'para' nahIM, apitu sva AtmA hI hai / zrI yogIndukA kathana hai ki mokSameM rahanevAle bhagavAn siddha aura dehameM tiSThanevAle AtmAmeM koI bheda nahIM hai / AtmA hI zuddha hokara 1. pUjyaM jinaM svArcayato janasya sAvadyalezo bahu-puNyarAzau / doSAya nA'laM kaNikA viSasya na dUSikA zIta- zivAmburAzau // AcArya samantabhadra, svayambhUstotra : paM0 jugalakizora muqhtAra sampAdita, hindI - anUdita, vIrasevA mandira, sarasAvA, julAI 1951, 12/3, pR042 / devagurummiya matto sAhammiya saMjudesu aNuratto / sammatamugvahaMto jhANarao hoi joIso // bhAcArya kundakunda, aSTapAhuDa : pATanI jaina granthamAlA, mokSapAhuDa, 52vIM gAthA / jo kuNadi vacchalataM tiyeha sAhUNa mokkhamaggammi / so vacchala bhAvajudo sammAdiTThI muNeyabvo // 2. 4. mATha [ mAravAr3a ], AcArya kundakunda, samayasAra : paM0 parameSThIdAsa hindI anUdita, zrI pATanI di0 jaina granthamAlA, mArauTha [ mAravAr3a ], pharavarI 1953, 235vIM gAthA, pR0 348 / jehau nimmalu NANamau siddhihi Nivasai deu / tehau Nivasaha baMbhu paru dehaha~ maM kari bheu | zrImad yogIndudeva [ chaThI zatAbdI IsavI ], paramAtmaprakAza : zrI brahmadevakI saMskRtavRtti aura paM0 daulatarAmakI hindI TIkA yukta, zrI AdinAthaneminAtha upAdhyAya sampAdita, paramazruta prabhAvaka maNDala, bambaI, nayI bhAvRtti, 1937 IsavI, 26vA~ dohA, pRSTha 33 / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " ..... . ___ . jaina-maktikA svarUpa paramAtmA bana jAtA hai| paramAnanda svabhAvavAlA bhagavAn jinendra hI paramAtmA hai, aura vaha hI AtmA hai| ataH jinendrameM anurAga karanA apanI AtmAmeM hI prema karanA hai| Atma-premakA artha hai Atma-siddhi, jise mokSa kahate haiM / jinendrakA anurAga bhI mokSa detA hai / AcArya pUjyapAdane, ATha karmokA nAza kara, Atma-svabhAvako sAdhanevAle bhagavAn siddhase mokSako prArthanA kI hai| unhoMne hI yaha bhI likhA hai ki bhagavAn jinendrakA mukha dekhanese hI muktirUpI lakSmIkA mukha dikhAyI detA hai, anyathA nhiiN| isake atirikta vaha hI rAga 'bandha' kA kAraNa hai, jo sAMsArika svArthase prerita hokara kiyA gayA ho| niSkAma anurAgameM karmoko bAMdhaneko zakti nahIM hotii| vItarAgameM kiyA gayA anurAga niSkAma hI hai, usameM kisI prakArako kAmanA sannihita nahIM hai / 'vItarAgatA'para rojhakara hI bhaktane vItarAgImeM anurAga kiyA hai / isake upalakSyameM yadi vItarAgo bhagavAn apane bhaktameM anurAga karane lageM, to bhaktakA rojhanA hI samApta ho jAyegA / vaha bhagavAnse apane Upara na dayA cAhatA hai, na anugraha aura na prema / jaina-bhaktikA aisA niSkAma anurAga, gItAke atirikta anyatra dekhaneko nahIM miltaa| 1. ehu ju appA so paramappA, kamma-visese jAyau jppaa| ___ jAmai~ jANai appe appA, tAmaha so ji deu paramappA // dekhie vahI, 174vA~ dohA, pR0 317 // 2. jo jiNu kevala-NANamau prmaannNd-shaau| so paramappau parama-paru so jiya appa-sahAu // dekhie vahI, 197vA~ dohA, pR0 335 / 3. siddhAnudbhUtakarmaprakRtisamudayAnsAdhitAtmasvabhAvAn, vande siviprasiddhyaitadanupamaguNapragrahAkRSTituSTaH // AcArya pUjyapAda, zrIsiddhamakti : dazamakti : zrIpramAcandrAcAryakRta saMskRta TIkA yukta, paM0 jinadAsa pArzvanAtha, marAThI bhASA anUdita, tAtyA gopAla zeTe solApura, prakAzita 1921 IsavI, pahalA padya, pRSTa 27 / 4. zrImukhAlokanAdeva zrImukhAlokanaM bhavet / pAlokanavihInasya tatsukhAvAptayaH kutaH // 4 // bhAcArya pUjyapAda, IryApathazuddhi :, zrIdazabhaktyAdisaMgraha : zrIsiddhasena goyalIya sampAdita, akhilavizvajainamizana, salAla [ sAbarakAMThA ], gujarAta, vIranirvANa saM0 2481, pRSTha 76 / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-majisamanyakI bhUmi . bItarAgI bhagavAnkA preraNAjanya kartRtva jaina-bhakta bhale hI kucha na cAhatA ho, kintu use laukika aura pAralaukika sabhI vaibhava, bhagavAn jinakI kRpAse upalabdha hote haiN| jaina siddhAntake anusAra rAga-dveSase rahita zuddhAtmA arthAt vItarAgI bhagavAn na kartA haiM aura na bhoktaa|' phira jaina-bhaktako unako kRpA kaise prApta ho gayI ? ___ jaina-bhakta bhI jaina siddhAntake anukUla hI bhagavAn jinendrako kartA nahIM mAnatA, kintu usake nimittajanya kartRtvameM vizvAsa karatA hai / yaha vaha kartRtva hai jisakA AbhAsa kartAko bhI nahIM hotA, aura bhakta saba kucha pA jAtA hai / AcArya samantabhadrane kahA hai ki vItarAgI bhagavAnako pUjA-vandanAse koI tAtparya nahIM hai, kyoMki ve sabhI rAgoMse rahita haiM / nindAse bhI unakA koI prayojana nahIM hai, kyoMki unameM se vaira-bhAva nikala cukA hai| phira bhI unake puNya-guNoMkA smaraNa bhaktake cittako pApa-maloMse pavitra karatA hai| bhagavAnko bhaktake isa smaraNakA bhAna bhI nahIM hotA, kintu unhoMke guNoMke smaraNase bhaktakA citta pavitra banA aura pApa-mala gale, ataH vaha to unheM kartA kahatA hI hai| yaha hI nimittajanya kattva hai| isokA samarthana karate hue AcArya pUjyapAdane eka stutimeM likhA hai / "jisa prakAra cintAmaNi ratna tathA kalpavRkSa Adi acetana haiM, to bhI puNyavAn puruSako unake puNyodayake anusAra phala dete haiM / usI prakAra bhagavAn arahaMta yA siddha, rAga-dveSarahita honepara bhI bhaktoMko unako bhaktike anusAra phala dete haiN|" 1. jadi puggalakammamiNaM kumvadi taM ceva vedayadi aadaa|| do kiriyA vidiritto pasajadi so jiNAvamadaM // 85 // AcArya kundakunda, samayasAra : zrI pATanI di. jaina pranthamAlA, mAroTha, 1953, 2185, pRSTa 151 / 2. na pUjayArthastvayi vItarAge na nindayA nAtha ! vivaamt-vaire| tathA'pi te puNya-guNa-smRtirnaH punAti cittaM duritAbjanebhyaH // AcArya samantabhadra , svayambhUstotra : paM0 jugalakizora mukhtAra sampAdita, hindI anUdita, vIrasevAmandira, sarasAvA, julAI 1951, 12 / 2, pRSTha 43 / yathA nizcetanAzcintAmaNikalpamahIruhAH / kRtapuNyAnusAreNa tadamISTaphalapradAH // 3 // tthaahdaadyshcaastraagdvessprvRttyH|| bhaktamatsyanusAreNa svrgmokssphlprdaaH|| 4 // dazabhaktyAdisaMgraha : zrIsiddhasenagoyalIya sampAdita, hindI-anUdita, salAla, [ sAbarakAMThA ] gujarAta, vI0 ni0 saM0 2481, pR0 59 / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaiva-maktikA sva 13 isakA tAtparya hai ki bhagavAn, cintAmaNi yA kalpavRkSako bhA~ti, bhaktikA phala dene meM acetana haiM, kintu unake nimittase honevAle puNyodaya se, bhakta bhaktikA phala pA jAtA hai| puNya prakRtiyAM cakravartI takakI vibhUtiko denemeM samartha haiM / 'puNya guNake smaraNa' se bhAva kaise pavitra hote haiM ? eka mahattvapUrNa prazna hai / isake uttarameM jainoMkA karma siddhAnta liyA jA sakatA hai| zubha aura azubhake bhedase karma do prakArake hote haiM / donoM hI kA Asrava [ Agamana ] mana, vacana, kAyakI kriyAse hotA hai / jaba yaha kriyA zubha hotI hai, taba zubha karma, aura jaba azubha hotI hai, taba azubha karma banate haiM / bhagavAn jinendra meM anurAga karanA, eka zubha kriyA hai, ataH usase pApa karmoM kA nAza aura zubha karmo kA udaya hogA hI / AcArya samantabhadrane kahA hai, " stutike samaya stutya cAhe prastuta rahe yA na rahe, phalakI prApti bhI sodhI usake dvArA hotI ho yA na hotI ho, parantu sAdhu stotAkI stuti, kuzalapariNAmakI kAraNa avazya hai / vaha kuzala-pariNAma athavA tajjanya puNya- vizeSa zreya phalakA dAtA hai / " yahA~ 'kuzala- pariNAma' kA artha 'puSya-prasAdhaka' pariNAma hai| isakA tAtparya hai ki bhaktipUrvaka kI gayI stuti puNya-varddhaka karmoM ko janma detI hai / tattvArthazlokavAttikAdimeM bhI ajJAta AcAryakI eka kArikA uddhRta hai, jisakA artha hai, "bhagavAn ke guNoMmeM anurAga karanese sAmarthyavAn antarAya karma, jo ki dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya meM bAdhA upasthita karatA hai, samApta ho jaayegaa| zubha karmoM kA Asava honese hamArI sabhI kAmanAe~ pUrI ho jAyeMgI / " 1. 'zubhaH puNyasyAzubhaH pApasya / AcArya umAsvAti, tattvArthasUtra : paM0 kailAzacandra sampAdita, caurAsI [ mathurA ] vIra nirvANa saM0 2477, 63, pR0 140 / 2. stutiH stotuH sAdhoH kuzala-pariNAmAya sa tadA bhavenmA vA stutyaH phalamapi tatastasya ca sataH / kimevaM svAdhInyAjjagati sulabhe zrAyasapathe stuyAna svA vidvAnsatatamabhipUjyaM nami-jinam // AcArya samantabhadra, svayambhUstotra : paM0 jugalakizora mukhatAra sampAdita, hindI anUdita, vorasevAmandira, sarasAvA, julAI 1951, 2111, pRSTha 74 / 3. neSTaM vihantuM zubhabhAva- bhagna- rasaprakarSaH prabhurantarAyaH / tatkAmacAreNa guNAnurAgAnnutyAdiriSTArthaMkadA'rhadAdeH // dekhie, stutividyA : paM0 jugalakizora mukhtAra sampAdita, bIrasevAmandira, sarasAvA, sahAranapura, vi0 saM0 2007, prastAvanA, paM0 jugalakizora likhita, pRSTha 16 / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 jaina-bhaktikAnyakI pRSThabhUmi AcArya vasunandine bhI apane zrAvakAcArameM likhA hai, "arahaMta-bhakti Adi puNyakriyAoMmeM, zubha-upayogake honese puNyakA Asrava hotA hai, aura isake viparIta azubhopayogase pApakA Asrava hotA hai, aisA zrI jinendradevane kahA hai|'' . saMsAra aura devalokameM aisI koI Rddhi-siddhi nahIM hai, jo puNyake dvArA sulabha na ho ske| cakravartI aura indrakA pada puNya-karmase hI upalabdha hotA hai| kintu puNya-karma mokSa dene meM samartha nahIM hai / AcArya kundakundakA kathana hai ki puNya bhogakA nimitta hai, karma-kSayakA nhiiN| unakI dRSTimeM pApa aura puNya donoM hI saMsArakA bandha karate haiN| AcArya yogIndune bhI puNyako mokSakA kAraNa nahIM maanaa| kintu jinendrako stutise kevala puNya-karmakA Asrava hI nahIM hotA, apitu samyagdarzana bhI utpanna hotA hai, jo mokSakA mukhya hetu hai / bhaktimeM 1. arahanta bhattiyAisu suhovaogeNa Asavai puNNaM / vivarIeNa du pAvaM NihiTa jiNavariMdehi // AcArya vasunandi, vasunandi zrAvakAcAra : paM0 hIrAlAla sampAdita, hindIanUdita, bhAratIya jJAnapITha kAzI, apraila 1952, pR0 77, 40vIM gaathaa| 2. sAhadi ya pattedi ya rocedi ca taha puNo vi phAsedi / puNNaM bhoyaNimittaM Na hu so kammakkhayaNimittaM // kundakundAcArya, aSTapAhuDa : AcArya zrutasAgarakI saMskRta TIkA, paM0 jayacanda chAvar3AkI mASATIkAsahita, zrI pATanI digambara jaina granthamAlA, mArauTha [ mAravAr3a ], bhAvapAhuDa : 84vIM gAthA / 3. sovaNiyaM pi NiyalaM baMdhadi kAlAyasaM pi jaha purisaM / baMdhadi evaM jIvaM suhamasuhaM vA kadaM kammaM // AcArya kundakunda, samayasAra : zrI pATanI digambara jaina granthamAlA, mArauTha [ mAravAr3a], 1953, 146vIM gAthA, pR0 230 / 4. maM puNu puNNahU~ mallA: NANiya tAi bhaNaMti / jIvaha~ rajaI devi lahu dukkhai~ jAI jaNaMti // puNNeNa hoi vihavo vihaveNa mao maeNa mi-moho| mai-moheNa ya pAvaM tA puNNaM amha mA hou // zrI yogIndu, paramAtmaprakAza : zrI AdinAtha neminAtha upAdhyAya sampAdita, paramazrutaprabhAvakamaMDala, bambaI, 1937 IsvI, 57vA~ aura 60vA~ dohA, pR0 198, 201 // Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana-bhaktikA svarUpa utanI hI suzraddhA ArAdhya ke prati jitanA anurAga hai, nAma bhakti hai | AcArya kundakundane jinendrakI bhaktise kathana hai, "nirmala samyagdarzanakA dhAraka jIva hai, so jina bhakti sahita hai, yAteM donoM hI ke samanvayakA mokSa mAnA hai| unakA eka dUsare sthAnapara unhoMne, 2 3 pravacana jo mokSa mArgakA nirUpaNa, tA viSe sohaM hai / ' mukti pAnemeM, vinayako anivArya ghoSita kiyA hai, jo ki bhaktikA ho paryAyavAcI hai / eka tIsare sthAnapara to unhoMne spaSTa hI kahA ki nirveda - paramparA - kA citavana karanevAle, dhyAnameM rata aura sucaritra, deva guruoMke bhakta mokSa prApta kara lete haiM / AcArya samantabhadrane jinendrakI bhaktise svAlaya arthAt mokSameM virAjita honekI bAta likhI hai|' AcArya pUjyapAdakI dasa bhaktiyoMmeM, bhaktise mokSa prApta karanekA varNana, sthAna-sthAnapara huA hai / bhagavAn siddhakI vandanA karate hue unhoMne likhA, "battIsa doSarahita kAyotsargako karake, jo atyanta bhaktisahita, zuddhAtmasvarUpa bhagavAn siddhako vandanA karatA hai, vaha zIghra hI mokSa-ko prApta kara letA hai / " zAnti bhaktike eka zlokameM, unhoMne bhagavAn 5 15 / 2. 9. jaha phaNirAo soharaphaNamaNimANikka kiraNavipphurio / taha vimaladaMsaNadharo jiNamattI pavayaNe jIvo // kundakundAcArya, aSTapAhuDa : zrI pATanI digambara jaina granthamAlA, marauTha [ mAravAr3a ], bhAvapAhuDa : 145vIM gAthA / viNayaM paMcapayAraM pAlahi maNa-trayaNa-kAyajoeNa / aviNayaNarA suvihiyaM tatto muktiM na pAvaMti // dekhie vahI, bhAvapAhuDa : 104vIM gAthA / 3. devagurummiyabhatto sAhammiya saMjudesu aNuratto / sammattamugvahaMto jhANarabho hoi joIso || dekhie vahI, mokSapAhuDa : 52vIM gAthA / / 4. yadbhaktyA zamitAkRzAdhamarujaM tiSThejjanaH svAlaye ye sabhogakadAyatIva yajate te me jinAH suzriye // AcArya samantabhadra, stutividyA : paM0 jugalakizora mukhtAra sampAdita, hindI - anUdita vIrasevAmandira, sarasAvA, vi. saM0 2007, 116vA~ padya, pR0 141 / 5. kRtvA kAyotsarga caturaSTadoSavirahitaM suparizuddham / abhisaMprayukto yo vandate sa laghu labhate paramasukham // AcArya pUjyapAda, siddha-bhakti, dazabhaktyAdisaMgraha : zrI siddhasena jaina golIya sampAdita, salAla [ sAbarakAMThA ], gujarAta, vI0 ni0 2481, pR0 112. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina- bhaktikAvyakI pRSThabhUmi 3 jinendra ke caraNakamala-yugalakI stutiko eka aisI nadI mAnA hai, jisake zItalajalase kAlodagradAvAnala upazama ho jAtA hai, arthAt mokSa milatA hai / ' isI bhakti ke eka dUsare zloka meM bhagavAnke caraNoMkI stutise mokSa-sukha pAne kI bAta likhI hai / samAdhi bhakti meM to unhoMne spaSTa hI kahA hai, "bhagavAn jinendrakI ekAkI bhakti ho samasta durgatiyoMko dUra karane, puNyoMko pUrNa karane aura mokSalakSmIko deneke lie samartha hai / zrI zivAryakoTine bhagavatI ArAdhanAmeM likhA hai, "jaise arahanta bhakti kUM kalyANakAriNI kahI; taiseM siddha bhagavAnmeM tathA arahantake pratibimbameM tathA sarva jIvanakA upakAraka syAdvAda rUpa jinendrakA paramAgama meM tathA AcArya upAdhyAyanimeM tathA sarvasAdhunimeM tIvra bhakti hai, so saMsArako chedanemeM samartha hai / "" eka dUsare sthAnapara unhoMne kahA hai, " eka hI so jinendra bhagavAnko bhakti durgati nivAraNa karane kUM samartha hai / " " bhakti aura jJAnakA sambandha 16 bhakti aura jJAnameM avinAbhAvI sambandha hai / jJAnake binA bhakti andha bhakti hai | AcArya samantabhadra jJAnapUrvaka hI bhagavAn jinendrake bhakta bane the / unako bhaktimeM kula paramparA, rUDhipAlana aura kRtrimatA jaisI koI bAta nahIM thI / vaha zuddha 1 1. ko vA praskhalatIha kena vidhinA kAlopradAvAnalA na syAccettava pAdapadmayugala stutyApagAvAraNam // dekhie vahI, zAntibhakti : cauthA zloka, pR0176. 2. anyAbAdhamacintyasAramatulaM tyaktopamaM zAzvataM saukhyaM tvaccaraNAravindayugalastutyaiva saMprApyate // dekhie vahI, zAntibhakti, chaThA zloka, pR0 177 / 3. ekApi samartheyaM jinabhaktidurgatiM nivArayitum / puNyAni ca pUrayituM dAtuM muktizriyaM kRtinaH // dekhie vahI, samAdhimakti : AThavA~ zloka, pR0 185 / 4. taha siddhace die pavayaNe ya AyariyasamvasAdhUsu / mattI hodi samasyA saMsArucchedaNe tibvA // zrI zivAryakoTi, bhagavatI ArAdhanA muni zrI anantakIrtti granthamAlA, aSTama puSpa, paM0 sadAsukhalAlajI bhASA vacanikA sahita, hIrAbAga, bambaI, vi0 saM0 1989, pR0 302, 751vIM gAthA / 5. eyA vi sA samatthA jiNamato duggaiM nivAretuM / puSNANi ya pUre Asiddhi paraMpara suhANaM // dekhie vahI, 750vIM gAthA, pR0 302 / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / ulingkaa br' vivekase cAlita thii| dUsarI ora samyagjJAna samyagdarzanake binA hotA hI nhiiN| samyagdarzana suzraddhA hai, aisA Upara likhA jA cukA hai| AcArya kundakundane bodhapAhuDameM likhA hai, "jJAna AtmAmeM vidyamAna hai, kintu gurukI bhakti karanevAlA bhavya puruSa hI usako prApta kara pAtA hai|" unhoMne ho eka-dUsare sthAnapara bhagavAn jinendrase bodhi arthAt jJAna denekI prArthanA kI hai| AcArya samantabhadrane bhI stuti-vidyAmeM likhA hai, "jisa prakAra pArasa pattharake sparzase lohA svarNarUpa ho jAtA hai, usI prakAra bhagavAnkI bhaktise sAmAnyajJAna kevalajJAna ho jAtA hai|" AcArya pUjyapAdane zrutabhaktimeM pAMcoM prakArake jJAna aura jJAnavAnoMko bhakti isIlie kI hai ki usase atIndriya nirmala jJAna prApta hotA hai| mokSa denevAlA jJAna, jJAnavAnoMkI bhaktise milatA hai, kintu usI bhaktise jo jJAnapUrvaka kI gayI ho / isI bhAMti jainAcAryoMne jJAna aura bhaktiko eka dUsareke lie anivArya batAte hue samAna ghoSita kiyA hai| jJAna aura bhakti donoM hI kA lakSya eka hai-mokSa prApta karanA / svAtmopalabdhikA nAma hI mokSa hai / vaha AtmA, jo aSTakarmoke malImasase chuTakara vizuddha 1. gANaM purisassa havadi lahadi supuriso vi vinnysNjutto| NANeNa lahadi lakkhaM lakkhaMto mokkhamaggassa // AcArya kundakunda, SaTpAhuDa : zrI pATanI di0 jaina granthamAlA, mAroTha, [mAravAr3a], bodhapAhuDa : 22vIM gAthA / 2. ima ghAikamma mukko aTThArahadosavajiyo sylo| tihuvaNa bhavaNa padIvo deU mama uttamaM bohiM // dekhie vahI, mAvapAhuDa : 552vIM gAthA / 3. rucaM bimati nA dhIraM nAthAtispaSTavedanaH / vacaste bhajanAtsAraM yathAyaH sparzavedinaH // AcArya samantabhadra, stutividyA : paM0 jugalakizora sampAdita, hindIanUdita, bIrasevAmandira, sarasAvA, vi. saM. 2007, 60vA~ zloka, pR070| 4. evamabhiSTuvato me jJAnAni smstlokckssuussi| laghu bhavatAjjJAnarddhi jJAnaphalaM saukhyamadhyavanam // bhAcArya pUjyapAda, zrutamakti : dazabhaktyAdi saMgraha : zrI siddhasena goyalIya sampAdita, salAla [sAbarakAMThA], gujarAta, 30vA~ zloka, pR0 137. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-maktikAmyakI pRSThabhUmi ho cukI hai, sva AtmA kahalAtI hai|' jJAnI usI AtmAmeM, apane samASitejase abhedako sthApanA karatA hai| bhakta bhI AtmAke abheda taka pahu~catA hai, kintu paMcaparameSThIke mAdhyamase / bhakta paMcaparameSThImeM abheda niSThAkA anubhava karatA hai| jainAcAryone paMcaparameSThIko zuddha AtmarUpa hI mAnA hai| ataH paMcaparameSThImeM abhedako sthApanA hI AtmAke sAtha abheda sambandha hai| donoM hI ko AtmAkI upalabdhise prApta hue anirvacanIya AnandakA svAda samAna rUpase milatA hai| zANDilyane jJAnako parAbhaktike rUpameM hI svIkAra kiyA hai| Atmadarzanake lie bhI AtmAmeM vaisI hI ananya niSThA cAhie, jaisI bhaktakI bhagavAnmeM hotI hai| zANDilyane akhaNDa Atmarati yA AtmAmeM lIna hone hI ko bhakti kahA hai| 3 jaina to bhagavaniSThA aura AtmaniSThAko eka hI mAnate haiM, kyoMki unake zAstroMmeM bhagavAn aura AtmAkA eka hI rUpa mAnA gayA hai| ataH bhakti aura jJAnakI jaisI ekarUpatA jainoMmeM ghaTita hotI hai, vaisI anyatra nahIM / ... mArga bAhyarUpa hai aura donoM ke mArgoMmeM bheda hai| jJAnamArgameM buddhi prabala hotI hai aura bhaktimeM bhAva / jJAnamArga sUkhA aura parizrama-sAdhya hai, jaba ki bhaktimeM sarasatA aura saralatA hotI hai| jJAnIko niravalamba rahakara, apane hI sahArese, AtmAke zuddhasvarUpa taka pahu~canA hotA hai, bhaktako bhagavAnkA sahArA hai| isa bhAMti unake mArgoM meM bheda hai, kintu lakSya, prayojana aura phalajanya svAdakI dRSTise donoM samAna haiN| jJAna prApta karaneke lie tapa, dhyAna aura samAdhikI parIkSAmeM uttIrNa honA Avazyaka hai / bhakti eka dravaNazIla padArthakI bhAMti ina tInoMmeM abhivyApta rahatI hai / AcAryoMne tapake do bheda kiye haiM-bAhya tapa aura Abhyantarika tapa / Abhya 1. siddhiH svAtmopalabdhiH praguNaguNagaNocchAdi-doSApahArAt, yogyopAdAnayuktyA dRSada iha yathA hemabhAvopalabdhiH // AcArya pUjyapAda, siddhimakti : prathama zloka / 2. 'ananyabhaktyA tabuddhirbuddhilayAdatyantam' zANDilyamaktisUtra : paM0 rAmanArAyaNa datta hindI-anUdita, gItA presa, gorakhapura, 396, pR0 52 / 3. 'Atmaratyavirodheneti zANDilyaH' dekhie, nAradaproktaM bhaktisUtram , zrIbaijanAtha paNDayA hindI-anUdita, banArasa, 18vA~ sUtra, pR0 4 / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-maktikA svarUpa ntarika tapa chaha prakArakA hotA hai, jinameM vinaya, vaiyyAvRttya aura dhyAna mukhya haiN| svAdhyAya, saMyama, guru, saMgha aura sabrahmacAriyoMmeM yathocita Adara-sammAnakA bhAva rakhanA vinaya hai| isako sevA bhI kahate haiM, jo bhaktikA nyutpattyartha hai| vinayake cAra bheda haiM jinameM eka cAritravinaya bhI hai| usakI vyAkhyA karate hue AcArya vasunandine likhA hai, "paramAgamameM pAMca prakArakA caritra aura usake jo adhikArI yA dhAraNa karanevAle varNana kiye gaye haiM, unake Adara-satkArako cAritravinaya jAnanA caahie|" cAritravinaya cAritra-bhakti hI hai| vaiyyAvRttyakA artha bhI sevA hI hai aura usakA sambandha bhaktise hai, aisA kahA jA cukA hai| dhyAna aura bhaktimeM ekarUpatA hai| AcArya umAsvAtine 'ekAgracintA nirodho dhyAnam' kahA hai| isa sUtrapara AcArya pUjyapAdane likhA hai, "nAnAvilambanena cintAparispandavatI, tasyA anyAzeSamukhebhyo vyAvartya ekasminnane niyama ekAnacintAnirodha ityucyate / anena dhyAnasvarUpamuktaM bhavati / " bhaktako bhI apanA mana saba orase haTAkara bhagavAnmeM kendrita karanA par3atA hai| dhyAnake dvArA manako AtmAmeM ekAgra karanA hotA hai aura bhaktike dvArA iSTadevameM / kintu jainoMke iSTadeva paMcaparameSThI aura AtmasvarUpameM kucha bhI antara nahIM hai| to phira bhakti aura dhyAnameM hI kaise ho sakatA hai| AcArya kundakundako dRSTimeM paMcaparameSThIkA cintavana, AtmAkA hI cintavana hai| AcArya yogIndune bho likhA hai, 'jo 1. 'prAyazcitta-vinaya-baiyyAvRtya-svAdhyAya-vyutsarga-dhyAnAnyuttaram' / umAsvAti, tatvArthasUtra : 9 / 20 / / 2. svAdhyAye saMyame saMghe gurau sabrahmacAriNi / yathaucityaM kRtAtmAno vinayaM prAhurAdaram // K. K. Handiqui, Yasastilak and Indian culture, Jain sanskriti samrakshaka sangha, Sholapur, 1949, P. 262,No I. paMcavihaM cArittaM ahiyArA je ya vaNiyA tss| jaMtesiM bahumANaM viyANa cArittaviNao so|| AcArya vasunandi, vasunandizrAvakAcAra : paM0 hIrAlAla sampAdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, 1952, 323vIM gAthA, pR0 114 / / 4. AcArya pUjyapAda, sarvArthasiddhi : paM0 phUlacandra sampAdita, bhAratIya jJAnapITha kAzI, 1955, pR0 444 / 5. aruhA siddhAyariyA umAyA sAhu pNcprmettttii| te vi hu ciTThahi Adhe tamhA AdA hu me saraNaM // aSTapAhuDa : zrI pATanI di. jaina granthamAlA, mAsaiba, gAthA 104vIM / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktikAmyakI pRSThabhUmi jina bhagavAn hai, vaha hI AtmA hai, yaha hI siddhAntakA sAra smjho|" zrI devasenane' 'bhAvasaMgraha'meM, AdhArakI dRSTise dhyAnake do bheda kiye haiMsAlamba dhyAna aura niravalamba dhyAna / sAlamba dhyAna vaha hI hai, jisameM manako paMcaparameSThIpara TikAnA hotA hai| vasunandi-zrAvakAcArameM dhyAnake cAra bheda mAne gaye haiM-piNDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta, tathA cAroM hI ko bhAvapUjA kahA gayA hai| pUjA bhaktikA mukhya aMga hai| usake do bheda hai-bhAvapUjA aura prvypuujaa| bhAvapUjA, parama bhaktike sAtha jinendra bhagavAnke ananta-catuSTaya Adi guNoMpara manako kendrita karanA hai| isa bhA~ti AcArya vasunandine dhyAna aura bhAvapUjAko eka mAnakara, dhyAna aura bhaktikI hI ekatA siddha ko hai| sAmAyika eka dhyAna hI hai| AcArya samantabhadrane manako saMsArase haTAkara AtmasvarUpapara kendrita karaneko sAmAyika kahA hai| dhyAna honese sAmAyika 1. jo jiNu so appA muNahu ihu siddhataha~ sAru / yogIndu, paramAtmaprakAza : paramazrutaprabhAvakamaNDala, bambaI, dvitIya bhAga, dohA 21 vA~, pR. 375 / 2. bhAvasaMgrahake kartA devasena, darzanasArake kartA AcArya devasenase pRthaka the| ve vimalasena gaNike ziSya kahe jAte haiN| unakA dUsarA grantha suloyaNAcariu hai| dekhie, paM0 paramAnanda jaina zAstrIkA lekha, 'sulocanAcaritra aura devasena,' anekAnta : varSa 7, kiraNa 11-12, pR0 176 / 3. tamhA so sAlaMvaM jhAyau mANaM pi gihavaI NiccaM / paMcaparameTIrUvaM ahavA mantakkharaM tesiM // zrI devasena, mAvasaMgraha : mANikacanda di0 jaina granthamAlA, bambaI, 388vA~ dohA, pR0 87 / 4. piMDasthaM ca payatthaM svatthaM rUvavajjiyaM ahvaa| jaMjhAijjai jhANaM bhAvamahaM taM vinnihittuN|| basunandizrAvakAcAra : bhAratIya jJAnapITha, kAzI, gAthA 458vIM / 5. kAuNANaMta cauTTayAi guNakittaNaM jiNAINaM / jaM baMdaNaM tiyAlaM kIrai mAvaccaNaM taM khu|| dekhie vahI, 456vIM gAthA, pR0 131 / azaraNamazubhamanityaM duHkhamanAtmAnamAvasAmi bhavam / mokSastadviparItAtmeti dhyAyantu sAmayike // samIcInadharmazAstra : vIrasevAmandira, dillI, 5 / 14, pR0 141 / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana-bhaktikA svarUpa bhI bhakti hai / prAcArya kundakundake caritra pAhuDakI 26vIM gAthAkA anuvAda karate hue paM0 jayacanda chAbar3Ane likhA hai, " ekAnta sthAnameM baiThakara apane Atmika svarUpakA citavana karanA, vA paMcaparameSThIkA bhakti-pATha par3hanA sAmAyika hai / ' AcArya somadevane bhI yazastilakameM AptasevAke lie snapana, pUjana, stotra, japa, dhyAna aura zrutastavako sAmAyika kahA hai / AcArya zrutasAgara sUrine ekAgra manase devavandanAko sAmAyika mAnakara bhaktikI hI pratiSThA kI hai / AcArya amitagatikA sAmAyikapATha to bhakti-pATha hI hai / " 21 jainAcAryoMne samAdhiko utkRSTa dhyAnake artha meM liyA hai / unake anusAracittakA samyak prakArase dhyeyameM sthita ho jAnA hI samAdhi hai / samAdhimeM nivikalpaka avasthA taka pahu~cane ke pUrva manako paMcaparameSThIpara TikAnA anivArya hai / 1. aSTapAhuDa : zrI pATanI di0 jaina granthamAlA, mArauTha, caritrapAhuDa : 26vIM gAthAkA hindI anuvAda | 2. AptasevopadezaH syAtsamayaH samayArthinAm / niyuktaM tatra yatkarma tatsAmAyikamUcire // snapanaM pUjanaM stotraM japo dhyAnaM zrutastavaH / SoDhA kriyoditA sadbhidevasevAsu gehinAm // AcArya somadeva, yazastilakacampU : dUsarA bhAga, kAnyamAlA 70; nirNayasAgara presa, bambaI, 1901 I0, AThavA~ AzvAsa | 3. "devavandanAyAM niHsaMklezaM sarvaprANisamatA cintanaM sAmAyikam ityarthaH / " svArthavRtti : bhAratIya jJAnapITha, kAzI, 7 / 21, pR0 245 // 4. prAcArya amitagatikA samaya vi0 saM0 1050 mAnA jAtA hai / unake sAmAyika pAThameM aneka sarasa sthala haiM, jinameM eka isa bhA~ti hai-- yaH smarthyate sarvamunIndravRndaiH yaH stUyate sarvanarAmarendraH / yo gIyate vedapurANazAstraiH sa devadevo hRdaye mamAstAm // 12 // "samAdhinA zukladhyAnena kevalajJAnalakSaNena rAjate zobhate iti samAdhirAT" paM0 AzAdhara, sahastranAma : jJAnapITha, kAzI, 6 / 74, svopajJavRtti : pR0 91 / 6. 'cetasazva samAdhAnaM samAdhiriti gadyate' anekArtha nighaNTu : jJAnapITha, kAzI, 124 vA~ paba, pR0 105 / 7. dekhie, paramAtmaprakAza : bambaI, 163vIM gAthAkA hindI mAdhya, pR0 306 / 5. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 jaina-maktikAmyakI eDabhUmi bhakta bhI apanA mana paMcaparameSThImeM tallIna karatA hai, ataH donoM avasyAoMmeM koI antara nahIM hai / AcArya kundakundane prAkRtameM aura AcArya pUjyapAdane saMskRtameM samAdhi bhaktiko racanA kI hai| isa bhaktimeM samAdhi, samAdhisthoM aura samAdhi sthaloMke prati sevA, zraddhA aura Adara-satkArakA bhAva prakaTa kiyA gayA hai| 1. donoM hI kI bhaktiyA~, dazabhakti : zolApura aura dazamasyAdisaMgraha : salAla [sAbarakA~ThI ], meM prakAzita ho cukI hai| .. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 2 : jaina-bhaktike aMga 1. pUjA-vidhAna 'pUjA' kI vyutpatti aura paribhASA bhASA vijJAnake prasiddha vidvAn DaoN0 sunItikumAra cATurjyAne 'pUjA' zabdakI drAvir3a utpatti svIkAra karate hue likhA hai, "pUjAmeM puSpoMkA car3hAyA jAnA atyAvazyaka hai, yaha puSpakarma kahalAtA hai / isI AdhArapara pUjAkI vyAkhyA karate hue 'mArka kAlinsa' ne use drAvir3a zabda ghoSita kiyA hai, jo pU aura ge se milakara banA hai / 'pU' kA artha hai puSpa aura 'ge' kA tAtparya hai karanA, isa bhA~ti 'pUge' kA milA huA artha nikalA 'puSpakarma', arthAt phUloM kA cddh'aanaa| isI 'pUge' se pUjA zabda banA hai / jArla kArpeNTiyara ke anusAra 'pUjA' zabda 'pusu' yA 'pucu' drAvir3a dhAtuse banA hai, jisakA artha hai cupar3anA, arthAt candana yA sindUra se potanA athavA rudhirase raMganA | pUrva samayameM pUjAkA yaha hI DhaMga thA / " abhidhAna rAjendra kozameM 'pUjA' zabda 'pUja' dhAtuse mAnA gayA hai / yaha 'pUja' hI 'gurozca hala : ' ke dvArA dIrgha hokara pUjAkA rUpa dhAraNa kara letI hai / 'pUja' 1. In Puja flowers are essential, it was so to say, Pushpa - karma, Now on this basis the word Puja of sanskrit has been explained by Mark-collins as a Dravidian word-pu, means flower and the Dravidian root cey-gey meaning 'to do' giving a compound form in primitive Dravidian of Vedic-Times, Pu-gey = pushpakarma, "The flower ritual," whence sanskrit puja. Jarl charpentier suggested another derivation from a Dravidian-root pusu or pucu 'to smear,' anountment with sandal-paste or vermillion or blood-being, according to this view, the basic element in the puja rite. Indo-Asian culture. se udUghRta / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 jaina-makikAmyakI pRSThabhUmi dhAtu puSpAdike dvArA arcana karanemeM, gandha, mAlA, vastra, pAtra, anna aura pAnAdike dvArA satkArake arthameM, stavAdike dvArA saparyA karanemeM aura puSpa-phala, AhAra tathA vastrAdike dvArA upacAra karanemeM AtI hai|' 'pAia-saha-mahaNNava' meM pUjAko 'pUA' kahA gayA hai, jisakA artha sevAsatkAra karanA hotA hai| jaina-zAstroMmeM sevA-satkArako 'vaiyyAvRtya' kahA jAtA hai / AcArya samantabhadra [vi. dvitIya zatAbdI ] ne pUjAko vaiyyAvRttya mAnA hai / unhoMne kahA, "devAdhideva jinendrake caraNoMkI paricaryA arthAt sevA karanA hI pUjA hai|" unakI yaha sevA jala, candana aura akSatAdi rUpa na hokara 'guNoMke anusaraNa' tathA 'praNAmAJjali' taka hI sImita thii| kintu chaThI zatAbdoke vidvAn yativRSabhane pUjAmeM jala, gandha, tandula, uttama bhakSya, naivedya, dIpa, dhUpa aura phaloMko bhI zAmila kiyA hai| bArahavIM zatAbdIke pUrvArdhameM hue AcArya vasunandike zrAvakAcArameM bhI aSTa maGgala-dravyoMkA ullekha huA hai / unhoMne kahA, "ATha prakArake maGgala-dravya aura aneka prakArake pUjAke upakaraNa-dravya tathA dhUpa-dahana Adi jina-pUjanake lie vitaraNa kre|" pUjA-vidhAnako paribhASA batalAte hue unhoMne likhA, "arhanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhuloM tathA zAstrakI jo vaibhavase nAnA prakArakI 1. amidhAnarAjendra koza : bhAga 5, pR0 1073 / 2. pAia-saha-mahaNNava : paM0 harigovindadAsa trikamacandra seTha sampAdita, kala__kattA, prathama saMskaraNa, san 1928 I0, mAga 3, pR0 755 / 3. devAdhidevacaraNe paricaraNaM sarvaduHkha-niharaNam / . kAmaduhi kAmadAhini paricinuyAdAhato nisyam // AcArya samantamadra, samIcInadharmazAstra : paM0 jugalakizora sampAdita, vIrasevAmandira dillI, vi0 saM0 2012, 5 / 29, pR0 155 / 4. dekhie vahI, 5 / 29 kI vyAkhyA, paM0 jugalakizora kRta, pR0 157 / 5. AcArya yativRSabha, tiloyapaNNatti : bhAga 2, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, __zolApura, san 1943 I0, 49, pR0 664 / 6. avihamaMgalANi ya bahuvihapUjovayaraNAdagvANi / dhUvadahaNAi tahA jiNapUyatthaM vitiirijjaa| AcArya vasunandi, vasunandi-zrAvakAcAra :paM. hIrAlAla sampAdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, apraila 1952, 442vIM gAyA, pR0 129 / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-maktike aMga pUjA kI jAtI hai, use pUjana-vidhAna samajhanA caahie|'' pUjAke bheda ___ mukhyarUpase pUjAke do bheda haiM-dravya-pUjA aura bhaav-puujaa| kisI-na-kisI dravyase ArAdhyake mUrti-bimba AdikI pUjA karanA dravya-pUjA hai, aura zuddha bhAvase kSAyopazamikAdi bhAvake pratIka jinendrako namaskAra karanA, unakA dhyAna lagAnA athavA unake guNoMkA kIrtana karanA bhAva-pUjA hai| bheda itanA hI hai ki bhAva-pUjAmeM bhagavAnko manameM sthApita karanA hotA hai jaba ki dravya-pUjAmeM bhagavAnakA koI-na-koI cihna dravya rUpameM sAmane upasthita rahatA hai| manameM nirAkAra bhagavAnko utAranA kaThina kAma hai, isalie dravya-pUjA gahasthoMke lie aura bhAva-pUjA sAdhuoMke lie nirdhArita kI gayI hai| jahA~taka pUjakake bhAvoMkA sambandha hai, donoMmeM bheda nahIM hai| __ AcArya vasunandine pUjAke chaha bheda svIkAra kiye haiM-nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva / arahanta AdikA nAma uccAraNa karake vizuddha pradeza meM puSpa kSepaNa karanA nAma-pUjA hai / kIrtana isImeM zAmila hai / jinendra, AcArya aura gurujana Adike abhAvameM unako tadAkAra athavA atadAkAra rUpase sthApanA kara jo pUjA kI jAtI hai, vaha sthApanA-pUjA hai / bhAva-pUjAkA Alambana atadAkArako sthApanA hI hai| jala, gandha Adi aSTa dravyase pratimAdi dravyakI jo pUjA kI jAtI hai, use dravya-pUjA jAnanA cAhie / bhagavAn jinendrake paMcakalyANaka aura paMcaparameSThiyoMko smRtise cihnita sthAnoMkI pUjA karanA kSetra-pUjA hai / jaina mahApuruSoMko tithiyoMpara utsava manAnA, kAla-pUjA hai / parama bhaktike sAtha jinendra bhagavAnke anantacatuSTaya Adi guNoMkA kIrtana, dhyAna, japa aura stavana bhAva-pUjA kahI jAtI hai| 1. jiNa-siddha-sUri-pAThaya-sAraNaM jaM suyassa vihaveNa / kIrai vivihA pUjA viyANa taM pUjaNavihANaM // dekhie vahI : 380vIM gAthA, pR0 121 / 2. amidhAnarAjendra koza : bhAga 3, pR0 1217 / 3. NAmaTTavaNA-dabve khitte kAle viyANa bhAve yH| chavihapUyA bhaNiyA samAsao jiNavariMdehi / vasunandi-zrAvakAcAra : paM0 hIrAlAla sampAdita, kAzI, 381vIM gAthA, pR0 121 / ... 4. dekhie vahI : 382-92 gAthAe~, pR0 121-22 // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina - bhaktikAvyakI pRSThabhUmi bRhat jaina zabdArNavameM pUjanake pAMca bheda diye hue haiM--nitya, aSTAhnikA, aindradhvaja, caturmukha yA sarvatobhadra aura kalpadruma / " nitya pUjana vaha hai jo pratidina kiyA jAye | aSTAhnikAmeM kArtika, phAlguna aura ASAr3ha ke antima ATha dinoM meM nandIzvarake 52 caityAlayoMkI pUjA kI jAtI hai / aindradhvaja - indrAdi dvArA, catumukha yA sarvatobhadra - mukuTa -baddha rAjAoM dvArA hotI hai / 26 yr iyabaMdaNamahAbhAsameM pUjAke tIna bheda diye gaye haiM-aGga-pUjA, AmiSapUjA aura stuti-pUjA / "vastrAbharaNa - vilepana-sugandhigandhairdhUpapuSpaiH", jinAGga pUjA kI jAtI hai / isameM gIta- vastrAdikA bhI Ayojana rahatA hai| AmiSa pUjAkA bhASya karate hue likhA hai, "yaH paJcavarNasvastika -bahuvidhaphala- bhakSyadIpanAdiH / upahAro jinapurataH kriyate sA''bhiSasaparyA / " gandharvanATya bhI isI meM zAmila hai / bhagavAn jinendrake sammukha baiThakara yathAzakti vRttoMkA uccAraNa karanA hI stuti-pUjA hai / abhidhAnarAjendra koza meM pAtra kI dRSTise pUjA ke tIna bheda mAne gaye haiM- deva, zAstra aura guru / zarIra, vastra aura vyavahArako zuddhi tathA hRdayakI zraddhAse samanvita hokara puSpa, pakvAnna, phalAdi, vastra aura zobhana stotroMse devakA pUjana karanA cAhie / AcArya somadevane yazastilaka campUmeM likhA hai, "deva sevA meM snapana, pUjana, stotra, japa, dhyAna aura zrutastava, chaha kriyAe~ sad gRhasthako karanI hI caahie| zAstra pUjanakI bAta zruta-bhakti meM likhI jA cukI hai| devake sAtha-sAtha guruzabda bhI jur3A huA hai / AcArya kundakundake mokSapAhuDameM donoM hI kI bhaktikA mahattva batalAyA gayA hai / gurukA bhakta yogako Thoka DhaMgase sAdha pAtA hai aura mokSa - mArgako prApta kara letA hai / kintu usakA adhikAdhika 1. bRhat jainazabdArNava : dvitIya khaNDa, brahmacArI zItalaprasAda jaina sampAdita, digambara jaina pustakAlaya sUrata, pR0 542 / 2. zrI zAntisUri, ceiyavaMdaNa mahAbhAsam : zrI jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, vi0 saM0 1977, 199vIM gAthA, pR0 36 // 3. dekhie vahI : gAthA 200-2, pR0 36 // 4. dekhie vahI : gAthA, 204-5, pR0 37 // dekhie vahI : gAthA, 207, pR0 37 / 5. 6. puSpaizca balinA caiva, vastraiH stotraizca zobhanaiH / devAnAM pUjanaM jJeyaM zauca zraddhAsamanvitam // abhidhAna rAjendra koza : bhAga 5, 116vA~ iloka, pR0 1075 / AcArya kundakunda, aSTapAhuDa : mokSapAhuDa : 82vIM gAthA, pR0 132 / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Batmidar . jaina-bhaktike aMga prayoga jaina apabhraMzake rahasyavAdI kaviyoMne hI kiyA hai| joinduke paramAtmaprakAza aura yogasAra, zrI lakSmIcandake sAvayadhammadohA, munirAmasiMha aura mahacanda ke dohA-pAhuDa, jinadattasUrike upadeza rasAyanarAsa aura Anandatilakake 'ANaMdA' meM guruko hI prabalatA hai| vividha AcAryoMkI dRSTi meM jaina-pUjA Upara AcArya kundakunda [pahalI zatAbdo ] ke aSTapAhuDa, AcArya samantabhadra [ dUsarI zatAbdI ] ke samIcIna dharmazAstra, AcArya yativRSabha [ chaThI zatAndo ] ko tiyoyapaNNattimeM pUjAkA nirUpaNa milatA hai| kintu AcArya samantabhadrase pUrva kisIne bho pUjAko zrAvaka-vratoMmeM nahIM kahA thA / AcArya samantabhadrane usakI gaNanA zikSAvatake cauthe bheda vaiyyAvRttyameM kI hai| ___ AcArya devasena [ 10vIM zatAbdI ] ke 'bhAva-saMgraha' meM pAMcaveM guNasthAnakA varNana karate hue zrAvaka dharmakA vivecana kiyA gayA hai| unhoMne batAyA ki gahasthake lie nirAlamba dhyAna sambhava nahIM, ataH usako sAlamba dhyAna karanA caahie| sAlamba dhyAnameM vrata, upavAsa aura zolake sAtha-sAtha hI pUjA bhI zAmila hai| unhoMne deva-pUjAko mokSakA kAraNa kahA hai| unakA kathana hai ki pUjA abhiSekapUrvaka hI karanI caahie| sAlamba dhyAnake sAtha pUjAkA sambandha jor3akara unhoMne AcArya somadevakI sAmAyikI pUjAko svIkAra kara liyA hai, aisA spaSTa ho hai / ___ AcArya somadeva [ 11vIM zatAbdo ] ne pUjAko sAmAyika zikSA-pratameM sthAna diyA hai| tInoM sandhyAoMmeM gRhakAryoMse nirdvandva hokara, apane upAsyadevakI upAsanA karanA hI sAmAyika zikSAvrata hai| AcArya somadevakA spaSTa mata hai ki pUjA sAmAyika hI hai, aura vaha tInoM samaya karanI caahie| unhoMne kahA, "he deva ! merA prAtaHkAlakA samaya tere caraNAravindake pUjana-dvArA, madhyAhna kAla munijanoMke 4. AcArya samantabhadra, samIcIna dharmazAsa: paM. jugalakizora sampAdita, vIrasevAmandira dillI, vi0 saM0 2012, 5 / 29, pR0 155 / 2. tamhA sammAdiTThI puNNaM mokkhassa kAraNaM havai / iya NAUNa gihattho puNNaM cAyarau jatteNa // 424 // puNNassa kAraNaM phuDa paDhamaM tA havai devapUyA ya / kAyabbA bhattIe sAvayavaggeNa paramAe // 425 // AcArya devasena, mAvasaMgraha : paM0 pakSAlAla sonI sampAdita, mA. di. jaina granthamAlA, bambaI, 1921 ii0| ... Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A 28 jaina - maktikAvya kI pRSThabhUmi sammAnake dvArA aura sAyaMtana samaya tere AcaraNake kIrtana dvArA vyatIta hove / " " ho sakatA hai ki AcArya samantabhadrake ' trisandhyamabhivandI' kA hI yaha vistRta rUpa ho / AcArya vasunandi [ 12vIM zatAbdI ] ne apane prasiddha zrAvakAcAra meM pUjA aura pratiSThAkA varNana 114 gAthAoMmeM kiyA hai / unhoMne cAra prakArake dhyAnoMko bhAva- pUjA meM zAmila kara liyA hai|" 2 isa bhA~ti AcArya vasunandine yadyapi dravya - pUjanakI bhI bAta kahI hai, kintu bhAva-pUjanameM dhyAnoMko zAmila kara, AcArya samantabhadrakI sAmAyikavAlI pUjAkA hI anukaraNa kiyA hai| ceiyavaMdaNa mahAbhAsaMke pRSTha 36 se 38 taka pUjanake bheda aura pUjana vidhAnakA vizada nirUpaNa huA hai| pUjAke grantha zrI jinaratna- kozake pRSTha 255para pUjA se sambandhita mahattvapUrNa granthoMkA saMgraha hai / unameM haribhadrasUrikI pUjA - paJcAzikA, bhadrabAhukA pUjA-prakaraNa, AcArya nemicandrakA pUjA-vidhAna, AcArya jinaprabhakA pUjA-prakaraNa aura umAsvAti vAcakakA pUjAvidhi prakaraNa bahuta hI purAne grantha haiM / jayapurake digambara jaina lUNakarajIke mandira aura digambara jaina terahapanthiyoMke mandirameM pUjAsambandhI vipula sAmagrI haiN| vaha rAjasthAnake jaina - zAstra bhaNDAroMko granthasUcI, dvitIya bhAga meM kramaza: pRSTha 55 70, tathA 307-319 para nibaddha hai / pATaNa aura Amerake zAstrabhaNDAroMmeM bhI pUjAsambandhI aneka grantha haiM, aisA unakI prakAzita sUciyoMse spaSTa ho hai / 2. stuti stotra jaina stuti kI paribhASA ArAdhya ke guNoMkI prazaMsA karanA stuti hai / lokameM atizayoktipUrNa prazaMsAko hI stuti kahate haiM, kintu yaha paribhASA bhagavAnpara ghaTita nahIM hotI / 1. prAtarvidhistava padAmbujapUjanena madhyAhnasavidhirayaM munimAnanena / sAyaMtano'pi samaya mama deva yAyAnityaM tvadAcaraNakIrttana kAmitena // dekhie vasunandi-zrAvakAcAra : bhUmikAmeM 'zrAvakadharmakA vikAsa' pR0 49 / 2. piDatthaM ca payatthaM rUvatthaM rUvavajjiyaM zrahavA / jaM jhAija jhANaM bhAvamahaM taM viNiddiTTha // 458 // vasunandi-zrAvakAcAra : pR0 131 / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktike aMga bhagavAnmeM ananta guNa haiM / unameM se ekakA varNana ho pAnA hI azakya hai, phira atizayokti kase ho sakatI hai| AcArya samantabhadrane kahA hai, "thor3e guNoMkA ullaMghana karake bahutva-kathAvAlI stuti bhagavAn jinendrapara nahIM ghaTatI, kyoMki unameM guNa bahuta haiM, jinako kahanA-bhara bhI sambhava nahIM hai|' isase spaSTa hai ki apanI laghutA dikhAte hue bhagavAnkI prazaMsA karanA stuti hai / jaina-stutikA abhiprAya yadyapi jaina bhagavAn, sAmantavAdI rAjAko bhauti, stutiyoMse prasanna hokara upahAra nahIM bAMTatA, usako vItarAgatA use aisA karanese rokatI hai, phira bhI jaina-bhaktako sabhI manokAmanAeM pUrI ho jAtI haiM / isa rahasyako sulajhAte hue AcArya samantabhadrane kahA hai, "bhagavAn jinendrake guNoMkA satata smaraNa aura ArAdhyamaya ho jAnekI cAha, hRdayameM pavitratAkA saMcAra karatI hai aura usa pavitratAse puNya-prasAdhaka pariNAma bar3hate haiN|" puNya prakRtiyAM cakravartI takakI vibhUti dene meM samartha haiM, phira bhaktako kAmanAe~ kitanI haiN| vItarAgI bhagavAn bhale hI kucha na detA ho, kintu usake sAnnidhyameM vaha preraka zakti hai, jisase bhakta svayaM saba kucha pA letA hai| __ stutiko hI stotra kahate haiM, donoM meM koI maulika bheda nahIM hai / pUjA aura stotrane bheda pUjA aura stotrameM zailIgata bheda hai, bhAvako dRSTise donoM samAna haiM, ataH unakA pariNAma bhI samAna hI honA cAhie, kintu kucha loga pariNAmakI dRSTi se donoMmeM mahadantara svIkAra karate haiM, ve 'pUjAkoTisamaM stotraM' mAnate haiM / isakA tAtparya hai ki eka karor3a bAra pUjA karanese jo phala milatA hai, vaha eka bArake hI stotra-pAThase upalabdha ho jAtA hai| yahAM kahanevAlekA pUjAse tAtparya kevala dravya-pUjAse hai, kyoMki bhAva-pUjAmeM to stotra bhI zAmila hai| "pUjakakA dhyAna pUjanako bAhya-sAmagrI svacchatA Adipara hI rahatA hai, jaba ki stuti karanevAle - 1. guNastokaM sadullaMdhya tadbahutvakathAstutiH / AnantyAtte guNA vaktumazakyAstvayi sA katham / / AcArya samantabhadra, svayambhUstotra : paM0 jugalakizora sampAdita, vIra sevAmandira sarasAvA, vi0 saM0 2008, 181, pR. 61 / 2. tathA'pi te puNya-guNa-smRtinaH punAti cittaM duritAanebhyaH / dekhie vahI : 1222, pR0 41 / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-maktakAmyakI pRSThabhUmi bhaktakA dhyAna ekamAtra stutya vyaktike viziSTa guNoMpara TikatA hai| vaha ekAgracitta hokara apane stutyake eka-eka guNako manohara zabdoMke dvArA vyakta karanemeM nimagna rahatA hai|" prAcIna jaina stotra jaina-bhakta bahuta prAcIna samayase stuti-stotroMkI racanA karate rahe haiM, unameM katipaya isa prakAra haiM prAkRta-stotroMmeM gautama gaNadharakA 'jayatihuaNa stotta' sabase adhika prAcIna hai| bhagavAn mahAvIrake samavazaraNameM praviSTa hote hI gautamane isI stotrase unako namaskAra kiyA thA / AcArya kundakunda,jo ki vikramakI pahalI zatAbdImeM hue haiM, 'titthayara-zudi' kI racanA kI thii| isameM ATha gAthAe~ haiM, jinameM prathamase lekara caubIsaveM tIrthaMkara takakI stuti kI gayI hai| ise hI zvetAmbara samAjameM 'logassa sutta' kahate haiM / isake atirikta AcArya kundakundane siddhabhakti, zrutabhakti, cAritrabhakti, yogibhakti, AcAryabhakti aura nirvANabhaktikA bhI nirmANa kiyA thaa| ye eka prakArase stotra hI haiN| mAnatuMgasUrikA 'bhayaharastotta' bhI prAkRta bhASAmeM hai| isameM 21 padya haiM, jo bhagavAn pArzvanAthakI bhaktimeM samarpita hue haiM / muni caturavijayane mAnatuMgako harSakA samakAlIna arthAt vi0 kI sAtavIM zatAbdIkA mAnA hai| DaoN0 viNTaranitsa unako IsAkI tIsarI zatIkA mAnate haiN| 1. dekhie, paM0 hIrAlAla jaina, 'pUjA, stotra, japa, dhyAna aura laya', bhane kAnta, varSa 14, kiraNa 7, pRSTha 194 / 2. jayatihuaNa-stottakA prakAzana jaina prabhAkara priMTiMga presa, ratalAmase huA hai| 3. purAtana jaina vAkya sUcI : paM0 jugalakizora mukhatAra sampAdita, vIra-sevA mandira, sarasAvA, prastAvanA, pR0 12 / 4. yaha stuti, 'zrI prabhAcandrAcAryakRta saMskRta TIkAsahita dazabhakti', paM0 jinadAsa pArzvanAtha anUdita, marAThI bhASAmeM, zolApura, pR0 17-18, para prakAzita huI hai| 5. bhayaharastotta : jaina stotra saMdoha : dvitIya bhAga, caturavijaya sampAdita, ahamadAbAda, pR0 14-29, para prakAzita huA hai| 6. dekhie vahI : prastAvanA, pR0 13 / 9. Dr. Winter nitz, History of Indian Literature, Val II, P. 549. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktike aMga 'uvasamgaharastotta' bhadrabAhuko prasiddha kRti hai| isameM kevala pAMca padya haiM kintu itane sazakta ki unapara kaI TokAeM racI gyiiN| ye bhadrabAhu, zrutakevalI bhadrabAhuse bhinna the, aisA inake dvArA racI gayI aneka niyuktiyoMse siddha hai| inakA samaya chaThI zatAbdI ( vi0 saM0 ) kA madhyakAla nizcita hI hai| unhoMne 'paJcasiddhAntikA ke antameM svayaM hI apanA samaya zaka saMvat 427 (vi0 saM0 562) likhA hai| mahAkavi dhanapAlakI 'RSabhapaMcAzikA' meM 50 padya haiM, jinameM se prArambhika 20 meM bhagavAn RSabhadevako jIvana ghaTanAeM haiM, aura avaziSTa 30 meM bhagavAnkI prazaMsA hai| inhIMkI likhI huI 'vIrathaI' bhI hai jo devacanda lAla bhAI pustakoddhAra granthamAlAkI orase san 1933 meM bambaIse prakAzita huI thii| dhanapAla vikramakI gyArahavIM zatAbdIke pUrvArdhameM hue haiN| gyArahavIM zatAbdImeM hI abhayadevasUrine mahAvIrastotrakI racanA ko, jisameM 22 padya haiN| bArahavIM zatAbdIke pUrvArdhameM hue jinaballabhasUrine 'paMcakalyANakastotra' 1. pArzvadevagaNa ( 12vIM zatAbdI-anta ) kI laghuvRtti ke sAtha yaha stotta, jainastotrasandoha : dvitIya bhAga, muni caturavijaya sampAdita, ahamadAbAda, pRSTha 1-13 takapara prakAzita ho cukA hai| isake atirikta jinapramasUri, siddhacandragaNi aura harSakIrtisUri (14vIM zatAbdI vi0 saM0 ) kI vyAkhyAoM sahita devacanda lAla bhAI jaina pustakoddhAra granthamAlAse san 1933 meM prakAzita huA hai| 2. dekhie dazAzrutaskandha niyukti (prathama padya ), uttarAdhyayana niyukti ( 233vA~ padya) aura Avazyaka bhAdi granthoMpara likhI gayIM aneka niryaktiyA~ / inameM zrutakevalI bhadrabAhuko 'prAcIna' vizeSaNase yukta kara smaraNa kiyA gayA hai aura zrutakevalIke bAda hue AcAryoM kA bhI nAmollekha hai| 3. saptAzvivedasaMkhyaM zakakAlamapAsya caitrazuklAdau / ardhAstamite mAnau yavanapure saumyadivasAye // paJcasiddhAntikA : 8vA~ padya / 4. RSamapaMcAzikA stotta: kAvyamAlA, mAga 7, paM0 durgAprasAda aura vAsudeva lakSmaNa sampAdita, bambaI,1926,pR0 124.31 para prakAzita ho cukA hai| aura yaha stotra, jaina-sAhitya saMzodhaka, varSa 3, aMka 3, meM bhI prakAzita huA hai| 5. jaina-sAhitya aura itihAsa : paM0 nAthUrAma premI, navIna saMskaraNa, hindI grantharatnAkara kAryAlaya, bambaI, akTUbara 1956, pR0 409 / 6. jainastotrasaMdoha : prathama mAga, muni caturavijaya sampAdita, ahamadAbAda, pR0 197-99 / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HOT NE devendrashad 32 jaina- bhaktikAvyakI pRSThabhUmi banAyA thA, jisameM 26 padya haiM / jinaprabhasUrine bhI caturviMzati jinakalyANakalpaaura ambikAdevIkalpa prAkRta meM hI race haiN| sUrijI caudahavIM zatAbdI ke prasiddha kavi the / 3 4 saMskRta bhASA meM jaina stuti stotroMkI bahuta adhika racanA huI / AcArya samantabhadra [vikramakI dUsarI zatAbdI ] ne svayambhUstotra aura stuti-vidyA stotra banAye," jinameM caubIsa tIrtha karoMkI stuti kI gayI hai / siddhasena divAkara [ vikramakIpA~cavIM zatAbdI ] ne kalyANamandira stotra" aura kucha dvAtriMzikAoMkI racanA kI thI / dvAtriMzikA stutiko kahate haiM / paM0 jugalakizora mukhtAra ne unakI racI 21 dvAtrizikAoMkI bAta kahI hai, jinameM se kevala chaha bhagavat viSayaka stutise sambandhita haiM / AcArya devanandi pUjyapAdane siddhabhakti, zrutabhakti, cAritrabhakti, yogabhakti, AcAryabhakti, paMcagurubhakti, tIrtha karabhakti, zAntibhakti, samAdhibhakti, nirvANabhakti, nandIzvarabhakti, aura caityabhaktikA saMskRtameM nirmANa kiyA thA / inheM 12 stotra hI kahanA caahie| inakA prakAzana 'dazabhakti : ' nAmakI pustaka meM ho cukA hai / vidyAnandi pAtrakezarI [ IsAkI chaThI zatAbdI ] ne pAtrakezarI stotra kI racanA kI, jisameM 50 zlokoMse bhagavAn mahAvIrakI stuti 1. dekhie vahI : pR0 95-98 / 2. donoM hI kramazaH, vividhatIrthakalpa, muni jinavijaya sampAdita, sindhI jaina jJAnapITha, zAntiniketana, vikramAbda 1990, pRSTha 99 aura 61 para chapa cuke haiN| 3. dekhie vahI prAstAvika nivedana, pRSTha 1 | : aura Dr. Winternitz, History of Indian Literature, Vol.II, P. 521. 4. donoM hI, paM0 jugalakizora mukhtArake hindI anuvAda aura sampAdanake sAtha, vIrasevA mandira sarasAvA (sahAranapura) se vi0 saM0 2008 meM prakAzita ho cuke haiM dekhie kAvyamAlA, saptama gucchaka : paM0 durgAprasAda aura vAsudeva lakSmaNa sampAdita, nirNayasAgara presa, bambaI, 1926 IsavI, pR0 10 17 / 6. nyAyAvatAraM sUtraM ca zrIvIrastutimapyatha / dvAtriMzacchlokamAnAzca triMzadanya: stutIrapi // 142 // prabhAcArya, prabhAvakacarita: jinavijaya sampAdita, vidyA-bhavana, bambaI, 1940, pR0 59 / purAtana jaina vAkya sUcI : prathama bhAga, paM0 jugalakizora mukhtAra sampAdita, vIrasevAmandira sarasAvA, 1950 IsavIM, prastAvanA, pRSTha 130 / 5. 7. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sakike aMga 3 kI gayI / isa stotrako bRhatpaMcanamaskArastotra bhI kahate haiM / mAnatuMgAcArya ( vi0 sAtavIM zatAbdI ) kA bhaktAmara stotra digambara aura zvetAmbara donoM hI sampradAyoM meM prasiddha hai / isameM 48 zloka haiM, jinake dvArA bhagavAn AdinAthakI stuti kI gayI hai / vikramakI sAtavIM zatAbdIke hI vidvAn bhaTTAkalaMkane akalaMkastotra racA thA / bappabhaTTi [ I0 743-838 ] ne sarasvatIstotra aura caturviMzatijinastuti kI racanA kI thii| vikramakI AThavIM aura nauvIM zatIke kavi dhanaJjayane viSApahArastotra banAyA thA, jisakI prasiddha stotroMmeM gaNanA hai| muni zobhana ne bhI caturviMzatijinastutikA nirmANa kiyA thA, jisapara unhIM ke bhAI dhanapAlane TIkA likhI thii| 6 vAdirAjasUri [ I0 kI 11vIM zatIkA pUrvArdha ] ne jJAnalocanastotra, ekI 9. Dr. Winternitz, History of Indian Literature, Vol. 11, P. 553. N. I. 2. 33 4. yaha stotra, TIkAsahita, kaTanI-mur3avArA, jilA jabalapurase vi0 saM0 1963 meM prakAzita huA thA / Dr. Winternitz. History of Indian Literature, Vol. II, p. 553, N. I. 5. caturviMzatikA pravacUri sahita: stuti saMgraha : bambaI, 1912 I0 / aura caturviMzatikA: zrAgamodaya samiti, vi0 saM0 1982 / 6. jJAnapITha pUjAJjali : DaoN0 e. ena. upAdhye sampAdita, bhAratIya jJAnapITha kAzI, 1957 I0, chaThA khaNDa, pR0 494-98 para prakAzita / aura kAvyamAlA saptama gucchaka : paM0 durgAprasAda aura vAsudeva lakSmaNa sampAdita, nirNayasAgara presa, bambaI, 1926 I0, pR0 1-10 / 9. paMcastotra saMgraha paM0 pannAlAla hindI anUdita, sUrata, pR0 91-122 / 7. muni zobhana, dasavIM zatAbdI IsavIke uttarArdha meM hue haiN| dekhie Dr. Winternitz, History of Indian Literature, Vol. II. p. 553. 8. paM0 nAthUrAma premI, jaina sAhitya aura itihAsa : navIna saMskaraNa, hindI grantharatnAkara kAryAlaya, bambaI, akTUbara 1956, pR0 410 / mANikacanda digambara jaina granthamAlA, saMkhyA 21, pR0124 para prakAzita / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-maktikAmyakI pRSThabhUmi bhAvastotra' aura adhyAtmazatakakI racanA kI thii| AcArya hemacandra [ janma saM0 1145, mRtyu saM0 1229) ne vItarAgastotra, mahAdevastotra aura mahAvIrastotrakA nirmANa kiyA thaa| caudahavIM zatAbdIke prArambhameM zrI jinaprabhasUrine caturvizatijinastotram aura caturvizatijinastutayaH kI racanA kI thii| aisA kathana bhrama-mUlaka hai ki apabhraMzameM stuti-stotroMkI racanA nahIM huI / svayaMbhU [ 8vIM zatAbdI IsavI ] ke 'paumacariu' meM aura puSpadanta [ 10vIM zatAbdI IsavI ] ke 'mahApurANa' meM sthAna-sthAnapara vividha stuti-stotra to haiM hI, kintu pathakse svatantra rUpameM bhI unakI racanA huI hai| kavi dhanapAla [ 11vIM zatAbdI vikrama ] ke 'satyapuroya mahAvIra utsAha kI bAta paM0 nAthUrAmajI premIne kahI hai / isameM bhagavAn mahAvIrakI stuti hai / jinadattasUri [ janma 1132, mRtyu 1211 vikrama saMvat ] ne carcarI aura navakAraphalakulaka apabhraMzameM hI race the / zrI devasUri [ janma 1143, mRtyu 1211 vi0 saM0]" ne municandra sUristutikA nirmANa kiyA thaa| 1. bRhajinavANIsaMgraha : paM0 pannAlAla bAkalIvAla sampAdita, jaina grantha kAryAlaya madanagaMja, samrATa saMskaraNa, sitambara 1956, pR0 258 para prakAzita / 2. mANikacanda digambara jaina granthamAlA, saMkhyA 13, pR0 131 para prakAzita / 3. DaoN. haravaMza kochar3a, apabhraMza sAhitya : bhAratIya sAhitya mandira, dillI, pR. 321-22 / 4. jaina grantha aura granthakAra : phatehacanda belAnI sampAdita, jaina saMskRti saMzodhana maNDala, kAzI, 1950 I0, pR0 19 / / 5. donoM hI, jainastotrasamuccaya : muni caturavijaya sampAdita, bambaI, 1928 IsavI, dvitIya bhAga, pR0 149-57 para prakAzita / 6. paM0 nAthUrAma premI, jaina sAhitya aura itihAsa : navIna saMskaraNa, hindI prantharatnAkara kAryAlaya, bambaI, akTUbara 1956, pR0 410 / 7. jaina sAhitya saMzodhaka : varSa 3, aMka 3 meM prakAzita / 8. jainastotrasandoha : prathama bhAga, caturavijaya sampAdita, ahamadAbAda, 1932 IsavI, prastAvanA, pR0 33-34 / 9. Descriptive Catalogue of Manuscripts at the Jain Bhand aras at Patan, Lalchandra Bhagvandas Gandhi Edited, Oriental Institute, Baroda, Vol. I, 1937 A.D, p. 267, 44. 10. jainastotrasaMdoha : prathama mAga, caturavijaya sampAdita, ahamadAbAda, prastAvanA, pR0 36 / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina- bhaktike aMga 35 jinaprabhasUrine vastuti [ pATaNa grantha bhaNDArakI sUcI, pRSTha 267 ], jinajanma mahaH stotram [273], jinajanmAbhiSeka: [ 275 ], jinamahimA [189 ] aura munisuvratastotram [ 275 ] kI racanA kI thI / ye jinaprabhasUri AgamagacchIya devabhadrasUri ke ziSya the aura vividhatIrthakalpake karttAse bhinna the / DA~0 vinTaranitsane unako sultAna phiroja [ 1220-1296 vi. saM0] kA mitra batAyA hai / pATaNa bhaNDAra kI granthasUcI meM inakI kRti jinajanmamahaH stotramkA racanAkAla vi0 saM0 1293 diyA huA hai| isase spaSTa hai ki ve vikramakI terahavIM zatAbdI ke uttarArdhake kavi the / isI granthasUcI meM dharmasUriziSya [ 131073 vi0 saM0] ke pArzvanAthajanmakalaza: [ 308], zAntibhadrake jinanamaskAra: [273], zAntisamudrake navaphaNapArzvanamaskAraH [144], vardhamAnasUrike vIrajinapAraNakam [ 412] stotra saMgraha [195], stutidvAtriMzikA [25], RSabha jinastuti [ 44, 45 ], gautamacaritrakulaka [266], jinagaNadharanamaskAra [ 192 ] jinastuti [ 412], jinastotram [145 ] aura zAntinAthastuti [135] kI bhI sUcanA hai / zrI dharmaghoSasUri [vi0 saM0 1302-57 ] ne mahAvIra - kalazakA nirmANa kiyA thA / isameM 27 padya haiM / yaha jainastotrasaMdoha ke prathama bhAga meM prakAzita ho cukA hai / isI bhAga meM 'vividhatIrthastutayaH ' bhI saMkalita haiM, jinakA nirmANa apabhraMza meM hI huA hai / unake kartAkA nAmollekha nahIM hai" / zrI somasundara sUri [vi0 saM0 1430 - 99] ne 'SaDbhASAmayastotrANi' kI racanA kI thii| ina sabake 1. jainastotrasaMdoha, dvitIya bhAga caturavijaya sampAdita, ahamadAbAda prastAvanA gujarAtI, pR0 52 / 2. Dr. Winternitz, History of Indian Litearture, Vol. II. p. 544. 3. Descriptive Catalogue of Manuscripts of the Jain Bhand - aras at Patan, Lalchandra Bhagvandas Gandhi Edited, Oriental Institute, Baroda, Vol. 1, 1937 A. D. prAstAvikam, pR0 25. 4. jainastotra saMdoha : prathama bhAga caturavijaya sampAdita, ahamadAbAda, " pR0 257-62 / 5. dekhie vahI : pR0 375 / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .36 jaina- maktikAvya kI pRSThabhUmi antakA padya apabhraMzameM hai| 'raidhU [ 16vIM zatAbdI vikrama ] ne Atma-sambodhana, dazalakSaNa jayamAla aura saMbodha - pacAsikAstotra apabhraMzameM hI race the| mahAvIrazAstra bhaNDArakI granthasUcI meM zrI valhavake likhe hue nemIzvara gItakA ullekha huA hai / yaha bhagavAn nemIzvarakI bhakti meM, apabhraMzakA eka gIta hai / gaNi mahimAsAgarake 'arahaMta caupaI' nAmake stotrakI racanA bhI apabhraMzameM hI huI hai / 4 3. saMstava, stava aura stavana paribhASA saMstavanaM saMstavaH arthAt samyak prakArase stavana karanA hI saMstava kahalAtA hai / saMstava meM samyak jur3A huA hai, anyathA vaha stava aura stavana hI hai / yadyapi saMstava zabda, 'vAturguNavikatthane', 'tena saha AtmanaH sambandhavikatthane', 'paricaye pratyAsattI' aura 'snehe' Adi aneka arthoMmeM AtA hai, kintu pramukharUpase usakA sambandha paricaya aura zlAghAse hI hai / " abhidhAna rAjendra koza meM saMstava ke do bheda mAne gaye haiM-- sambandhI saMdhava aura vayaNa saMthava / pahalekA artha mAtA-pitA aura sAsa-sasura ke sAtha paricayase hai, aura dUsarekA tAtparya zlAghArUpa vacanoMse hai / amarakoza meM 'saMstavaH syAt paricayaH' kahakara saMstavako kevala paricaya rUpameM svI S 1. stotrasamuccaya : caturavijaya sampAdita, bambaI, 1928 I0, prathama bhAga, pR0 99 / 2. rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroMkI granthasUcI : bhAga 3, kastUracanda kAlIvAla sampAdita, jayapura, agasta 1957, pariziSTa, grantha aura andhakAra : pR0 363 / 3. AmerazAstra bhaNDAra jayapurakI granthasUcI : kastUracanda sampAdita, jayapura, vIra nirvANa 2475, mahAvIra zAstra bhaNDAra ke grantha : pR0 189 / 4. rAjasthAnake jaina zAstra bhaNDAroMkI grantha sUcI : bhAga 2, kastUracandra sampAdita, jayapura, janavarI 1954, pR0 294 // 5. abhidhAna rAjendra koza : bhAga 7, 'saMthava' zabda | 6. duviho saMthavo khalu, saMbaMdhIvayaNasaMthavo ceva / ekkekko vi ya duviho, puSvaM pacchA ya nAyavvo // abhidhAna rAjendra koza : bhAga 7, 484vIM gAthA / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktike aMga 5 kAra kiyA gayA hai| bhaktike kSetrameM saMstava zabdakA paricayavAlA artha, kevala caubIsa tIrthaMkaroMse sambandhita haiM, kisI laukika puruSakeM sAtha nahIM / bhaktakI ArAdhyase ghaniSThatA hI saMstava hai / saMstavakA zlAghAvAlA rUpa to sabhI jagaha AyA hai, kintu usameM bhI jinendrake anantacatuSTayakI zlAghA hI abhISTa hai, laukika nimittake lie sAMsArika- janakI cATukAritAse yahA~ koI matalaba nahIM hai / vaTTakerakRta mUlAcAra meM tIrthaMkarake asAdhAraNa guNoMkI prazaMsA karaneko ho stava svIkAra kiyA gayA hai / SaDAvazyakasUtrameM bhI caubIsa tIrthaMkaroMkI prazaMsA karaneko ho stava kahA hai / k 3 stava aura stotrameM bheda zrI zAntisUrine donoMmeM bheda batAte hue likhA hai, "stava gambhIra arthavAlA aura saMskRta bhASAmeM nibaddha kiyA jAtA hai, tathA stotrakI racanA vividha chandoMke dvArA prAkRta bhASA meM hotI hai / " arthAt stava saMskRtameM aura stotra prAkRtameM racA jAtA hai | kucha samaya taka yaha bheda avazya calatA rahA hogA, kyoMki bhadrabAhukA 'uvasaggaharastotta' prAkRta bhASAmeM hI hai, kintu paravartI samaya meM aisA bheda nahIM rahA / AcArya samantabhadrakA bRhatsvayaMbhUstotra saMskRta meM hai aura dharmavidhAnakA ' jassAsI cavaNa cautthidivaM' vAlA caturviMzatikAstavana prAkRta meM hai, kalyANamandirastotra saMskRta meM hai aura paMcakalyANastavanam prAkRtameM hai / 1. amarakoza : saMkSipta mAhezvarI TIkA yukta, nArAyaNarAma AcArya 'kAvyatIrtha' saMzodhita, nirNayasAgara presa bambaI, 1940 IsavI, 2295vIM paMkti, pR0 224 / 2. usahAdijiNavarANaM NAmaNiruttiM guNANukinti ca / kAUNa accidUNa yatisuddhapaNamo thao o // varakRta mUlAcAra : 24vIM gAthA, tatvasamuccaya, DaoN0 hIrAlAla jaina sampAdita, bhArata jaina mahAmaNDala, vardhA, nava0 1952, pR0 23 se udhRta / 3. Bimal Charan Law, Some Jain Canonical Sutras, RoyalAsiatic Society, Bombay, 1949 A. D. 4. sakkayamAsAbaddho, gaMbhIrastho, thaotti vikkhAo / pAyayabhAsAbaddhaM thoktaM vivihehi chaMdehiM // 841 // zrI zAntisUri, cehayavaMdaNamahAbhAsaM : jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, vi. saM. 1977, pR0 150 / p. 148. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-maktikAbyakI pRSThabhUmi AcArya nemicandra [11vIM zatAbdI pardhi vi0saM0 1 ke gommaTrasAra karmakANDameM stava aura stuti meM bheda batAyA gayA hai, "stavameM vastuke sarvAMgakA aura stutimeM eka aMgakA artha vistAra yA saMkSepase rahatA hai| Age calakara yaha bheda vilupta ho gayA aura manacAhe rUpase stava aura stuti nAma diye jAne lge| stavake meda mUlAcArameM stava yA stavanake chaha bheda kahe gaye haiM-nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva / paNDita AzAgharajIne bhI apane anagAradharmAmatake AThaveM adhyAyameM stavanake ye hI chaha bheda ginAye haiN| caubIsa tIrthakaroMke vAstavika arthavAle eka hajAra ATha nAmoMse stavana karaneko nAmastava kahate haiN| tIrthakarake bimba aura mUrtike stavanako sthApanAstava, AcArya-upAdhyAya aura sAdhuoMke zarIrastavanako dravyastava, jaina mahApuruSoM aura tIrthaMkaroMse sambandhita sthAnoMke stavanako kSetrastava, paMcakalyANaka athavA kisI mahattvapUrNa ghaTanA-samayake stavanako kAlastava aura hRdayameM jinendrako lAkara, unake prati bane prazaMsAmaya bhAvoMko bhAvastava kahate haiN| stava-sAhitya muni caturavijayajIne zrI vijayasiMhAcAryake nemistavana ko sabase adhika . prAcIna mAnA hai| unakA kathana hai, "ityAdipadyAvalokanAdatiprAcInataraM stotramiti nizcayo me jAtaH / yato'sau zrIvijayasiMhAcAryaH zrI aarykhpttvNshiiyH|" unhoMne AcArya zrI khapaTaguruko bhagavAn mahAvIrase mokSa jAneke 484 varSa bAdakA mAnA hai| zrI siddhasena divAkarake pArzvanAthastavana aura zakrastava bhI prAcIna 1. sayalaMgekkaMgekkaMgahiyAra savittharaM sasaMkhevaM / vaNNaNasatthaMthaya thui dhammakahA hoi NiyameNa // 88 // nemicandrAcArya, karmakANDa : je. ela. jainI sampAdita,ajitAzrama lakhanaU, 1927 IsavI, pR040|| 2. vaTTakera, mUlAcAra : mANikacanda digambara jaina granthamAlA, bambaI, 7 / 40 / 3. caturvizatitIrthakarANAM yathArthAnugataiH aSTottarasahasrasaMkhyairnAmabhiH stavanaM cturviNshtinaamstvH| dekhie vahI : AcArya vasunandikRta saMskRta TokA, 741 / 4. jainastotrasaMdoha : prathama bhAga, muni caturavijaya sampAdita, ahamadAbAda / prastAvanA, pR0 9-10 / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina maktike aMga haiN| vikramako AThavIM zatAbdIke haribhadrasUrikA vIrastava, aura zrI bappabhaTTisUrikA sAdhAraNajinastavana yA vIrastava' bhI bahuta prasiddha hai / bhagavajjinasenAcArya [ navIM zatAbdI vikrama ] kA sahasranAma, nAmastavanake antargata AtA hai| kavi dhanapAlane saMskRta-prAkRtamaya vIrastavakI racanA kI thii| zrIjinadattasUrikA ajita-zAntistava aura hemacandrAcAryake nemistavanako prasiddha stavoMmeM gaNanA hai / paM0 AzAdhara [ 1235-1300 vi.saM.] kA sahasranAmastavana sukhasAgarIya aura svopajJavRttiyoMke sAtha prakAzita ho cukA hai| AcAryahemacandrake ziSya zrI rAmacandrasUri ( janma saM0 1145 mRtyu saM0 1230) ne 17 'sAdhAraNajinastavana,' 'zrI munisuvratadevastavaH' aura 'zrI nemijinastavaH' ko racanA ko thii| vividhatIrthakalpake kartA zrI jinaprabhasUrike ujjayantastava, DhoMpurIstava, hastinApuratIrthastavana aura paMcakalyANakastavana vividha tIrthakalpameM nibaddha haiM / inake atirikta unhoMne saMskRtameM pAzvanAthastava aura apabhraMzameM jinAgamastavanakI bhI racanA kii| zrI zAntisari [ 12voM zato Isavo ] ne zAntistava aura merunandanopAdhyAya [ 1375-1432 vi. saM.] 1. donoM ho devacanda lAlamAI pustakoddhAra phaNDa sIrIja , bambaIse prakAzita ho cuke haiN| 2. jainastotrasaMdoha : prathama bhAga, caturavijaya sampAdita, ahamadAbAda, pR0 29 / 3. bRhajinavANIsaMgraha : paM0 panAlAla bAkalIvAlajI sampAdita, jaina grantha kAryAlaya, madanagaMja, samrATa saMskaraNa, sitambara 1956, pRSTha 165-85 para prakAzita ho cukA hai| 4. jainastotrasaMdoha : prathama bhAga, muni caturavijaya sampAdita, ahamadAbAda, pRSTha 91 para prakAzita ho cukA hai| 5. dekhie vahI : pRSTha 199 / 6. siddhahemavyAkaraNakA hI eka bhAga hai| 7. bhAratIya jJAnapITha kAzI, vi. saM. 2010 / 8. tInoM hI, jainastotrasaMdoha : prathama bhAga, muni caturavijaya sampAdita, aha madAbAda, kramazaH pRSTha 162-89, 133 aura 138 para prakAzita ho cuke haiN| donoMkA ullekha, Jina Ratna Kosa, Vol. I, H. D. Velankar Edited, Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona, Il 44, p. 139, 247 para huA hai| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __jaina-maktikAmyakI pRSThabhUmi ne sImaMdharajinastavanakA apabhraMzameM nirmANa kiyA thaa| somasundarasUri [15voM zatAbdI vikrama ] kA pArzvajinastavana bhI prasiddha hai| __ zrI siddhasenasUrine zAzvatajinastava aura zAzvatajinapratimAstavanako prAkRtameM racanA kI thii| zrI nandisenane ajitazAntistavakA prAkRtake 40 padyoMmeM nirmANa kiyA thA, jisapara zrI jinaprabhasUrine vi. saM. 1365 meM bodha-dIpikA nAmako TIkA likhI thii| DaoN. viNTaranitsane bhASAke AdhArapara zrI nandisenakA samaya vikramako nauvIM zatAbdose pUrva anumAna kiyA hai| zrI jinavallabhasUri [ 12vIM zatIkA pUrvArdha ] ne bhI ajitazAntistavakI prAkRtake 17 padyoMmeM racanA kI thii| isa stavanako ullAsikhamAtya bhI kahate haiN| zrI jinadatta sUrikA zruta-stava bahuta prasiddha hai| zrI municandasUri [ 1122 IsavI ] ne tIrthamAlAstavana likhA, jisameM 111 athavA 112 prAkRtakI gAthAeM haiM / zrI devendrasUrine cattAriaTThastavanaM [ 115 gAthAe~ ], samya. ktvasvarUpastavaH [ 25 gAthAe~ ], caityapratikRtistavanaM [ sAvacUrika ] aura zAzvatabimbasaMkhyAstavanaM [ 24 gAthAe~ ] kI racanA kI thii| muni caturavijayajIne inakA samaya vikramakI terahavIM zatAbdI nirdhArita kiyA hai| zrI dharma1. jainastotrasaMdoha : prathama bhAga, caturavijaya sampAdita, ahamadAbAda, pR0 340 para prakAzita / 2. dekhie vahI : dvitIya mAga, caturavijaya sampAdita, ahamadAbAda, pR.198 para prakAzita / 3. Jina Ratna Kosa, Vol. I, H. D. Velankar Edited, Bhan __darkar Oriental Research Institute, Poona; 1944, p. 382. 4. yaha stava govindAcArya aura jinapramasUriko TIkAoMke sAtha, devacanda ___lAlamAI pustakoddhAra phaNDa, sUratase prakAzita ho cukA hai| __Dr. Winternitz; History of Indian Literature Vol. II, p. 554. 6. jaina grantha aura granthakAra : phatehacandra belAnI sampAdita, jaina saMskRti saMzodhana maNDala, kAzI, 1950, pRSTha 16 / 7. agaracanda nAhaTA, yugapradhAna zrI jinadattasUri : mallikalena kalakattA, vi. saM. 2003, pRSTa 105 / tena nirNIyate nirvirodhaM sattAsamayo'sya vikramIyatrayodazazatAbdI rUpa eva / jainastotrasaMdoha : prathama bhAga, caturavijaya sampAdita, ahamadAbAda, prastAvanA, pRSTha 55 / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-maphike bhaMga ghoSasUri kA laukAntikadevastavana prAkRta meM hai aura bahuta hI prasiddha hai / zrI jinaprabhAcAryakA jinarAjastava aura padmanandIkA jinavaradarzanastavana prAkRta gAthAoM meM likhe gaye the / pATaNa bhaNDArako granthasUcI meM prAkRtake RSabhajina stavanam [ pRSTha 177 ], RSimaNDalastavaH [ 121], caturviMzatistava: [ 295 ], devendrastava: [60 ], nayagamastavaH [ 146 ], neminAthastavanam [ 177 ] vIrajinastava: [ 60 ], zAzvata caityastavaH [ 153 ], sAdhAraNastavaH [ 103 ] aura sthAnakastavanam [134] kA viziSTa rUpase ullekha huA hai / 2 3 aise stavana bhI upalabdha hue haiM, jinakA pratyeka padya dUsare padya se bhinna bhASAmeM racA gayA / unake racayitA aneka bhASAoMke praur3ha vidvAn the / zrI dharmavardhana [ 12vIM zatI IsavI ] ke 'SaDbhASAmaya pArzvanAthastavana' meM zrI jinapadmasUri [1325-40 IsavI ] ke 'SaDbhASAvibhUSitazAntinAthastavana' meM aura jayacandrasUrike ziSya jinakIrti [ 15vIM zatI IsavI ] ke 'SaDbhASAmayastava' meM saMskRta; mahArASTrI, mAgadhI, zaurasenI, paizAcI aura apabhraMzakA prayoga huA hai / kharataragacchake jinaprabhasUrikA bhI 'SaDbhASAstava' pAyA jAtA hai, jo bhasmI mAnika bambaI se prakAzita ho cukA hai / 'sopArakastavanam' eka aisA stavana hai, jisake pratyeka padya ke lie pRthaka chandakA prayoga huA hai aura isa prakAra 32 padyoMke lie 32 chanda apanAye gaye haiN| merunandanopAdhyAyakA 'ajitazAntistavanam' apabhraMza hai| zrI jayakIrtisUrikA pArzvadevastavanam bhI apabhraMzameM hI hai / sUri jIkA samaya 1433 - 1500 vikrama mAnA jAtA hai| zrI somasundara sUri 4 41 1. dekhie vahI : 'ja' pariziSTameM prakAzita / 2. dekhie Descriptive Catalogue of Manuscripts of the Jain Bhandaras at Patan, Lalchandra Bhagvandas Gandhi Edited, Oriental Institute Baroda, Vol. 1, 1937 A. D. 3. Dr. Winternitz, History of Indian Literature, Vol. II, p. 558. - 4. jainastotrasamuccaya : muni caturavijaya sampAdita, bambaI, 1928 IsavI, pR0 7-14 taka prakAzita / jainastotrasaMdoha : : prathama bhAga caturavijaya sampAdita, ahamadAbAda, 5. prastAvanA, pR0 73 / 6. dekhie vahI : dvitIya bhAga, pR0 159 para prakAzita / 7. dekhie vahI : dvitIya bhAga, gujarAtI prastAvanA, pR0 59 / 6 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktikAvyakI pRSThabhUmi ke 'SaDbhApAmayAni jinapaJcakamtotrANi' kA prakAzana ho cukA hai| 4. vandanA bandanAkI paribhASA vaTTakerakRta mUlAcArameM kahA hai ki tapaguru, zrutaguru, guNaguru, dIkSAguru aura rAdhikaguruko Adara-sammAnase, mana-vacana-kAyakI zuddhise sira jhukAkara praNAma karanA vandanA hai / AvazyakasUtrameM bhagavAn mahAvIrake pramukha ziSyoMko, namaskAra karaneko hI vandanA kahA hai / pramukha ziSya gaNadhara kahalAte the / ve hI bhagavAnko divyadhvanike vyAkhyAtA the| unheM guru saMjJAse abhihita kiyA gayA hai / isa bhAMti Avazyaka sUtrane guruke lie arpita namaskArako bandanA kahA hai| uttarAdhyayanake untIsarve vyAkhyAnameM profepara jaikobIne likhA hai, "guruko zraddhA apita karanA hI vandanA hai|" misez2a sTIvensanakA bhI kathana hai, "aparAdhoMke lie guruse kSamA-yAcanA karanA hI vandanA hai|" zatAvadhAnI zrI dhIrajalAla TokarazI zAhakA mata hai, "guruko namaskAra karanA, gurukA bahumAna karanA, unake samAgamase AtmAko jAgata rakhanA, aura sustI, lAparavAhI yA viparItapanase unako upekSA na karanA hI vandanA hai|" 1. jainastotrasamuccaya : muni caturavijaya sampAdita, bambaI, 1928 I0, pR. 99-106 para prakAzita / 2. arahanta-siddhapaDimA-tava-suda- guNagurugurUNa rAdoNaM / kidikammaNidareNa ya tiyaraNasaMkocaNaM paNamo // vaTTakera, mUlAcAra : mANikacanda digambarajaina granthamAlA, bambaI, 25vIM gaathaa| 3. The third is the veneration of the leading disciples of Mahavira. a forg, Bimal Charan Law, Some Jaina Canonical Sutras, Bombay, 1949, AvasyasUya, XX111, p. 148. 4. Jacobi, Jain Sutars, Part II, Maxmuller Edited, Sacred Books of the East, Vol. XIV. Oxford, 1895, uttarAdhyayanasUtra, 29vA~ adhyAya, pRSTha 159 / 5. Mrs. Stevenson, The heart of Jainism, Huniphrey Milford, Oxford University Press, 1915, P. 255. 6. dhIrajalAla TokarazIzAha, IryApathapratikramaNa, zramaNa, varSa 1, aMka 7, pRSTha 35 / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktike aMga ahatakI bandanA 1 vaise to AcArya aura upAdhyAyako ho guru kahate haiM, kintu unakA bhI guru hai bhagavAn jinendra, ataH unako bhakti meM bhI 'vandanA' kA prayoga huA hai| yaha kahanA bhrama-mUlaka hai ki vandanA, AcArya aura upAdhyAya taka hI sImita hai / umAsvAti vAcakane likhA hai ki saccA jaina vahI hai, jo darzana-zuddhike nimitta ThIka samayapara bhagavAn jinendrako vandanA karatA hai / Avazyaka sUtrapara likhI gayI bhadrabAhu niyukti meM to arhanta usIko kahA hai, pUjA-satkAra Adiko svIkAra karanemeM samartha ho / zrI haribhadrasUrine bhagavAn jinendra ke sammukha zuddha mana vaca-kAyase jhukaneko ho vandanA kahA hai| zrI zAntisUrine bhI likhA hai, "sukhakI abhilASA karanevAloMko cAhie ki ve praNidhAnapUrvaka sabhI jinendroMkI vandanA kreN|" jo vandana- namaskAra aura 2 3 caityavandana 43 caitya-vandanameM par3A huA 'caitya' zabda kisI bhUtAvAsa yA vRkSakA dyotaka nahIM hai, apitu bimba yA mUrtiko kahanevAlA hai / AcArya kundakundane SaTpAhuDa meM fara yA mUrtiko caitya kahA hai / bhagavAn jinendra ke sthUla cihna bimba yA mUrti 1. ahigAriNAu kAle kAyantrA vaMdanA jiNAINaM / daMsaNasuddhinimittaM kamma kvayamicchamANeNa // 10 // zAntisUri, cehayavaMdaNamahAbhAsaM : jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, vi. saM. 1977, pR0 2 para nibaddha | 2. bharahaMti vadanamaMsaNANi arahanti pUyasakkAraM / siddhigamaNaM ca arihA, dharahaMtA teNa vuccanti // bhadrabAhu niyukti sahita AvazyakasUtra : Agamodaya samiti, sUrata, gAthA 921vIM, pR0 406 / 3. dekhie haribhadrasUri, vaMdanapaMcAzakaM jaina se 4. iya sabvaveiyANa vi kAyavvA vaMdanA suhasthIhiM / savve [ vi ] jirNedA erisa tti paNihANa juttehiM // dekhie vahI : 640vIM gAthA, pR0 115 / 5. AcArya kundakunda, bodhapAhuDa : 9vIM gAthA, caTapAhuDa : : prAcArya saMskRta TIkA, paM0 jayacanda chAbar3A bhASA TIkA, pR0 37 / zAntisUri, cehayavaMdaNamahAbhAsaM : AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, vi0 saM0 1977, gAthA naM0 165-68 udhRta / zrutasAgara Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktikAvyakI pRSThabhUmi ko vandanAko caityavandana kahate haiM / yatra-tatra kahIMpara bhI jina-bimbakI kalpanA karake jo pUjA Adi kI jAtI hai, vaha bhI caitya-vandana hI samajhanA caahie| jina-bimbake abhAvameM guruko hI 'jina'kA sAkSI mAnakara namaskArAdi karanA bhI caitya-vandana hai| jisa prakAra mUrti yA bimba 'jina' ke pratIka hai, vaise hI guru bhI 'jina'kA pratinidhi hai| donoMke lie caitya zabdake prayogameM koI bAdhA nahIM hai| vandanA aura pUjAmeM bheda . "abhivAdanako vandanA aura mAlyArcanako pUjA kahate haiM / mana-vacana-kAyake prazasta vyApArakA nAma abhivAdana hai aura pUjanameM mAlyAdyarcanake atirikta vastra-satkAra bhI zAmila hai|" yaha bheda kevala zailI-gata hai, bhAva-gata nahIM / bhagavAnke prati zraddhAkA bhAva donoM meM samAna hotA hai| vandanA-sAhitya ___ vandanakasUtrapara, zrI bhadra bAhu svAmIko niyukti, 194 gAthAoMmeM likhI gayI thI, jo vandanA viSayapara sarvAdhika prAcIna grantha hai| isI sUtra para zrI yazodevasarine vi0 saM0 1174meM caNi aura zrI somasUndarasUrine bhASya likhA thaa| uttarAdhyayanasUtra aura AvazyakasUtroMmeM bhI vandanAkA suvyavasthita varNana huA hai| Avazyaka sUtrapara to 'vandAruvatti' ke nAmase eka TIkA bhI likhI gayI thii| zrI haribhadrasUrike 'vandanApaMcAzaka' meM vandanAkA hI varNana hai / 1. bhAvajiNappamuhANaM, samvesiM ceva vaMdaNA jai vi| . jiNa ceiyANa puro, kIrai thiivaMdaNA teNa // 12 // zAntisUri, ceiyavaMdaNamahAmAsaM : bhAvanagara, vi0 saM0 1977, pR. 3 / 2. ahavA jattha vi tastha vi, purao parikappiUNa jiNaviMbaM / __ kIrai buhehiM esA, neyA ciivaMdaNA tamhA // 14 // zrI zAntisUri, ceiyavaMdaNamahAbhAsaM : mAvanagara, vi0 saM0 1977, pR0 3 / 3. jiNabiMbAbhAve puNa, ThavaNA guru sakkhiyA vi kiirntii| ciivaMdaNa cciya imA, nAyamvA niuNavuddhIhi // 13 // dekhie vahI : pR. 3 / / 4 ghaMdaNamabhivAyaNayaM, pasasthamaNa-vayaNa-kAyavAvAro mallAi accaNaM pUyaNaM ti vasthehiM sakkAro // 398 // dekhie vahI : pR. 72 / / 5. Jina Ratna Kosa, Vol. I, H.D. Velankar Edited, Bhandar- ____kar Oriental Research Institute, Poona, 1944, P. 341. 6. dekhie vahI : pR0 341 / . . Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktike aMga 3 zrI jinadattasUrine 'caityavandana kulaka' kI racanA prAkRtakI 28 gAthAoMmeM kI thI zrI jinaprabhasUrike 'vandanasthAnavivaraNa' meM prAkRtakI 150 gAthAe~ / zrI zAntisUrikA 'ceiyavandaNa mahAbhAsaM' bhI vandanAkA prasiddha grantha hai| zruta-sAhitya meM vandanAkA sthAna ra 45 4 bhagavAn mahAvIrakA mUla zruta do bhAgoM meM vibhakta thA - aMgazruta [ aMgapraviSTa ] aura anaMgazruta [ aMgabAhya ] | aMgazrutake bAraha aura anaMgazrutake aneka bheda kiye gaye the / vandanAkA anaMgazrutake aneka bhedoMmeM tIsarA sthAna hai / zvetAmbara paramparA anusAra yaha aMga abhItaka maujUda haiM / digambaroMkA mata hai ki ye sabhI aMga bhagavAn mahAvorake nirvANake uparAnta 683 varSataka jIvita rahe aura phira lupta ho gaye / 5 1. yaha grantha, zrI jinakuzalasUrikI vRtti [ 4400 zlokapramANa ] aura zrI sofairs saMkSipta TippaNake sAtha, jinadattasUri jJAna bhaNDAra, sUrata se, vi0 saM0 1983 meM prakAzita ho cukA hai / 2. Jina Ratna Kosa, Vol. I. H. D. Velankar Edited, Oriental Research Institute Poona, 1944, P. 341. 3. yaha grantha, jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagarase vi0 saM0 1977 meM prakAzita ho cukA hai / 4. zrutaM matipUrvaM dvi- anekadvAdazabhedam / ' dekhie umAsvAti, tattvArtha sUtra : paM0 sukhalAla saMghavI sampAdita, jaina saMskRti saMzodhana maNDala, banArasa, 1952 I0, 120, pR0 34 / aMgabhutake bAraha bheda -- AcAra, sUtrakRta, sthAna, samavAya, vyAkhyAprajJapti, jJAtRdharmakathA, upAsakAdhyayana, antakRddazA, anuttaraupapAdika dazA, praznavyAkaraNa, vipAkasUtra, dRSTivAda / mahAkalaMka, tasvArthavArttika : paM0 mahendrakumAra sampAdita, bhAratIya jJAnapITha kAzI, janavarI 1953, 1120, pR0 72 / aMgabAhya ke mukhya bheda - sAmAyika, caturviMzatistava, vandanA, pratikramaNa, kAyotsarga, pratyAkhyAna [ chaha Avazyaka ], dazabaikAlika, uttarAdhyayana, dazAzrutaskaMdha, kalpa, vyavahAra, nizItha aura RSibhASita Adi zAstra / tatvArtha sUtra : paM0 sukhalAla sampAdita, banArasa, pR0 37 / sarvArthasiddhi : paM0 phUlacandra sampAdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, vi0 saM0 2012, prastAvanA, pR0 13 / 5. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-makikAmyakI pRbhUmi miummiurirmium m ittee 5. vinaya vinayakI paribhASA "vinaya' vi aura nayase milakara banA hai, jisakA artha hai vizeSa rUpase jhukanA ArAdhyakI mahAnatAse prabhAvita ho bhaktakA jhuka-jhuka jAnA hI vinaya hai| isa jhukane meM na to svArtha hai aura na dabAvajanita vivazatA / svArthake lie jhukanA vinaya nahIM khuzAmada hai aura kisIke dabAvameM Akara jhukanA kAyaratA hai| vinaya sAttvikatAkA bhAva hai, jaba ki khuzAmadameM svArtha-janita rAjasikatA rahatI hai| vinaya svayaM utpanna hotI hai, aura vaha vinaya-kartAke pavitra hRdayakI pratIka hai| pavitra hRdaya hI dUsaroMke guNoMpara mugdha ho sakatA hai / jainoMkI jJAna-vinaya ___ AcArya umAsvAtike 'jJAnadarzanacAritropacAra:' kI vyAkhyA karate hue. AcArya pUjyapAdane kahA hai, "sabahumAnaM mokSArthaM jJAnagrahaNAbhyAsasmaraNAdirjJAna-vinayaH / " isakA artha hai ki bahuta Adarake sAtha jJAnakA grahaNa karanA, abhyAsa karanA aura smaraNa karanA Adi jJAna-vinaya hai| AcArya vasunandikA bhI kathana hai, "jJAnameM, jJAnake upakaraNa zAstra AdikameM, tathA jJAnavanta puruSameM bhaktike sAtha nitya jo anukUla AcaraNa kiyA jAtA hai, vaha jJAna-vinaya hai|" tAtparya yaha hai ki jJAna-vinaya, jJAnakI bhakti hai, aura usa bhaktise hI kevalajJAna utpanna hotA hai| darzana-vinaya vinaya aura zraddhAkA ghaniSTha sambandha hai| jaba-taka zraddhA na hogI, vinaya 1. umAsvAti, tatvArthasUtra : paM0 kailAzacandra sampAdita, bhAratavarSIya digambara jaina saMgha, caurAsI, mathurA, vIra nirvANasaMvat phAlguna 2477, 9 / 23, pR. 215 / 2. AcArya pUjyapAda, sarvArthasiddhi : paM0 phUlacandra sampAdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, vi0 saM0 2012, pR0 441 / 3. NANe NANuvayaraNe ya NANavaMtammi taha ya mattIe / jaM paDiyaraNaM kIrai NizcaM taM gANaviNao hu|| 322 // AcArya vasunandi, zrAvakAcAra : paM. hIrAlAla sampAdita, kAzI, pR0114 / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktike aMga . hogI hI nahIM, aura saccI vinayake sAtha zraddhA hogI hii| jaina sAhityakAroMne darzanameM zraddhA karaneko ho darzana-vinaya kahA hai, aura darzanakA artha hai bhagavAnkI divya-dhvanimeM khire sAta tattvoMkA' sAkSAtkAra krnaa| isa bhAMti AcArya pUjyapAdako dRSTimeM 'zaGkAdidoSarahitaM tattvArthazraddhAnaM darzana-vinayaH' hai| isakA artha hai ki zaMkAdi doSoMse rahita, tattvArtha-zraddhAnako darzana-vinaya kahate haiN| tattvArthakA zraddhAna hI samyagdarzana hai, jisase mokSa milatA hai, aura tattvArthakA zraddhAna hI darzana-vinaya hai, phira vaha bhI mokSa-pradAtA mAnA jaayegaa| cAritra-vinaya - AcArya vasunandine likhA hai, "paramAgamameM pA~ca prakArakA cAritra, aura isake jo adhikArI yA dhAraNa karanevAle varNana kiye gaye haiM, unake Adara-satkArako cAritra-vinaya jAnanA caahie|" arthAt cAritra-vinaya kevala pAMca prakArake caritrakI nahIM, kintu cAritravAnoMkI bhI vinaya hai / cAritravAnoMmeM tIrthakarase lekara cAritradhArI mahApuruSa taka sabhI A jAte haiN| yaha vinaya hI zraddhAkI tIvratAse bhaktikA rUpa dhAraNa kara letI hai| bhakti tallInatA hai aura tallInatAmeM tanmayatA hotI hai, tabhI to cAritravAnmeM tallIna honese hama tanmaya ho jAte haiM, arthAt vaise hI cAritrake dhAraka bana jAte haiM / 1. jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa sAta sattva hote haiM / dekhie, 'jIvAjIvAtrava-bandha-saMvara-nirjarA-mokSAstaravam' umAsvAti, tatvArthasUtra : paM. kailAzacandra sampAdita, caurAsI, mathurA, 14, pR0 5 / 2. AcArya pUjyapAda, sarvArthasiddhi : paM0 phUlacandra sampAdita, mAratIya jJAna pITha, kAzI, vi. saM. 2012, pRSTha 442 / 3. 'taravArthazraddhAnaM samyagdarzanam' umAsvAti, tatvArthasUtra : paM0 sukhalAla saMghavI sampAdita, jaina saMskRti saMzodhana maNDala, kAzI, san 1952,dvitIya saMskaraNa, 12, pRSTha 5 / / 4. paMcavihaM cArittaM ahiyArA ne ya vaNiyA tassa / jaMtesiM bahamANaM viyANa cArita viNao so|| AcArya vasunandi, vasunandizrAvakAcAra : paM0 hIrAlAla sampAdita, mAratIya jJAnapITha, kAzI, apraila 1952, gAthA 323vIM, pRSTha 114 / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 jaina- bhaktikAvyako pRSThabhUmi upacAra - vinaya apane se bar3oMke prati mana-vacana-kAyase vinamra bhAva dikhAnA upacAra - vinaya hai / yaha vinaya kevala pratyakSameM hI nahIM, apitu parokSameM bhI kI jAnI cAhie / AcArya pUjyapAdane AcArya umAsvAtike upacAra vinayeko vyAkhyA karate hue likhA hai, "pratyakSeSvAcAryAdiSvAbhyutthAnAbhigamanAJjalikaraNAdiruvacAravinayaH / parokSeSvapi kAyavAGmanobhiraJjalikriyAguNasa kIrtanAnusmaraNAdiH / ' arthAt AcArya Adike samakSa Anepara khar3e ho jAnA, unake pIche-pIche calanA aura namaskAra karanA Adi upacAra - vinaya hai / AcArya vasunandine mana, vacana aura kAyake bhedase upacAra- vinayako tIna prakArakA mAnA hai / ve tInoM prakAra bhI pratyakSa aura parokSake bhedase do prakArake hote haiM / AcAryane ina bhedoMko spaSTa karaneke lie chaha gAthAoMkA nirmANa kiyA hai, jinakA tAtparya hai ki apane se bar3oMkI mana-vacanakAse pratyakSa aura parokSa donoM hI rUpoMmeM abhyarthanA karanA upacAra - vinaya hai / AcArya zrutasAgarasUrine bhI kahA hai, "AcAryopAdhyAyAdiSu adhyakSeSu abhyusthAnaM, vandanA -vidhAnaM karakuDmalIkaraNaM, teSu parokSeSu satsu kAyavAGmanobhiH karayoTanaM guNasaMkIrttanaM anusmaraNaM svayaM jJAnAnuSThAyitvaJca upacAravinayaH / ' isakA artha hai, "AcArya, upAdhyAya Adiko dekhakara khar3e ho jAnA, namaskAra karanA tathA unake parokSameM parokSa-vinaya karanA, aura unake guNoMkA smaraNa karanA Adi upacAra - vinaya hai / ' * twr 1. 'jJAnadarzanacAritropacArAH ' umAsvAti, tattvArthasUtra : paM0 kailAzacandra sampAdita, caurAsI, 9 23, pR0 215 / 2. AcArya pUjyapAda, sarvArthasiddhi paM0 phUlacandra sampAdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, vi. saM. 2012, pR0 442 / 3 uvayArio vi viNao maNa-vaci kAraNa hoi tivithapyo / so puNa duviho maNizro paccakkha-parokkhabheeNa // AcArya vasunandi, vasunandi-zrAvakAcAra : paM0 hIrAlAla sampAdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, 325vIM gAthA, pR0 114 | 4. dekhie vahI : gAthA 326-31, pR0 114-15 / 5. AcArya zruta sAgarasUri, tasvArthavRtti hindI anuvAda sahita, paM0 mahendrakumAra sampAdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, bi. saM0 2005, pR0 304 / 6. dekhie vahI : hindI anuvAda, pR0495 / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-makkei aMga vinayakA phala "vinayase puruSa zazAGkake samAna ujjvala yazaHsamUhase digantako dhavalita karatA hai / vinayase vaha sarvatra subhaga arthAt saba jagaha sabakA priya hotA hai aura tathaiva Adeyavacana hotA hai, arthAt usake vacana saba jagaha AdarapUrvaka grahaNa kiye jAte haiM / isa loka aura paralokameM sukha denevAle upadeza, gurujanoMkI vinayase hI upalabdha hote haiN| saMsArameM devendra, cakravartI aura mANDalika rAjA Adiko jo sukha prApta hai, vaha saba vinayakA hI phala hai / aura isI prakAra mokSakA sukha pAnA bhI vinayakA hI pariNAma hai / jaba sAdhAraNa vidyA bhI vinayarahita puruSake siddhiko prApta nahIM hotI hai, to phira muktiko prApta karanevAlo vidyA, vinaya-vihIna puruSake siddha ho sakatI hai ? arthAt kabhI nahIM ho sktii|" ___AcArya zrutasAgarane tasvArthavRttimeM likhA hai : "vinayake honepara jJAna-lAbha, AhAravizuddhi aura samyagArAdhanA Adi hotI hai|" 6. maMgala vyutpatti maGgala zabdako vyutpatti karate hue AcArya yativRSabhane tiloyapaNNattimeM likhA hai, "jo maloMko galAtA hai, vinaSTa karatA hai, ghAtatA hai, dahana karatA hai, hanatA hai, zuddha karatA hai aura vidhvaMsa karatA hai, use maMgala kahate haiM / " AcArya 1. prAcArya vasunandi, vasunandi-zrAvakAcAra : paM0 hIrAlAla sampAdita, mAra tIya jJAnapITha, kAzI, vi0 saM0 2005, gAthA 332-335, pRSTha 115-16. 2. 'vinaye sati jJAnalAmo bhavati, AcAravizrubica sajAyate, samyagArA dhanAdikamca pumallimate / ' AcArya zrutasAgarasUri, taravArthavRtti : paM0 mahendrakumAra sampAdita, mAratIya jJAnapITha, kAzI, vi0 saM0 2005, pRSTha 304 / 3. gAlayadi viNAsayade ghAdedi dahedi haMti sodhayade / visedi malAI jamhA tamhA ya maMgalaM maNidaM // AcArya yativRSabha, tiloyapaNNatti : prathama bhAga, DaoN0 e0 ena0 upAdhye aura DaoN. hIrAlAla jaina sampAdita, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApura, 1943, 119 / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina - bhaktikAvyakI pRSThabhUmi vidyAnandane bhI Apta- parIkSA meM 'malaM gAlayati maMgalam " svIkAra kiyA hai / mahAkavi dhanaJjayane 'maM pApaM gAlayatIti maMgalam " kahakara uparyuktakA hI samarthana kiyA hai / 50 3 jainAcAryoMne pApako hI mala mAnA hai| AcArya yativRSabhane dravya-mala aura bhAvamala donoM hI ko pAparUpa svIkAra kiyA hai, aura use galAnevAleko maMgala kahA hai | AcArya vidyAnandine likhA hai, "zreyomArgako saMsiddhimeM vighna DAlanevAlA pApa ho mala hai / vaha parameSThIke guNa-stavana se galatA hai, ataH usa stavanako maMgala kahate haiM / " kavi dhanaJjayane to pApako spaSTa hI mala svIkAra kiyA hai / maGgala zabdakI dUsarI vyutpatti 'maMgaM lAtIti maMgalam " ke rUpameM pratiSThita hai / maMgakA artha hai sukha, aura sukhako lAnevAlA maMgala kahalAtA hai / AcArya yativRSabhane bhI maMgako sukha hI kahA hai, aura use lAnevAleko maMgala svIkAra kiyA hai| unakA kathana hai, "ahavA maMgaM sokkhaM lAdi hu gehedi maMgalaM tamhA,' ,6 jo sukhako lAtA hai, grahaNa karAtA hai, vaha maMgala hai | maMgalake dvArA AtmAkA arthAt mala haTa jAtA hai, aura vaha parama sukhakA anubhava karane lagatI hai / isa bhA~ti 'malaM gAlayatIti maMgalam' aura 'maMgaM lAtIti maMgalam' donoM hI vyutpattiyA~ samAnArthakI dyotaka haiN| 1. AcArya vidyAnandi, AptaparIkSA : paM0 darabArIlAla koThiyA sampAditaanUdita, vIrasevAmandira, sarasAvA, sahAranapura, 1949, pRSTha 9 / 2. mahAkavi dhananjaya dhananjayanAmamAlA : amarakIrttike bhASyasahita, paM0 zambhunAtha tripAThI sampAdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, vi0 saM0 2007, 198vA~ zloka, pRSTha 91 / AcArya yativRSabha, tiloyapaNNanti : prathama bhAga, DaoN0 e0 ena0 upAdhye, DaoN0 hIrAlAla jaina sampAdita, zolApura, 1110-14 / 4. malaM vA zreyomArgasaMsiddhau vighnanimittaM pApaM gALayatIti maMgalaM taditi, tadetadanukUlaM naH parameSThiguNastotrasya paramamaGgalatvapratijJAnAt / " AcArya vidyAnandi, AptaparIkSA : paM0 darabArIlAla sampAdita, sahAranapura, 1949, pRSTha 10 / sarasAvA, 5. dekhie vahI : pR0 9 / 6. prAcArya yativRSama, tiloyapaNNanti : prathama bhAga, DaoN0 e0 ena0 upAdhye, DaoN0 hIrAlAla jaina sampAdita, zolApura, 115 / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktike aMga maMgalake bheda aura unakI paribhASA , maMgala ke chaha bheda mAne gaye haiM-nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva / paMcaparameSThiyoM ke nAma leneko nAma-maMgala kahate haiM / sahasranAma nAma-maMgala meM hI zAmila haiM / tadAkAra ( mUrti, vimba ) aura atadAkAra ( bhAvarUpase ), donoM hI rUpoMmeM sthApita kiye gaye bhagavAnko stuti Adi karanA sthApanA - maMgala hai | tIrtha-kSetroMkI bhaktiko kSetra - maMgala kahate haiM / bhagavAn ke vividha kAryoMse pavitra hue Front smRti meM pUjA Adi karanA aura mahotsava manAnA kAla-maMgala hai | nandIzradvIpa sambandhI parva isI meM zAmila haiM / karma-malase rahita huI zuddha AtmAkA cintavana karanA, bhAva- maMgala kahalAtA hai / bhagavAnkI zuddha AtmAke dhyAna karanese dhyAtAkI AtmA bhI zuddha aura nirmala ho jAtI hai / samasta mala gala jAte haiM, aura ananta sukha prApta hotA hai / ata: bhAva- maMgala hI sarva zreSTha aura zreyaskara hai / 2 maMgalakA prayojana 51 maMgalake prayojanapara vicAra karate hue AcArya yativRSabhane likhA hai, " zAstra ke AdimeM maMgalake par3hanese, ziSya zAstrake pAragAmI hote haiM, madhyameM maMgalake uccAraNase vidyAko nirvighna prApti hotI hai aura antameM maMgalake par3hane se vidyAkA phala milatA hai / " kArya nirvighna rUpase samApta ho, yaha hI maMgalakA mukhya prayojana hai / AcArya yativRSabhane likhA hai, " zAstroMke Adi, madhya aura anta meM kiyA gayA jina stotrarUpa-maMgalakA uccAraNa sampUrNa vighnoMko usI prakAra naSTa kara detA hai, jaise sUrya andhakArako / " dasavIM zatAbdIse ho bIcameM maMgala likhane yA karanekI prathA samApta ho gayI thI / AcArya vidyAnandane maMgalake prayojanoMmeM ziSTAcAra-paripAlana, nAstikatAparihAra aura vighna- samAptiko ginAyA hai / ziSTAcAra-paripAlanakA artha hai 1. dekhie vahI : 1 / 18 / 2. dekhie vahI : 1 / 19-27, pR0 3-4 / 3. dekhie vahI : 129 / 4. dekhie vahI : 1131 / 5. zrImavidhAnandi, Apta- parIkSA paM0 darabArIlAla koThiyA sampA dita, hindI anUdita vIrasevA mandira, sarasAvA, disa0 1949, pRSTha 10-11 / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --- jaina-maktikAmyakI pRSThabhUmi ki, maMgalake dvArA guruoMke prati kRtajJatA jJApana karanA / jinakI mahatI kRpAse zruta-bodha karate-karate jIva zuddha AtmA takakA sAkSAtkAra kara letA hai, maMgalake rUpameM unakA smaraNa karanA hI sAdhutvakA cihna hai| nAstikatA-parihArakA bhAva hai ki, bar3oMke AzIrvAdameM nAstikatA-janya avizvAsakI samApti / parameSThIke guNoMkA maMgalarUpa stavana nAstikatAke parihArakA puSTa-pramANa hai| vighnoMkI samAptikA artha hai ki, nirvighna rUpase vidyA-sampanna ho / maMgalake paryAyavAcI maMgalake paryAyavAciyoMkA nirdezana karate hue tiloyapaNNattimeM likhA hai, "puNya, pUta, pavitra, prazasta, ziva, bhadra, kSema, kalyANa, zubha aura saukhya ityAdika saba maMgalake hI paryAya arthAt samAnArthaka zabda kahe gaye haiN|'' dhanaJjayane maMgalake paryAyavAciyoMmeM kSema, kalyANa, zreyas, bhadra, bhAvuka, bhavika, bhavya, zvovasIya aura zivako ginAyA hai / pratyekakI vyutpatti bhI dI hai| katipaya prAcIna maMgalAcaraNa Namo arihaMtANaM, Namo siddhANaM, Namo mAyariyANaM / Namo uvajjhAyANaM, Namo loe samvasAhUNaM // jainoMkA prAcInatama maMgalAcaraNa hai| vidyAnuvAda nAmake pUrvakA prArambha isI 1. AcArya yativRSama, tiloyapaNNatti : prathama mAga, DaoN0 upAdhye, DaoN. hIrA lAla jaina sampAdita, zolApura, 18 / 2. kSiNoti klezAn kSemam , kalyaM nIrajatvamaniti vA kalyANam , prakRSTaM prazasyaM zreyasa, madate hAdate sukhI bhavati anena bhadram, bhavanazIlaM bhAvukam , prazasto bhavo'syAstIti mavikam, zvaH zobhanaJca vasIyaH zvovasIyaH, puNyakRto bhavitavyaM bhavati bhanyam , zIyate tanUkriyate duHkhamanena zivam / kavi dhanaJjaya, dhanamjayanAmamAlA : amarakIrtike bhASyasahita, paM0 zambhunAtha tripAThI sampAdita, mAratIya jJAnapITha, kAzI, vi0 saM0 2007, zloka 198vA~ mASyasahita / 3. arihantoMko namaskAra, siddhoMko namaskAra, AcAryoM ko namaskAra, upA dhyAyoMko namaskAra aura sarvasAdhuoMko namaskAra / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktike aMga maMgalAcaraNase huA thA / upalabdha sAhitya meM bhagavaMta puSpadanta bhUtabalike SaTkhaMDAgamakA prArambha isI maMgalAcaraNa se huA hai / ' AcArya kundakunda (pahalI zatAbdI vikrama) ne samayasArakA prArambha bhagavAn siddha ke maMgalAcaraNa se kiyA hai 53 vaMdita samvasiddhe, dhuvamacalamaNovamaM gaIM patte / vocchAmi samayapAhuDa, miNamosuyakevalI maNiyaM // 2 AcArya pUjyapAda ( chaThI zatAbdI pUrvArdha vikrama ) ne sarvArthasiddhi kA prArambha eka prasiddha maMgalAcaraNase kiyA hai / mokSamArgasya netAraM bhettAraM karmabhUbhRtAm / 3 jJAtAraM vizvatastvAnAM vande tadguNalabdhaye // AcArya akalaMkadeva ne umAsvAtike tattvArtha sUtrapara rAjavAstika TIkA likhI thI, usakA prathama maMgalAcaraNa isa prakAra haipraNamya sarvavijJAna mahAspadamuruzriyam / nirdhUtakalmaSaM vIraM vakSye tavArthavArttikam // 1. magavat puSpadanta bhUtabali, SaTkhaMDAgama : vIrasenAcAryakI TIkAsahita, DaoN0 hIrAlAla jaina sampAdita, vi0 saM0 1996 / 2. dhruva, acala aura anupama gatiko prApta hue saba siddhoMko namaskAra karake, zrutakevaliyoMke dvArA kathita yaha samayasAra nAmaka prAbhRta kahU~gA / AcArya kundakunda, samayasAra : paM0 parameSThIdAsa, hindI anuvAdaka, zrI pATanI digambara jaina granthamAlA, mArauTha ( mAravAr3a ), faravarI 1953, pahalI gAthA, pR0 5 / 5. 3. mokSamArgake netA, karmarUpI parvatoMke bhedanevAle aura jo vizvatattvoMke jJAtA haiM, una jaise guNoMkI prAptike lie maiM unakI vandanA karatA hU~ / AcArya pUjyapAda, sarvArthasiddhi : paM0 phUlacandra sampAdita, hindI anUdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, vi0 saM0 2012, pahalA zloka, pR0 1 / 4. akalaMkadevako paM0 jugalakizora mukhtAra sAtavIM zatAbdI vikramakA aura 'jaina pratha aura granthakAra' ke racayitA zrI phatehacandra belAnI AThavIM zatAbdI vikramakA mAnate haiM / sarvavijJAnamaya, bAhya Abhyantara lakSmIke svAmI aura parama vItarAga zrI mahAvIrako praNAma karake tsvaarthth| rttika granthako kahatA hU~ / AcArya akalaMka, tasvArthavArttika : paM0 mahendrakumAra sampAdita, anUdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, janavarI 1953, pahalA zloka | hindI Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktikAnyakI pRSThabhUmi apabhraMzake prasiddha grantha paramAtma-prakAza kA prArambha bhagavAn siddhako stutise huA hai je jAyA mANaggiyae kamma-kalaMka Dahevi / Nizca-NiraMjaNa-NANa-maya te paramappa Navevi / / apabhraMzake mahAkavi puSpadanta ne jasaharacariuke prArambhameM bhagavAn jinendrako namaskAra karate hue kahA hai tihuvaNasirikaMtaho aisayavaMtaho bharahaMtaho hyvmmhho| paNavivi parameTihi pavimaladihihi caraNajuyalaNayasayamahaho // muni kanakAmara ke 'karakaMDucariu'ke pahale stavakako bAraha paMktiyA~, bhagavAn jinendra ke stavanase bharI huI haiM / unameM pahalI do isa prakAra haiM1. DaoN0 e0 ena0 upAdhyene paramAtmaprakAzake racayitA yogIndukA samaya IsAkI chaThI zatAbdI nirdhArita kiyA hai| dekhie DaoN0 e0 ena0 upAdhyekA lekha, joindu eNDa hija apabhraMza varksa, enalsa oNva mANDArakara oriyaNTala risarca insTITayaTa, jilda 12, 1631 I0, pR0 161-62 / / jo bhagavAn dhyAnarUpI agnise pahale karmarUpI malako masma karake nitya, niraMjana aura jJAnamayI siddha paramAtmA hue haiM, una siddhoMko namaskAra karake maiM paramAtmaprakAzakA vyAkhyAna karatA huuN| zrImad yogIndudeva, paramAtmaprakAza : DaoN0 e0 ena0 upAdhye sampAdita, paM. jagadIzacandra, hindI anUdita, paramazruta pramAvaka-maNDala, bambaI, 1993 vi0 saM0, pahalI gAthA, pR0 5 / 3. paM. nAtharAma premIne puSpadaMtakA sAhityika kAla zaka saMvat 881-894 nirdhArita kiyA hai| paM0 nAtharAma premI, jaina-sAhitya aura itihAsa : navIna saMskaraNa, hindI grantha ratnAkara kAryAlaya, bambaI, akTUbara 1956, pR0 250 / 4. tInoM lokoMmeM jinakI kAnti phaila rahI hai, jo atizayavanta hai aura jinhoMne kauMko naSTa kara diyA hai, aise bhagavAn arahaMtako praNAma karake maiM vimala dRSTivAle parameSThIke caraNoM meM praNata hotA huuN| puSpadaMta, jasaharacariu : DaoN0 pI0 ela0 baidya sampAdita, jaina pablikezana sosAiTI kAraMjA, barAra, pahale stavakakI prathama do pNktiyaaN| 5. DaoN. hIrAlAla jainane likhAvaTake AdhArapara muni kanakAmarakA samaya gyArahavIM-bArahavIM zatAbdI nirdhArita kiyA hai| DaoN0 hIrAlAla jainakA lekha, apabhraMza bhASA aura sAhitya : kAzI nAgarI pracAriNI patrikA, varSa 50, aMka 3-4, pR0 114 / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-maktike aMga maNamAraviNAsaho sivapurivAsaho paavtimirhrdinnyrho| paramappayalINaho vilayavihINaho sarami caraNu siri jinnvrho|' bhagavajjinasenAcArya ( vi0 9vIM zatAbdI ) ne apane mahApurANake prArambhika 18 zlokoMmeM maMgalAcaraNa kiyA hai / pahalA zloka dekhie zrImate sakalajJAnasAmrAjyapadamIyuSe / dharmacakrabhRte bhatre namaH saMsArabhImuSe // zrI nemicandrAcArya (vi. 11vIM zatAbdI ) ne gommaTTasAra karmakANDakA prArambha bhagavAna neminAtha ke namaskArase kiyA hai paNamiya sirasA Nemi guNarayaNavibhUsaNaM mahAvIraM / sammattarayaNaNilayaM payaDisamukittaNaM vocchaM // 7. mahotsava nRtya, gAyana, vAdana, nATaka, rAsa aura ratha-yAtrA Adi saba kucha bhaktake bhAvoMko abhivyakti hai| ArAdhyake guNoMpara rIjhe bhAva jaba bAhara nikalanA cAhate haiM, to ve aise hI katipaya mArgokA sahArA lete haiN| prAcIna jaina-bhaktoMke bhAvoMkA prasphuTana ina rUpoMmeM bhI huA hai / ' 1. kAmadevakA vinAza karanevAle, zivapurImeM rahanevAle pAparUpI andhakArake lie sUryake samAna, paramAtma-padameM lIna aura mautako jItanevAle zrI jinendra magavAnke caraNoMkA maiM sadaiva smaraNa karatA huuN| kanakAmara, karakaMducariu : DaoN. hIrAlAla jaina sampAdita, jaina pablikezana sosAiTI, kAraMjA, vi0 saM0 1991, pahale stavakakI do pNktiyaaN| jo anantacatuSTayarUpa antaraMga aura aSTaprAtihAryarUpa bahiraMga lakSmIse yukta haiM, jinhoMne samasta padArthoM ko jAnanevAle kevalajJAnarUpI sAmrAjyakA pada prApta kara liyA hai, jo dharmacakrake dhAraka haiM, lokatrayake adhipati haiM aura saMsArakA bhaya naSTa karanevAle haiM, aise zrI arhantadevako hamArA namaskAra hai| bhagavajinasenAcArya, AdipurANa : prathama bhAga, paM0 pannAlAla sampAdita, hindI anUdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, vi0saM0 2007, pahalA shlok| 3. guNarUpI ratnoMse vibhUSita, zaktizAlI, samyaktvarUpI ratnake nilaya, bhagavAn neminAthako sirase praNAma karake maiM, koMkI prakRti khuuNgaa| nemicandrAcArya, gommaTTasAra karmakANDa : zrI jugamandaralAla jaino sampAdita, ajitAzrama lakhanaU, san 1927, pahalI gAthA / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktikAnyakI pRSThabhUmi ...... . ... pa janmotsavapara indrakA nRtya tIrthakarake janma-divasapara janmotsava manAnekA rivAz2a utanA hI prAcIna hai, jitanA tIrthaMkaroMkA itihAsa / itihAsajJoMne, 23veM tIrthaMkara pArzvanAthakA samaya, IsAse 850 varSa pUrva nirdhArita kiyA hai| ataH janmotsava itanA purAnA to mAnA hI jA sakatA hai| upalabdha sAhityameM vimalasUri ( vi0 saM0 6.) kA 'paumacariya' sabase prAcIna grantha hai, jisameM tIrthakarake janmotsavakA varNana hai| raviSeNa (vi. saM0 733 ) ke padmacarita, svayambhU ( AThavIM zatAbdI IsavI ) ke paumacariu, AcArya jinasena ( 800-880 IsavI ) ke harivaMzapurANa, bhagavajjinasenAcArya ( 9vIM zatAbdI vikrama ) ke AdipurANa', guNabhadrAcArya ( 9vIM zatAbdI vikrama ) 1. jacobi s. B. E. Vol. XLV. p. 122. and Cambridge History of India, Vol. I. E.J. Rapson Edited, S. Chand and Co, Delhi, 1955, p. 137. and The Age of Imperial Unity, R. C, Majumdar Edited, Bhartiya VidyaBhavan, Bombay, Second Edition, 1953, p. 411. paMceva vAsayA dusamAe tiisvrssNjuttaa| bIre sibimuvagae tamo nibaddha imaM cariyaM // vimalasUri, paumacariya : jainadharmaprasAraka samA, bhAvanagara, DaoN. yAkobI sampAdita, 1914 I0, 103vA~ pth| 3. dvizatAbhyadhike samAsahastre samatIte'dha cturthvrssyukt| jinabhAskara-vaImAnasiddhe caritaM panamuneridaM nibaddham // raviSeNa, papracarita : mANikacandra jaina granthamAlA, bambaI, 185vA~ zloka / 4. zrI devendrakumAra jainake hindI anuvAdasahita, bhAratIya jJAnapITha, kAzIse tIna bhAgoMmeM prakAzita huA hai| 5. mANikacandra digambara jaina granthamAlA, saMkhyA 32, 33 para, 60 daravArIlAla nyAyatIrtha, sAhityarasnake dvArA sampAdita hokara prakAzita ho cukA hai| 6. vaha purANa do mAgoMmeM, paM0 panAlAla jaina sAhityAcAryake sampAdana aura hindA-anuvAda ke sAtha, bhAratIya jJAnapITha, kAzIse, vi0 saM0 2007 meM prakAzita huA hai| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-maktike aMga ke uttarapurANa', aura puSpadanta ( 10vIM zatAbdI IsavI )ke mahApurANa meM tIrthakaroMke janmotsavakA vizada varNana huA hai| isa avasarapara indra; indrANI aura anya devatAoMke sAtha svargase AtA hai, aura bAla-bhagavAnko janmAbhiSekake lie pANDuka zilApara le jAtA hai| lauTa Anepara vaha tANDava-natya karatA hai| vikriyARddhise banAye gaye sahasra-hAtha, usake nRtyameM sahAyaka hote haiN| caMcala hAthoMvAlA vaha indra aisA pratIta hotA hai, jaise sahasroM hilatI zAkhAoMse yukta kalpavRkSa hI ho| usako eka-eka bhujApara eka-eka apsarA nRtya karatI hai / jaina-utsavoMmeM nATakoMkA Ayojana janmotsavake avasarapara indra nATakakA Ayojana bhI karatA hai| usameM bhagavAnake garbhAvataraNa aura janma-sambandhI kathAnakoMkA abhinaya hotA hai| bhagavAnke samavasaraNakI racanAmeM nATyazAlAoMkA bhI nirmANa kiyA jAtA hai| gopura-daravAjoMke bhItara, caur3e rAsteke donoM ora, do nATyazAlAe~ hotI hai, isa bhA~ti cAroM dizAoMmeM ATha nATayazAlAeM banatI haiN| pratyeka nATayazAlA tIna khaNDako hotI hai, aura usake bar3e bar3e khambha svarNa ke bane hae hote haiM, unakI bhittiyoMmeM sphaTika maNi aura zikharoMmeM ratna jar3e hote haiN| ina nATyazAlAoM meM devakanyAeM natya karate hue, bhagavAnke vijaya-gIta gAtI haiN| yazapAla mor3a ( 12vIM zatAbdI Isavo) ne mohaparAjaya nATakakI racanA kI thii| yaha eka rUpaka hai / isameM samrAT kumArapAlake jainadharmameM dIkSita hone, pazuhiMsApara pratibandha lagAne aura niHsantAna maranevAloMkI sampatti hastagata karalenekI kathA, rUpakake dvArA upasthita kI gayI hai| yaha nATaka kumAra-vihArameM 1. paM0 pannAlAla jaina sAhityAcAryake sampAdana aura hindI-anuvAdasahita bhAratIya jJAnapITha, kAzIse, vi0 saM0 2011 meM prakAzita ho cukA hai| 2. tIna bhAgoMmeM, DaoN0 pI0 ela0 vaidya ke sampAdana meM mANikacanda digambara jaina granthamAlA, bambaIse, 1937-41 IsavImeM nikala cukA hai| 3. bhagavajinasenAcArya, AdipurANa : prathama bhAga, paM. panAlAla sampAdita, mAratIya jJAnapITha, kAzI, vi0 saM0 2007, 14 / 12 / 4. dekhie vahI : 144132 / 5. dekhie vahI : 141103 / / 6. yativRSabha, tiloya paNNati : prathama mAga, DaoN. upAdhye aura DaoN. jaina sampAdita, zolApura, 1756-60 / .. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-maktikAnyakI pRSThabhUmi bhagavAn mahAvIrako mUrtiko sthApanAke avasarapara khelA gayA thaa|' kumArapAlane kumAra-vihArakA nirmANa aura pratiSThA, guru hemacandrase vi0 saM0 1216 meM jaina dharmakI dIkSA leneke uparAnta karavAyI thii| . AcArya yativRSabhane likhA hai ki bhavanavAsI deva janma-grahaNake pazcAt, antarmuhartameM hI jinAlayoM meM jAte haiM aura bhagavAnako pUjAke uparAnta zreSTha apsa. rAoMse yukta hokara vividha nATaka karate haiM / rAjasthAnIya abhinetA aura rAsa ' dharmotsavoMpara nATaka khelanevAlo nATya-kampaniyAM rAjasthAnameM bahuta thiiN| bArahavIM zatAbdImeM viracita kharataragaccha paTTAvalIke AdhArapara vidita hai ki usa samaya jainoMmeM rAsa-nATakoMke abhinayakI adhikatA thii| kintu jaina abhinetAoMko manovRttiyoMmeM bhaktike sthAnapara ucchRkhalatA bar3hane lagI thii| AcArya jina-vallabhasUri-jinakI mRtyu vi0 saM0 1167 meM huI-ne jainamandiroMmeM laguDa-rAsa aura tAla-rAsako vajita ghoSita kiyA thaa| ina rAsoMke abhinetAoMkI ceSTAe~ adhikatara viToMkI-sI hoto, kabhI-kabhI pramAdayaza sirameM coTa laga jAtI, aura pATha bhI duSTa hotA thaa| saptakSetrIrAsase prakaTa hai ki ye donoM rAsa, vikramako caudahavIM zatAbdI taka pracalita to raheM kintu yatkiJcit rUpa meM, zanaiH-zanaiH samApta ho gye| 1. zrI lakSmIzaMkara vyAsa, caulukya kumArapAla : bhAratIya jJAnapITha, kAzI, 1954 IsavI, pRSTha 33 / 2. dekhie vahI : pR. 40 / / 3. yativRSama, tiloyapaNNatti : prathama bhAga, DaoN. upAdhye aura DaoN. jaina sampAdita, zolApura, pR. 24-25 / 4. DaoN0 dazaratha ojhA, hindInATaka, udbhava aura vikAsa : hindI anusandhAna pariSad , dillI vizvavidyAlayake tatvAvadhAnameM prakAzita, adhyAya 4, pR0 70 / 5. apabhraMza kAvyatrayI : lAlacandra gA~dhI sampAdita, gAyakavAr3a oriyaNTala sIrIz2a, saM0 37, bar3audA, 1927 IsavI, pRSTha 12 aura 47 / 6. isa rAsakA nirmANa saM0 1327 meM huA thaa| yaha prAcIna gurjara kAvya saMgraha : gAyakavAr3a oriyaNTala sIrIz2a, saM0 13, 1920 I0, meM saMgR hIta hai| 7. zrI agaracanda nAhaTA, prAcIna bhASA kAvyoMkI vividha saMjJAe~ : kAzI nAgarI pracAriNI patrikA, varSa 58, aMka 4, saM0 2010 / - Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-maphike aMga inake atirikta aura saikar3oM rAsa the, jo saMyamapUrvaka khele jAte rahe / unameM bharatezvara bAhubali rAsa, samarasiMha rAsa, gaya kumArarAsa, nemirAsa aura ambAdevI rAsa bahuta prasiddha hai| jambUsvAmI-caritameM likhA hai ki ambAdevI rAsakA abhinaya jina-sevakoM dvArA jaina-mandiroMmeM samaya-samayapara pradarzita kiyA jAtA thaa| ratha-yAtrA mahotsava bhAratavarSa meM rathoMkA pracalana bahuta prAcIna hai| jaba IMTa-pattharoMke bane mandira nahIM the, taba kASTha-nimita ye ratha hI calate-phirate mandira the / DaoN0 e. ke0 kumArasvAmIne unako Processioval-car" aura DaoN0 e0 veGkaTarAma naiyyA ne Temple-car kahA hai| mahAbalIpuram ke mandiroMko Aja bhI ratha hI kahA jAtA hai| drAvir3a mandiroMko vimAna saMjJAse abhihita kiyA gayA, . vaha bhI rathake anukaraNavAlI ho bAta thii| 1. isakI khoja zrI agaracandajI nAhaTAne, jaisalamerameM kI hai| unhoMne isakA racanAkAla saM0 1300 ke samIpa mAnA hai| 2. caMcariya bAMdhi virahau sarasu, gAhajjai saMtiu tArU jasu / nadhijjai jiNAjaya sevakahi, biu rAsau ambAdevayahiM / / jambUsvAmIcariu : saMdhi 1, DaoN. dazaratha ojhA, hindI nATaka, udbhava aura vikAsa : pR0 538 se uddhata / 3. The vesemblance of the Aryavarta sikhara to the bamboo scaffolding of a processional-car is too striking to be accidental. Dr. A. K. Kumarswami, Arts and Crafts, pp. 118-119. 4. The temple-cars, it must be remembered, are called rathas, cars,' it is by this term that the monolithic temples at Mahabalipuram are generally known. Dr. N. Venkata Rama. Nayya, Essay on the origin of the south Indian temples, Methodist Publishinghouse, Madras, 1930, p. 64. 4. While the term "vimana" applied to later Dravidian temples, has originally the same sense of 'vehicle' or 'moving palace'. Dr. A. K. Kumarswami; Arts and Crafts. p. 119. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina - bhaktikAvyakI pRSThabhUmi bhAratakA sabase prAcIna mandira, kaGkAlI TIlekI khudAiyoMmeM prApta mathurAkA jaina mandira hai / yaha IsAse 150 varSa pUrva banA thaa| jainoMmeM bhI calate-phirate rathoMkA pracalana rahA hogA, tabhI to usake anukaraNapara, ThIka vaise hI mandirakA nirmANa ho sakA / mandira banane ke bAda bhI 'Temple-car' kI smRtimeM ratha yAtrA mahotsava manAye jAte rahe / samrAT khAravela ( dUsarI zatAbdI pUrva IsavI) nandoMke dvArA le jAyI gayI 'kaliMga-jina' kI mUrtiko jotakara vApasa lAyA / vaha vApasI - kI yAtrA ratha yAtrA hI thI / bhagavAnkI mUrtiko rathameM pratiSThita kiyA aura nRtya-gAyana Adike sAtha kaliMga takakA mArga harSollAsa meM botA / usa mUrti - ko vidyAdharoMse kore gaye aura AkAzako chUnevAle eka mandira meM sthApita kiyA gayA thA / 5 0 9. Prof V. A. Smith, the Jain stupa and other antiquities of Mathura, Introduction, p. 3. 2. Prof. V. A. Smith, Early History of India, Oxford, 1908, p. 38, N. 1, zrI ena. ena. ghoSane khAravelakA janmAbhiSeka 19 varSa, IsavI pUrva mAnA hai 1 dekhie jainasiddhAntabhAskara : bhAga 16, kiraNa 2 ( disambara 1949 ), pR0 142 / 3. nandarAja nItAni aga jinasa vasavu neyAti / "naga maha ratana paDihArehi aMga mAgadhe hAthIgumpha zilAlekha : 12vIM paMkti, dekhie profesara khuzAlacanda jaina, kaliMgAdhipati khAravela : jainasiddhAnta bhAskara, bhAga 16, kiraNa 2, disa0 1949, pR0 134 // zraura Dr. Boolchand Jain, Jainism in Kalingadesa, Jain cultural Research Society, Banaras Hindu University, Bulle tin No. 7, p. 10. 4. paM. sumeracanda jaina, samrAT khAravela : dillI, pRSTha 28 / 5. vijAdhaka lekhilaM varNana siharAni nivesayati satavasa dAna parihArena abhUtama kariyaM ca hathI nAdAta parihAra AhArApayati idhaM satasa / hAthIgumphazilAlekha : 13vIM paMkti, paM. sumeracanda, samrAT khAravela: dillI, pRSTha 48para nibaddha, hindI anuvAdasahita | Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-maktike aMga zrI hariSeNAcArya ( 10vIM zatAbdI vikrama )ke bRhatkathAkozakI 12, 33, 56, 57, 63, 115, 134 aura 139vIM kathAoMmeM vividha ratha-yAtrAoMkA varNana hai| unameM prAyaH bauddha ratha-yAtrAoMke sAtha saMgharSako kahAnI hai| zrI hemacandrAcArya ( janma 1145, mRtyu 1229 vi0 saM0 ) ne apane mahAvIracaritrameM usa ratha-yAtrA-mahotsavakA varNana kiyA hai, jise samrAT kumArapAlane sampanna karavAyA thaa| yazapAla mor3a ( 12vIM zatAbdI IsavI ) ke 'mohaparAjaya'meM kumArapAlako ratha-yAtrA-mahotsava manAnekI AjJAkA ullekha hai| zrI somaprabhAcAryake kumArapAlapratibodha ( 1185 Isavo ) meM to isa mahotsavakA vizada varNana hai|" jainoMke anya mahotsava jainoMke vividha zAstroMmeM indamahA, khaMDamahA, ruddamahA, mukundamahA, sivamahA, kuberamahA, nAgamahA, jakkhamahA, bhUtamahA, ajjamahA aura koTTakriyAmahAkA 1. bRhatkathAkoza : DaoN. e. ena. upAdhye sampAdita, siMvI jaina granthamAlA (saM. 17 ), bhAratIya vidyAbhavana, bambaI, bhUmikA, pR0 122 / 2. pratigrAmaM pratipuramAsamudraM mhiitle| rathayAtrotsavaM so'hapratimAnAM kariSyati / hemacandrAcArya, mahAvIracaritra : sarga 12, zloka 76vaaN| 3. bhoH moH paurAH mahArAja zrIkumArapAladevo yuSmAnAjJApayati / yajinaratha yAtrAmahotsavo bhaviSyati / tataH paurAH kuryurvipaNipadavImastapAMzuM payomi, muktAhAre ruciravasanahazomAM vidadhyuH / sthAne sthAne kanakakalazAna sthApayeyubhavantaH, paNDastrImiH suragRhasakhAn maJcakAn bhuussyeyuH|| yazapAla, mohaparAjaya : gAyakavAr3a oriyaNTala sIrIz2a, saMkhyA 9, bar3audA, 1918, caturtha aMka, 19vA~ zloka / prezanmaNDapamullasadadhvajapaTaM nRtyadvadhUmaNDalaM cazcanmaJcamudaJcadukhakadalostamma sphurattoraNam / viSvagjainarathotsave puramidaM vyAlokitu kautukAllokAnetrasahasranirmitakRte cakrarvidhe prArthanAm / / somapramAcArya, kumArapAlapratibodha : muni jinavijaya sampAdita, bar3audA, saM. 9, 1920 I0, pR0 175 / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nir m aliPHPANTrandiinsavet jaina-bhaktikAnyakI pRSThabhUmi ullekha huA hai| inameM se mukundamahA, sivamahA aura koTTakriyAmahAkA janabhaktise koI sambandha nahIM hai| anya 'mahA' jaina bhaktise sambandhita haiN| aura unakA vizada varNana huA hai| nizothacUNimeM likhA hai ki indamahA, khaMDamahA, jakkhamahA aura bhUyamahA kramazaH ASAr3ha, kArtika, phAlguna aura caitra mAsakI parNimAkI rAtako manAye jAte the| unakA pUrA kArya-krama nRtya aura gAyanake vividha AyojanoMse bharA rahatA thaa| ASAr3ha, kArtika aura phAlgunake antima ATha dina nandIzvara parvake dina mAne jAte haiM / bahatkathAkozakI bhUmikAmeM DaoN. e. ena. upAdhyene likhA hai ki nandIzvara parvako kaumudI-mahotsava bhI kahate haiN| isa parvake AThaveM dina arthAt pUnoMko ratha-yAtrAkA pracalana thA / usI rAtako anya matAvalambiyoMkI bhA~ti jaina bhI utsava manAte the| jainoMke 'uvAsagadasAo meM bhUtamAtA mahotsavakA vizada varNana hai| isI grantha meM eka pizAcakA bhI ullekha hai| bhagavatI sUtrameM likhA hai ki jaina-loga svarga-gata kisI mahAtmAke sammAnameM stUpamaha aura caityamaha manAte the| unameM rukkhamaha, girimaha, darimaha, nadimaha aura sAgaramaha AdikA bhI pracalana thaa| ina utsavoMse ve prakRtike prati apanA sammAna dikhAte the| __ jainAcArya haripeNane apane bRhatkathAkozameM vidhyadevIkI utpatti aura usakI smRtimeM manAye jAnevAle nRtya-gItoMkA ullekha kiyA hai| vidhyadevI yazodAko " 9. Nayadhammakaha, N. V. Vaidya Edited, Poona, 1940, chapter 8, p. 100. aura bhagavatI : becaradAsa bhagavAnadAsa sampAdita, jinAgamaprakAza samA, ahamadAbAda, vi. saM. 1979-1988, 3 / 1. aura Dr. J. C. Jain, Life in Anciert India as depicted in the Jain canons, Bombay, 1947, P. 265. 2. jinadAsaganI, nizIthacUrNi : vijayapremasUrIzvara sampAdita, vi.saM. 1995, 19 / 1174 / 3. hariSeNAcArya, bRhatkathAkoza : DaoN. e. ena. upAdhye sampAdita, siMdhI jaina granthamAlA, bhAratIya vidyA bhavana, bambaI, bhUmikA, pR0 85 / 4. zrImanmatharAya, hamAre kucha prAcIna lokotsava : sAhityabhavana limiTeDa, ilAhAbAda, 1953 IsavI, pRSTha 50 se uddhata / 5. bhagavatI ( bhagavato sUtra ) : becaradAsa bhagavAnadAsa sampAdita, jinAgama- / prakAza samA, ahamadAbAda, vi. saM. 1979-1988, 9 / 33 / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktike aMga 63 vaha lar3akI thI jisake sAtha kRSNako adalA-badalI huI thii| isa lar3akI kA pAlanapoSaNa devakIne kiyA thA / sayAnI honepara yaha jaina ho gayI, aura rAjamahalase nikalakara eka jhuNDake sAtha vindhyaparvatapara pahu~ca gayI / vahA~ usa lar3akIko, dhyAna mudrA meM baiThI huI dekhakara, bholoMne devI mAna liyA, aura pUjA-arcA kI / kucha samayoparAnta use eka siMha khA gayA / usako smRtimeM melA lagane lagA aura Aja bhI lagatA hai / paMcakalyANa aura pratiSThAmahotsava tathA indamahA AdikI bAta Ageke adhyAyoMmeM yathAprasaGga kahI jAyegI / 1 1. hariSeNAcArya, bRhatkathAkoza : DaoN0 e. ena. upAdhye sampAdita, siMdhI jaina granthamAlA, bhAratIya vidyA bhavana, bambaI, 106vIM kathA / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. . . jaina-bhaktike bheda jainAcAryoMne bhaktike bAraha bheda svIkAra kiye haiM / ve isa prakAra haiMsidabhakti, zrutabhakti, cAritrabhakti, yogabhakti, AcAryabhakti, paMcagurubhakti, tIrthakarabhakti, zAntibhakti, samAdhibhakti, nirvANabhakti, nandIzvarabhakti aura caityabhakti / ' tIrthaMkara aura samAdhibhaktikA pAThana eka-do avasaroMpara hI hotA hai, ataH unakA anya bhaktiyoMmeM antabhAva mAna liyA gayA hai| isa bhAMti daza-bhaktiyoMkI hI mAnyatA hai / ina bhaktiyoMkI racanA AcArya kundakunda ( vikramako pahalI zatAbdI ) ne prAkRta bhASAmeM aura AcArya pUjyapAda (vikramako chaThI zatAbdI) ne saMskRta bhASAmeM kI hai| sabhopara AcArya prabhAcandra ( vikramakI dasavIM zatAbdI ) kI 1. 'dazabhaktiH' nAmake granthameM; ina bhaktiyoMkA saMkalana huA hai| yaha grantha san 1921 meM zolApurase prakAzita ho cukA hai| isameM AcArya pramAcandrakI saMskRta TIkA aura paM0 jinadAsa pArzvanAthakA marAThI anuvAda mI diyA gayA hai| aura 'dazamaktyAdisaMgrahaH' nAmakA dUsarA grantha : zrIsiddhasena jaina goyalIyake sampAdana meM, salAla ( sAbarakAMThA ), gujarAtase, vIra nirvANa saMvat 2481 meM prakAzita huA hai| isameM AcArya pUjyapAdakI saMskRta-maktiyoM kA sAnvaya hindI-anuvAda diyA hai| 2. yA dona bhaktIMcA eka dona kriye madhye ca upayoga hoto yAstava aMthakA rAnI yA dona bhaktIMcA vara sAMgitalelyA bhaktI madhye ca aMtarbhAva karUna 'dazabhakti' hai granthAce nAMva Thevile ahi / dekhie daza-bhakti : zolApura, san 1921 I0, jinadAsa pArzvanAtha kRta prastAvanA, pR0 1 / 3. "saMskRtAH sarvA maktayaH pAdapUjyasvAmikRtAH prAkRtAstu kundakundAcArya kRtaaH|" dekhie, prAkRtasiddhamakti : saMskRta TIkA ( pramAcandrAcAryakRta), dazamakti : zolApura, san 1921 I0, pR0 61 / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina maktike bheda * likhI huI saMskRta TIkA upalabdha hai / kahA jAtA hai ki caityabhaktikI racanA gautamasvAmIne kI thI', jo tIrthaMkara mahAvIra ke pramukha gaNadhara the / unakA samaya vikramase cAra sau sattara varSa pUrva mAnA jAtA hai / 1. siddhabhakti 'siddha' kA svarUpa 3,1 AcArya kundakundane likhA hai, "ATha karmoMse rahita, ATha guNoMse yukta, parisamAptakArya aura mokSameM virAjamAna jIva siddha kahalAte haiM / ATha karmoMkA nAza kiye binA to koI bhI siddhapada nahIM pA sakatA / AcArya pUjyapAdakA kathana hai ki ATha karmoM ke nAzase zuddha AtmAkI prApti hotI hai, use hI siddhi 1. "zrIvardhamAnasvAminaM pratyakSIkRtya gautamasvAmI jayati bhagavAnityAdi stutimAha" dekhie, caityabhaktikA prArambha : zrIpramAcandrAcAryakRta, 'daza-bhakti', zolApura, san 1921 I0, pR0 294 | bhaura tatazca jayati bhagavAn ityAdi namaskAraM kRtvA jinadIkSAM gRhItvA kaca - locanAntarameva caturjJAnasaptardvisampatrAstrayo'pi ( gautama - zragnibhUtavAyubhUtanAmAna: ) gaNadharadevAH saMjAtAH / gautamasvAmI bhanyopakArArtha dvAdazAGgazrutaracanAM kRtavAn / dekhie, nemicandrAcArya, bRhadravyasaMgraha : kumAra devendraprasAdajIkI a~garejI TIkA aura prastAvanAsahita, ArA, 41vIM gAthAkI brahmadeva ( 13vIM zatI IsavI ) kI saMskRta TIkA / 2. paM0 jugalakizora mukhtAra, jainasAhitya aura itihAsapara vizada prakAza : vIrasevA mandira, sarasAvA, sahAranapura, julAI 1956, pR0 39-40 / 3. bhaTTavihakammamukke aTTaguNa aNo me siddhe / aTTama puDhaviNiviTTe giTTiyakajje ya baMdimo NicaM // Crafts: prabhAcandrA hAcAryakI saMskRta TIkAsahita, paM0 jinadAsa pArzvanAtha ke marAThI anuvAda yukta, tAtyA gopAla zeTe prakAzita, zolApura 1921 I0, AcArya kundakunda, siddhabhakti : pahalI gAthA pR0 46 / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktikAbyakI pRSThabhUmi kahate haiM, aura aisI siddhi karanevAlA ho siddha kahalAtA hai| paM0 AzAdharane 'siddha'ko vyutpatti karate hue kahA hai, "siddhiH svAtmopalabdhiH saMjAtA yasyeti siddhaH", arthAt svAtmopalabdhirUpa siddhi jisako prApta ho gayI hai, vaha hI siddha hai| AcArya kundakundakA 'parisamAptakArya' iso svAtmopalabdhirUpa kAryako pUrA karanekI bAta kahatA hai| AcArya yativRSabhane bhI 'aTTavihakammaviyalA'se ATha karmoke kSaya hone, aura 'NiTTiyakajjA'se svAtmopalabdhirUpa kAryako pUrA karanekA hI nirdeza kiyA hai| zrIyogIndune bhI zukla dhyAnase aSTakarmokA nAza karake mokSa-pada pAnevAleko ho siddha kahA hai| unhoMne zuddha svAtmA aura mokSameM sthita rahanevAle siddha meM yatkiJcit bhI bheda nahIM mAnA / ataH ve bhI svA 1. siddhAnuddhatakarmaprakRtisamudayAnsAdhitAtmasvabhAvAna vande siddhiprasiddhathai sadanupamaguNapragrahAkRSTituSTaH / siddhiH svAsmopalabdhiH praguNaguNagaNocchAdidoSApahArAd yogyopAdAnayuktyA dRSada iha yathA hemabhAvopalabdhiH // dekhie vahI : AcArya pUjyapAda, siddhamakti : pahalA zloka pR0 27 / paM0 AzAdhara, jinasahasranAma : svopajJavRtti aura zrutasAgara sUrikI TIkA sahita, paM0 hIrAlAla jaina sampAdita, hindI-bhASA anUdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, vi0 saM0 2010, 10 / 139 kI svopajJavRtti,pR0 139 / 3. aTTavihakammaviyalA NiTriyakajjA paNa?saMsArA / diTThasayalasthasArA siddhA siddhiM mama disaMtu // AcArya yativRSama, tiloyapaNNatti : pahalA bhAga, DaoN0 e0 ena0 upAdhye aura DaoN. hIrAlAla jaina sampAdita, paM0 bAlacandra hindI anUdita, jaina saMskRtisaMrakSaka saMgha, zolApura, jIvarAjagranthamAlA, 1943 I0, pahalA zloka / 4. jhANe kamma-kkhau karivi mukkau hoi aNaMtu / jiNavaradevai~ so ji jiya pamaNiu siddha mahaMtu // zrI yogIndu, paramAtmaprakAza : zrI brahmadevakI saMskRta vRtti aura paM0 daulatarAmakI hindI-TIkA yukta, zrI e0 ena0 upAdhyAya sampAdita, paramazrutaprabhAvakamaNDala, bambaI, nayI AvRtti, 1937 I0, 2 / 201, pRSTha 338 / 5. jehau Nimmalu NANamau sidihi Nivasaha deu / tehau Nivasai baMbhu paru dehaha maM kari bheu // dekhie vahI : 126, pR0 33 / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RANAMAH AJANSAMwidesprak jaina-maktike bheda smopalabdhi aura siddhiko eka hI svIkAra karate haiM / siddha nirAkAra hote hai| zrI yogIndune unheM, 'niSkala' kahA hai| niSkalakI vyAkhyA karate hue zrI brahmadevane 'niSkalaH paJcavidhazarIrarahitaH', likhA hai| arthAt audayika, vaikriyika, AhAraka, tejasa aura kArmANa zarIra jisake nahIM haiM, vaha nirAkAra paramAtmA kahalAtA hai| tattvasAradUhAmeM bhI siddhako azarIrI kahA hai / kintu usImeM siddhake lie 'sAkAra' aura 'nirAkAra' donoM hI vizeSaNoMkA prayoga huA hai| yahAM sAkArakA artha hai-ananta guNoMse yukta aura nirAkArase tAtparya hai sparza, gandha, varNa aura rasase rahita / AcAryone siTake ananta guNoMko samyaktva, darzana, jJAna, vIrya, sUkSmatA, avagAhana, agurulaghu aura avyAyAdha nAma ke ATha bhAgoMmeM bA~Ta diyA hai| siddha jIva lokAgrazikharake Upara rahate haiN| usIko kisIne mokSa, kisIne siddhazilA aura kisIne siddhapurI kahA hai| AcArya kundakundane usako 'loyagaNivAsiNo', zrI yogIndune "NivvANi vasaMti'5 zrI nemicandrAcAryane 'loyasiha 1. eyahi juttau lakkhaNahi~ jo paru Nikkalu deu / so tahi Nivasai parama-pai jo tailoyaha~ bheu // dekhie vahI : 1 / 25, brahmadevakI saMskRta TIkAsahita, pR0 32 / 2. audArika-baikriyikAhAraka-taijasa-kArmaNAni zarIrANi // umAsvAti, tasvArthasUtra : paM0 kailAzacandra sampAdita, caurAsI,mathurA, vIra ni0 saM0 2477, 2 // 36, pR0 54 / 3. asarIrA jIvaghaNA uvajusA dasaNe ya NANe ya / sAyAramaNAyAro lakSaNamayaM tu siddhANaM // tattvasAra : bra. zItalaprasAdajI kRta hindI TIkAsahita, digambara jaina pustakAlaya, sUrata, 72vA dohaa| 44. saMmattaNANadaMsaNavIriyasuhamaM taheva avagahaNaM / agurulahumabvAbAhaM aTaguNA hoti sikhANaM // dazamati : zolApura, 1921 I0, AcArya kundakunda, siddhamaktiH pRSTha 69 / 5. aTTaguNAH kidakiccA loyaggaNivAsiNo siddhA // dazakti: zolApura, 1921 I0, kundakunda, siddhamakti :pR0 67 / 6. te puNu vaMdau~ siddha-gaNa je NivANi ghasaMti / NANiM tihuyaNi garuyA vi bhavasAyari Na paDaMti // yogIndu, paramAtmaprakAza : zrI e0 ena0 upAdhyAya sampAdita, paramabhutaprabhAvakamaNDala, bambaI, 1937, 14, pR0 10 / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / jaina-makikAmyakI pRSThabhUmi ratyo', zrI somadevane 'lokatrayazikharapurIvAsinaH" aura munizrI rAmasiMhane 'siddhamahApurijAiyai kahA hai| siddha jIva apane saMsArake antima zarIrase kiJcit nyUna hokara vahAM Thaharate haiN| siddha jIvoMko jo sukha milatA hai, vaha to anirvacanIya hai / isoko kundakundane atizaya, avyAbAdha, ananta, anupama, indriyaviSayAtIta, aprApta aura acyavana kahA hai / siddhoMkA sukha zAzvata hotA hai, kSaNika nahIM / zrI yogIndune usako 'sAsaya-sukkha-sahAu' likhA hai| siddhakA to svabhAva hI paramAnanda rUpa 1. purisAyAro appA siddho mAeha loyasiharastho / AcArya nemicandra, laghudragyasaMgraha : paM0 bhuvanendra sampAdita-hindI anUdita, jinavANIpracArakakAryAlaya, kalakattA, vI0ni0 saM0 2462, vikrama saM0 1992, 55vI gAthA, pR0 39 / kRtvA satvopakAraM tribhuvanapatibhirdattayAtrotsavA ye te siddhAH santu lokatrayazikharapurIvAsinaH siddhaye vaH // K. K. Handiqui, Yasastilaka and Indian Culture, Jain Sam skriti Samrakshaka Sangha, Sholapur, 1949, p. 310. 3. emai appA jhAiyai avicalu citta dharevi / siddhimahApuri jAiyaha aTTha vi kamma haNevi // muni rAmasiMha, pAhuDadohA : DaoN0 hIrAlAla jaina sampAdita, ambAdAsa cavare digambara jaina granthamAlA-3, kAraMjA ( barAra ), 1933 I0, 172vA~ dohA, pR0 52 / 4. anyAkArAptiheturna ca bhavati paro yena tenAlpahInaH prAgAtmopAttadehapratikRtirucirAkAra eva amartaH // dazabhaktyadisaMgraha : zrI siddhasena goyalIya sampAdita, salAla, sAbarakA~ThA, vIra nirvANa saM0 2481; pUjyapAda, siddhamakti : 6vA~ zloka, pR0 107 / 5. aisayamavvAbAhaM sokkhamaNaMtaM praNovamaM paramaM / iMdiyavisayAtIdaM appattaM acca ca te pattA // dazakti : zolApura, 1921 I0, kundakunda, sibamati : pR0 56 / 6. aNNu vi bandhu vi tihuyaNaha~ sAsaya-sukkha-sahAu / titthu ji sayalu vi kAlu jiya Nivasai lb-shaa|| yogIndu, paramAtmaprakAza : zrI e0 ena0 upAdhye sampAdita, paramazrutaprabhAvakamaNDala, bambaI, 1937, 20202, pR0 339 / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktike bheda 69 hai, phira sukha zAzvata kyoM nahIM hogA / duHkhoMke kAraNabhUta saMsArake naSTa ho jAnese vaha sukha itanA adhika hotA hai ki koI usako nApa nahIM sakatA / AcArya pUjyapAdane usako atizayavat, vItabAdha, vizAla, vRddhihAsavyapeta, viSayavirahita, anyadravyAnapekSa, nirupama, amita, zAzvata, utkRSTa, anantasAra aura parama kahA hai| isameM 'anyadravyAnapekSa' kA artha hai ki siddha-sukha svasApekSa hai, usameM bAhya padArthokI apekSA nahIM karanI par3atI / 4 siddha aura arahaMta meM bheda ATha karmoMkA nAza karanese siddhapada prApta hotA hai, aura cAra ghAtiyA kamakA kSaya karanese arhatpada milatA hai / " 12 1. Niccu NiraMjaNu NANamau paramANaMda-sahAu / jo u so saMtu siu tAsu muNijjahi mAu // dekhie vahI : 1 / 17, pR0 26 / 2. kSuSNAzvAsakAsajvaramaraNajarAniSTayogapramohavyApasyAdyupraduHkhaprabhavabhavahateH ko'sya saukhyasya mAtA // dazamaktyAdisaMgraha : zrI siddhasena goyalIya sampAdita, salAla, sAbarakAMThA, pUjyapAda, siddhabhakti : chaThA zloka, antima do paMktiyA~, pR0 107 / 3. AtmopAdAna siddhaM svayamatizayavadvItabAdhaM vizAlaM vRddhihAsavyapetaM viSayavirahitaM niHpratidvandvabhAvam / anya nyAnapekSaM nirupamamamitaM zAzvataM sarvakAlaM utkRSTAnantasAraM paramasukhamatastasya siddhasya jAtam // dekhie vahI : pUjyapAda, siddhabhakti : 7vA~ zloka, pR0 108-109 / 4. nArthaH kSuvinAzAdvividharasayuktai ranapAnairazucyA, nAspRSTairgandhamAlyairna hi mRduzayanaigrlAninidrAdyabhAvAt // zrAtaGkArterabhAve tadupazamanasaba jAnartha tAvad, dIpAnarthakyavadvA vyapagatatimire dRzyamAne samaste // dekhie vahI : 8vA~ zloka, pR0 110 ( raise+mamahaNA tihuvaNavaramanyakamalamattaMDA / arihA aNataNANe aNuvamasokkhA jayaMtu jae // yativRSama, tiloyapaNNati : prathama bhAga, zolApura, 1943 I0, 2rA patha aura 5. kamma- caukkar3a vilaDa gai appA hui bharahaMtu // : yogIndu, paramAtmaprakAza zrI AdinAtha neminAthau pAdhye sampAdita, bambaI, 1937 I0, 2 / 195, pR0 333 / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-maktikAmyakI pRSThabhUmi pratyeka jIva siddha bana sakatA hai, kintu arhatpada prApta karaneke lie tIrthakaratva nAmakarmakA udaya honA anivArya hai|' arhantako avaziSTa cAra adhAtiyA karmoke nAza hone taka saMsArameM rukanA hotA hai| unheM samavasaraNako vibhUti prApta hotI hai| ve vizvako apanA upadeza dete hai, jaba ki siddha sadA apanemeM hI lIna rahate haiN| mahanta sakala paramAtmA kahalAte haiN| unake zarIra hotA hai, ve dikhAyI dete haiN| siddha nirAkAra haiM, unake koI zarIra nahIM hotA, unheM hama dekha nahIM skte| siddhoMne pUrNatA prApta kara lI hai, isalie ve vRddha aura hrAsa donoMke Upara uTha cuke haiM, jaba ki arhantako abhI mokSameM praviSTa hone takako vRddhi karanA zeSa hai / isI kAraNa unheM 'vRddha' vizeSaNa diyA jAtA hai| siddha arhantoMke lie pUjya haiM / ziva arthAt siddhakA kIrsana karane hoke kAraNa unheM zivakIrtana kahA jAtA hai / siddhAtmAoMkI nagarIke panthapara calane ke kAraNa unako siddhapurIpAntha kahate haiN| isI kAraNa zrI yogIndune unako 'parAparaH' kahA hai, arthAt siddha 'parebhyo'hatparimeSThibhyaH para utkRSTo muktigataH - - 1. solaha bhAvanAoMse tIrthakaratvanAmakarmakA udaya hotA hai| dekhie umAsvAti, tasvArthasUtra : paM0 kailAzacandra sampAdita, caurAsI, madhurA, 6 / 24, pR0 153 / 2. ArhantyalakSmyA punarAsmatantrI devAsurodAra-sabhe rarAja // AcArya samantabhadra, svayambhUstotra : paM0 jugalakizora sampAdita, vIra sevAmandira, sarasAvA, julAI 1951, 16 // 3, pR0 55 / 3. dekhie, paM0 AzAdhara, jinasahasranAma : paM0 hIrAlAla jaina sampAdita, mAratIya jJAnapITha, kAzI, vi. saM. 2010, 101131, svopajJavRtti, pR0 133 / 4. "zivAnAM siddhAnAM vA kIrtanaM yasya saH shivkiirtnH| dIkSAvasare 'namaH siddhebhyaH' ityuccAraNatvAt / " dekhie vahI : 755, zrutasAgarI TIkA, pR0 204 / 5. siddhAnAM muktAtmanAM purI nagarI muktiH ISatprAgmArasaMjJaM pattanaM, tasyAH pAnthaH pthikH| dekhie vahI : 10 134, svopajJavRtti, pR0 134-135 / . Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mad undaniesta 75 jaina-maktike bheda zuddhAtmA' kahalAte haiN| mahattvapUrNa prazna ___ jaba siddha arhantoMke lie pUjya haiM, phira 'Namo arihaMtANaM' mantrameM pahale arhantoMko namaskAra kyoM kiyA gayA hai ? ___ isakA uttara dete hue bhagavata puSpadanta bhUtabaline SaTkhaMDAgamameM likhA hai, "yadi arhanta na hote to hamako AptAgamameM kahe hue padArthoMkA avagama na ho paataa| arhantoMke prasAdake kAraNa hI hama prAmANika zrutako prApta kara sake haiM, ataH AdimeM unako namaskAra kiyA gayA hai| Avazyaka sUtrapara likhI gayI Avazyaka niyuktimeM bhI, aisA hI kathana hai| tAtparya yaha hai ki samavasaraNameM virAja kara arhanta, Ayuke kSaya hone taka vizvako upadeza dete haiM / ve upadeza hI zruta sAhityake rUpameM pratiSThita ho jAte haiM, aura unase samAjako sadaiva lAbha hotA hai / isI dRSTi se arhantoMko pahale namaskAra kiyA gayA hai| 1. kevala-vIriu so muNahi jo ji parAvara bhAu // yaH parAparaH parebhyo'hatparimeSThibhyaH para utkRSTo muktigataH zuddhAtmA bhAvaH padArthaH sa eva sarvaprakAreNopAdeya iti tAtparyArthaH / yogIndu, paramAtmaprakAza : zrI AdinAtha neminAtha upAdhye sampAdita, bambaI, 1937 I0, 11241, brahmadevakRta saMskRtavRttiyukta, pR0 31-32 / "vigatAzeSalepeSu siddheSu satsvarhatA salepAnAmAdau kimiti namaskAraH kriyata iti ceSa doSaH, guNAdhikasiddheSu zraddhAdhikyanibandhanatvAt / asatyahatyAptAgamapadArthAvagamo na mavedasmadAdInAM, saMjAtazcaitat prasAdAdityupakArApekSayA vAdAvahanamaskAraH kriyte|" magavat puSpadanta bhUtabali, SaTakhaMDAgama : vIrasenAcAryako TIkAsahita, DaoN. hIrAlAla jaina sampAdita, amarAvatI, vi0 saM0 1996, pR0 53.54 / arahaMtuvaeseNaM siddhA najati teNa arhaaii| na vi koi ya parisAe paNamittA paNamaI rno|| mAvazyakaniyuktisahita mAvazyakasUtra : bhAgamodayasamitigranthoddhAra, sUrata, 1022vA~ paca, pR0 553 / 4. astha mAsai arihA, suttaM gaMthaMti gaNaharA niuNaM / sAsaNassa hiyaTThAe, tabho sucaM pavasaha // dekhie vahI : 92vIM gaayaa| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-maktikAmyakI pRSThabhUmi siddha-bhakti ___ AcArya kundakunda siddhake parama bhakta the| eka bhaktako ArAdhyakI zaraNameM jAnese jo prasannatA upalabdha hotI hai, vaha hI unheM siddhoMko zaraNameM jAnese milI thI / unhoMne kahIM to siddhoMkI mahimAke gIta gAye haiM, kahIM unako sira jhakAkara namaskAra kiyA hai, aura kahIM vandanA kI hai| unakA dRr3ha vizvAsa hai ki siddhoMkI bhaktise parama zuddha samyak jJAna prApta hotA hai| kevalajJAna hI nahIM, apitu bhaktako vaha sukha bhI milatA hai, jo siddhoMke atirikta anyako upalabdha nahIM hai| AcArya pUjyapAdane likhA hai ki siddhoMko vandanA karanevAlA unake ananta guNoMko sahajameM hI pA letA hai| siddhoMkA bhakta, bhakti mAtrase hI usa padako bhI prApta karatA hai, jisa para ve svayaM pratiSThita haiM / AcArya samantabhadrane utprekSAke dvArA kahA hai ki mAno bhavasamudra meM DUbe hue bhavyoMkA uddhAra karaneke lie hI siddha lokAgrazikharapara virAje haiN| . 1. devendradAnavagaNairamipUjyamAnAn siddhA~khilokamahitAn zaraNaM prapadye // dazamakti: zolApura, 1921 I0, kundakunda, siddhamakti : pR0 66 / 2. jaramaraNajammarahiyA te siddhA mama sumattijuttassa / deMtu varaNANalAI buhayaNaparipatthaNaM paramasuddhaM // dekhie vahI : pR0 58 / 3. bhaimattisaMpautto jo vaMdai lahu lahai paramasuhaM // dekhie vahI : pR0 58 / 4. tAnsarvAcaumyanantAmijigamiSuraraM tasvarUpaM trisandhyam / / dazamatyAdisaMgraha : zrI siddhasena goyalIya sampAdita, salAla, sAvarakA~Tha, gujarAta, vI. ni0 saM0 2481, AcArya pUjyapAda, siddhamakti : 9vA~ padha, pR0 111 / 5. atimakkisaMprayukto yo vandate sa laghu lamate paramasukham // dekhie vahI : antima patha, pR0 112 / 6. siddhastvamiha saMsthAnaM lokAyamagamaH satAm / prova miva santAnaM zokAndhI magnamaMkSyatAm // AcArya samantabhadra, stutividhA : paM0 jugalakizora sampAdita : hindI anUdita, vIrasevAmandira, sarasAvA, vi0saM0 2007, 80vA~ padya, pR. 99 / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -CNNI.. . AaiN 47maraticales.laroine jaina-maktike bheda arthAt ve saMsAra-samudrameM DUbe jIvoMko nikAlakara vahA~ baiThAnemeM samartha hai, jahA~ vaha svayaM virAjamAna haiM / unake matameM siddha parameSThI kevala mokSa yA paramasukha hI nahIM; apitu parama aizvarya bhI pradAna karate haiN| bahuta bar3A pApI bhI unakI bhakti kara apane pApoMse chuTakArA pA jAtA hai| zrI yogondune una siddhoMko namaskAra kiyA hai, jo parama samAdhiko dhAraNa karanevAle, kalyANamaya, anupama aura jJAnamaya haiM / yadyapi ve tInoM lokoMmeM guru ( bhArI ) haiM, phira bhI saMsAra-samudra meM DUbate nahIM / yaha Azcarya hai, kyoMki bhArI vastu jaldI DUba jAtI hai| isakA artha hai ki siddha, guru arthAt sabase bar3e haiM / saMsAra-samudrako pAra karake hI ve mokSameM virAje haiM / zrI zAntisUrine 'ceiyavaMdaNamahAbhAsaM' meM, siddhoMko sira jhukAnA sarvottama bhAva-namaskAra mAnA hai| AcArya somadevakA kathana hai ki siddhoMkI bhaktise samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra rUpa tIna prakArake ratna upalabdha hote haiN| - 1. yadbhaktyA zamitAkRzAdhamaruja tijanaH svAlaye ye sadbhogakadAyatIva yajate te me jinAH suzriye // dekhie vahI : 116vA~ padya, pR0 141 / 2. te vaMdau~ siri-siddha-gaNa hosahi je vi aNaMta / sivamaya-Niruvama-NANamaya parama-samAhi bhajaMta // yogIndu, paramAtmaprakAza : zrI AdinAtha neminAtha upAdhye sampAdita, bambaI, 1937 I0, 12, pR08| 3. pANiM tihuyaNi garuyA vi bhavasAyari Na paDaMti // dekhie vahI : 114, pR0 10 / 4. naNu siddhameva bhagavao, eso samvottamo nmokaaro| ANANupAlaNatthaM, mAvanamokArarUva tti // zrIzAntisUri, ceiyavaMdaNamahAmAsaM :zrI muni caturavijaya aura paM0 becaradAsa sampAdita, zrI jaina AtmAnandasabhA, zrI AtmAnanda anyaratnamAlA 69, mAvanagara, vi0 saM0 1977, 751vA~ padya, pR0 135 / 5. kAleSu triSu muktisaMgamajuSaH stutyAstrimirviSTapai. ste rakhatrayamaGgalAni dadhatAM manyeSu rkhaakraaH|| K. K. Handiqui, Yasastilaka and Indian Culture, Jain Samskriti Samrakshaka Sangha, Sholapur, 1949,pR. 311 / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktikAvyakI pRSThabhUmi | | | | | | | | | | | | | 2-zruta-bhakti 'zrutakI paribhASA ___ zruta jJAnAvaraNakA kSayopazama honepara nirUpyamANa padArtha jisake dvArA sunA jAtA hai, jo sunatA hai yA sunanA mAtra 'zruta' kahalAtA hai| vaha eka jJAnavizeSake arthameM nibaddha hai| AcArya zrutasAgarane tattvArthavRttimeM likhA hai, . "zravaNaM zrutaM jJAnavizeSa ityarthaH, na tu zravaNamAtram / zravaNaM zrutamityukte zravaNamAtraM na bhavati, kintu jJAnavizeSaH / " pahale lekhanakriyAkA janma na honeke kAraNa, samUcA jJAna guru-ziSya paramparAse suna-sunakara hI prApta hotA thaa| zAstroMmeM nibaddha honeke pazcAt bhI vaha zruta saMjJAse hI abhihita hotA rahA / jainAcAryoMke anusAra ve ho zAstra zruta kahalAyeMge, jinameM bhagavAnko divya dhvanikA pratinidhitva huA ho / zruta-sAhitya zrutake do bheda hai-aGga-bAhya aura aGga-praviSTa / aGga-bAhake dazavaikAlika, uttarAdhyayana Adi aneka bheda haiM / aGga-praviSTake 12 bheda hai / . 1. tadAvaraNakarmakSayopazame sati nirUpyamANaM zrUyate anena tat zruNoti zravaNamAtraM vA zrutam / AcArya pUjyapAda, sarvArthasiddhi : paM0 phUlacandra sampAdita, hindI-anUdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, vi0 saM0 2012, 119, pR0 94 / 2. AcArya zrutasAgara, tattvArthavRtti : paM. mahendrakumAra sampAdita, hindI anUdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, mArca 1949, 1120, pR0 65 / AptopazamanulaMdhyamadRSTeSTa-virodhakam / tatvopadezakRt sArva zAkaM kApatha-ghaTTanam // AcAryasamantabhadra, samocIna dharmazAstra : paM0 jugula kizora mukhtAra sampAdita, vIrasevAmandira, dillI, apraila 1955, 1 / 9, pR0 43 / 4. dvibhedaM taavt-anggbaasmaavissttmiti| aGgabAjhamanekavidhaM dazakAliko ttarAdhyayanAdi / aGgapraviSTaM dvAdazavidham / tathA-prAcAraH, sUtrakRtaM, sthAnaM, samavAyaH, vyAkhyAprAptiH, jJAtRdharmakathA, upAsakAdhyayanaM, antakRzaM, anuttaraupapAdikadazaM, praznadhyAkaraNaM, vipAkasUtraM, dRSTivAda | |- - bhAcArya pUjyapAda, sarvArthasiddhi : paM0 phUlacandra sampAdita, kAzI, 2012 vi0 saM0, 1120, pR0 123 / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-maktike bheda 75 kahA jAtA hai ki 12veM aMga dRSTivAdameM 14 pUrvokA sAra saMkalita huA thaa| pUrva-sAhitya bhagavAn mahAvIrase bhI pahalekA thA, isI kAraNa usakI 'pUrva' saMjJA thii| digambara mAnyatAke anusAra, yaha samUcA vAGmaya, tIna kevalI aura pAMca zrutakevaliyoM taka anavacchinna rUpase calatA rahA, kintu uttarottara buddhibala aura dhAraNAzaktike alpa hote jAnese saba kucha vismaraNa hI gyaa| isa bhAMti bhagavAn mahAvIrake nirvANa jAneke 683 varSake bhItara hI jaina-zruta chinna-bhinna ho gyaa| jo kucha bacA vaha AcArya puSpadanta-bhUtabalike SaTkhaMDAgamameM tathA AcArya guNadharake kaSAya-prAbhUtameM nibaddha huA hai| _____ zvetAmbara-paramparAke anusAra dRSTivAda aura 14 pUrvoke vilupta ho jAnepara bhI, 11 aMga surakSita baca gye| unheM surakSita rakhaneke lie pATaliputra, mathurA aura ballabhImeM tIna prayatna hue the| Agama-sUtra sAhitya unhIMkA pratinidhitva 1. dRSTivAdake pA~ca bheda-parikarma, sUtra, prathamAnuyoga, pUrvagata aura dhUlikA haiN| inameM pUrvagata 14 prakArakA hai-utpAdapUrva, mAmAyaNIya, vIryAnuvAda, astinAstipravAda, jJAnapravAda, satyapravAda, AtmapravAda, karmapravAda, pratyAkhyAnavAda, vidyAnuvAda, kalyANavAda, prANAvAya, kriyAvizAla aura lokbindusaar| dekhie, akalaMkadeva, tatvArthavAttika : prathama bhAga, paM0 mahendra kumAra sampAdita, hindI-anUdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, janavarI 1953, 1 / 20 kA vArtika, pRSTha 74 / 2. gautama, sudharmA aura jambUsvAmI, ye tIna kevalI kahe jAte haiN| 3. viSNu, nandimitra, aparAjita, gauSardhana, bhadrabAhu, ye pA~ca zrutakevalI kahalAte haiN| bhagavajinasenAcArya, mahApurANa : prathama mAga, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, vi0 saM0 2007, 20141 / 4. dekhie, sarvArtha siddhi : bhAratIya jJAnapITha, kAzI, vi0 saM0 2012, prastAvanA, paM0 phUlacandra jI likhita, pR0 13 / aura bhagavaMta bhUtabali, mahAbaMdha (mahAdhavalasiddhAnta) : prathama bhAga, zrIsumeracaya divAkara sampAdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, maI 1947, prastAvanA zrIsumeracandra likhita, pRSTha 17.19 / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktikAmpakI pRSThabhUmi karatA hai| zrutakI mahimA tIrthakara nAmakarmakA Asrava, ahaMnta, AcArya aura upAdhyAya bhaktike sAtha bahuzrutabhaktise bhI hotA hai / AtmA jJAnarUpa hai, aura zruta bhI eka jJAna hai, ataH zrutajJAna bhI AtmA ko jAnanemeM pUrNa rUpase samartha hai| zrutajJAna aura kevalajJAnameM kevala parokSa aura pratyakSakRta bheda hai, saba padArthoMko viSaya karanekI apekSA donoM samAna haiM / 1. itihAsaprasida 'akAla' ke uparAnta, magavAn mahAvIrake bikhare upadezoMko ikaTThA karaneke lie eka samA pATaliputrameM huI ( aavshykcuurnni)| isa samAkA samaya vIranirvANa saM0 160 aura IsA pUrva 307 varSa hai| dUsarI samA mathurAma, Arya skandilake sabhApatitvameM huI ( nandI cuurnni)| isakA samaya vI. ni0 saM0 827-840 aura IsA pazcAt 360-373 mAnA jAtA hai| tIsarI sabhA ballabhImeM, devarddhigaNike sabhApatitvameM huI ( yogshaastr-hemcndr)| isakA samaya vI0ni0 saM0 980 aura IsA pazcAt 5.3 nirdhArita kiyA gayA hai| dekhie, Dr. Jagdishchandra Jain, Life in Ancient India, As depicted in the Jain Canons, New Book Company, _Ltd, 1947, P. 35-53. 2. zrI umAsvAti, tattvArthasUtra : paM. kailAzacandra sampAdita, caurAsI mathurA, 624, pR0 153 / / 3. jo suyaNANaM sambaM jANai suyakevaliM tamAhu jinnaa| NANaM appA samvaM jamhA suyakevalI tamhA // AcArya kundakunda, samayasAra : paM0 parameSThIdAsa hindI anUdita, zrI pATanI di. jaina pranthamAlA 25, mArauTha ( mAravAr3a), pharavarI 1953, 10vIM gAyA, pR0 21 / 4. Aye parokSam // pratyakSamanyat // umAsvAti, tattvArthasUtra : paM0 kailAzacandra sampAdita, caurAsI, 111, 1312, pR012| 5. paM0 AzAdhara, jinasahastranAma : paM0 hIrAlAla sampAdita, hindI-anUdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, pharavarI 1954, 8174, hindI anuvAda / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Magar .. .. jaina-makkei bheda - samyagdarzana, jo mokSa prApta karanekA mUlAdhAra hai, yadi nisargase utpanna hotA hai, to adhigamase bhI' / adhigamakA artha hai-arthAvabodha, jisakI prAptimeM zrutakA bahuta bar3A yogadAna hai| sarAga samyagdarzanake bhedoMmeM eka Astikya bhI hai, jisakA artha deva, zAstra, vrata aura tatvoMmeM dRr3ha vizvAsa karanA hai / arthAta zAstrameM dRr3ha vizvAsa karanA samyagdarzana hI hai| ___ aGga, upAGga aura prakIrNakake bhedase zra tasAgara apAra hai| koI paNDitamAnI bhI usako pAra karanemeM samartha nahIM hai| yaha dvAdazAGgarUpa zruta ratnoMse bhare samudrake samAna hai, ataH vaha atyadhika sundara hai / zruta devIkI upAsanA ___ zrutadevIkI mahimAkA varNana karate hue bhagavajjinasenAcArya ( 9vIM zatAbdI vikrama ) ne likhA hai, "bhagavAn RSabhadevakI tIna patniyAM thIM-sarasvatI,kotti aura lkssmii| lakSmImeM unakA prema manda ho gayA thaa| unheM to sarasvatI aura kalpAnta kAla taka rahanevAlI kIrti hI adhika priya thiiN|" 1. tnisrgaaddhigmaadvaa| umAsvAti, tasvArthasUtraH 60 kailAzacandra sampAdita, caurAsI, 1 // 3,40 4 / 2. 'adhigamo'rthAvabodhaH / ' pUjyapAda, sarvArthasiddhi : paM0 phUlacandra sampAdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, vi. saM. 2012, 13 kA bhASya, pR0 12 / 3. Apte zrute vrate tarave cittamastitvasaMyutam / bhAstikyamAstikairuktaM muktiyuktidhare nare // somadeva, yazastilaka : kAvyamAlA 70, bambaI, 1901, pR. 323. 4. aMgo-vaMga-painayabheyA subhasAgaro khalu apaaro| ko tassa muNai majha, puriso paMDizcamANI vi? // samvappavAyamUlaM, duvAlasaMgaM jo samakkhAyaM / rayaNAyaratulaM khalu, tA savvaM suMdaraM tammi / zrI zAntisUri, ceyavaMdaNamahAmAsaM : jaina AtmAnanda samA, bhAvanagara, vi. saM. 1977, gAthA 19,21, pR0 4 / 5. sarasvatI priyAsyAsIt kiirtishcaaklpvrsinii| 'lakSmI saDillatAlolAM mandapremNeva so'vahat // bhagavajinasenAcArya, mahApurANa : mAga 1, paM0 panAlAla jaina sampAdita, hindI-adita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, vi. saM. 2007, 1548, pR0 329 / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-maktikAnyakI pRbhUmi mahAkavi puSpadanta ( 11vIM zatAbdI vikrama ) ne, caudaha pUrva, bAraha aMga, jinamukhase nikalI huI aura saptabhaMgImaya zrutadevIko vandanAse ho, NAyakumArabariukA prArambha kiyA hai| - zrI amitagati ( vi. saM. 1050 ) ne sAmAyika pAThameM likhA hai, "he sarasvatIdevI ! yadi maiMne mAtrA, pada, vAkya aura arthahIna vacana kahe hoM, to Apa kSamA kareM aura mujhe pUrNa jJAna deN|' unhoMne yaha bhI kahA ki zrutadevI apane bhaktoMkI sabhI manokAmanAoMko pUrA karatI hai| ____ AcArya somadevane zrutadevIkI bhaktiko hI sAmAyika kahA hai| unhoMne aSTa dravyoMse zrutadevIko pUjA bhI kI hai| eka sthAnapara unhoMne likhA hai ki sarasvatI syAdvAda rUpa hai, muniyoMke dvArA mAnanIya hai, devoMse upAsanIya hai| vaha devI anta:karaNameM sthita samasta kalaMkoMko dhokara zuddha banAtI hai, aura jJAnarUpI hAthIke avagAhana karaneke lie to vaha eka nadIke samAna hai| AcArya vasunandine zrutadevIko mattiko sthApanAkI bAta kahI hai| unhoMne likhA, "zrutajJAnake bAraha aMga aura upAMgavAlI, samyagdarzanarUpa tilakase vibhUSita, cAritrarUpa vastrakI dhAraka aura caudaha pUrva rUpa AbharaNoMse maNDita zrutadevIkI 1. caudaha punvilla duvAlasaMgi, jinnvynnvinniggysttmNgi| vAyaraNavitti pAyaDiyaNAma, pasiyau mahu devi maNohirAma // . pupphayaMta, NAyakumAracariu : DaoN0 hIrAlAla jaina sampAdita, balAtkAragaNajaina pablikezana sosAiTI, kAraMjA, barAra, 1933 I0, pahalI sandhi, 9,10 paMkti, pR03|| 2. yadarthamAtrApadavAkyahInam, mayA pramAdAthadi kiJcanoktam / tanme kSamitvA vidadhAtu devI, sarasvatI kevalabodhalabdhim // amitagati, sAmAyikapATha : brahmacArI zItalaprasAda jI sampAdita, dharmapurA, dehalI, vi. saM0 1977, 10vA~ zloka, pR0 13 / 3. bodhiH samAdhiH pariNAmazuddhiH, svAsmopalandhiH zivasaukhyasiddhiH / cintAmaNiM cintitavastudAne, svAM vandhamAnasya mamAstu devi // dekhie vahI : 11vA~ zloka, pR0 14 / 4. syAvAdabhUdharamavA munimAnanIyA devairananyazaraNaiH samupAsanIyA / svAntAzritAkhilakalaGkaharapravAhA vAgApagAstu mama bodhagajAvagAhA // somadeva, yazastilaka : kAvyamAlA 70, bambaI, 1901, pR0 401 / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktike bheda bhI sthApanA zubha tithi aura zubha muhUrtameM karanI caahie|" samayasArake prasiddha TIkAkAra zrI amRtacandrAcArya ( 12vIM zatAbdI vikrama ) ne anantadharmake tattvoMko dekhanevAlI anekAntamayI mUttiko namaskAra kiyA hai| zrutadharoMkI vandanA - bhagavAn mahAvIrake uparAnta hue tIna kevalI aura pAMca zrutakevalI zrutaghara kahalAte haiM / bhagavAn mahAvIrake pramukha gaNadhara gautama svAmI bhI kevalI hI the| 'ceiyavandaNamahAbhAsaM' ke prArambhameM hI likhA hai, "jinake mahAhrada rUpI mukhase, dvAdazAGgI mahAnadI utpanna huI hai, una giri-jaise gaNadharoMko maiM bhAvapUrvaka namaskAra karatA hai|" bhagavajjinasenAcAryane zrutake pAragAmI gautama gaNadharase yAcanA kI hai ki hama saba ajJAnAndhakArako bhedakara paraM dhAmameM praviSTa ho jaayeN| AcArya zubhacandra ( 13vIM zatAbdI vikrama ) ne jJAnArNavameM likhA hai, "jo zrutaskandharUpI AkAzameM candrake samAna haiM, saMyamazrIko vizeSa rUpase dhAraNa karanevAle haiM, aise yogIndra indrabhUti gautamako, maiM dhyAnasiddhi ke lie namaskAra 1. bAraha aMgaMgI jA saNatilayA carittavasthaharA / caudahapuvAharaNA ThAveyamvA ya suyadevI // AcArya vasunandi, vasunandizrAvakAcAra : paM0 hIrAlAla jaina sampAdita, mAratIya jJAnapITha, kAzI, apraila 1952, 391vIM gAthA, pR0 123 / 2. anantadharmaNastatvaM pazyantI pratyagAtmanaH / anekAntamayImUrtinityameva prakAzatAm // dekhie, samayasAra : zrI pATanI di. jaina granthamAlA, 25 pharavarI 1953, zrIamRtacandrAcAryakA maMgalAcaraNa, anuSTup 2, pR0 2 / 3. jammuhamahAhAo, duvAlasaMgI mahAnaI bUDhA / te gaNaharakulagiriNo, sambe baMdAmi bhAveNa // zrI zAntisUri, ceDyabaMdaNamahAmAsaM : saMskRtaTIkAsahita, muni zrI catura- . vijaya aura paM0 becaradAsa sampAdita, zrI jaina AtmAnanda samA, mAvanagara, vi. saM. 1977, 4thI gAthA, pR0 / / 4. pAratamaH paraMdhAma praveSTumanaso vayam / tadavArodghATanaM bIjaM svAmupAsya labhemahi / / bhagavajinasenAcArya, mahApurANa : mAga 1, paM0 pakSAlAla sampAdita, hindI manUdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, vi. saM. 2007, 2262, pR. 35 // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 1 karatA hU~ / "" jaina - bhaktikAvyakI pRSThabhUmi dvAdazAtmA honeke kAraNa bhagavAn jinendra bhI zrutadhara kahalAte haiM / paNDita AzAdharane unheM 'guruzruti' aura 'zruta-pUta' jaise vizeSaNoMse suzobhita kiyA hai / isakA artha hai ki bhagavAnko divyadhvani hI vaha zruta hai, jisake dvArA bhavya prANI mokSa jAnemeM samartha haiN| AcArya kundakundane bhI bhagavAn jinendrako hI zrutadhera mAnA hai| unhoMne likhA hai, "isa prakAra mere dvArA saMstuta kiye gaye zrutapravara jinavaravRSabha, mujhe zIghra hI zruta lAbha pradAna kreN|"" zAstra pUjana zrutake do bheda haiM- dravyazruta aura bhaavshrut| zAstroMkI gaNanA dravyazrutameM kI jAtI hai| jainAcAryoMne zAstra pUjanako acittadravya pUjanako koTimeM ginA haiN| AcArya bhUtabaline jaba SaTkhaNDAgamakI racanA samApta kI, taba use zAstrarUpameM pratiSThita kiyA gayA, aura jyeSTha zuklA paMcamoke dina, catuvidha saMghake sAtha usakA mahAn pUjana bhI huA / bhagavAn jinendrakI mUrtike samAna hI, 5 5. 1. zrutaskandhanamazcandraM saMyamazrIvizeSakam / indrabhUtiM namasyAmi yogIndraM dhyAnasiddhaye // AcArya zubhacandra, jJAnArNava : rAyacandra jainazAstramAlA-2, zrI paramazrutaprabhAvaka maMDala, bambaI, chaThA zloka / 'gurvI kevalajJAnasamAnA zrutiH zAstraM yasyeti', 'zrutizabdena sarvajJavItarAgadhvaniH, tayA pUtaH pavitraH sarvo'pi pUrva sarvajJazrutyA tIrthaMkaranAmagotraM baddhvA pavitro bhUtvA sarvajJaH saMjAtastena zrutipUta ucyate / ' paM0 AzAvara, jinasaha svanAma: paM0 hIrAlAla jaina sampAdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, pharavarI 1954, 9 / 122, 9 / 121, svopajJavRti, pR0 129, 127 / evama sudaparA bhattIrAyeNa saMdhuyA tathA / sigdhaM me sudalAI jiNavaravasahA payacchaMtu // dazabhakti : zolApura, 1925 I0, AcArya kundakunda, prAkRtazrutabhakti : 11vIM gAthA, pR0 124 / 4. 'tesiM ca sarIrANaM dadhvasudassa vi acittapUjA sA / ' AcArya vasunandi, vasunandizrAvakAcAra : paM0 hIrAlAla jaina sampAdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, apraila 1952, 450vIM gAthA, pR0 130 / indranandi, zrutAvatAra : mANikacandra digambara jaina granthamAlA, bambaI, 143 vA~ padya Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 2 .. jaina-matike bheda zAstroMkI bhI pratiSThA hone lagI thii| madhyakAlameM to tAraNapantha nAmake eka aise AmnAyane janma liyA, jo arhantako mUrtiko na pUjakara, zAstroMkI pUjAmeM hI vizvAsa karatA thaa| . sacchAstroMke adhyayanako bAta karate hue eka bAra, zrImadrAjacandrane kahA thA, "maiM jJAna hU~, maiM brahma hU~, aisA mAna lenese, aisA cillAnese koI tadrUpa nahIM ho sakatA / tadrUpa honeke lie sacchAstra AdikA sevana karanA caahie|" 4-jJAnapUjana __bhAvazrutako jJAna kahate haiM / dravyazruta bhI jJAna hai, kintu vaha zAstrIya-adhyayana taka hI sImita hai| bhAvazrutameM parokSa aura pratyakSa donoM hI prakArake jJAna zAmila haiN| isI kAraNa zrutabhaktimeM pA~ca jJAnoMkI bhI bhakti kI gayI hai / bhaktise jJAna prApta hotA hai| AcArya kundakundane likhA hai ki vinayake binA samyagjJAna nahIM ho sktaa| prathama adhyAyameM vinaya aura bhaktikA sambandha dikhAyA jA AcArya pUjyapAdane dUsaroMke manameM sthita arthako jAnanevAle manaHparyayajJAna' aura trikAlavartI padArthoMko eka sAtha jAnanevAle kevalajJAnakI stuti kI 1. ahavA jiNAgamaM putthaesu sammaM lihAviUNa to| suhatihi-lagga-muhutte prAraMbho hoi kAyavvo // zrAcArya vasunandi, vasunandizrAvakAcAra : paM0 hIrAlAla sampAdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, apraila 1952, 392 vI gAthA, pR0 123 / zrImadrAjacandra, DaoN. jagadIzacandra jaina sampAdita, zrIparamazrutaprabhAvaka maNDala, bambaI, pR0 742 / 3. dekhie, dazabhakti : zolApura, 1921 I0, prAcArya pUjyapAda, saMskRta zrutamati : mAvarUpa zrutajJAnakA varNana, pR0 78 / 4. daMsaNaNANAvaraNaM mohaviyaM aMtarAiyaM kammaM / Nivai bhaviya jIvo sammaM jiNamAvaNAjutto // AcArya kundakunda, aSTapAhuDa : zrI pATanI di. jaina granthamAlA, mArauTha ( mAravAr3a), bhAvapAhuDa : 149vIM gAthA / 5. paramanasi sthitamartha manasA parividya mantrimahitaguNam / RjuvipulamativikalpaM staumi manaHparyayajJAnam // dazabhaktyAdisaMgraha : zrI siddhasena saMmpAdita, salAla, sAbarakAMThA, gujarAta, AcAryapUjyapAda, zrutamati : 28vA~ zloka, pR0 135 / . . 11 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina - bhaktikAvyako pRSThabhUmi tathA ananta padArthoMunhoMne matijJAna 3 hai | zrutajJAnako namaskAra karate hue unhoMne likhA hai, "jinendra bhagavAnke kahe gaye, gaNadharoMke dvArA racita, aMga aura aMga bAhyasahita ko viSaya karanevAle zrutajJAnako maiM namaskAra karatA hU~ / ' aura avadhijJAnakI bhI vandanA kI hai| unheM vizvAsa hai ki pA~ca jJAnoMkI stuti karanese avinAzI sukha aura atIndriya jJAna zIghra hI prApta ho jAtA hai / AcArya kundakundane prAkRta zrutabhakti meM zrutajJAnakI stuti karate hue likhA hai, "arhantake dvArA kahe gaye aura gaNadharoMke dvArA gU~the gaye, aise mahAsAgarapramANa zrutajJAnako maiM sira jhukAkara praNAma karatA hU~ zrutake aMgoM kI bhakti 82 AcArya pUjyapAdane zrutake bAraha aMgoMkI stuti kI hai / unhoMne bArahaveM aMga dRSTivAdako bhakti meM likhA hai, "parikarma, sUtra, prathamAnuyoga, pUrvagata aura cUlikAsahita pA~ca prakArake dRSTivAda aMgakI meM stuti karatA hU~ / " AcArya kundakundane prAkRta zrutabhakti ke prArambhameM hI siddhoMko namaskAra karake zrutake sabhI 1. kSAyikamanantamekaM trikAlasarvArthayugapadavamAsam / sakalasukhadhAma satataM vande'haM kevalajJAnam // dekhie vahI : 29vA~ zloka, pR0 136 / 2. zrutamapi jinavara vihitaM gaNadhararacitaM dvacanekabhedastham / aGgAGgabAhyabhAvitamanantaviSayaM namasyAmi // dekhie vahI : 4thA zloka, pR0 118 / 3. evamabhiSTuvato me jJAnAni samastalokacakSU MSi / laghu bhavatAjjJAnarddhijJAnaphalaM saukhyamacyavanam // dekhie vahI : 30vA~ zloka, pR0 137 / 4. arahantamAsiyatthaM gaNaharadevehiM gaMdhiyaM sammaM paNamAmi bhattijutto sudaNANamahovahiM sirasA // dazabhakti : zolApura, 1921 I0, AcArya kundakunda, prAkRtazrutamakti : pR0 126 - 127 / parikarma ca sUtraM ca staumi prathamAnuyogapUrvagate / sArddhaM cUlikayAspi ca paJcavidhaM dRSTivAdaM ca / / dekhie vahI : AcArya pUjyavAda, saMskRta zrutabhakti: 9vA~ zloka pR092 / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina- bhakti ke bheda aMgoMkI vandanA kI hai / zrutabhaktikA phala zrI umAsvAti ne likhA hai ki 'tattvArthasUtra' ko eka bAra par3hanese ho, pUre dinake upavAsakA phala milatA hai / 2 AcArya kundakundakA kathana hai ki 'samayaprAbhRta' ko par3hakara, jo usake arthameM sthita hogA, vaha uttama sukha, arthAt mokSakA sukha prApta karegA / 3 jo 'paramAtmaprakAza' kA pratidina nAma lete haiM, unakA moha dUra ho jAtA hai, aura ve tribhuvanake nAtha bana jAte haiM / " * 'sarvArthasiddhi' ko bhaktipUrvaka sunane aura par3hanese paramasiddhi prApta hotI haiM, phira devendra aura cakravartIke sukhakA to kahanA hI kyA hai| 5 1. siddhavarasAsaNANaM siddhANaM kammacakkamukkANaM / kAU NamukkAraM bhattIe samAmi aMgAI || dekhie vahI : AcArya kundakunda, prAkRta zrutabhakti : pahalI gAthA, pR0 121 / 2. dazAdhyAye paricchinne tattvArthe paThite sati / phalaM syAdupavAsasya bhASitaM munipuGgavaiH // bRhajjanavANIsaMgraha, paM0 bAkalIvAla saMpAdita, samrAT saMskaraNa, vI0 ni0 saM0 2482, tavArthasUtra : antima 4thA zloka, pR0 225 / jo samayapAhuDamiNaM paDihUNaM zratthataccao gAuM / atthe ThAhI ceyA so hohI uttamaM sokkhaM // kundakunda, samayasAra : paM0 parameSThIdAsa, hindI-anUdita, zrI pATanI di0 jaina granthamAlA, mArauTha, mAravAr3a, pharavarI 1953, 415vIM gAthA, pR0 561 / 4. je paramappa - payAsayahaM zraNudiNu NAu layaMti / tui mohu taDati taha~ tihuyaNa-nAha havaMti // yogIndu, paramAtmaprakAza zrI AdinAtha neminAtha upAdhye sampAdita, zrI rAmacandra jaina - zAstramAlA, zrI paramazrutaprabhAvakamaNDala, bambaI, 1937 I0, 2 / 206, pR0 342 / 5. tattvArthavRttimuditAM viditArthatasvAH zRNvanti ye paripaThanti ca dharmabhaktyA | "haste kRtaM paramasiddhisukhAmRtaM tairmartyamarezvarasukheSu kimasti vAcyam // AcArya pUjyapAda, sarvArthasiddhi : paM0 phUlacandra sampAdita, mAratoya jJAnapITha, kAzI, vi0 saM0 2012, pR0 474 / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ V ..............." .. jaina-maktikAdhyakI pRSThabhUmi isa bhAMti jainAcAryone spaSTa svIkAra kiyA hai, "zrutakI arcanA, pUjA, vandanA aura namaskAra karanese saba dukhoM aura karmokA kSaya ho jAtA hai| tathA bodhilAbha, sugatigamana, samAdhimaraNa aura jiNaguNasampatti bhI prApta hotI haiN|'' 3. cAritra-bhakti 'cAritra'kI vyutpatti ____ 'carati caryate'nena caraNamAtraM vA cAritram arthAt jo AcaraNa karatA hai, jisake dvArA AcaraNa kiyA jAye yA AcaraNa karanA mAtra cAritra kahalAtA hai| isakA tAtparya huA ki AcaraNakA hI dUsarA nAma cAritra hai| cAritra acchA aura burA do prakArakA hotA hai / cAritra-bhaktikA sambandha acche cAritrase hai, jaina-sAhityameM use hI samyakcAritra kahA gayA hai / samyakcAritrakI paribhASA AcArya pUjyapAdane sarvArthasiddhi meM likhA hai, "saMsAra bandhake kAraNoMko dUra karanekI abhilASA karanevAle jJAnI puruSa, karmokI nimittabhUta kriyAse virata ho jAte haiM, isIko samyakcAritra kahate haiN| cAritra ajJAnapUrvaka na ho, ataH samyak vizeSaNa jor3A gayA hai / " AcArya bhaTTAkalaMkane tattvArthavAttikameM aura 1. aMgovaMgapaiNNae pAhuDayapariyammasattapaDhamANiyogapuvagayacUliyA ceva suttatthayathui dhammakahAiyaM NiccakAlaM aMcemi, pUjemi, vaMdAmi, NamaMsAmi, dukhakkhao, kammakkhao, bohilAho, sugaigamaNaM, samAhimaraNaM jiNapuNasaMpatti hou mjjhN| dazabhakti : zolApura, san 1921 I0, AcArya kundakunda, prAkRta zruta bhaktiH : pRSTha 127 / 2. AcArya pUjyapAda, sarvArthasiddhi : bhAratIya jJAnapITha, kAzI, vi0 saM0 2012, 11 kA bhASya, pRSTha 6 / 3. 'saMsArakAraNanivRttiM pratyAgUrNasya jJAnavataH karmAdAnanimittakriyoparamaH samyakacAritram' dekhie vahI : 111, pR0 5 / 4. 'saMsArakAraNavinivRttiM pratyAgUrNasya jJAnavato bAhyAbhyantarakriyAvize ghoparamaH samyakcAritram / prAcArya bhaTTAkalaMka, sasvArthavArtika : bhAga 1, paM0 mahendrakumAra sampAdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, janavarI 1953, 111 kA vArtika, pR0 4 / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-maktike bheda zrI zrutasAgarasUrine tattvArthavRttimeM isI paribhASAkA samarthana kiyA hai| cAritra aura tattvArthazraddhAna ___AcArya kundakundane cAritra-pAhuDameM likhA hai, "jo jAne so jJAna aura jo dekhe so darzana, tathA donoMke samAyogako cAritra kahate hai|" yahA~ darzanakA artha samyagdarzana hai| samyagdarzana, sarvajJabhASita tattvArthake zraddhAnako kahate haiN| zraddhAna; cAritra hI hai, isakA samarthana paM0 jayacanda chAvar3Ane, AcArya kundakundake cAritra pAhuDakI pAMcavIM gAthAkA anuvAda karate hue kiyA hai| tattvArthake zraddhAnameM manako zubha kriyA karanI par3atI hai, ataH vaha samyakcAritra hI hai| AcArya kundakundane tatvArthazraddhAnakI mahattA batAte hue bhAvapAhaDameM likhA hai, "arihaMtako vANImeM sacce zraddhAnake binA kaThorase-kaThora tapa aura saMyama vyartha hai|"" jaina zAstroMke anusAra kevala karma-kANDa samyakcAritra nahIM hai, usake pIche saccA bhAva honA hI caahie| ise hI Abhyantara caritra' kahate haiM / AcArya akalaMkadeva 1. 'saMsArahetubhUtakriyAnivRttyudyatasya tattvajJAnavataH puruSasya karmAdAnakAraNa kriyoparamaNamajJAnapUrvakAcaraNarahitaM smykcaaritrm'| AcArya zrutasAgara sUri, tattvArthavRtti : paM0 mahendra kumAra sampAdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, mArca 1949, 11kI vRtti, pR0 4 / 2. jaM jANai taM gANaM jaM picchai taM ca daMsaNaM bhaNiyaM / NANassa picchayassa ya samavaNNA hoi cArittaM // AcArya kundakunda, aSTapAhuDa : zrI pATanI di0 jaina granthamAlA, mAroTha, mAravAr3a, caritrapAhuDa : tIsarI gAthA / 3. 'cAritra do prakArakA hai, sarvajJamASita tattvArthakA zuddha zraddhAna karanA prathama cAritra hai, aura sarvajJako AjJAke anusAra saMyama arthAt vratAdika dhAraNa karanA dUsarA cAritra hai| dekhie vahI : pA~cavIM gAthAkA bhAvArtha / 4. bhAvarahio Na sijmai jai vitavaMcaraha koddi-koddiio| jammaMtarAi bahuso laMviyahaccho galiyavaccho / AcArya kundakunda, aSTapAhuDa : zrI pATanI di. jaina granthamAlA, mAroTha, mAravAr3a, bhAvapAhuDa : 4thI gAthA / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... jaina-bhaktikAnyakI bhUmi ne use 'mAnasacAritra'ko saMjJAse abhihita kiyA hai|' cAritra-bhakti . AcArya kundakundane likhA hai ki pUrNa cAritra pAlakara, mokSa gaye hue siddhoMko vandanAse caritragata vizRMkhalatA dUra hotI hai aura mokSasukha prApta hotA hai| unhoMne pA~ca prakArake cAritrakI bhaktise, karma-malakA zuddha hocA likhA hai| AcArya samantabhadrane likhA hai ki samyakcAritrake dvArA jinhoMne Arhantyapada prApta kiyA hai, ve trilokakI pUjAke atizaya sthAna haiM / AcArya pUjyapAdane AcArake pA~ca bheda kiye haiM---jJAnAcAra, darzanAcAra, tapAcAra, vIryAcAra aura cAritrAcAra / pA~coM hI ko vandanA kI hai, aura pAMca 1. 'sa dvividho vAhya Abhyantarazceti / bAhyo vAcikaH kAyikazca bAhye ndriyapratyakSatvAt, Abhyantaro mAnasaH chamasthApratyakSatvAt , tasyoparamaH samyakcAritramityucyate / ' AcArya akalaMkadeva, tasvArthavArtika : paM0 mahendrakumAra sampAdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, janavarI 1953, 111 kI vArtika, pR0 4 / 2. jai rAyeNa doseNa mohaMNANAdareNa vaa| vaMdittA samvasiddhANaM saMjadA sA mumukSuNA // saMjadeNa mae samma savvasaMjamamAviNA / savvasaMjamasiddhIo lamade muttijaM suhaM // dazabhakti : zolApura, 1921 I0, prAcArya kundakunda, prAkRta cAritra. bhakti : 9vIM-10vIM gAthA, pR0 158 / 3. sAmAiyaM tu cArittaM chedo vaTThAvaNaM tahA / taM parihAravisuddhiM ca saMjamaM suhumaM puNo // jahAkhAdaM tu cArittaM tahAkhAdaM tu taM puNo / kiccAhaM paJcahAcAraM maMgalaM bhalasohaNaM // dekhie vahI : tIsarI, cauthI gAthA, pR0 152 / 4. strayoganistriMzanizAtadhArayA nizAtya yo durjayamoha-vidviSam / avApadA''rhantyamacintyamadbhutaM trilokapUjA'tizayA''spadaM padam // prAcArya samantabhadra, svayambhUstotra : sarasAvA, sahAramapura, julAI 1951, 2313, pR0 82 / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-maktike bheda prakArake AcArako dhAraNa karanevAle muniyoMko bhI namaskAra kiyA hai|' unhoMne kahA, "pAMca prakArakA AcAra saMsAra-samudrase pAra karanevAlA tIrtha hai, utkRSTa maMgalarUpa hai, usako maiM namaskAra karatA huuN|" cAritra kI mahimAkA varNana karanA, cAritra-bhakti hI hai / AcArya somadevane saMyama, dama aura dhyAnAdise yukta cAritrako namaskAra karate hue likhA hai ki cAritra to 'samyavatvaratnAkara' hai, usake binA muniyoMke bar3e-bar3e tapa bhI vyartha hai| eka-dUsare sthAnapara bhAva-vibhora hote hue unhoMne likhA, "manokAmanAoMko pUrA karane ke lie cAritra cintAmaNike samAna hai, saundarya tathA saubhAgyakI nidhi hai, gharakI vRddhi ke lie lakSmI hai aura bala tathA Arogya dene meM pUrNa samartha hai| mokSake lie kiye gaye paJcAtmaka caritrako maiM namaskAra karatA huuN| usase vividha svargApavarga prApta hote haiN|" 4. yogi-bhakti 'yogi'kI vyutpatti aura paribhASA 'yogo dhyAnasAmagrI aSTAGgAni vidyante yasya sa yogI,' arthAt aSTAMga yogako dhAraNa karanevAlA yogI kahalAtA hai| 1. dazabhaktyAdisaMgraha : zrIsiddhasena goyalIya-sampAdita, hindI-anUdita, salAla, sAbarakA~ThA, gujarAta, vI0 ni0 saM0 2481, zloka 2-8, pR0 140-147 / 2. 'mAcAraM sahapaJcabhedamuditaM tIrtha paraM maMgalam / ' dekhie vahI : 8veM zlokakI pahalI paMkti, pR0 147 / 3. jJAnaM durmagadehamaNDanamiva syAt svasya khedAvahaM dhatte sAdhu na tatphala-zriyamayaM samyaktvaratnAGkaraH / kAmaM deva yadantareNa viphalAstAstAstapobhUmayastasmai svaccaritAya saMyamadamadhyAnAdidhAmne nmH|| Prof K. K. Handiqui, Yasastilak and Indian Culture, Jainsamskriti Samrakshaka Sangh. Sholapur, 1949, P. 309 4. yaccintAmaNirIpsiteSu vasati: saurUpyasaubhAgyayoH zrIpANigrahakautukaM kulabalArogyAgame saMgamaH / yatpUrvazcaritaM samAdhinidhimirmokSAya paJcAtmakaM taccAritramahaM namAmi vividhaM svargApavargAptaye // dekhie vahI : pR0 301 / 5. paM0 bhAzAvara, jinasahasranAma : svopajJavRtti aura zrutasAgarI TIkA sahita, paM0 hIrAlAla sampAdita, hindI-anUdita, 6 / 72 kI svopajJavRtti, pR090 / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -mum A RA . KE .... PARMARIKumaries jaina-bhaktikAnyakI pRSThabhUmi _ 'yoga' zabda 'yuja' dhAtuse banA hai, aura 'yuja' dhAtu samAdhi-arthameM AtI hai|' jala bhare ghar3eke samAna nizcala hokara, AtmasvarUpameM avasthita honeko samAdhi kahate haiN| sAmya, samAdhi, svAsthya, yoga, citta-nirodha aura zuddhopayoga ekArthavAcI zabda haiN| isakA artha huA ki AtmasvarUpameM avasthita honA arthAt ekatAna honA yoga hai / pAtaJjalike yogasUtrameM bhI yoga zabda 'yuja' dhAtuse banA hai, aura vahA~ mastiSkako sUkSma-brahmameM ekAgra kara denA hI yoga mAnA gayA hai| yogameM ekatAnatA hI mukhya hai, phira cAhe vaha sUkSma-brahmameM ho, athavA zuddha aatmsvruupmeN| samAdhi aura dhyAnakI ekatA pratipAdita kI jA cukI hai, ataH yogIko dhyAnI bhI kaha sakate haiN| RSi, muni, yati, bhikSa, tApasa, saMzita, vratI, tapasvI, saMyamo, varNI aura sAdhu bhI yogIke hI paryAyavAcI zabda haiN| yogi-bhakti AcArya kundakundane prAkRta yogi-bhaktimeM yogiyoMkI mahimAkA vizada varNana kiyA hai| unhoMne yogiyoMko prAyaH anagAra zabdase abhihita kiyA hai| guNadhara anagAroMko vandanA, unhoMne 'aMjalimukulitahasta' hokara, hRdayase kI hai| 1. 'yuja samAdhI dekhie, dhanaJjayanAmamAlA : amarakIrtike bhASyasahita, paM0 zambhunAtha tripAThI sampAdita, mAratIya jJAnapITha, kAzI, vi0 saM0 2007, pRSTha 3 / 2. 'AtmarUpe sthIyate jalabhRtaghaTavat nizcalena bhUyate sa samAdhiH' paM0 AzAdhara, jinasahasranAma, svopajJavRtti aura zrutasAgarI TIkA sahita, paM0 hIrAlAla sampAdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, pharavarI 1954, 6 / 72 kI zrutasAgarI TIkA, pR0 182 / 3. 'yogazcittavRttinirodhaH' kA bhASya / dekhie, pAtaJjalayogadarzana : zrI bhagIratha mizra sampAdita, lakhanaU vizva vidyAlaya, lakhanaU, 12, pR0 5 / 4. RSimuniryatirmikSustApasaH saMzito vrtii| tapasvI saMyamI yogI varNI sAdhuzca pAtu vaH // dhanaJjayanAmamAlA : amarakIrtike mASyasahita, paM0 zambhunAtha tripAThI sampAdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, vi0 saM0 2007, 3rA padya, pRSTha 2 / 5. thossAmi guNadharANaM aNayArANaM guNehi taccehiM / aMjalimauliyAhattho amivaMdaMto savimaveNa // dazabhakti zolApura, 1921 I0, prAcArya kundakunda, prAkRta yogi-bhaktiH pahalI gAthA, pR0 164 / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na jaina-bhaktike bheda eka dUsare sthAnapara unhoMne, jJAnodakase niSikta, zIla guNase vibhUSita, tapaHsugandhise sugandhita, rAga-dveSase rahita aura zivapathake nAyaka aise yogiyoMko namaskAra kiyA hai| inhIM AcAryane tirakuralameM likhA hai, "yadi tuma indriyoMko jItanevAle maharSiyoMkI zaktiko mApanA cAhate ho, to devoMke samrAT indrako ora dekho, jo una maharSiyoMkI zaktimeM sadA tallIna rahatA hai|" __AcArya samantabhadrane mahAna yogI munisuvratanAthakI vandanA karate hue likhA hai, "Apa anupama yogabalase AThoM pApa-malarUpa kalaMkoMko, bhasmIbhUta karate hue, saMsArameM na pAye jAnevAle saukhyako prApta hue haiN| Apa merI saMsAra-zAntike lie bhI nimittabhUta hoveN|" AcArya pUjyapAdane saMskRta yogi-bhaktimeM, yogiyoMke dvArA kiye gaye vividha tapoMkA vizada varNana kiyA hai| antameM unhoMne yogIkI stuti karate hue likhA hai, "tIna yoga dhAraNa karanevAle, bAhya aura Abhyantara rUpa tapase suzobhita, pravRddha puNyavAle, mokSarUpI sukhako icchA karanevAle munirAja, mujha stutikartAko sarvottama zukladhyAna pradAna kreN|" 1. NANodayAhisitte sIlaguNavihUsiye tavasugandhe / vavagayarAyasudale sivagaipahaNAyage vande // dekhie vahI : 14vIM gAthA, pR0 179 / 2. vijitAkSa maharSINAM zaktiratrAsti kIrazI / jJAtumicchasi cettarhi pazya mataM surAdhipam // elAcArya ( kundakundAcArya ), kuralakAnya : paM. govindarAya jaina, hindIsaMskRta-anudita, maharaunI-jhA~sI, vIra ni0 saM0 2480, muni mAhAtmyamsaMskRta : 5vA~ zloka, pR0 / durita-mala-kalakkamaSTakaM nirupama-yoga-balena nirdahan / amavadabhava-saukhyavAn mavAn bhavatu mamApi bhavopazAntaye // AcArya samantamadra, svayambhUstotra : paM0 jugalakizora sampAdita, hindI anUdita, vIrasevAmandira, sarasAvA, julAI 1951, 2015, pR0 73 / 4. iti yogatrayadhAriNaH sakalatapazAlinaH pravRddhapuNyakAyAH / paramAnandasukhaiSiNaH samAdhimagryaM dizantu no bhadantAH // dazabhakyAdisaMgraha : zrI sirasena sampAdita, salAla, [sAbarakA~ThA], gujarAta, vI0 ni0 saM0 2481, AcArya pUjyapAda, saMskRta yogi-makti : 8vA~ padya, pR0 156 / 3 12 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Feliminatein- rrrrrn. jaina-matikAdhyako pRSThabhUmi tIrthakarake gaNadharoMko 'yogi' saMjJAse abhihita kiyA jAtA hai| AcArya jinasenane bhagavAn mahAvIrake pradhAna gaNadharako 'yogIndra' aura 'mahAyogI kahA hai / unakI vandanA karate hue AcAryane kahA, "he deva ! Apa mahAyogI hai, ataH Apako namaskAra ho, Apa mahA buddhimAn haiM, ataH Apako namaskAra ho, Apa jagatke rakSaka aura bar3I-bar3I RddhiyoMke dhAraka haiM, ataH Apako namaskAra ho|" unako hI AcAryane paramabandhu, paramaguru, bhaktoMko jJAna-sampatti denevAlA tathA vizvako dharmasaMhitAkA nirmAtA svIkAra kiyA hai|" paM0 AzAdharane apane sahasranAmameM 'yogi-zataka'kI bhI racanA kI hai| isameM unhoMne bhagavAn jinendrako yogI mAnA hai| eka sthAnapara unhoMne likhA, "he bhagavan ! Apa yogIndra haiM, kyoMki Apa yogiyoM arthAt dhyAniyoMke indra hai|"" eka-dUsare sthAnapara unhoMne kahA, "he bhagavan ! Apa yogajJa haiM, kyoMki Apa yoga arthAt dharmya aura zukla do dhyAnoMkA anubhava karate haiN|' 1. bhagavajinasenAcArya, mahApurANa : prathama bhAga, paM. pannAlAla sampAdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, vi0 saM0 2007, 23 / 194, pR0 571 / 2. dekhie vahIM : 2165, pRSTa 35 / 3. 'mahAyogin namastubhyaM mahAprajJa namo'stu te / namo mahAtmane tubhyaM namaH stAtte maharddhaye // ' bhagavajinasenAcArya, mahApurANa : mAga 1, paM0 pannAlAla sampAdita, mAra tIya jJAnapITha, kAzI, vi0 saM0 2007, 2065, pR0 35 / 4. svameva paramo bandhustvameva paramo guruH / svAmeva sevamAnAnAM bhavanti jJAnasampadaH // svayaiva bhagavan vizvA vihitA dharmasaMhitA / ata eva namastubhyamamI kurvanti yoginaH // dekhie vahI : 2174, 2175, pRSTha 37 / 5. 'yoginAM dhyAninAmindraH svAmI' / paM0 AzAdhara, jinasahasranAma : paM0 hIrAlAla sampAdita, bhAratIya jJAna pITha, kAzI, pharavarI 1954, 675 kI svopajJavRtti, pR0 92 / 6. 'yogaM dharma-zukladhyAnadvayaM jaanaatynubhvtiiti'| dekhie vahI : 682kI svopajJavRtti, pR0 96 / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caina ke bheda 5- AcArya - bhakti 'AcArya' kI vyutpatti 'AcArya' zabda 'cara' dhAtuse banA hai| 'cara' kA artha hai calanA athavA AcaraNa karanA / 'carerAGi cAguroM' ' se 'AcAryate AcArya:' vyutpatti niSpanna hotI hai / isakA artha hai ki AcArya vaha hai, jisake uttama cAritrakA anya jana anukaraNa karane lage / amarakozake anusAra AcArya vaha hai, jo mantrakI vyAkhyA karanevAlA, yajJameM yajamAnako AjJA denevAlA aura vratoMkA dhAraNa karanevAlA ho / jainAcArya ke 36 guNoM meM mahAvratoM kA uttama sthAna hai| jainAcAryakA mukhya guNa mantrakI vyAkhyA karanA hI hai / sarvajJakI vANI mantra kahalAtI hai, usakI vyAkhyA karanekA adhikAra kevala AcAryako hI hotA hai / abhidhAnarAjendrakozameM AcAryako namaskAra 1. vAmana jayAditya, kAzikAvRtti: esa0 mizrA sampAdita, tRtIya saMskaraNa, banArasa, 1952 I0, 4 / 2 / 14 | 2. 'mantravyAkhyAkRdAcArya AdeSTA svadhvare vratI' / dekhie amarasiMha, amarakoza : saMkSipta mAhezvarI TIkA yukta, AcArya nArA 3. rAma saMzodhita, nirNayasAgara presa, bambaI, san 1940, 1360vIM paMti / 12 tapa-anazana, avamaudarya, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, viviktazayyAsana, kAyakleza, prAyazcitta, vinaya, naiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna / 10 dharma - uttamakSamA, mArdava, Arjava, zauca, satya, saMyama, tapa, tyAga, AkiMcanya, brahmacaryaM / 5 AcAra -- jJAnAcAra, darzanAcAra, tapAcAra, vIryAcAra, cAritrAcAra / 6 Avazyaka - sAmAyika, caturviMzatistava. vandanA, pratikramaNa, kAyotsarga, pratyAkhyAna / 3 gupti - kAya gupti, vacanagupta aura manoti / kizanasiMha, kriyAkoza jaina pustaka bhavana, harIsana roDa, kalakattA, : pRSTha 120 / 4. hiMsA, anRta, steya, zrabrahma aura parigraha rUpa pA~ca pApoMke pUrNa tyAgako mahAvrata kahate haiM / isa mA~ti ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha mahAvrata kahalAte haiM / dekhie, umAsvAti, tattvArthasUtra : caurAsI, mathurA, 7 1,2, pR0 156-1571 'mantraM zrutaM kRtavAn iti mantrakRt' se bhagavAn jinendra mantrakRt kahalAte haiM / paM0 AzAdhara, sahasranAma : paM0 hIrAlAla sampAdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, 5 / 68kI svopazavRtti pRSTha 88 / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skale ntomonymsama HIN ................ S jaina-bhaktikAnyakI prAli rAgatA, aura tejasvitAse yukta haiM, tathA jo gaganakI bhA~ti nilipta aura sAgarako bhA~ti gambhIra haiN| ____ AcArya pUjyapAdane saMskRta AcAryabhaktimeM, AcAryake vividha guNoMkA vizada varNana kiyA hai| aise guNoMse saMyukta AcAryoMkI bhaktimeM unako pUrNa AsthA hai| yogameM sthira, tapakI nAnAvidhiyoMke sampAdana meM agraNI, pApa-karmake udayase honekAle janma-jarA-maraNake bandhanoMse mukta AcAryoMko, 'mukulIkRtahastakamalazobhitazirasA' namaskAra karanese, avinazvara, nirdoSa aura ananta mokSa-sukha prApta hotA hai| ... .. ... zrI yativRSabhane bhI AcAryake guNoMkA varNana kara, unako prasannatA prApta karaneko abhilASA kI hai| zrI zivAryakoTine bhagavatI ArAdhanAmeM, vizuddha 1. uttamakhamAe puDhavI pasaNNabhAveNa acchajalasarisA / kammidhaNadahaNAdo agaNI vAU asaMgAdo / dazabhakti : zolApura, san 1921, prAcArya kundakunda, prAkRta AcArya bhakti : 5voM gAthA, pRSTha 210 / 2. gayaNamiva NiruvalevA akkhohA sAyaruvamuNivasahA / erisa guNaNilayANaM pAyaM paNamAmi suddhamaNo / / dekhie vahI : AcArya kundakunda, prAkRta AcAryabhakti : 6ThI gAthA, pRSTha 210 / IdRzaguNasampannAnyuSmAn bhaktyA vizAlayA sthirayogAn / vidhinAnAratamagrayAnmukulIkRtahastakamalazobhitazirasA // abhinaumi sakalakaluSaprabhavodayajanmajarAmaraNabandhanamuktAn / zivamacalamanadhamakSayamavyAhatamuktisaukhyamastviti satatam / dazabhaktyAdisaMgraha : zrI siddhasena sampAdita, salAla, sAbarakAMThA, gujarAta, prAcArya pUjyapAda, saMskRta AcAryabhakti : 10,11 zloka, pRSTha 163 / 4. paMcamahanvayatuMgA takkAliya sa para samaya suddhaaraa| NANA guNamariyA AiriyA mama pasIdaMtu // zrI yativRSabha, tiloyapaNNatti : bhAga 1, DaoN. AdinAtha neminAtha upAdhye aura DaoN0 hIrAlAla jaina sampAdita, paM0 bAlacanda hindI-anUdita, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura, 1943 I0, pahalA adhyAya, tIsarI gaayaa| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -maktike bheda bhAvase AcAryoMkI tovra bhakti karaneko bAta kahI hai| zrI somadevasUni aSTa dravyoMse AcAryakI pUjA karanekA nirdeza kiyA hai / eka sthAnapara unhoMne likhA hai, "tattva jJAnake prakAzase jinhoMne, karmoke bandharUpI andhakArako dUra bhagA diyA hai, aise AcAryake caraNa-yugalako maiM candanase pUjA karatA hU~ / ' "re AcAryoM kA smaraNa AcAryoMkA smaraNa, jinendrake smaraNakI bhAMti hI maMgala denevAlA hotA hai / aneka AcAryoMne apane se pUrva hue AcAryoMkA smaraNa, kevala isalie kiyA hai, jisase unake zAstra, nirvighna rUpase samApta ho sakeM / AcArya jinasenane apane mahApurANa ke prArambha meM hI samantabhadra, siddhasena, bhaTTAkalaMka, pAtrakezarI, prabhAcanda, zivakoTi, jaTAsiMnandi aura vIrasena AdikI vandanA maMgala-prApti ke lie hI kI hai / 3 4 95 zrI siddhasena ne pahalo dvAtriMzikAmeM samantabhadrakA, aura zrIjinasenAcAryane harivaMzapurANa meM samantabhadra aura siddhasena donoM kA gauravapUrNa smaraNa kiyA hai / 1. arahaMtasiddhacediya, pavayaNa Ayariya sabvasAdhUsu / tivvaM karedi mattI, NinvidigiccheNa bhAveNa // zivAryakoTi, bhagavatI ArAdhanA muni zrI anantakIrti digambara jaina granthamAlA, aSTama puSpa, bambaI, svargIya paNDita sadAsukhalAlajI kRta bhASAvacanikA sahita, vi. saM. 1989, pRSTha 301 | 2. tatvAlokAvagamagalitadhvAntabandhasthitInA 5. miSTi teSAmahamupanaye pAdayozcandanena / K. K. Handiqui, Yasastilak and Indian Culture, JainaSamskriti Samrakshaka Sangha, Sholapur, 1949, P. 311. 3. bhagavajinasenAcArya, mahApurANa: pahalA bhAga, paM0 pannAlAla sampAdita, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, vi. saM 2007, 1141-59, pR0 10 / ya eSa SaDjIva-nikAya-vistaraH parairanAlIDhapathastvayoditaH / anena sarvajJa parIkSaNa - kSamAstvayi prasAdodayasotsavAH sthitAH // AcArya siddhasena, dvAtriMzikA - stotra : avacUri sahita, zrI udayasAgarasUri sampAdita, gujarAtI vyAkhyAyukta, jainadharma prasAraka sabhA, bhAvanagara, 1903 IsvI, pahalI dvAtriMzikA : 13vA~ padya / 4. zrIjinasena ( zaka saMvat 705 ) harivaMzapurANa, mANikacandra di0 jaina saMskRta granthamAlA, bambaI, dvitIya mAgakA anta, gurvAvalI, 29-30 zloka | Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-matikAmyakI pRSThabhUmi zrI vAdirAjasUrine 'pArzvanAthacAritra'ke prArambhameM hI AcArya gaddhapiccha, svAmI samantabhadra, AcArya akalaMka aura bhagavajjinasena Adi aneka AcAryoMkI vandanA bhaktike sAthakI hai| ratnasUrine amamacaritra (vi. saM. 1252 ) meM, pradyumnasUrine samarAditya (vi. saM. 1324 ) meM aura zrIvAdidevasUrine syAdvAdaratnAkara ( 12-13 zatAbdI vikrama ) meM siddhasena divAkarakI tarkapradhAna buddhikI sarAhanA karate hue, unakI vandanA kI hai| unakA pUrNa vizvAsa thA ki divAkarake AzIrvAdase hamArA ajJAnAndhakAra avazya dUra ho jAyegA, kyoMki unake udaya honepara vAdigaNarUpI ulUka astaMgata ho jAte haiN| AcArya-bhaktikA phala . AcAryoMkI bhakti karanese samyagjJAna prApta hotA hai / kundakundAcAryakA kathana hai, "mujha ajJAnIke dvArA Apake guNoMke samUhako jo stuti kI gayI hai, vaha gurubhaktise yukta mujhako bodhi-lAbha deve / " inhIM AcAryane eka dUsare sthAnapara kahA hai ki, AcAryoMkI bhakti karanevAlA, aSTa-karmokA nAza karake, saMsAra. samudrase pAra ho jAtA hai| 1. zrImadvAdirAjasUri, pArzvanAthacaritra ( vi. saM. 1082 ), paM0 zrIlAla jaina, hindI anUdita, jayacandra jaina prakAzita, kalakattA, vI. ni. saM. 2448, pahalA sarga, zloka 16-30, pR. 6-11 / 2. paM0 jugalakizora mukhtAra, jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza : zrI vIra zAsana saMgha kalakattA, julAI 1956, pRSTha 572 / 3. tamatomaM sa hantu zrI siddhsendivaakrH| __ yasyodaye sthitaM bhUkailakairiva vAdibhiH // pradyumnasUri ( 14vIM zatAbdI vikrama ), samarAditya : paM0 jugalakizora mukhtAra, jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza : kalakattA, pR0 572 / tumheM gu-gaNasaMthudi ajANamANeNa jo mayA vutto| deu mama bohilAhaM gurubhittajudastho NiccaM // dazamati : zolApura, san 1921, AcArya kundakanda, prAkRta AcArya mati: 10vIM gAthA, pR0 213 / 5. gurumaktisaMyamAbhyAM ca taranti saMsArasAgaraM ghoram / chindanti aSTakarmANi janma-maraNe na prApnuvanti // dekhie vahIM : kSepaka zloka, pR0 214 / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-maktike bheda AcArya umAsvAtine AcArya-bhaktiko, tIrthakara nAma-karmake AsavakA kAraNa mAnA hai|' arthAt AcAryako bhakti karanevAlA tIrthakarake padako prApta kara sakatA hai| yugapradhAna zrI jinadattasUrike smaraNameM, sthAna-sthAnapara 'dAdAvANiyoM ko racanA huI hai| unameM sUrijIkI pAdukAeM aura mUrtiyA~ sthApita kI gayo haiM / ve bhaktoMkI icchAoMko pUrNa karaneke lie sAkSAt kalpataruke samAna haiN| . ina maharSiyoMke guNa-stavanako par3hane aura sunane mAtra se hI siddhi-sukha prApta hotA hai| 6-paMcaparameSThi-bhakti paMca-parameSThI ___ arahanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura lokake sarva-sAdhu paMca-parameSThI kahalAte haiM / yaha krama, sAdhuse arahanta taka, uttarottara adhikAdhika Atma-zuddhikI dRSTise kiyA gayA hai| siddhake adhika pavitra honepara bhI, lokopakAra karaneke kAraNa arahantako prathama sthAna milA hai| donoMkA bheda, siddha-bhakti meM likhA jA cukA hai / AcAryakA svarUpa bhI AcArya-bhakti meM kahA gayA hai| upAdhyAya vaha hai, jisake pAsa jAkara mokSake lie zAstroMkA adhyayana kiyA jAtA hai| vaha ajJAnarUpI andhakArameM bhaTakate hue jIvoMko jJAnarUpI prakAza 1. umAsvAti, tatvArthasUtra : paM. kailAzacandra sampAdita, mathurA, pR0 153 / 2. agaracanda nAhaTA, yugapradhAna zrI jinadattasUri : pRSTha 10-11 / 3. jo paDhai guNai nisuNai iNamo guNasaMthavaM maharisINaM / / siridhammaghosamaNahaM kAuM so lahai siddhisuhaM // zrIdharmaghoSasUri (vi. saM. 1302-1329 ), RSimaMDalastava : saMskRta TIkA sahita, 209vA~ padha, jainastotra sandoha : prathama mAga, muni catura. vijaya sampAdita, ahamadAbAda, vi. saM0 1989, pRSTha 339 / 4. 'mokSArtha zAstramupetya tasmAdadhIyata ityupaadhyaayH|' prAcArya pUjyApAda, sarvArthasiddhi : bhAratIya jJAnapITha, kAzI, vi. saM. 2012, 9 / 24 kA mASya, pRSTha 442 / aura 'mokSArthamupetyAdhIyate zAstraM tasmAdityupAdhyAyaH / ' bhAcArya zrutasAgarasUri, tasvArthavRtti : bhAratIya jJAnapITha, kAzI, pRSTha 304 / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-makAnyakI pRSThabhUmi ra pradAna karatA hai / " upAdhyAya vidvAn hotA hai aura caritravAn bhI / upAdhyAya vaha hI ho sakatA hai, jo sAdhuke caritrako pUrNa rUpase pAla cukA ho / jahA~taka zikSA denekA sambandha hai, AcArya aura upAdhyAya donoM samAna haiM, kintu dIkSA denA aura saMghapara anuzAsana karanA, AcArya hI kA adhikAra hai / 98 sAdhu vaha hai, jo cirakAlase; jinadIkSA meM pravrajita ho cukA ho / use dRr3hatApUrvaka zIla- vratoMkA pAlana karanA cAhie aura rAgase rahita tathA vividha vinayoMse yukta honA hI caahie| yadyapi usakA sambandha zikSA-dIkSA denese- nahIM hotA, phira bhI ratna trayake sAdhanA pathapara vaha AcArya - upAdhyAyakI bhA~ti hI bar3hatA hai / parameSThI zabda aura usakI vyAkhyA paM0 AzA dharane 'parameSThi' zabdako vyutpatti 'jina sahasranAma ' kI svopajJavRtti meM likhI hai, "parame utkRSTe indra-dharaNendra-narendra-gaNendrAdivandite pade tiSThatIti parameSThI / " vaha paramapada zuddha AtmA hI hai / AcArya kundakundane mokSa pAhuDameM 1. aNNANa ghoratimire duraMtatIrahmi hiDamANANaM / bhaviyANujjoyayarA uvajjhayA varamadiM daMtu // zrI yativRSabha, tiloyapaNNatti : prathama bhAga, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura prakAzana, 1943 I0, 4thI gAthA / 2. jo zyaNatayajutto NicaM dhammovaesaNe Nirado / appA jadivaravasaho Namo tassa // so uvajhA nemicandrAcArya, dravyasaMgraha paM0 bhuvanendra sampAdita, jinavANI pracAraka kAryAlaya, kalakattA, vI0 ni0 saM0 2462, 53vIM gAthA, pR0 40 / 3. 'cirapravrajitaH sAdhuH ' AcArya pUjyapAda, sarvArthasiddhi : bhAratIya jJAnapITha, kAzI, 9 / 24, pR0442 / 4. thiradhariya sIlamAlA vavagayarAyA jasohapaDahatthA / , bahuvikhyabhUsiyaMgA suhAI sAhU payacchaMtu // zrI yativRSabha, tiloyapaNNasi : prathama bhAga, zolApura, 1943 I0, 5vIM gAthA / 5. paM0 AzAdhara, jinasahasranAma : bhAratIya jJAnapITha, kAzI, vi. saM0 2010, 2 / 23 kI svopajJavRtti, pRSTa 65 / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktike bheda 1 likhA hai, "arahanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu, merI AtmAmeM hI prakaTa ho rahe haiM, ataH AtmA hI mujhe zaraNa hai / " zrI yogIndune bhI kahA, "yadyapi ve siddha parameSThI vyavahAra nayase lokake zikhara ke Upara virAjate haiM, kintu zuddha nizcaya nayase ve apane AtmasvarUpameM hI sthita haiM / " parameSThI vaha hai, jo malarahita, zarIrarahita, anindriya, kevalajJAnI, vizuddhAtmA, paramajina aura zivaGkara ho / malarahitakA tAtparya hai -aThAraha doSoM se zuddha honA / yaha parameSThIkA sabase bar3A guNa hai / isIko AcArya samantabhane 'pradoSamuka', zrI siddhasenane 'uktadoSairvivajita: aura AcArya pUjyapAdane ' 6 1. aruhA siddhAyariyA ujjhAyA sAhu paMca parameTThI / te vihu ciTThahi Adhe tamhA aad| hu me saraNaM // prAcArya kundakunda, aSTapAhuDa : zrI pATanI di0 jaina granthamAlA, mArauTha, mAravAr3a, mokSa pAhuDa : 104vIM gAthA / 2. te puNu vaMdau~ siddha-gaNa je appANi vasaMta / loyAlo visayala ihu acchahi~ vimalu NiyaMta // 99 yogIndu, paramAtmaprakAza : zrI paramazruta prabhAvaka maNDala, bambaI, 1937 I0, 115, pRSTha 11. 3. malarahio kalacitto aNindao kevalo visundappA | parameTThI paramajiNo siGkaro sAsao siddho // zrAcArya kundakunda, aSTapAhuDa : zrI pATanI di0 jaina mAravAr3a, mokSa pAhuDa : 6ThI gAthA / granthamAlA, mArauTha, 4. kSudhA, tRSA, jarA, roga, janma, maraNa, bhaya, mada, rAga, dveSa, moha, cintA, arati, nidrA, vismaya, viSAda, sveda aura kheda / AcArya samantabhadra, samIcIna dharmazAstra : paM0 jugalakizora mukhtAra sampA dita, vIrasevAmandira, dillI, 1955 I0, 116, pR0 39 / 5. kSutpipAsA-jarAtaMka -janmAntaka bhaya-smayAH / na rAga-dveSa- mohAzca yasyAptaH sa prakIrtyate pradoSamuk // dekhie vahI : 16, pR0 39. / " 6. AcArya siddhasena, dvAtriMzikAstotra : bhavacUrilasahita zrI udayasAgarasUri sampAdita, gujarAtI vyAkhyA yukta, jainadharma prasAraka samA, bhAvanagara, 1903 I0, dekhie svayambhUstuti / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktikAnyakI pRSThabhUmi 'nirmalaH kevala: zuddho" kahakara abhivyakta kiyA hai| NamokAra mantra aura usakA mahattva . jainoMkA prasiddha 'NamokAra mantra' paMca parameSThIse hI sambandhita hai| isameM arahaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura lokake sarva sAdhuoMko namaskAra kiyA gayA hai| jaina-paramparAmeM NamokAra maMtra', sRSTiko bhA~ti hI anAdi nidhana mAnA jAtA hai| bhagavAn mahAvIrane 14 pUrvokI vidyA, apane gaNadharoMko svayaM pradAna kI thii| unameM vidyAnuvAdapUrvakA prArambha NamokAra maMtrase hI huA thaa| vidyAnuvAda; maMtra-vidyAkA apUrva grantha thaa| zrI mohanalAla bhagavAnadAsa jhAverIne, jaina maMtrazAstrakA prArambha, IsAse, 850 varSa pUrva, arthAt bhagavAn pArzvanAthake samayase svIkAra kiyA hai| ho sakatA hai ki pArzvanAthake samayameM bhI '14 pUrva', 'pahalese - -- - - -- - - - - - . . 1. nirmala: kevala: zuddho viviktaH prabhuragyayaH / parameSThI paramAtmeti paramAtmezvaro jinaH / / AcArya devanandi pUjyapAda, samAdhitantra : vIrasevAmandira, sarasAvA, 6ThA shlok| 2. Namo parahaMtANaM, Namo siddhANaM, Namo AyariyANaM Namo uvajhAyANaM, Namo loe sabvasAhUNaM / 2. The original doctrine was contained in the fourteen puvvas ( purvas ) "old texts," which Mahavira himself had taught to his Ganadharas, Dr. Jagdish chandra Jain, Life in Ancient India as depicted in the Jain Canons, New Book Company, Ltd, Bombay, 1947, p. 32. 4. kahA jAtA hai ki muni sukumArasena ( 7vIM zatAbdI IsavI ) ke vidyA nuzAsanameM, vidyAnuvAikI bikharI sAmagrIkA saMkalana huA hai| vidyAnuzAsanakI hastalikhita prati jayapura aura ajamerake zAstra bhaNDAroMmeM maujUda hai| 4. Mr. Jhaveri thinks that the Mantrasastra among the Jains is also of hoary antiquity. He claims that its antiquity goes back to the days of Parsvanatha, the 23rd Tirthankara, who flourished about 850 B.C. Dr. A. S. Altekar, Mantrasastra and Jainism, Jain Cultural Research Society, Banaras Hindu University, P. I. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 jaina-maktike bheda AyI huI vidyA' ke rUpameM pratiSThita hoN| upalabdha aitihAsika sAmagroke AdhArapara, NamokAra maMtrakA prAcInatama ullekha hAyogumphake zilAlekhameM prApta hotA hai , jisake nirmAtA samrAT khArabela IsAse 170 varSa pUrva hue haiM / likhita sAhityakA jahA~taka sambandha hai, AcArya puSpadanta bhUtabalikA SaTkhaNDAgama sabase pahalA grantha hai, jisakA Arambha NamokAra maMtrake maMgalAcaraNase huA hai / puSpadanta bhUtabalikA samaya IsAko dUsarI zatAbdI mAnA jAtA hai / NamokAra maMtrameM apUrva zakti hai| usake uccAraNase ihalaukika vaibhava to milate hI haiM, pAralaukika siddhi bhI prApta hotI hai| bhadrabAha svAmIne upasargahara stotrameM likhA hai, "paJcanamaskAra mantra se, cintAmaNi aura kalpavRkSase bhI adhika mahattvazAlI samyagdarzana prApta hotA hai, jisake kAraNa jIvako mokSa milatA hai| AcArya kundakundakA vizvAsa hai ki NamokAra mantrase, bhava-bhavameM sukha milatA 1. "namo arahaMtAnaM [1] namo sabasidhAnaM []" arthAt arahantoMko namaskAra, saba siddhoMko namaskAra / dekhie khuzAlacandra gorAvAlA, kaliGgAdhipati khArabela, hAthIgumpha zilAlekhakA mUla, jenasiddhAnta bhAskara : jaina siddhAnta bhavana ArA, bhAga 15, kiraNa 2, janavarI 1949, pRSTa 122 / 2. V. A. Smith, Early History of India, Oxford, 1908, p. * 38, N. I. 3. yaha andha zrI vIrasenAcAryakI saMskRta TIkAke sAtha, DaoN. horAlAla jaina ke sampAdanameM amarAvatIse vi0 saM0 1996meM prakAzita ho cukA hai| 4. dekhie sumeracanda divAkara, mahAbandha ( dhavala siddhAnta ) : prathama bhAga, prastAvanA, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, maI 1947, pRSTha 22 / 5. suha sammatte laDhe ciMtAmaNikappapAyabamAhie / pAvaMti aviggheNaM jIvA aparAmaraM ThANaM // dekhie jainastotra sandoha : bhAga 2, muni caturavijaya sampAdita, sArAmAI maNilAla navAba prakAzita, ahamadAbAda, vi0 saM0 1992, bhadrabAhu, upasargaharastotra : cauthI gAthA, pRSTha 11 / / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina maktikAvya kI pRSThabhUmi hai / AcArya pUjyapAdane bhI likhA hai, "yaha paMcanamaskArakA mantra saba pApoMko naSTa karanevAlA hai aura jIvoMkA kalyANa karanemeM sabase Upara hai / " " 2 102 muni vAdirAja ( 11vIM zatAbdI vikrama ) ne ekIbhAvastotra meM kahA hai, "jaba pApAcArI kuttA bhI NamokAra mantrako sunakara deva ho gayA, taba yaha nizcita hai ki usa mantra kA jApa karanese yaha jIva indrakI lakSmIko pA sakatA hai / " zrI jinaprabhasUri ( 14vIM zatAbdI vikrama ) ne bhI 'paMcaparameSThinamaskArakalpa' meM likhA hai, "isa mantrakI ArAdhanA karanevAle yogIjana, trilokake uttama padako prApta kara lete haiM / yahA~taka hI nahIM, kintu sahasroM pApoMkA sampAdana karanevAle aura saikar3oM jantuoM kI hatyA karanevAle tiryaJca bhI isa mantrakI bhakti se svarga meM pahu~ca jAte haiN|" 3 aruhA siddhAyariyA uvajhAyA sAhu paMcaparameTThi / ede paMca NamoyArA bhave bhave mama suhaM ditu // dazabhakti:, zolApura, 1921 I0, AcArya kundakunda, prAkRta paMcagurubhakti : 7vI gAthA, pRSTha 358 / 2. eSa paJcanamaskAraH sarvapApapraNAzanaH / maGgalAnAM ca sarveSAM prathamaM maGgalaM bhavet // dekhie vahI AcArya pUjyapAda, saMskRtapaMca gurumati: 7vA~ zloka pRSTha 353 / 3. prApaddaivaM tava nutipadaijIva ke nopadiSTaiH pApAcArI maraNasamaye sArameyo'pi saukhyam / kaH saMdeho yadupalabhate vAsavazrIprabhutvaM jalpaApyairmaNibhiramalaistvannamaskAracakram // zrI vAdirAjasUri, ekIbhAvastotra : kAvyamAlA, saptama gucchaka, nirNayasAgara presa, bambaI, 1926, 12vA~ zloka, pRSTha 19 / 4. etameva mahAmantraM samArAdhyeha yoginaH / 1. trilokyAspi mahIyante'dhigatAH paramaM padam // kRtvA pApasahasrANi hatvA jantuzatAni ca / amuM mantraM samArAdhya tiryaJco'pi divaM gatAH / jinaprabhasUri, vividha tIrthakalpa : muni jinavijaya sampAdita, jaina jJAnapITha, zAnti-niketana, baMgAla, 1934 I0, prathama bhAga, paMcaparameSThinamaskArakalpa: 5-6 zloka, pR0 108 | siMghI Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-maktike bheda jainAcAryoMne NamokAra mantrakI zaktiko devatA kahA hai| usameM AdhyAtmika, Adhibhautika aura Adhidaivika tInoM hI prakArakI zaktiyA~ sannihita haiN| ve mohake durgamanako rokanemeM pUrNa rUpase samartha haiN|' paMcaparameSThi-bhakti paMca-parameSThIkI bhakti karanevAlA jIva, aSTakarmokA nAza kara, saMsArake AvAgamanase chUTa jAtA hai| use siddhi-sukha aura bahuta-mAna prApta hotA hai| paMcaparameSThI lokottama haiM, vIra hai, nara, sura tathA vidyAdharoMse pUjya haiM / saMsArake duHkhAbhibhUtaM prANiyoMke lie, ve hI ekamAtra zaraNa haiN| unakA svabhAva maMgalarUpa hai| AcArya pUjyapAdane bhI unako maMgalarUpa hI mAnA hai| unakI bhakti karanese samyagdarzana, jJAna aura cAritrakI prApti hotI hai| ve mokSa pradAna karanemeM pUrNa rUpase samartha haiM / AcArya samantabhadrane paMcaparameSThIko 1. stambha durgamanaM prati prayatato mohasya sammohanam pAyAtpancanamaskriyAkSaramayI sArAdhanA devatA // . dharmadhyAnadIpaka : mAMgIlAla hukumacanda pAMDyA, kalakattA, namaskAra mantra : tIsarA zloka, pRSTha 2 / eNa thotteNa jo paMcaguruvaMdae, guru ya saMsAraghaNavalli so chiMdaye / lahai so siddhisokkhAi bahumANaNaM, kuNai kammidhaNaM puMjapajAlaNaM / / dazabhakti : zolApura, 1921 I0, AcArya kundakunda, prAkRta paMca gurumakti : 6ThI gAthA, pRSTa 357 / 3. sAyahi paMcavi gurave maMgalacausaraNa loyapariyarie / Narasurakheyaramahie ArAhaNNAyaNe viire||| AcArya kundakunda : aSTapAhuDa, zrI pATanI di. jaina granthamAlA, mAroTha, mAravAr3a, bhAvapAhuDa : 124vIM gAthA / 4. ahassiddhAcAryopAdhyAyAH sarvasAdhavaH , .. kurvantu maGgalAH sarve nirvANaparamazriyam / sarvAn jinendracandrAsiddhAnAcAryapAThakAna sAdhUn / ratnatrayaM ca vande ratnatrayasiddhaye bhaktyA // dazamasyAdisaMgraha : 8, 9 zloka, pRSTa 167-168 / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -. . .-- -. . 104 jaina-maktikAvyakI pRSThabhUmi bhaktise samyagdarzanakA prApta honA likhA hai|' - zrI zivAryakoTine bhagavatI ArAdhanAmeM kahA hai ki jo puruSa paMca-parameSThImeM bhakti nahIM karatA, usakA saMyama dhAraNa karanA, Usara khetameM bIja boneke samAna hai| paMca-parameSThIkI bhakti ke binA yadi koI apanI ArAdhanA cAhatA hai, to vaha aisA hI hai, jaise bIjake binA dhAnyakI icchA karanA, aura bAdalake binA pAnI caahnaa| ___ bhagavajjinasenAcAryakA kathana hai ki paMcanamaskAra mantrake dvArA, jo yogirAja paramatattva paramAtmAkA dhyAna karatA hai, vahI brahma-tattvako jAna. pAtA hai|" AcArya zubhacandrane jJAnArNava ( vi0 saM0 1207-1226 ) meM likhA hai ki paMca-parameSThIko stuti karanese hI nitya paramAnaMda' prApta hotA hai| zrI jinadattasUri (vi0 saM0 1132-1210 ) ne upadezarasAyana rAsameM 1. samyagdarzanazuddhaH saMsAra-zarIra-bhoga-nirviNNaH / paMcaguru-caraNa-zaraNo darzanikastattvapathagRhyaH // AcArya samantabhadra, samIcIna dharmazAstra : paM0 jugalakizora sampAdita, vIrasevAmandira, dillI, apraila 1955, 7 / 12, pRSTha 175 / tesiM rAhaNNA, yagANa Na kareja jo garo bhattiM / dhattiM pi saMjamaM to, sAliM so Usare vavadi / / zrI zivAryakoTi, bhagavatI ArAdhanA : muni zrI anantakIrti di. jainagrantha mAlA 8, bambaI, vi0saM0 1989, 53vIM gAthA, pRSTha 303 / 3. vIeNa viNA sassaM, icchadi so vAsamabhaeNaM viNA / ArAdhaNamicchaMto, paaraadhnnmttimkrNto|| dekhie vahI : 54vIM gAthA, pRSTa 303 / 4. paJcabrahmamayamantraiH sakalIkRtya niSkalam / paraM tasvamanudhyAyan yogI syAd brahmatattvavit / / bhagavajinasenAcArya, mahApurANa : prathama bhAga, bhAratIya jJAnapITha, kAzI vi0saM0 2007, 21 // 236, pRSTa 499 / 5. dRzyante bhuvi kiM na te kRtadhiyaH saMkhyAmyatItAzciraM , ye lIlAH parameSTina pratidinaM tanvanti vAgmiH param / taM sAkSAdanubhUya nityaparamAnandAmburAziM puna ye janmabhramamutsRjanti puruSA dhanyAstu te durlabhAH // AcArya zubhacandra, jJAnArNava : zrI paramazrutapramAvaka maNDala, bambaI, 29vA~ ilok| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktike bheda likhA hai, "jo pratidina paMcaparameSThiyoMkA smaraNa karatA hai, usakI dhArmika icchAoMko, zAsanadevatA prasanna hokara pUrA karate haiN|'' 7. tIrthaMkara-bhakti 'tIrthakara' zabdakA artha __ 'tIrtha karotIti tIrthakaraH' se spaSTa hai ki tIrthako karanevAlA tIrthakara kahalAtA hai| yaha saMsArarUpI samudra jisa nimittase tirA jAtA hai, vaha hI tIrtha hai| dhanaJjayane dvAdazAMgako tIrtha kahA hai, kyoMki usake sahAre bhava-samudrako pAra kiyA jA sakatA hai| AcArya zrutasAgarane ratna-trayako 'tIrtha' mAnA hai, kyoMki usake abhAvameM, saMsArase chuTakArA nahIM ho sktaa| zrI yogIndune AtmAko hI tIrtha kahA hai, usameM snAna kiye binA, koI bhI jIva saMsArake duHkhoMse mukta nahIM ho sktaa| zrImacchAntisUrine likhA hai ki caturvidha saMgha hI tIrtha hai, kyoMki usakA Azraya liye binA bhavArNavase tirA nahIM jA sktaa| tAtparya yaha 1. niccu vi suguru-devapayabhattaha, paNaparamiTi saraMtahu saMtahaM / sAsaNasura pasanma te bhabvaiM, dhammiyakajja pasAhahi sabbaI // jinadattasUri, upadezarasAyanarAsa : apabhraMzakAvyatrayI, lAlacanda gAndhI sampAdita, gAyakavAr3a orieNTala sIrIz2a, bar3audA, 1927 I0, shlok25vaaN| 2. paM0 AzAdhara, jinasahasranAma : bhAratIya jJAnapITha prakAzana, 1954, 4147 kI svopajJavRtti , pRSTha 78 / 3. 'tIryate saMsArasAgaro yena tattIrtham' dekhie vahI : 9 / 47 kI svopajJavRtti, pR0 78 / 4. 'tIrtha dvAdazAGgazAstraM karotIti tIrthakaraH' dhanamjayanAmamAlA : bhAratIya jJAnapITha prakAzana, 116veM zlokakA mAdhya, pRSTha 58-59 / 5. 'dharmazcAritraM sa eva tIrthaH, taM karotIti dharmatIrthakaraH' paM0 AzAdhara, jinasahasranAma : 4 / 48 ko zrutasAgarI TIkA, pR0 565 / 6. aNNu ji titthu ma jAhi jiya aNNu ji guruu ma sevi / aNNu ji deu ma ciMti tuhu~ appA vimalu muevi // yogIndu, paramAtmaprakAza : brahmadevakI TIkAsahita, 195, pRSTa 98 / titthaM jiNehi maNiyaM, saMsAruttArakAraNaM sNgho| cAuvo niyamA, kuNaMti taM teNa tisthayarA / / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-matikAnyakI pRSThabhUmi hai ki saMsArake AvAgamanase mukta karAnevAlA nimitta tIrtha hai| usa nimittake vidhAtA honeke kAraNa sarvajJadeva tIrthaMkara kahalAte haiN| muni aura tIrthakarameM bheda eka hI lakSyako prApta karate hue bhI muni aura tIrthakarameM bheda hotA hai| tIrthakara maulika mArgakA sraSTA hotA hai, muni nhiiN| isI kAraNa tIrthakarake Age dharmacakra calatA hai| tIrthakara nAma-karmake udayase tIrthaMkara-pada milatA hai| tIrthakarake paMcakalyANaka mahotsava manAye jAte haiM, munike kisI avasarapara-jJAna aura mokSa milanepara bhI-koI utsava nahIM hotaa| tIrthakarakI mA~ solaha svapna dekhatI haiM, munikI mAne eka bhI svapna dekhA thA, aisA kahIM ullekha nahIM hai / zrImacchAntisUri, ceiyavaMdaNamahAmAsaM : zrI AtmAnanda granthamAlA, 302vIM gAthA, pR0 55 / dharmeNopalakSitaM cakraM dharmacakram / dharmacakraM vidyate yasya sa dharmacakrI / bhagavAn pRthivIsthitamanyajanasaMbodhanArthaM yadA vihAraM karoti tadA dharmacakraM svAminaH senAyAH agre'gre nirAdhAraM AkAze calati / uktaJca dharmacakralakSaNaM zrI devanandinA svAminA bhaTTArakeNaraphuradarasahasraruciraM vimalamahAratnakiraNanikaraparItam / prahasitasahasrakiraNadyutimaNDalamagragAmi dharmasucakram / / dekhie, sahasranAma : 2 / 27 kI zrutasAgarI TIkA, pR0 151 / 2. yadidaM tIrthakaranAmakarmAnantAnupamaprabhAvamacintyavibhUtivizeSakAraNaM trelo. kyavijayakaraM tasyAsravavidhivizeSo'stIti / bhAcArya pUjyapAda, sarvArthasiddhi : bhAratIya jJAnapITha, pRSTha 337-338 / 3. tIrthakarake garma, janma, tapa, jJAna aura mokSa paMcakalyANaka kahalAte haiM / una avasaroMpara manAye jAnevAle utsava 'paMcakalyANaka mahotsava' kahalAte haiN| ina utsavoMmeM pUje jAneke kAraNa tIrthakara 'paMcakalyANa-pUjita' kahe jAte haiN| paM. mAzAdhara, jinasahasranAma : 3333kI svopazavRtti, pR0 71 / aura isIko prAcArya pUjyapAdane 'paMcamahAkallANasaMpaNNANaM' kaha kara abhivyakta kiyA hai| dekhie dazamasyAdi-saMgraha : AcArya pUjyapAda, tIrthakaramakti : pRSTha 173 / 4. airAvata hAthI, vRSabha, siMha, lakSmI, do puSpamAlAe~, pUrNa candra , Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktike bheda tIrthakara samavazaraNameM virAjakara 14 pUrva aura 12 aMgoMkA upadeza detA hai| usakI dhvani, "divyadhvani' kahalAtI hai| muniko na to samavazaraNakI vibhUti hI milatI hai aura na divyadhvani hii| tIrthaMkarake 8 prAtihArya hote haiM, munike eka bhI nhiiN| muni tIrthakarake banAye pathapara calakara hI lakSya prApta kara pAtA hai| udita hotA huA sUrya, svarNake do kalaza, tAlAbameM krIr3A karatI huI do machaliyA~, sundara tAlAba, kSubhita samudra, U~cA siMhAsana, svargakA vimAna, pRthvIko bheda kara Upara AyA huA nAgendra-bhavana, ratnoMkI rAzi aura jalatI huI dhUmarahita agni / bhagavajjinasenAcArya : mahApurANa, prathama bhAga, 121104-119, pR. 259-260 / 1. zarIra-razmi-prasaraH prabhoste, bAlArka-razmicchavirA''lilepa / narA'marA''kIrNa-sabhAM pramA vA, zailasya panAmamaNeH svasAnum // AcArya samantabhadra, svayambhUstotra : 6 / 3 pR. 21 / aura zrI yativRSabhane tiloyapaNNattimeM samavazaraNakI banAvaTa aura zomAkA vizada varNana kiyA hai| dekhie tiloyapaNNatti : prathama bhAga, 716-887 pR0 232-261 / 2. divyadhvanirbhavati te vizadArthasarva-bhASAsvabhAvapariNAmaguNaiH prayojyaH // zrImAnatuGgAcArya, bhaktAmarastotra : kAvyamAlA, saptama gucchaka, 35vA~ zloka, pR07|| aura divyamahAvanirasya mukhAbjAnmegharavAnukRtirniragacchat / bhavyamanogatamohatamohanan adyutadeSa yathaiva tamo'riH // . bhagavajinasenAcArya, mahApurANa : prathama bhAga, 23 // 69, pR0 549 / 3. divyachatra, azokavRkSa, divyadhvani, siMhAsana, dundubhi, puSpavRSTi, 64 camara aura bhAmaNDala, ye pATha prAtihArya hote haiM / dekhie dazamaktyAdisaMgraha : prAcArya pUjyapAda, nirvANamati: 14vA~ zloka, pR0 192 / zrIyativRSabha, tiloyapaNatti : prathama mAga, 4 / 919-927, pR0 265 / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktikAnyakI pRSThabhUmi tIrthakarake paryAyavAcI nAma ... dhanaJjayanAmamAlAmeM sarvajJa, vItarAga, arhan, kevalI, dharmacakrabhRt, tIrthakRt aura divyavAkpati, tIrthakarake paryAyavAcI nAma diye hue haiN| 'ceiyavaMdaNa mahAbhAsa meM, tIrthakarake aneka paryAyavAciyoMkA nAmollekha huA hai, jinameM svayaMsaMbuddha, puruSottama, lokanAtha, dharmanAyaka aura sarvajJa atyadhika prasiddha haiN| tIrthakaroM kI saMkhyA ... bhUta, bhaviSya aura vartamAna tIna kAloMmeM-se pratyekameM 24 tIrthakara hote haiM / jambUdvIpake bharatakSetrako caturvizatikAoMkA pUrA vivaraNa zrI yativRSabhako tilo. yapaNNattimeM likhA huA hai| bhAratakI vartamAna kAlako caubIsIke prathama tIrthakara RSabhadeva aura antima mahAvIra kahe jAte haiN| mahAvIra buddhake samakAlIna the| unase 250 varSa pUrva teIsaveM tIrthaMkara pArzvanAtha hue the| aneka AdhAroM1. sarva jAnAti vettIti sarvajJaH / viziSTA I tA prati itaH prApto rAgo yasya sa vItarAgaH / arihananAdrajohananamAvAcca pariprAptAnantacatuSTaya-- svarUpaH san indra nirmitAmatizayavatI pUjAmarhatIti arhan / trikAlaM kaMvalajJAnamastyasya kevlii| jinadharmacakraM sahasrArayuktaM tIrthakRdane nirA. dhAratayA vihArakAle gagane gacchat sarvajIvadayAsUcakaM ratnamayamAyudhavizeSaM bimati tadvA'nubhavatIti dharmacakrabhRt / tIrtha karotIti tIrthakRt / digyavAcAmpatiH digyvaakptiH| dhananjayanAmamAlA : 116veM zlokakA bhASya, pR0 58-59 / 2. zrImacchAntisUri, ceiyavaMdaNamahAbhAsaM : gAthA 303-351, pR0 55-63 / 3. RSabhanAtha, ajitanAtha, saMbhavanAtha, abhinaMdananAtha, sumatinAtha, padmanAtha, supArzvanAtha, candraprabhu, suvidhinAtha, zItalanAtha, zreyAMsanAtha, vAsupUjya, vimalanAtha, anantanAtha, dharmanAtha, zAntinAtha, kundhunAtha, arahanAtha, mallinAtha, munisuvata, naminAtha, neminAtha, pArzvanAtha aura varddhamAna ( mahAvIra ) / zrIyativRSabha, tiloyapaNNatti : dvitIya mAga, pR. 1013 / 8. Thus it is established that Mahavira was a contemporary of Buddha, and probably some what older than the latter who outlived his rival's decease at Pava... Dr. Hermann Jacobi, Studies in Jainism, Ahmedabad, p. 4. 5. Jacobi, S. B. E. Vol. XLV, P. 122. or Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-maktike bheda 109 para unheM aitihAsika puruSa mAna liyA gayA hai| ho sakatA hai ki honevAlo khojoMmeM, avaziSTa tIrthaMkaroMkI aitihAsikatA bhI pramANita ho jAye / bhaviSyameM honevAle 24 tIrthaMkaroMkA nAma, mAM-bApakA paricaya aura janmasthAna, prAcIna Agama-granthoMmeM diyA huA hai| samavAyAMga sUtrameM likhA hai ki magadha samrAT zreNika ( bimbasAra ) pahale narakase nikalakara prathama tIrthakara hoNge| mahAvIrakI paramabhakta sulasA nAmakI strI solahaveM tIrthaMkara aura kRSNa ikkIsaveM tIrthaMkarakA pada prApta kreNge| honevAle tIrthaMkaroMkI bhaktimeM, aneka stuti-stotroMkA nirmANa haA hai| bharatakSetrake atirikta anya mahAvidehoMmeM bhI caubIsa tIrthakara janma lete haiN| pUrva mahAvidehameM, abho 'sImandhara svAmI' nAmake tIrthaMkara maujUda haiM / AcArya kundakunda unhoMke pAsa apanI zaMkA-samAdhAna karane gaye the| bharatakSetrameM honevAlI caubIsoke sAtaveM tIrthakara taka unakA samaya clegaa| jaina-sAhityameM Cambridge History of India, Vol I. E. J. Rapson Edited, S. Chand and Co, Delhi, 1955, p. 137. or Dr. lagdish Chandra, Life in Ancient India, as depicted in the Jain Canons, Bombay, 1947, p. 19. 1. AcArAGga sUtra : ( Il. 3, 401 p. 389 ) meM likhA hai ki mahAvIrake mAtA-pitA aura zAyada saba jJAtRkSatriya, pArzvanAthakaM anuyAyI the| kalpasUtra ( 115 F. ) meM likhA hai ki zramaNa honeke bAda mahAvIra jisa caityameM Thahare, vaha pArzvacaitya thaa| Dr. Hermann Jacobi, Studies in Jainism, Ahmedabad, p. 5, n. 8. 2. Samav, Sutra 159, St 77 Ft, Ancient Jaina Hymns, Charlottee Krause Edited, Scindia Oriental Institute, Ujjain, 1952, Introduction, p. 15-16. 3. jai paumaNaMdiNAho sImaMdharasAmidivaNANeNa / Na vivohai to samaNA kahaM sumaggaM payANaMti // zrIdevasenAcArya, darzanasAra : (mAgha sudo dazamI, vi0 saM0 990), paM. nAthUrAma premI sampAdita, bambaI, 1920, 43vIM gAthA / / 4. ratnasamuccaya grantha : seTha mANikacanda pItAmbaradAsa prakAzita, hubalI, vi0 saM0 1985, 517vA~ padya, pR0 202 / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina - bhaktikAvyakI pRSThabhUmi anekoM stuti stotra aise haiM, jinakA sambandha sImandhara svAmIkI bhaktise hai / tIrthakara bhakti 110 AcArya kundakundane bhAvapAhuDameM likhA hai ki solaha kAraNabhAvanAoMkA dhyAna karane se alpakAlameM hI tIrthaMkara nAma-karmakA bandha hotA hai / una bhAvanAomeM eka 'arhadbhakti' bhI hai| isakA tAtparya hai ki arhanta ( tIrthakara ) kI bhakti karanevAlA tIrthaMkara bana jAtA hai / AcArya umAsvAtine bhI tIrthaMkaratva nAma - karmake kAraNoMmeM arhadbhaktiko bhI ginA hai| tIrthaMkara jaina-bhakti ke pramukha viSaya the aura haiM / unake abhAva meM unakI mUrtiyAM pUjI jAtI haiM / 3 laghutA bhagavAnko mahattA aura apanI laghutA dikhAnA bhaktakA mukhya guNa hai / AcArya samantabhadra ( dUsarI zatAbdI vikrama ) ne svayambhU stotra meM likhA hai, "he bhagavan ! 'Apa aise haiM, vaise haiM', aisA mujha alpamatikA yaha stutirUpa pralApa hai / yaha Apake azeSa- mAhAtmyako na jAnate hue bhI, Apake guNoMkA saMsparza karane mAtra se hI, amRta samudrake sparzako bhAMti kalyANakAraka hai / "" zrImAna 1. merunandanopAdhyAya ( vi0 saM0 1375 - 1430 ) kA sImandharasvAmistavana ( apa0 ) aura vinayapramasUri ( vi0 saM0 1394 - 1412 ) kA sImandharasvAmistavana bahuta prasiddha haiN| donoM hI kramaza: jainastotrasaMdoha prathama bhAga ( pR0 340 ) meM aura enziyaSTa jaina himsa ( pR0120 ) meM chapa cuke haiN| 2. visaya triratto samaNo chadda savara kAraNAi bhAUNa / titthayaraNAmakammaM baMdhai asareNa kAlena // AcArya kundakunda, aSTapAhuDa zrIpATanI di0 jaina granthamAlA, mAroTha, mAravAr3a, bhAvapAhuDa : 79vIM gAthA / 3. darzanavizuddhirvinayasampannatA zIlavateSvanaticAro'bhIkSNa-jJAnopayoga-saMvegau zaktisyAgatapasI sAdhusamAdhi-vaiyAvRtyakaraNamA madAcArya bahuzruta pravacanaaftaar kArihANirmArgaprabhAvanA pravacana vatsalatvamiti tIrthakaratvasya / umAsvAti, tattvArtha sUtra : mathurA, 6 / 24, pR0 153 | 4. tvamIzastAdRza ityayaM mama pralApa-lezo'lpa-matermahAmune ! azeSa-mAhAtmyamanIrayannapi zivAya saMsparza ivA'mRtAmbudheH // AcArya samantabhadra, svayambhUstotra : 14/5, pR0 50 / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktike bheda tuMgAcArya ne bhI kahA hai, "he bhagavan ! maiM alpazruta hU~ aura vidvAnoMkA parihAsadhAma hU~, phira bhI ApakI bhakti ke kAraNa hI ApakI stuti karane meM pravRtta huA huuN| yaha vaisA hI hai jaise vasanta Rtu meM kokila, AmrakalikAke kAraNa hI madhura zabdakA uccAraNa karatI hai / ' 1 zaraNa 111 " AcArya siddhasena divAkara ne tIrthaMkara pArzvanAthako 'niHsaMkhyasArazaraNaM zaraNaM zaraNyaM' kahA hai / bhagavAn una donoMke Azraya haiM, jinakA koI bhAI-bandhu nahIM / zrIamitagati bhI usa AptadevakI zaraNa meM gaye haiM, jisake darzana honepara samUcA vizva spaSTa dikhAyI de uThatA hai / 3 guNa-kIrtana bhaktako ArAdhya meM ananta guNa dikhAyI dete haiM / vaha unako pUrA kaha bho nahIM pAtA, phira atizayoktipUrNa stuti kaise kI jA sakatI hai / 4 zrI akalaMkadeva ne una mahAdevakI vandanA kI hai, jo pUre saMsArako hAthakI rekhAoMkI bhA~ti 1. alpazrutaM zrutavatAM parihAsadhAma tvadbhaktireva mukharIkurute balAnmAm / yatkokilaH kila madhau madhuraM virauti taccArucUtakalikAnikaraikahetu // zrImAnatuGgAcArya, bhaktAmara stotra : kAvyamAlA, 6ThA zloka, pRSTha 3 | 2. niH saMkhya sArazaraNaM zaraNaM zaraNyamAsAdya sAditaripuprathitAvadAnam / svatpAdapaGkajamapi praNidhAna vandhyo vandhyo'smi cedbhuvanapAvana hA hato'smi // AcArya siddhasena, kalyANamandirastotra : kAvyamAlA bambaI, 5926, 40vA~ zloka, pR0 17 / 3. vilokyamAne sati yatra vizvaM trilokyate spaSTamidaM vivikam / zuddhaM zivaM zAntamanAdyanantaM taM devamAptaM zaraNaM prapadye // zrIamitagatisUri, sAmAyika pATha : brahmacArI zItalaprasAda sampAdita, dharmapurA, dehalI, vi0 saM0 1977, 20vA~ padya, pR0 18 / 4. guNa- stokaM sadullaMghya tadbahutva- kathA stutiH / AnantyAse guNA vaktumazakyAstvayi sA katham // AcArya samantabhadra, svayambhUstotra : vIrasevA mandira, sarasAvA, 1811, pR0 61 / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 jaina - bhaktikAvyakI pRSThabhUmi 1 dekhate haiM, aura jinheM janma-jarA-mRtyurUpa doSa sparza bhI nahIM kara pAtA / dAsya bhAva tIrthaMkarako bhakti meM tatpara hote hue AcArya somadevane likhA hai, "he bhagavan ! Apake prasAdase mujhe, mAnavIya aura daivIya vaibhava prApta hue haiM / aba merA hRdaya ApakI sevAke lie utsuka hai, use isakA avasara dekara sanAtha banAie / ' 192 nAma - kIrtana AcArya siddhasenane kalyANamandirastotra meM kahA hai, "he deva ! Apake stavana kI to acintya mahimA hai hI, kintu ApakA nAma lene mAtrase hI yaha jIva saMsArake dukhoMse baca jAtA hai / jaise ghAmase prapIr3ita manuSyako kamala-yukta sarovara hI nahIM, apitu usakI zItala havA bhI sukha pahu~cAtI hai / 1. trailokyaM sakalaM trikAlaviSayaM sAlokamAlokitaM sAkSAdyena yathA svayaM karatale rekhAtrayaM sAMguli / rAgadveSa mayAmayAntakajarAlola va lobhAdayo nAlaM yatpadalaGkanAya sa mahAdevo mayA vandyate // AcArya alaMkadeva, akalaMka stotra hindI TIkA sahita, muMzI nAthUrAma prakAzita, kaTanI- mur3avArA ( jabalapura ), vi0 saM0 1963, pahalA zloka, pR0 1 / 2. manujadivijalakSmIlocanAlokalIlA zciramihacaritArthAstvatprasAdAt prajAtAH / hRdayamidamidAnIM svAmisevotsukatvAt saha savisanAthaM chAtramitre vidhehi || K. K. Handiqui, Yasastilaka and Indian Culture, Jaina Samskriti Samrakshaka Sangha, Sholapur, 1949, p. 313. 3. prAstAmacintya mahimA jinasaMstavaste nAmApi pAti bhavato bhavato jaganti / tIvrAtapohatapAnyajanAnidAghe prINAti padmasarasaH saraso'nilo'pi // AcArya siddhasena, kalyANamandira stotra : kAvyamAlA, saptama gurUlaka, nirNayasAgara presa, bambaI, 7vA~ zloka, pR0 11 / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-maktike bheda darzana-mAtra bhUpAla kavine 'jinacaturvizatikA' meM likhA hai, "he bhagavan ! jinhoMne Apake darzana kiye haiM, unhIMke netra saphala haiM, aura ve hI netravAn kahalAte haiM !' bhagavAnako nirantara dekhanepara bhI, indra jaba atRpta rahA, taba usane sahasra-netra kara liye| pApa-vinAzaka vAdirAjasUri ( 11vIM zatAbdI vikrama ) ne ekobhAvastotrameM kahA hai, "he bhagavan ! Apake caraNa-kamaloMkI saMgatiko prApta huI bhakti-gaMgAmeM jo snAna kara letA hai, usake cittake samUce pApa dhula jAte haiN|'' anyase mahattA bhaktAmarastotrameM likhA hai, "he vibho ! nirmala jJAna jaisA ApameM zobhA detA hai, vaisA brahmA, viSNu, mahAdevameM nahIM / mahAmaNimeM jo camaka hotI hai, vaha kAMca 1. cakSuSmAnahameva deva bhuvane netrAmRtasyandinaM tvadvakvendumatiprasAdasubhagaistejobhirudrAsitam / yenAlokayatA mayA'naticirAJcakSuH kRtArthIkRtaM draSTavyAvadhivIkSaNavyatikaracyAjambhamANotsavam // zrIbhUpAlakavi, jinacaturvizatikA : paMcastotra saMgraha : digambara jaina pustakAlaya, sUrata, vI. ni0 saM0 2466, 11vA~ zloka, pR0 130 / 2. tava rUpasya saundayaM dRSTvA tRptimanApivAn / dvayakSaH zakraH sahasrAkSo babhUva bahu-vismayaH // AcArya samantabhadra, svayambhUstotra : vIrasevAmandira, sarasAvA, 1951, 1814, pR. 62 / 3. pratyutpannA nayahimagirerAyatA cAmRtAbdhe ryA deva ! tvatpadakamalayoH saMgatA bhaphigaGgA / cetastasyAM mama rucivazAdAplutaM kSAlitAMhaH kalmASaM yadbhavati kimiyaM deva saMdehabhUmiH // vAdirAjasUri, ekImAvastotra, paMcastotrasaMgraha : sUrata, bI. ni. saM0 2466, 16vA~ zloka, pR0 80 / 15 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 jaina - bhaktikAnyakI pRSThabhUmi ,, ke Tukar3e meM nahIM / zrIjina samudrasUri ne bhI pArzvanAtha stavana meM kahA hai, "he bhagavan ! Apake caraNoMkI sevAkA rasika merA mana anyatra harAdikameM santoSa nahIM prApta kara pAtA / kokila Amra-maMjarIko chor3akara karNikArameM AnandakA anubhava nahIM krtii|"" aMgoM kI sArthakatA yazovijayane pArzvanAthastotra meM likhA hai, "he bhagavan ! netra ve hI haiM, jo ApakI mUrtikA avalokana karate haiM, mAnasa vaha hI haiM, jo ApakA dhyAna karatA hai / vANI vaha hI hai, jo Apako stutimeM tatpara hai, aura sira vaha hI hai, jo Apake caraNoMmeM jhukA rahatA hai / ,, 3 zrIAnandamANikya aura zrI 1. jJAnaM yathA svayi vibhAti kRtAvakAzaM, naivaM tathA hariharAdiSu nAyakeSu / tejaH sphuranmaNiSu yAti yathA mahattvaM, ti atarra kiraNAkule'pi // tu zrImAnatuGgAcArya, bhaktAmarastotra : kAvyamAlA, saptama gucchaka, nirNaya sAgara presa, bambaI, 20vA~ zloka, pR0 5 / 2. svatpAdasevArasikaM mano meM nA'nyatra toSaM labhate harAdau / vihAya vA marimaJjamAnaM kiM kokilaH krIDati karNikAre // zrI jinasamudrasUri, pArzvanAthastavanam jainastotrasaMdoha : dUsarA bhAga, muni caturavijaya sampAdita, sArAbhAI maNilAla navAba prakAzita, ahamadAbAda, vi0 saM0 1992, 14vA~ iloka, pR0 178 / 3. locane locane hyete ye tvanmUrtivilokinI / yad dhyAyati tvAM satataM mAnasaM mAnasaM ca tat // satI vANI ca sA vANI yA svannutividhAyinI / yena praNI svatpAdau maulimauliH sa eva hi // yazovijaya, pArzvanAthastotra : 5-6 zloka, jainastotrasandoha : bhAga 1, caturavijayamuni sampAdita, ahamadAbAda, vi0 saM0 1989, pR0 393 / 4. vANI saiva manoharA nanu yayA tvaM gIyase nityazaH, ilAdhyA dRSTiriyaM yayA va nitarAM svaM dRzyase'haniMzam / hastaH zastataraH sa eva phalado yaH pUjayet tvAM jinam, dhyAnaM dhanyatamaM tadeva sukhadaM yasmin pramo ! tvaM bhaveH // mAnandamANikya, pArzvajinastavanam : 16vA~ zloka, jaina stotrasandoha, bhAga 2, pR0 185 / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktike bheda dharmasUrine' bhI aise hI bhAvoMko prakaTa kiyA hai / 8. zAnti - bhakti zAntikA tAtparyArtha zAntikA artha hai nirAkulatA / AkulatA rAgase utpanna hotI hai / rata honA rAga hai / isIko Asakti kahate haiM / Asakti hI azAntikA mUla kAraNa hai / sAMsArika dravyoMkA arjana aura upabhoga burA nahIM, kintu unameM Asakta honA hI duHkhadAyI hai | AcArya kundakundane kahA hai ki jaise aratibhAva se pI gayI madirA nazA utpanna nahIM karatI, vaise hI anAsakta bhAvase dravyoMkA upabhoga; karmokA bandha nahIM karatA / karmoMkA bandha azAnti hI hai / ra 115 zAnti do prakArakI hotI hai-kSaNika aura zAzvata / pahalI sAMsArika rogAdike upazamase aura dUsarI aSTa karmoMke vinAzase utpanna hotI hai / mokSa prApta karanA hI zAzvata zAnti hai / zAnti-bhaktikI paribhASA zAntike lie kI gayI bhakti zAnti bhakti kahalAtI hai / bhagavAn jinendrakI bhakti se kSaNika aura zAzvata donoM hI prakArakI zAnti milatI hai / jinendrane zAzvata zAnti prApta kara lI hai / ve zAntike pratIka mAne jAte haiM / vaise to 24 tIrthaGkara zAnti pradAna karate haiM, Gkara zAntinAthako viziSTa rUpase zAnti pradAyaka kintu unameM bhI 16 veM tIrthamAnA jAtA hai / zAntinAthako lakSya kara jitane bhI stuti stotra bane haiM, sabhI meM zAntiko bAta hai / AcArya 1. ye mUrti tatra pazyataH zubhamayIM te locane locane, yA te vakta guNAvalIM nirupamAM sA bhAratI bhAratI / yA te nyaJcati pAdayorvaradayoH sA kandharA kandharA, yatte dhyAyati nAtha ! vRttamanaghaM tanmAnasa mAnasam // zrIdharmasUri, zrIpAirvajinastavanam : tIsarA zloka, jainasto sandoha, bhAga 1, ahamadAbAda, pR0 203 / 2. jaha majjaM pivamANo aradimAveNa majjadi Na puriso / rogabhoge bharado NANI vi Na vajjhadi taheva // AcArya kundakunda, samayasAra : gAthA 596 / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktikAdhyakI pRSThabhUmi pUjyapAdakA zAntyaSTaka, unhIMko sambodhita karake likhA gayA hai| aneka zAnticakra-pUjAoM aura zAntipAThoMkA bhI unhIMse sambandha hai| isa bhAMti siddha hai ki zAnti-bhaktimeM bhagavAn zAntinAthakI bhakti ho nirUpita hai| zAnti-bhakti ... AcArya pUjyapAdane zAnti-bhaktimeM likhA hai ki jinendrake caraNoMkI stuti karanese samasta vighna aura zArIrika roga upazama ho jAte haiM / jaise ki mantroMke pAThase sarpakA durjaya viSa zAnta ho jAtA hai| ... bhagavAnke caraNoMke gIta gAnese samasta Amaya isa prakAra dUra ho jAte haiM, jaise siMhakI garjanAse hAthI bhAga jAte haiM / zrI vAdirAja sUrikA kor3ha ekIbhAvastotrake uccAraNase zAnta ho gayA thaa| 1. dekhie, daza-makki : zolApura, san 1921 I0, pRSTa 342-347 / 2. dekhie, paM0 AzAdharakI zAnticakrapUjA : ( pratiSThAsAroddhArameM saMkalita ) dharmadevakI zAntipAThapUjA aura bhaTTAraka surendrakIrtikI zAnticakrapUjA ( bhAmera zAstrabhaNDAra jayapurakI granthasUcI, 10 151 ), zAntikasamastavidhi aura zAntidhArApATha ( rAjasthAnake jainazAstra bhaNDAroMkI granthasUcI : bhAga 2, pR0 67 ), paM0 sUricandrako zAntilaharI ( Amera zAstra bhaNDAra jayapurakI grantha sUcI, pR0 152 ) / krudvAzIviSadaSTadurjayaviSajvAlApIvikramo, vidyAbheSajamantratoyahavanaryAti prazAnti yathA / tadvatte caraNAmbujayugastotronmukhAnAM nRNAm , vighnAH kAyavinAyakAzca sahasA zAmyantyaho vismayaH // AcArya pUjyapAda, saMskRta zAntimati : dazabhakti : zolApura, 1921 I0, zloka 2, pR0 335 / 4. svaspAdadvayapUtagItaravata: zIghraM dravantyAmayAH / dadhmiAtamRgendrabhImaninadAdvanyA yathA kumjarAH // dekhie vahI : zlo0 5, pR0 339 / 5. prAgeveha tridivabhavanAdeSyatA bhavyapuNyA spRthvIcakraM kanakamayatAM deva ninye svayedam / dhyAnadvAraM mama rucikara svAntagehaM praviSTastarika citraM jina ! vapuridaM yatsuvarNIkaroSi // vAdirAjasUri, ekImAvastotra : kAvyamAlA, saptama gucchaka, nirNayasAgara presa, bambaI, zlo0 4, pR0 18 / / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktike bheda jinendra ke caraNoMkI vandanAse vAdhArahita, acintya-mAhAtmya, atula, upamArahita aura nitya sukha bhI prApta hotA hai| jaise grISmake prakhara sUryase saMtapta hue jIvako jala aura chAyAmeM zAnti milatI hai, vaise hI saMsArake duHkhoMse becaina prANI, bhagavAnke caraNa-kamaloMmeM zAnti pAtA hai| tIrthaGkara zAntinAthakI bhakti __ zAntyaSTakakA prArambha karate hue AcArya pUjyapAdane likhA hai, "he zAnti jinendra ! aneka zAntyarthI jIva, Apake pAda-padmoMkA Azraya lekara tara gaye haiM, unhoMne zAzvata mokSarUpa zAnti prApta kara lI hai / mujhapara bhI kRpA-dRSTi kIjie, meM bhaktipUrvaka zAntyaSTakakA pATha kara rahA huuN|" muni zobhana ( 10vIM zatAbdI IsavI ) ne likhA hai ki zAnti jinendrake pravacanoMko sunane mAtrase yaha jIva, zAzvata zAnti prApta kara letA hai| AcArya 1 anyAbAdhamacintyasAramatulaM tyaktopamaM zAzvatataM saukhyaM svacaraNAravindayugalastutyaiva saMprApyate // prAcArya pUjyapAda, saMskRta zAntimaphika : dazamati : zolApura, san 1921 I0, zlo0 6, pR0 177 / 2. na snehAccharaNaM prayAnti bhagavanpAdadvayaM te prajAH hetustatra vicitraduHkhanicayaH saMsAraghorANavaH / atyantasphuradugrarazminikaravyAkIrNabhUmaNDalo prema : kArayatIndupAdasalilacchAyAnurAgaM raviH // AcArya pUjyapAda, saMskRta zAntibhakti : dazabhaktyAdisaMgraha : ilo0 1, pRSTha 174 / 3. zAnti zAntijinendra zAntamanasastvatpAdapanAzrayAt saMprAptAH pRthivItaleSu bahavaH zAntyarthinaH prANinaH / kAruNyAnmama mAktikasya ca vimo dRSTiM prasannAM kuru svatpAdadvayadaivatasya gadata: zAntyaSTakaM bhaktitaH // dekhie vahI : zlo0 8, pR0 179 / zAnti vastanutAnmitho'nugamanAdyannaigamAyanayarakSobhaM jana ! he'tulAM chitamadodIrNAGgajAlaM kRtam / tatpUjyairjagatAM jinaH pravacanaM ipyaskuvAcAvalI rakSAmaanahetulAnchitamado dIrNAGgajAlaGkRtam // muni zomana, stuticaturvizatikA, hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA sampAdita, zrIAgamodaya samiti granthoddhAra, granthAGka 51, bambaI, 1927 I0, zlo0 3, pR. 12 / . Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 jaina-bhaktikAmyakI pRSThabhUmi somadevane bhI likhA hai, "zAnti karanevAle bhagavAn zAntinAtha, bhava-duHkharUpI agnipara dharmAmRtakI varSA karanevAlI aura ziva-sukha denevAlI, zAnti mujhe pradAna kreN|" kavi kulaprabhakA kathana hai, "he jagadbhAskara ! saMsArarUpI kamalameM baMdhe jovarUpI bhramara Apa jaise sUryake udaya hote hI bandhanase chUTa jAyeMge, tabhI unako sthAyI zAnti mila skegii|" granthoMke antima maMgalAcaraNoM meM prAyaH apane lie, saMghake lie aura dezake lie bhagavAn zAntinAthase zAntikI yAcanAe~ kI gayI haiN| AcArya pUjyapAdane saMgha, AcArya, sAdhu, dhArmika janoM aura rASTra ke lie zAntikI yAcanA ko haiM / paNDita zrI medhAvI (vi0 saM0 1541 ) ke dharmasaMgraha zrAvakAcArakA antima maMgalAcaraNa bhI aisA hI hai| zAnti-yantrakI pUjA sAgaracanda sUri ( 15vIM zatAbdI ) ke mantrAdhirAja-kalpameM zAnti-yantrako pUjA dI huI hai / eka sthAnapara unhoMne likhA hai; "zAnti-yantrako pUjA-arcAse 1. bhavaduHkhAnalazAntidharmAmRtavarSajanitajanazAntiH / zivazarmAsravazAntiH zAntikaraH stAjina. zAntiH // K. K. Handiqui,Yasastilaka and Indian Culture : Sholapur, 1949, p. 311. 2. saurabhyabhramato bhramabhramaravallIno bhavAmbhoruha baddhastatra dalaivimocaya tataH zAnta ! jagAskara ! // kavi kulaprama, caturviMzatijinastava : jainastotra samuccaya : caturavijaya muni sampAdita, nirNayasAgara presa, bambaI, san 1928, zlo0 17, pR0 119 / 3. saMpUjakAnAM pratipAlakAnAM yatIndrasAmAnyatapodhanAnAm / dezasya rASTrasya purasya rAjJaH karotu zAnti bhagavAn jinendraH // AcArya pUjyapAda, saMskRta zAntibhakti : dazabhaktyAdisaMgraha : zlo0 14, pRSTha 18 / 4. zAntiH syAjinazAsanasya sukhadA zAntinRpANAM sadA zAntiH suprajazAntayobharabhRtAM zAntirmunInAM sadA / zrotRNAM kavitAkRtAM pravacanavyAkhyAtRkANAM punaH zAntiH zAntirathAmijIvanamucaH zrIsajanasyApi ca // paNDita zrI medhAvI, dharmasaMgrahazrAvakAcAra : prazastisaMgraha, jayapura, agasta 1950, prazasti antima pATha, zlo0 35, pR0 25 / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktike bheda 119 roga, pApa aura vyAdhiyA~ upazama ho jAtI haiM aura saubhAgyakA udaya hotA hai / 9. samAdhi - bhakti 'samAdhi' zabda kI vyutpatti 3,, samAdhIyate iti samAdhiH / samAdhIyatekA artha hai, "samyagAdhIyate ekAgrIkriyane vikSepAn parihRtya mano yatra sa samAdhiH / 2 arthAt vikSepoMko chor3akara mana jahA~ ekAgra hotA hai; vaha samAdhi kahalAtI hai / vizuddhimagga meM samAdhAnako ho samAdhi mAnA hai, aura samAdhAnakA artha kiyA hai, "ekArammaNe cittacetasikAnaM samaM sammA ca AdhAnaM " arthAt eka AlambanameM citta aura cittakI vRttiyoM kA samAna aura samyak AdhAna karanA hI samAdhAna hai| jainoMke anekArtha nighaNTu meM bhI 'cetasazca samAdhAnaM samAdhiriti gadyate', kahakara cittake samAdhAnako hI samAdhi kahA hai | 'samyak AdhIyate' aura 'samyak AdhAnaM' meM prayogako bhinnatA ke atirikta koI bheda nahIM hai / donoM eka hI dhAtuse bane haiM; aura donoMkA eka hI artha hai / cittakA eka Alambana athavA dhyeya meM samyak prakArase sthita honA donoM hI vyutpattiyoM meM abhISTa hai / samAdhike bheda samAdhi do prakAra kI hotI hai-savikalpaka aura nirvikalpaka | 'savikalpaka' meM manako paMcaparameSThI, arahaMta aura oMkArAdi maMtravara TikAnA hotA hai / " 'nirvikalpaka' meM 'rUpAtIta' arthAt siddha athavA zuddha AtmApara kendrita karanA par3atA hai / S 1. zamayati duritazreNiM damayatyarisantatiM satatamasau / puSNAti bhAgyanicayaM muSNAti vyAdhisambAdhAm // zrI sAgaracandasUri, mantrAdhirAjakahara : zrI jainastotra saMdoha : bhAga 2, ahamadAbAda, san 1936, zlo0 33, pR0 277 / 2. tulanA -- pAtanjali yogasUtra : vyAsabhASya, mejara bI0 DI0 vasu sampAdita, ilAhAbAda, 1924 I0, 1 / 32 kA vyAsabhASya / 3. AcArya buddha ghoSa, visudvimagga : kausAmbojIkI dIpikAke sAtha, banArasa, tatiyo paricchedo, pRSTha 57 / 4. dekhie, dhananjayanAmamAlA sabhApya : zlo0 124, pRSTha 105 / 5. yogIndu, paramAtmaprakAza : 162veM dohekA hindI anuvAda, pRSTha 306 // 6. tacca dhyAnaM vastuvRttyA zuddhAtmasamyakazraddhAnajJAnAnuSTAnarUpAbhedaratnatrayA Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina maktikAnyakI pRSThabhUmi ataH savikalpaka samAdhi sAlamba aura nirvikalpaka niravalamba hotI hai / savikalpaka samAdhi meM jJAnI jana, viSayakaSAyAdike khoTe dhyAnase cittako haTAne aura mokSa mArga meM lagAne ke lie yaha bhAvanA bhAte haiM, "caturgatike duHkhoMkA kSaya ho, aSTakamakA nAza ho, jJAnakA lAbha ho, paJcama gatimeM gamana ho, samAdhimaraNa ho aura jinarAjake guNoMkI sampatti mujhe prApta ho / " 120 nirvikalpaka samAdhi vaha hai, jisameM samasta vikalpa vilIna ho jAte haiM / isameM azubhake sAtha-sAtha zubhakA bhI tyAga karanA hotA hai| AcArya yogIndukA kathana haiM ki jabataka zubhAzubha pariNAma dUra nahIM hoMge, zuddhopayogarUpa paramasamAdhi prakaTa nahIM ho sakatI / AcArya kundakundane bhI likhA hai, "jo rAgAdika antaraGga parigraha kari sahita haiM aura jina-bhAvanArahita dravyaliMgako dhArakara nirgrantha banate haiM, ve isa nirmala jina zAsana meM samAdhi aura bodhi nahIM pAte / samAdhi-bhaktikI paribhASA 3 samAdhi dhAraNa kara mokSa pAnevAloMse, samAdhimaraNakI yAcanA karanA samAdhi bhakti kahI jAtI hai / samAdhipUrvaka prANoMkA visarjana karanA samAdhi maraNa hai / AcArya samantabhadrane kahA hai ki tapakA phala anta kriyA ke AdhArapara avalambita hai, ataH yathA sAmarthya samAdhimaraNameM prayatnazIla honA cAhie / anta samayameM 4 smaka nirvikalpasamAdhisamutpannavItarAgaparamAnandasamarasImAvasukharasAsvAdarUpamiti jJAtavyam / dekhie vahI : pahale dohekI brahmadevakRta saMskRta vyAkhyA : pRSTha 6 / 1. atra yadyapi savikalpAvasthAyAM viSayakaSAyAdyapadhyAnavacanArthaM mokSamArge bhAvanADhIkaraNArthaM ca "dukkhakkhazro kammakkhao bohilAho sugaigamaNaM samAhimaraNaM jiNaguNasampattI hou majanaM" ityAdi bhAvanA karttavyA tathApi atara nirvikalpa paramasamAdhikAle na karttavyeti bhAvArtha: / dekhie vahI : 188veM dohekI brahmadevakRta saMskRta vyAkhyA : pR0 328 / 2. jAmu suhAsuha- bhAvaDA Navi sayala vi turhati / parama-samAhi Na tAmu maNi kevuli emu maNaMti // dekhie vahI : 2 / 194, pR0 332 / 3. AcArya kundakunda, aSTapAhuDa : mArauTha, bhAvapAhuDa : gAthA 72 / 4. antakriyAdhikaraNaM tapaH phalaM sakaladarzinaH stuvate / tasmAdyAvadvibhavaM samAdhimaraNe prayatitavyam // AcArya samantabhadra, samIcIna dharmazAstra : vIrasevAmandira, sarasAvA, 1955, 6/2, pRSTa 163 / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-maktike bheda manako paJcaparameSThI, NamokAramantra aura zuddha AtmAmeM kendrita karanA AsAna nahIM hai / yaha tabhI ho sakatA hai jaba samAdhiSThoMkI kRpA upalabdha ho| vaha kRpA do upAyoMse milatI hai-eka to stuti-stotroMke dvArA aura dUsare samAdhi-sthaloMke prati Adara-sammAna dikhAnese / yaha hI samAdhi-bhakti hai| samAdhimaraNakI yAcanA AcArya kundakundane apanI prAkRta-bhaktiyoMke antameM, 'dukkhakkhao kammakkhao bohilAho, sugaigamaNaM, samAhimaraNaM jiNaguNasampatti hou majjhaM ke dvArA samAdhimaraNakI yAcanA kI hai|' unhoMne anagAroMse to apane pUre saMghake lie hI samAdhikA varadAna mAMgA hai| ___ AcArya pUjyapAdane bhagavAn jinendradevase prArthanA kI hai, "he jinendradeva ! bacapanase Aja taka, merA samaya Apake caraNoMkI sevA aura vinayameM hI vyatIta huA hai| usake upalakSyameM yaha hI vara cAhatA hU~ ki Aja, jaba ki hamAre prANoMke prayANakA kSaNa upasthita huA hai, merA kaNTha Apake nAmakI stutike uccAraNameM akuNThita na ho|" AcAryakA nivedana hai, "he jinendra ! jabataka maiM nirvANa prApta karUM, tabataka Apake caraNa-yugala mere hRdayameM, aura merA hRdaya Apake donoM caraNoMmeM lona banA rahe / " - 1. dekhie, dazamakti : zolApura, san 1921 I0, AcArya kundakunda, prAkRta bhaktiyA~, anta bhAga / 2. evaM mayemisthuyA aNayArA raaydosprisuddhaa| saMghassa varasamAhiM majjhavi dukkhakvayaM ditu // vahI : prAkRta yogibhakti : gAthA 23, pR0 189 / 3. AbAlyAjjinadevadeva bhavataH zrIpAdayoH sevayA, sevAsavineyakalpalatayA kAlo'dya yAvadgataH / svAM tasyAH phalamarthaye tadadhunA prANaprayANakSaNe, svakAmapratibaddhavarNapaThane kaNTho'stvakuNTho mama // dazamanayAdisaMgraha : prAcArya pUjyapAda, saMskRta samAdhimaki, iTA zloka, pRSTha 185 / tava pAdau mama hRdaye mama hRdayaM tava padadvaye lInam / tiSThatu jinendra tAvadyAvanirvANasaMprAptiH // dekhie vahI : 7vA~ zloka, pRSTha 185 / 1 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-maktikAvyako pRSThabhUmi zivAryakoTine bhagavatI ArAdhanAke antameM likhA hai, "bhaktise varNana kI gayI yaha bhagavatI ArAdhanA, saMghako tathA mujhako uttama samAdhikA vara pradAna kre|" mahAkavi puSpadantane 'NAyakumAracariu' meM likhA hai ki zrI pRthvIdevI, bar3I rAnIke kuvyavahArase vana-vihAra ke lie na jAkara jina-mandirameM calI gyii| vahAM usane bhagavAn jinendrase prArthanA kI, "he mokSagAmI bhagavan ! tuma mere svAmI ho / mujhe bodhi aura vizuddha samAdhi diijie|" samAdhisthaloMkA sammAna ____ samAdhimaraNapUrvaka maranevAle sAdhuke antima saMskAra-sthalako 'naziyAMjI' kahate haiM / prAkRta "NisohiyA' kA apabhraMza 'nisIhiyA' haA aura vaha kAlAntarameM nasiyA hokara Ajakala 'naziyAM' ke rUpameM vyavahRta hone lagA hai / bhagavatImArAdhanAko malArAdhanA TIkAmeM likhA hai, "jisa sthAnapara samAdhimaraNa karanevAle kSapakake zarIrakA visarjana yA antima saMskAra kiyA jAtA hai, use niSIdhikA kahate haiN|" nisIdiyA' kA sabase purAnA ullekha samrAT khAravelake 'hAthIgumpha' vAle zilAlekha meM huA hai| bhadrabAhu svAmI ( vIranirvANa saMvat 170 ) kA samAdhisthala kaTavaprapara, zrI sthUlabhadra ( vIranirvANa saM0 219 ) kA gulajArabAg2a ( paTanA ) sTezanake 1. ArAhaNA bhagavadI evaM mattIe vaNNidA saMtI / saMghassa sivajassa ya samAhivaramuttamaM daMu / / zrI zivAryakoTi, bhagavatI ArAdhanA : vi. saM. 1989, gAthA 2168 / 2. isI mokkhagAmI, tuma majma sAmI / phuDa dehi bohI, visuddhA samAhI // kavi pupphayaMta, NAyakumAracariu : kAraMjA ( barAra ), 1933I0, 3 / 20, - pR0 16 / 3. yathA-niSodhikA-bArAdhaka-zarIra-sthApanAsthAnam / / zrI zivAryakoTi, bhagavatI ArAdhanA : gAthA 1967.kI mUlArAdhanA TIkA / 4. kumArIpavate arhatopari nivAsetAhikApe, nikhidisAya yA pUjAvakohi rAjamitAni ca navatAti vasusatAni pUjAni jIva devakAle rkhitaaH|| : dekhie, zo gorAvAlA khuzAlacanda jaina, kaliMgAdhipati khAravela : jaina siddhAnta mAskara : bhAga 16, kiraNa 2 (disambara 3941), 14thI paMkti, pRSTha 135 / / 5. dekhie, jaina zilAlekha saMgraha : prathama mAga, DaoN0 hIrAlAla jaina sampAdita, bambaI, pRSTha 1, 2 . . . . . . . . . . . . Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-maktike bheda .. 123 sAmane kamalahradamai aura zrI hemacandrAcArya ( 1145-1229 vi0 saM0 ) kA zatruJjaya pahAr3apara sthita hai| sthUlabhadra ke samAdhi-sthalako eka stUpake rUpameM, cInI yAtrI zyUAnacuAMgane dekhA thaa| digambara aura zvetAmbara donoM hI ina sthAnoMkI bhakti-bhAvase yAtrA karate haiM / ina samAdhi-sthaloMkI stutikA ullekha bhI prAcIna granthoM meM pAyA jAtA hai| pratikramaNa-sUtra meM likhA hai, "isa jIva-lokameM jitanI bhI niSodhikAeM haiM, unheM namaskAra ho|" sAdhuoMke devasika-rAtrika pratikramaNameM 'niSiddhikA daMDaka' nAmase eka pATha hai, usameM triloka-sthita niSiddhi kAoMkI vaMdanA kI gayI haiN| 10. nirvANa-bhakti 'nirvANa' zabdakI vyutpatti 'nirvANa' zabda niHpUrvaka 'vo' dhAtuse banA hai, jisakA artha hai-bujhA denaa| bauddha-zAstroM ke anusAra AtmAke bujha jAne arthAt zAnta ho jAneko nirvANa kahate haiM, jaisA ki bauddha piTakoMmeM 'zAntaM nitrANaM' vAkya AyA hai| azvaghoSane dIpakakI bhAMti duHkha-klezAdike kSaya honepara; AtmAkA zAnta ho jAnA hI nirvANa mAnA hai| jaina-dharma meM AtmA kabhI bujhato nahIM, kintu samUce karmoke kSaya ho jAnese 1. dekhira, muni kAntisAgara, khojakI pagaDaNDiyA~ : bhAratIya jJAnapITha kAzI, akTUbara 1953, pR0 244 / 2. dekhie vahI : pRSTha 244 / / 3. "jAo aNNAo kAno vi NisIhiyAo jIvaloyammi..." dekhie, pratikramaNapIThikAdaNDaka' : dharmadhyAnadIpaka : mAMgIlAla hukumacanda pAMDyA sampAdita, kalakattA, pRSTha 184-185 / 4. pratikramaNasUtra, mUlasUtrake dvitIya bhAgameM varNita hai ( DaoNviNTaranirasa, iNDiyana hisTrI II, pRSTha 474 ) / devasika-rAtrika pratikramaNakA niSiddhikA daNDaka', dekhie, dazabhaktyAdisaMgraha : pR0 274-285 / dIpo yathA nivRtimabhyupeto naivAvaniM gacchati nAntarikSam / dizaM na kAJcit vidizaM na kAJcit snehakSayAt kevalameti zAntim // jIvastathA-nivRtimabhyupeto naivAvaniM gacchati nAntarikSam / dizaM na kAJcit vidizaM na kAJcit klezakSayAskevalameti zAntim // azvaghoSa : saundarananda, 16 / 28, 29 / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 jaina-maktikAmyakI pRSThabhUmi eka nayA rUpa dhAraNa kara letI hai| vahA~ 'bujhA denA' kriyA, saMsAra aura karmoMse sambandhita hai| nirvAta AtmA eka usa cirantana sukhameM nimagna ho jAtI hai, jise chor3akara phira use saMsArameM nahIM AnA hotaa| isI kAraNa tIrthaMkaroM aura utkRSTa koTike vItarAgiyoMke nidhanako 'nirvANa honA' kahate haiN| jaina zAstroMmeM "nirvANa' aura 'mokSa' ko paryAyavAcI mAnA gayA hai| samUce karmoMse chuTakArA honA 'mokSa' hai , aura saba karmokA bujha jAnA 'nirvANa' hai / paribhASA jo nirvANa prApta kara cuke haiM, unakI bhakti karanA nirvANa-bhakti hai| isa bhaktimeM, paMcakalyANaka-stavanase tIrthaMkaroMkI stuti aura nirvANa-sthaloMke prati bhakti-bhAva zAmila hai| nirvANa-sthala ve haiM, jahA~se nirvANa prApta huA hai| unakI bhakti saMsAra-sAgarase tArane meM samartha hai, ataH unheM tIrtha bhI kahate haiN| tIrthaMkarake paJcakalyANa jina sthAnoMse sambandhita haiM, ve bhI tIrtha kahalAte haiM / tIrthayAtrAeM aura tIrthastutiyAM donoM hI nirvANa-bhaktikI aMga haiN| paMcakalyANaka-stuti AcArya kundakundane prAkRta nirvANa bhaktimeM likhA hai, "isa martya lokameM jitane bhI paMca-kalyANoMse sambandhita sthAna hai, maiM una sabako, mana-vacana-kAyakI zuddhise, sira jhukAkara namaskAra karatA huuN|" AcArya pUjyapAdane to saMskRta nirvANabhaktike prArambha meM hI kahA, "maiM bhaktipUrvaka, bhavya jIvoMko santuSTa karane vAle aura atyanta kaSTase prApta honevAle paMcakalyANakoMke dvArA, tIna lokake 1. nirvAti sma nirvANaH, sukhIbhUtaH anantasukhaM prAptaH / paM0 zrAzAdhara, jinasahasranAma : pR0 98 / 2. 'kRrasnakarmavipramokSo mokssH'| umAsvAti, tatvArthasUtra : mathurA, 10 / 2, pR0 231 / 3. 'tIryate saMsArasAgaro yena tatIrtham / ' paM0 AzAdhara, jinasahasranAma : 4147 kI svopajJavRtti, pR0 78 / paJcakallANaThANai jANavi saMjAdamaccaloyammi / maNavayaNakAyasuddhI sabve sirasA NamaMsAmi // AcArya kundakunda, prAkRtanirdhANamati : dazabhakti : gAthA 23,pRSTa 243 / / 4. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 jaina-maktike bheda paramaguru, bhagavAn mahAvIrako stuti karatA huuN|" unhoMne 19 padyoMmeM paMcakalyANoMkA vizada varNana kiyA hai aura antameM likhA hai ki jo koI isa paMcakalyANaparaka stotrako par3hatA hai, vaha isa manuSyalokameM ananta parama sukha bhoga kara, antameM akSaya ziva-pada prApta kregaa| tIrthakSetroMke bheda jahA~se tIrthakara yA dUsare mahAtmA nirvANako prApta hue haiM, ve siddha-kSetra kahalAte haiM / saMskRta nirvANabhaktimeM, siddha kSetroMke bhI do bheda kiye gaye haiM-eka to vaha jahA~se kevala tIrthakara hI mokSako gaye ,aura dUsare vaha jahA~se anya mahApuruSoMkA nirvANa huaa| prAkRta nirvANabhaktimeM, atizaya tIrtha kSetroMkI bhI kalpanA kI garga hai| atizaya kSetra ve haiM, jo kisI mati athavA tatrastha devatAke cAmatkArika 1. kalyANaiH saMstoSye paJcamiranaghaM trilokaparamagurum / manyajanatuSTijananairduravApaiH sanmatiM bhaktyA // AcArya pUjyapAda, saMskRtanirvANabhakti, zlo0 2, dazabhakti : pR0 219 / 2. ityevaM bhagavati vardhamAnacandre yaH stotraM paThati susandhyayordvayorhi / so'nantaM paramasukhaM nRdevaloke bhuktvAnte zivapadamakSayaM prayAti // dekhie vahI : zloka 20, pR0 227 / 3. aSTApada ( RSabhanAtha ), campApurI ( vAsupUjya ), Urjayanta ( neminAtha ), pAvApurI ( mahAvIra ) aura sammedazikhara ( bIsa tIrthakara ) siddhakSetra kahalAte haiN| AcArya pUjyapAda, saMskRta nirvANa bhakti : dazabhakti : iloka 22-25, pR. 228-230 / 4. zatrujaya, tuMgIgiri, droNagiri, mer3hagiri, siddhavarakUTa, vipulAcala, balAhaka, vindhyaparvata, podanapura, vRSadIpaka, sahyAdri, himavAn , supratiSTha, daNDAtmaka, gajapantha aura prathusArayaSTi se anya muni mokSa gaye haiN| unakI saMgkhyAkA nirdeza prAkRta nirvANabhaktimeM haA hai| dekhie, saMskRta nirvANabhakti : zloka 25-27 aura prAkRta nirvANabhakti : gAthA 3-19, dazamani : pRSTha kramaza : 233,234,237-242 / NivANaThANa jANivi aisayaThANANi aisaye sahiyA / saMjAda miccaloe samve sirasA NamaMsAmi // prAcArya kundakunda, prAkRta nirvANabhakti, dazamaktiH gAthA 2", pRSTa 244 / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktikAbyakI pRSThabhUmi kRtyoMke kAraNa pUjya bane haiN| digambara aura zvetAmbarake bhedase bhI tIrthakSetroMke do bheda haiM / kucha tIrthasthAna aise haiM, jinheM kevala digambara, aura kucha aise haiM, jinheM kevala zvetAmbara pUjate haiM / kucha tIrtha-sthala aise bhI haiM, jinakI digambara aura zvetAmbara donoM ho pUjA-arcA karate haiN| zAyada inakA astitva tabase hai, jaba jaina-zAsana avibhakta thA / tIrthakSetra-stuti ___ AcArya kundakundane prAkRta nirvANabhaktimeM likhA hai, "aSTApada ( kailAza ) se vRSabhanAtha, caMpApurase vAsupUjya, Urjayanta ( girinAra parvata ) se neminAtha, pAvApurase mahAvIra aura avaziSTa 20 tIrthaMkara sammedazikharase mokSa gaye, una sabhIko hamArA namaskAra ho|" unhoMne 19 gAthAoM meM vividha tIrthakSetroMkI vandanA kI hai| AcArya pUjyapAdane bho saMskRta nirvANabhaktike 12 padyoMmeM, tIrthakara, gaNadhara, zrutadhara aura anya vItarAgI mahApuruSoMko nirvANabhUmiyoMko bhakti 1. podanapurake bAhubalI, zrIpurake pArzvanAtha, hulagirika zaGkhajina, dhArAke pArzvanAtha, nAgahadake nAgahRdezvarajina, sammedazikharakI amRtavApikA, maGgalapurake zrI abhinandanajina adhika prasiddha haiN| dekhie. zrI madanakIrti, zAsanacatusviMzikA : sarasAvA, vi0 saM0 2006 / gajapanthA, muMgIgiri, pAvAgiri, droNagiri, medagiri,kuMthugiri, siddhavarakUTa aura bar3avAnI zrAdiko kevala digambara aura AbUgiri tathA zaMkhezvara Adiko kevala zvetAmbara mAnate haiN| aSTApada, campApura, giranAra, zatrujaya aura sammedazikhara tathA pAvApurakI donoM hI samamAvase vandanA karate haiN| dekhie, paM0 nAthUrAma premI, hamAre tIrtha kSetra : jaina sAhitya aura itihAsa : bambaI, akTUbara 1956, pR0 424 / 3. aTThAvayammi usaho caMpAe vaasupujjinnnnaaho| ujate NemijiNo pAvAe Nivudo mhaaviiro|| vIsaM tu jiNavariMdA amarAsuravaMdidA dhudakilesA / sammede girisihare NigvANagayA Namo tesiM // AcArya kundakunda, prAkRta nirvANamati: dazamakti gAthA 1,2, pR. 237 / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ALMAA NWwloaddosaas jaina-maktike bheda 127 pUrvaka zuddha mana-vacana-kAyase namaskAra kiyA hai| unameM prathama chaha, tIrthaMkaroMkI nirvANabhUmiyoM aura avaziSTa chaha, anya vItarAgiyoMke nirvANasthaloMse sambandhita haiN| prathama chahameM varNita tIrthabhUmiyoMke prati bhakti pradarzita karate hue unhoMne kahA, "vAstutirUpa puSpoMse gUMthI huI mAlAoMko lekara, bhagavAnkI nirvANa bhUmiyoMke cAroM ora, manarUpI hAthoMse car3hAte hue, aura Adarake sAtha una bhUmiyoMkI parikramA karate hue, hamako parama gati ( mokSa ) prApta ho, aisI prArthanA hai| anyoMke prati bhI bhakti-bhAva dikhAte hue unhoMne likhA hai kijaise gur3akA rasa ATeko miThAsa detA hai, vaise hI puNya-puruSoMke dvArA sevana kiye gaye sthAna sAdhAraNa prANiyoMko pavitratA pradAna karate haiN| ___muni udayakItine apabhraMza nirvANabhaktimeM likhA hai ki vRSabhanAthako nirvANabhUmi kailAsa pahAr3ako praNAma karanese dharma-lAbha hotA hai| unhoMne caMpApurIkI 'puNu caMpanayari jiNuvAsupujja, NivvANa-pattu chaMDevi rajju'ke dvArA aura pAvApurakI 'pAvApura baMdauM vaDamANa, jiNi mahiyali payaDiu vimala NANa' kahakara baMdanA kI hai / bIsa jinendroMko nirvANabhUmi sammedamahAgirikA 'hau vaMdau~' kahakara sammAna kiyA hai| unhoMne podanapura aura zrIpurakA bhI smaraNa kiyA hai| zrI madanakItti (vi0 saM0 1285 ) kI zAsanacatustrizikA 8 siddhakSetra aura 18 atizayakSetroMko stuti kI gayI hai / pAvApurakI vandanA karate hue unhoMne likhA hai, "jinheM tiryaMca bhI bhaktipUrvaka namaskAra karate haiM, jinake 1. yatrAhatAM gaNabhRtAM zrutapAragANAM nirvANabhUmiriha bhAratavarSajAnAm / tAmadya zuddhamanasA kriyayA vacomiH saMstotumudyatamatiH pariNaumi bhaktyA // AcArya pUjyapAda,saMskRta nirvANabhakti, dazabhakti : zloka 21, pR0227|| 2. mAlyAni vAkstutimayaiH kusumaiH sudRbdhAnyAdAya mAnasakarairamita: kirantaH paryema AdRtiyutA bhagavaniSadyAH saMprArthitA vayamime paramAM gati tAH // dekhie vahI : zloka 27, pR0 232 / ........... . 3. ikSorvikArarasapRktaguNena loke piSTo'dhikaM: madhuratAmupayAti. yadat / / tadvacca puNyapuruSeSitAni milyaM sthAnAti:tAni :jagatAmiha pAvanAni // dekhie vahI : 31vA~ zloka, pR0 234. / . . . 4. kailAsa-sihari siririsahanAhu, jo siddharaH payAma dhmmlaahu| . muni udayakorti, apabhraMza nirvANamati : aprakAzita / 5. sammeda mahAgiri siddha je vi, haDaM vaMdaLa vIsa jiNiMda te vi|' dekhie vhii|........| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 jaina-maktikAnyakI pRSThabhUmi caraNadvayake darzana kara lenese bhavya jIva durgatiko prApta nahIM hote tathA jo pAvApuramai indra-dvArA sampUjita haiM, ve bhagavAn jinendra, zAsanakI sadaiva rakSA kreN|" girinArapara virAjamAna neminAthako nagna mUtike darzanoMse saMsArI janakI citta. bhrAnti aura ajJAna dUra ho jAte haiN| atizaya kSetroMko vandanA karate hue unhoMne likhA ki-nAgahradatIrthaka pArzvajinake darzana karane mAtrase kor3ha Adi asAdhya roga bhI dUra ho jAte haiN| pazcimI samudrataTapara avasthita zrI candraprabhake abhiSeka-jalase zarIra sundara aura suvarNamaya ho jAtA hai| pAMca sau dhanuSa UMcI AdinAthako pratimAko chAyAse lavaNa-samudrakA khArA jala mIThA ho jAtA hai| 1. tiryaJco'pi namanti yaM nija-girA gAyanti bhaktyAzayA dRSTe yasya padadvaya zubhahazo gacchanti no durgatim / devendrArcita-pAda-paMkaja-yugaH pAvApure pApahA zrImadvIrajinaH sa rakSatu sadA digvAsasAM zAsanam // madanakIti, zAsanacatustrizikA : zloka 19 / 2. saurASTra yaduvaMza-bhUSaNa-maNeH zrIneminAthasya yA mUrtirmuktipathopadezana-parA zAntA''yudhA'pohanAt / vastrairAmaraNairvinA girivare devendra-saMsthApitA cittabhrAntimapAkarotu jagato digvAsasAM zAsanam // madanakIrti, zAsanacatuscizikA : zloka 20, pRSTha 14 / 3. sraSTeti dvijanAyakaha ririti yaH prodagIyate vaiSNacai bauddharbuddha iti pramodavivazaiH zUlIti mAhezvaraiH / kuSTAniSTa-vinAzano janadRzAM yo'lakSyamUrtirvibhuH sa zrInAgahRdezvaro jinapatidigvAsasAM zAsanam // dekhie vahI : zloka 13, pRSTha 9-10 / 4. yasya snAnapayo'nuliptamakhilaM kuSThaM danIdhvasyate sauvarNastava kezanirmitamiva kSemaGkaraM vigraham / zazvadbhaktividhAyinAM zubhatamaM candrapramaH sa prabhuH tIre pazcimasAgarasya jayatAhigvAsasAM zAsanam // dekhie vahI : zloka 16, pR0 12 / 5. kSArAmbhodhipayaH sudhAdrava iva pratyakSamAsvAyate ...............rasakRt yacchAyayA saMbharat / pUtaH pUtatamaH sa paJcazata-kodaNDa-pramANaH prabhuH zrImAnAdijinezvaro sthirayate digvAsasAM zAsanam // dekhie vahI : zloka 18, pR0 13 / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktike bheda zrImadvidyAnanda svAmIne, zrIpura pArzvanAthastotrameM, zrIpurake jinamandirameM pratiSThita pArzvaprabhukI mUttikI vandanA karate hue likhA hai, "he bahan ! Apa karuNAke nidhAna haiM / ataH saMsAra-sAgarameM bhaTakate hue hama sabako zaraNa deveM aura saMsAra-paribhramaNase mukta kreN|" zrI jinaprabhasUrine 'hastinApuratIrthastavanam' meM kahA hai, "tIna tIrthaMkaroM ( zAnti, kunyu aura araha ) ke pAra kalyANakotsavoMse suzobhita aura gaMgAke salilase pavitra gajapura tIrtharala, cirakAla taka jIvita rhe|" unhoMne hI zatrujayatIrthako mahimAkA ullekha karate hue likhA hai, "he zatruJjayazaileza ! bar3e-bar3e vidvAn tumhAre guNoMkA leza bhI varNana karane meM samartha nahIM haiM / tumhArI yAtrAke lie samudyata saMghake ratha, azva, uSTra aura nRpoMke pada-taloMse uThI huI dhUla bhavya janoMke pApoMko dUra karane meM samartha hai|" tIrtha-yAtrAe~ prasiddha aitihAsika grantha 'rAjAbalikathe' meM likhA hai ki-bhadrabAhuke ziSya vizAkhAcArya ne cola aura pANDaya dezoMmeM paryaTana karate hue, vahA~ke jinAlayoMko 1. zaraNyaM nAthA'rhan bhava-mava bhavAraNya-vigatighyutAnAmasmAkaM niravakara-kAruNya-nilaya / yato'gaNyArapuNyAccirataramapekSyaM tava padaM pariprAptA maktyA vayamacala-lakSmIgRhamidam // zrImadvidyAnandasvAmI, zrIpurapArzvanAthastotra : hindI-anUdita, sarasAvA, agasta 1949, zloka 29, pR051 / 2. tAdRgvidhairatizayaiH puruSapraNItairvibhAjitaM jinapatitritayomahezca / bhAgIrathIsalilasaGgapavitrametajIyAcciraM gajapuraM bhuvi tIrtharatnam // zrIjinaprabhasUri, hastinApuratIrthastavanam : vividhatIrthakarUpa : siMdhI jaina jJAnapITha, zAntiniketana, 1934 I0, zloka 19, pRSTha 94 / 3. zrIzatrujaya zaileza ! lezato'pi guNAstava / kaiAvarNayituM nAma pAryante viduSairapi / svdyaanaaprcltsNghrthaashvossttrnRpaadjH| reNurane lagan madhyapuMsAM pApaM vyapohati // dekhie, vahI : zatruJjayatIrthakalpa : zloka 125, 197, pRSTha 5 / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana-bhaktikAvyakI pRSThabhUmi 130 bandanA kI thI / gujarAtake vastupAla aura tejapAla ( 13vIM zatAbdI vikrama ) ne, 13 bAra tIrtha-yAtrAe~ kIM, unameM 3 karoDa 14 lAkha 18 hajAra 8 sau rupayA vyaya huA / mantrI vastupAlane, tejapAlakI patnI anupamA devokI AjJAse, 18 karor3a, 96 lAkha rupayA zatruJjaya meM, 12 karor3a 80 lAkha ujjayantameM aura 12 karor3a 53 lAkha arbuda zikharapara vyaya kiyA thaa| mantrIzvara vAgbhaTa ( 14vIM zatAbdI vikrama) ne bhI zatruJjayakI tIrtha yAtrA kI thii| vahIM AdIzvaraprAsAdake uddhArameM unakA 2 karor3a 97 lAkha rupayA kharca huA thA / * samrAT kumArapAlane girinArakI tIrtha-yAtrA kI thI / sIr3hiyA~ usIne lagavAyI thIM / usane zatruJjaya tIrthakSetra ke 60 lAkha rupayA vyaya kiyA thaa| usapara car3haneke lie uddhAra meM 1 karor3a 1. ke. bhujabalI zAstrI, 'dakSiNa meM jainadharma', hukumacanda abhinandanaprantha, pR0 379 / trayodaza tIrthayAtrA : saMghapatIbhUya kRtAH / sarvAgreNa zrINi koTizatAni caturdazalakSA aSTAdaza sahasrANi aSTazatAni loSTikatritayonAni dravya vyayaH / AcArya jinaprabhasUri, 'vastupAlatejaHpAlamantrikalpa:', vividha tIrthakalpa : pR0 80 / 3. tamAdAya zrIvastupAla tejaHpAlajAyAmanupamAdevIM mAnyatayA'pRcchat-kvai tanidhIyata ? iti / tayoktam - girizikhira evaitaduccaiH sthApyate yathA prastuta nidhivanAnyasAdbhavati / tacchra utvA zrIvastupAlastad dravyaM zrI zatrumjayojjayantAdAvavyayat / aSTAdazakoTayaH SaNNavatirlakSA: zrI zatruJjayatIrthe draviNaM vyayitam / dvAdazakoTa yo'zItilakSAH zrIujjayante / dvAdazakoTayastripaJcAzallakSAarbudazikhare lUNigavasatyAm / dekhie, vahI : pR0 79 / 4. tisraH koTIstrilakSonA vyayitvA vasu vAgbhaTaH / 5. mIzvaro yugAdIzaprAsAdamudadIdharat // dekhie, vahI : zatrubjayatIrthakalpa : zloka 69, pR0 3 / hagrat (vi. saM. 1361 ), prabandhacintAmaNi : siMghI jaina jJAnapITha, zAntiniketana, vi.saM. 1989, caturtha prakAza, pR0 93 / 6. dekhie, vahI : pRSTha 87 / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-maktike bheda 1 vikramako 14vIM zatAbdIke prasiddha AcArya jinaprabhasUrine paidala hI, bhAratake sabhI jaina tIrthakSetroMkI vandanA ko thI, aura unakA aitihAsika tathA paramparAnuzruta varNana vividhatIrthakalpameM upalabdha hotA hai / ' tapAgacchIya muni zolavijayane bhI sabhI jaina tIrthoM kI paidala yAtrA kI, aura unakA dekhA-sunA varNana 'tIrthamAlA' meM nibaddha kiyA / vAcanAcArya rAjazekharane apane sahayogI muniyoMke sAtha, banArasa, rAjagRha, pAvApurI aura uddaNDavihAra Adiko vi. saM. 1352 meM tIrtha yAtrA kI thii| 3 apanI mA~kI pratijJA pUrNa karaneke lie cAmuNDarAya (11vIM zatAbdI vikrama) saMghasahita podanapurakI tIrtha-yAtrA ke nimitta gaye the / kintu podanapurake saMdigdha honese yaha yAtrA gommaTezvarakI racanAke rUpameM pratiphalita huI / ' 130 vi. saM. 1661 meM, zahajAdA salImake kRpApAtra aura joharI zrI hIrAnanda mukomane prayAgase sammedazikhara ke lie eka saMgha calAyA thA / usakA vistRta varNana mahAkavi banArasIdAsake ardhakathAnaka meM milatA hai / kavi banArasIdAsane svayaM bhI banArasa kI tIrtha-yAtrA kI thii| Agareke ku~arapAla sonapAlane bho, 1. dekhie, 'vividha tIrthakalpa' : prAstAvika nivedana : pR01 | 2. muni zIlavijayane apanI yAtrA vi. saM. 1711 meM prArambha kI aura vi. saM. 1748 meM samApta kI / unake grantha 'tIrthamAlA' ke pahale mAgameM 85, dUsare meM 55, tIsare meM 173 aura cauthemeM 55 patha haiM / 'prAcIna tIrthamAlA saMgraha' : mAvanagara, vi. saM. 1978 / 3. yugapradhAnAcArya gurvAvalI : pR0 60 / 4. surendranAtha zrIpAlajI jaina, jainabadrIke bAhubalI tathA dakSiNake anya jainatIrtha : jaina pablisiTI byUro, bambaI, 1953, pR0 29 / sAhiba sAha salImakau, horAnanda mukIma | osavAla kula jauharI, banika bittako sIma // tini prayAgapura nagarasauM, kInau uddama sAra / saMgha calAyau sikhiraka, utaracau gaMgApAra // kavi banArasIdAsa, ardhakathAnaka, bambaI : akTUbara 1957, doharA 33. 224-225, pR0 25-26 / 6. cale sivamatI nhAnakauM, jainIpUjana pAsa / tinhake sAtha banArasI, cale banArasidAsa // dekhie, vahI : 231vA~ doharA, pR0 26 / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 aal-mkingkaabdii muni saMghasahita sammedazikharako tIrtha yAtrA ( vi. saM. 1671 ) kI thii|' 11. nandIzvara-bhakti nandIzvara-dvIpa ___jana-zAstroMke anusAra, madhyalokameM asaMkhyAta dvIpa aura samudra haiM / ve ekadUsareko ghere hue, dUne vistAra aura cUr3Ike AkAravAle haiN| una sabake madhyameM jambUdvIpa hai, usakA vistAra eka lAkha yojana hai, use do lAkha yojanakA lavaNasamudra ghere hue hai| isI kramase AThavAM dvIpa, nandIzvara dvIpa hai| usakA vistAra eka sau tresaTha karor3a caurAsI lAkha yojana hai, vaha nandIzvara samudrase ghirA - usakI cAra dizAoMmeM kAle varNake cAra ajanagiri hai / jinameM se pratyeka 84000 yojana UMcA hai| inake cAroM ora cAra-cAra jalavApikAe~ haiM, jo eka lAkha yojana lambI-caur3I haiN| ina solaha vApikAoMke madhyameM safeda raMgake daSimukha parvata hai, jo dasa-dasa sahasra yojana U~ce haiN| pratyeka jalavApikAke bAharake konemeM lAla varNake do-do ratikara parvata haiM, ve eka-eka sahasra yojana aMbe haiN| isa prakAra cAra aJjanagiri, solaha dadhimukha aura battIsa ratikara parvatoMkA yoga pAvana hotA hai| inameM pratyekapara eka-eka vizAla jinamandira hai, sabhI akRtrima haiM, aura anAdi kAlase cale A rahe haiN| hareka jinamandira 72 yojana UMcA hai, unameM pAMca sau dhanuSa UMcI jina-pratimAeM virAjamAna hai / 1. muni kAntisAgara, khojako pagaDaNDiyA~ : pR0 262 / 2. jambUdvIpa-lavaNodAdayaH zumanAmAno dvIpasamudrAH // dvi-dviviSkammAH pUrva-pUrva-parikSepiNo valayAkRtayaH // umAsvAti, tatvArthasUtra : 317-8, pR0 67-68 / 3. tanmadhye mehanAmivRtto yojana-zatasahasraviSkambho jambUdvIpaH // dekhie vahI : 3 / 9, pR0 68 / 4. nandIzvara-dvIpake isa varNanake lie dekhie, yativRSama, tiloyapaNNatti : bhAga 2, mahAdhikAra 5vA~, gAthA 52-115, pRSTha 536-544 / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 nandIzvara-bhaktikI paribhASA nandIzvara-dvIpake akRtrima jina-mandiroM aura unameM virAjamAna jinapratimAoMkI pUjA-arcA karanA, nandIzvara-bhakti kahalAtI hai / kAttika, phAlguna aura ASAr3hake antima ATha dinoMmeM, saudharma pramukha vivudhapati, nandIzvara-dvIpameM jAte haiM aura divya akSata, gandha, puSpa aura dhUpa Adi dravyase una apratima pratimAoMkI pUjA karate haiN| madhyalokake anya dvIpoMke sAdhAraNa jIva vahA~ nahIM jA sakate / ve yahA~para hI apane mandiroMmeM nandIzvara-dvIpakA citra banAte haiM, aura apratyakSarUpase pratimAoMko sthApanA karake pUjA-arcA karate haiN| yaha hI nandIzvarabhakti hai| AcArya pUjyapAdane isI bhaktimeM 8 prAtihArya aura 34 atizayoMkA varNana kiyA hai| aSTAhika-parva uparokta 8 dinoMmeM kiyA jAnevAlA samAroha aura pUjana Adi aSTAhnika-parva kahA jAtA hai| ina dinoM saudharma-svargakA indra nandIzvara-dvIpako pratimAoMkA abhiSeka karatA hai| anya indra bhI, usake isa kArya meM sahAyaka banate haiN| unakI mahAdeviyAM aSTa maMgala-dravya dhAraNa kiye hotI haiM / apsarAe~ nRtya karatI haiN| isa pUjA-vabhavakA varNana bRhaspati bhI nahIM kara sakatA / zrI raviSeNAcArya (vi0 saM0 733 ) ne padmapurANameM likhA hai, "ASAr3ha zuklA aSTamIse pUrNimA takake lie, aSTAhnikA-parvakA Arambha karate hue, mahA1. ASADhakArtikAkhye phAlgunamAse ca zuklapakSe'STamyAH / ArabhyATadineSu ca saudharmapramukhavivudhapatayo bhaktyA // teSu mahAmahamucitaM pracurAkSatagandhapuSpadhUpairdinyaiH / sarvajJapratimAnAmapratimAnAM prakurvate sarvahitam // AcArya pUjyapAda, saMskRta nandIzvaramakti : dazamaktyAdisaMgraha : zlo0 13-14, pRSTha 209 / 2. dekhie vahI : zloka 38-59, pRSTha 217-223 / 3. bhedena varNanA kA saudharmaH snpnkrttaamaapnH| . paricArakamAvamitAH zeSendrArundra candranirmalayazasaH // mAlapAtrANi punastadevyo vinati sma zumaguNAnyAH / apsaraso nartakyaH zeSasurAstatra lokanAdhyapradhiyaH / dekhie, vahI : zlo015-16, 10 210 / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 jaina-bhaktikAmI bhUmi rAjA dazarathane, tUryanAdake sAtha ho bhagavAn jinendrakA abhiSeka kiyaa| unhoMne 8 dina taka upavAsa kiyA aura pratyeka dina abhiSekake uparAnta naisargika puSpoMse bhagavAn kI pUjA-arcA kI, ThIka usI bhA~ti jaise ki suroMsahita surendra karatA hai / " bhagavajjinasenake AdipurANake anusAra samrAT mahAbala aSThAhnika yajJa karake Ayuparyanta mandirameM hI nivAsa karane lagA thA / ? brahmacArI nemidattakRta ArAdhanAkathAkozameM likhA hai ki--makalaGka devake dvArA bauddha guruoMke parAsta honepara ho, kaliGga dezake ratnasa jayapura ke rAjA himazItalakI patnI madanasundarI, aSTAhnikA parvake uparAnta, jaina- ratha nikAlane meM samartha ho sakI thI / hariSeNAcArya ke bRhatkathAkozameM likhA hai, " campApurake rAjA siMharatha, sAketa ke rAjA aMzumAn aura ilApurake rAjA sudarzana, apanIapanI rAjadhAniyoMmeM, bhaktipUrvaka aSTAhnikA parva manAte the / AcArya jinaprabhasUrine bhI nandIzvara dvIpakalpa meM likhA hai, "pUrva ke aJjanagiripara, cAra dvAravAle jinAlaya meM, cirantana pratimAoMkA abhiSeka pUjana karate hue indra, aSTAi kotsava manAyA karatA hai / "" nandIzvara stuti nandIzvara dvIpake akRtrima caityAlayoMko namaskAra karate hue AcArya pUjyapAdane likhA hai, "jinameM bhagavAn jinendrakI pA~ca sau dhanuSa U~cI, maNi-svarNa aura cAMdIse jar3I huI, karor3oM sUryokI prabhAse bhI adhika camakavAlI pratimAe~ virAjamAna haiM, una caityAlayoMko maiM namaskAra karatA hU~ / ye bhAnuke vimAnake 1. AcArya raviSeNa, padmapurANa mANikacanda digambara jaina granthamAlA, bambaI, 29 / 7-9 / 2. bhagavajinasenAcArya, mahApurANa: prathama bhAga, 5 / 227 / 3. dekhie, mUlacanda vatsala, jainAcArya : digambara jaina pustakAlaya, sUrata, pRSTha 145 / 4. nandIzvara dinedhvete trayo'pi sva-svapattane / mahAmahaM kurvanti jinAnAM bhaktitatparAH // hariSeNAcArya, bRhatkathAkoza ( vi0saM0 989 ) : bhAratIya vidyA bhavana, bambaI, pRSTha 320 / prAcye'Jjanagirau zakraH kurute'STAGkikotsavam / 5. pratimAnAM zAzvatInAM caturdvAre jinAlaye // AcArya jinaprabhasUri, nandIzvaradvIpakalpaH, vividha tIrthakalpa : zloka 40, pR0 49 / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktike bheda 135 samAna dedIpyamAna, advitIya, yaza aura tejake adhiSThAna rUpa haiM / unake darzanoMse samasta pApa naSTa ho jAte haiM / ' unhoMne yaha bhI likhA hai ki jo prAtaH, madhyAhna aura sandhyA, tInoM hI kAla, nandIzvarakI bhakti meM strotra pATha karatA hai, vaha ananta kAla taka rahanevAle mokSako prApta kara letA hai| AcArya jinaprabhasUrine bhI likhA hai ki nandIzvara kI bhakti se mokSa- lakSmI prApta hotI hai / zrI kanakakIrttine nandIzvaradvIpa - pUjA apabhraMza aura aSTAhnika- pUjA prAkRta meM likhI hai / 12. caitya-bhakti 'caitya' zabdakA prayoga- caitya aura vRkSa 'vetya' zabda 'citi' se banA hai| 'citi' kA artha hai citA / citApara bane smRti cihnoMko caitya kahate haiM / bahuta pahale ina sthAnoMpara vRkSa lagAye jAte the,' jo caitya vRkSa kahalAte the / mahAbhArata meM caitya- vRkSoMke prati sammAna dikhAte hue likhA hai, " caitya-vRkSoMko chor3akara aura saba choTe-choTe vRkSa kATa DAlanA cAhie jaina-paramparA anAdikAlase caitya- vRkSoMko pUjya mAnatI A rahI hai / >> 1. yeSu jinAnAM pratimAH paJcazatazarAsanocchritAH sampratimAH / maNikanakarajatavikRtA dinakarakoTiprabhAdhikaprabhadehAH // tAni sadA vande'haM mAnupratimAni yAni kAni ca tAni / yazasAM mahasAM pratidizamatizayazomAvibhAji pApavimati // AcArya pUjyapAda, saMskRta nandIzvarabhakti : 'dazabhaktiH' : zloka 25-26 / 2. sandhyAsu tisRSu nityaM paThedyadi stotrametaduttamayazasAm / sarvajJAnAM sArva laghu lamate zrutadhareDitaM padamamitam // zrAcArya pUjyapAda, saMskRta nandIzvarabhakti : dazabhaktyAdisaMgraha: patha 37, pR0 216 | 3. varSa-dIpa- dinArabdhAnupavAsAn kuhutithau / kurvannandIzvaropAstyai zrAyasIM zriyamarjayet // AcArya jinaprabhasUri, nandIzvaradvIpakalpaH, vividhattIrthakalpa : zloka 46, pR0 49 / 4. Amera zAstramaNDAra jayapurakI grantha sUcI : pR0 79 / 5. rAjasthAnake jaina zAstra bhaNDAroMkI prantha sUcI : bhAga 2, pR0 56 / Mahabharat, Pratapchandra Roy's Translation, B.K. XII. 39. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktikAnyakI zambhUmi pratyeka tIrthakarake samavazaraNakI racanAmeM, caityakSoMkA mukhya sthAna hotA hai| bhagavajjinasenAcAryane apane mahApurANameM bhagavAn RSabhadevake samavazaraNake catyavRkSoMkI chaTAkA sundara citra khIMcA hai|' unase bhI pUrva hue zrIyativRSabhako tiloyapaNNattimeM caitya-vRkSoMkI divya zaktiko svIkAra kiyA gayA hai, yahA~taka ki unako jIvoMkI utpatti aura vinAzakA nimitta kAraNa mAna liyA hai| caitya aura sadana drAvir3oMke gAMvake puruSako citA, zmazAna-bhUmimeM pahuMcaneke pUrva eka jhoMpar3ImeM rakhI jAtI thii| Age calakara isI rivAjake anusAra samAdhiyoMpara jhopar3o. numA imArata banane lgii| citAse sambandhita honeke kAraNa ise bhI caitya hI kahA gyaa| rAmAyaNameM caityazabda caitya-sadanake arthameM hI prayukta huA hai| rAvaNane azoka-vATikAmeM caitya-sadanakA nirmANa karavAyA thaa| mahAtmA buddhane anekoM bAra apane vArtAlApoMmeM vaizAlIke caityoMkA uddharaNa diyA hai| dIkSA leneke uparAnta bhagavAn mahAvIra bhI dvipAlasA nAmake caityameM Thahare the| isI caityameM mahAvIrake pitA rAjA siddhArtha, jo pArzvanAthake anuyAyI the, prAyaH darzanArtha jAyA karate the| prasiddha AcArya hemacandrane bhI abhidhAnacintAmaNimeM caityazabda 'caitya-sadana' ke arthameM hI svIkAra kiyA hai| 1. bhagavavajjinasenAcArya, mahApurANa : prathama bhAga, 221186-194 / 2. zrI yativRSama, tiloyapaNNatti : prathama mAga, 3136-37 / 3. N. Venkata Ramanayya, An Essay on the origin of the South Indian Temple, Methodist publishing house, Madras, 1930, page 75. 4. jabalapurake nikaTa eka laghutama pahAr3Ipara jaina-caityAlaya hai, jise loga 'mar3hiyAjI' kahate haiN| 5. maharSi vAlmIki, rAmAyaNa : nirNayasAgara presa, bambaI, 5 / 15 / 6. Rhys Davids, The dialogues of Buddha, vol Il, p. 80. 9. Dr. Hermann Jacobi, Studies in Jainism, Partone, Jina Vijaya Muni Edited, Jaina Sahitya Samsodhaka Karyalya, Ahmedabad, 1946, p. 5, F. N. 8. 8. prAcArya hemacandra, bhamidhAnacintAmaNi : 4thA sarga, 60vA~ zloka / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina maktike bheda 137 caitya yakSoMke AvAsagRha the| muni kAntisAgarane likhA hai ki IsA pUrva chaThI zatAbdI meM sabhI jina sadana, yakSa-caityoMke rUpameM hI milate the| rAyasa shash bhI svIkAra kiyA hai ki buddha se pUrva yakSa- caitya the, unameM yakSoMkI bhakti hotI thI / 2 caitya aura pratimA zrI abhayadeva sUrine, bhagavatI sUtrakI vRttimeM jina pratimAko 'caitya' zabdase ullekhita kiyA hai / ' AcArya kundakundane SaTpAhuDake bodha prAbhRta meM, jinendrake bimba aura pratimAko cetya kahA hai / " abhivAna-rAjendrakoza meM likhA hai, "nitya pUjAke lie jo arhantakI pratimA sthApita kI jAtI hai, vaha caitya kahalAtI hai / "" caitya aura AtmA AcArya kundakundane zuddha jJAnarUpa AtmAko bhI caitya kahA hai, aura aisI AtmAko dhAraNa karanevAle, vItarAgI muniko caitya-gRha mAnA hai / " una vyaktiyoM kI samAdhipara hI cetyAlaya banAye jAte haiM, jinhoMne zuddha AtmA prApta kara lI ho / jainoM meM kevala paMca parameSThiyoMke hI caityAlaya banate haiM / caityAlaya aura mandira caityAlaya choTA aura mandira bar3A hotA hai| apekSAkRta caityAlaya purAnA hai / mandira devotsava ke lie bane the aura caityAlayoMkA janma mahApuruSoMkI samAdhi para huA thA / Aja donoM hI jina sadana haiM / 1. muni kAntisAgara, khaNDaharoMkA vaibhava : bhAratIya jJAnapITha, kAzI, 1953, pRSTa 69 / 2. Rhys Davids, The Dialogues of Buddha, Vol. II, p. 110, F, N. 3. bhagavatI sUtra : abhayadevasUriko vRttike sAtha, Agamodaya samiti, bambaI, prathama utthAna | 4. AcArya kundakunda, bodhapAhuDa : aSTapAhuDa : mAroTha, 9vIM gAthAkA paM0 jayacanda chAbar3A kRta hindI anuvAda | 5. 'nityapUjArthaM gRhe kAritAtpratimA caitya miti' / abhidhAna - rAjendra koza : bhAga 5, pRSTha 1366 / AcArya kundakunda, bodha pAhuDaH aSTapAhuDa : mArauTha, gAthA 8 | 18 6. Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 jaina maktikAvya kI pRSThabhUmi jaina purAtattvameM caityoM kA sthAna yadi mohanajodaDokI vivAdagrasta mUrtiyoMko chor3a diyA jAye, to bhI yaha siddha hai ki nandoMse pUrva hI, jaina mUrtiyoMkA nirmANa hone lagA thA / samrAT khAravela apane pUrvajoMkI, nandoMke dvArA apahRta, jina-mUrtiko phira jIta kara lAyA thA / isake atirikta terApura meM rAjA karakaNDu-dvArA nirmApita guphA mandiroM aura mUrtiyoMkA astitva Aja bhI pAyA jAtA hai / inakA nirmANa-kAla IsAse ATha zatAbdI pUrva mAnA gayA hai| abhI kucha samaya pUrva lohinIpura ( paTanA ) meM eka jina-mUrti milI hai, jo maurya-kAlameM banI thii| DaoN0 jAyasavAlane usakA zrI vI0 e0 smithakA samaya IsA se tIna zatAbdI pUrva kathana hai ki IsAse 150 varSa pUrva, caitya-bhakti nirdhArita kiyA hai| mathurA meM eka jaina mandira thA / 4 caitya-vRkSa, caitya sadana, pratimA, bimba aura mandiroMko pUjA-arcA caitya-bhakti kahalAtI hai / kahA jAtA hai ki caitya-bhaktikA prArambha gautama gaNadhara ne 'jayati bhagavAn' se kiyA thA / usakA bhAva hai, "bhagavAn svarNake kamaloMpara paira rakhate hue calate haiM / una caraNoM meM amaroMke maNi-jaTita mukuTa bhI jhukA karate haiM / unakI zaraNa meM jAnevAle kaluSa-hRdaya 'vigatakaluSa' aura parasparavairI, paraspara vizvAsako prApta ho jAte haiM / ' "1'" 1. dekhie, hAthIgumpha zilAlekha : hindI anuvAda sahita paMkti 12, pro0 khuzAlacanda gorAvAlA, kaliMgAdhipati khAravela, jaina siddhAntabhAskara : bhAga 16, kiraNa 2, disambara 1949, pR0 134 / 2. kAmatAprasAda jaina, bhAratIya itihAsameM jaina kAla : hukumacanda abhinandana -grantha, pRSTha 293 / 3. paM0 kailAzacandra, jainakalA aura purAtatva : 'jainadharma', caurAsI, mathurA, 1955 I0, pRSTha 259 / 4. vI. e. smitha, di. jaina stUpa eNDa adara eNTIkviTIja oNva mathurA : prastAvanA, pRSTha 3 / 5. jayati bhagavAn hemAmbhojapracAravijRmbhitA bamaramukuTacchAyodgIrNa prabhAparicumbitau / kaluSahRdayA mAnodbhAntAH parasparavairiNaH farnagar: pAdau yasya prapadya vizazvasuH // saMskRta caisya bhakti : dazamatyAdi saMgraha : zloka 1, pR0 226 / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DR.. jaina-bhaktike bheda AcArya kundakundake bodhaprAbhRtako 9voM gAthAkI vyAkhyA karate hue, paM. jayacanda chAbar3Ane likhA hai, "caitya-bhaktise sAtizaya puNya bandha hotA hai, jo kramazaH mokSakA kAraNa banatA hai / '' AcArya pUjyapAdane bhI kRtrima aura akRtrima sabhI caityAlayoMkI 'bhUyAMsi bhUtaye' vandanA kI hai| caityAlayoMkI stuti karate hue unhoMne likhA hai, "tIna lokoMmeM, tIrthaMkara paramadevake jitane bhI caityAlaya hai, una sabako maiM, saMsArakI duHkharUpI agniko zAnta karaneke lie namaskAra karatA hai|" unhoMne bhagavAn jinendradevakI pradIpta pratimAoMko bhI alibaddha hokara namaskAra kiyA hai| 'ceiyavaMdaNamahAbhAsaM meM zrImacchAntisUrine likhA hai ki jina-pratimAoMke sammukha praNipAta karate hue siddhoMko isa prakAra namaskAra karanA cAhie, "jo siddha ho cuke haiM, Age hoMge aura abhI vartamAna haiM, una sabakI trividhi vandanA karatA huuN|"" __zrI kItiratnasUrine 'girinAracaityaparipATI-stavana' meM likhA hai, "jisa Urjayanta parvatake apApAkhya maThameM virAjamAna bahuta prAcIna pratimAoMko praNAma karane mAtrase hI, manuSyoMke pApa dUra ho jAte haiM, usa Urjayantagiriko maiM vandanA 1. prAcArya kundakunda, bodhapAhuDa : aSTapAhuDa : gAthA 9 kA paM0 jayacanda chAbar3A kRta hindI anuvAda / 2. yAvanti santi loke'sminakRtAni katAni ca / tAni sarvANi caityAni vande bhUyAMsi bhUtaye / / AcArya pUjyapAda, saMskRta caityabhakti : dazabhaktyAdisaMgraha : zloka 1, pR0 233 / 3. bhuvanatraya'pi bhuvanatrayAdhipAbhyaryatIrthakartaNAm / vande bhavAgnizAntyai vibhavAnAmalayAlIstAH / / dekhie, vahI : zloka 9, pR0 230 / / 4. yatimaNDala-mAsurAgayaSTIH pratimA apratimA jinottamAnAm / bhuvaneSu vibhUtaye pravRttA vapuSA prAMjalirasmi vandamAnaH // dekhie, vahI : zlo0 12, pR0 231 / 5. je aIzrA siddhA je a bhavissaMti'NAgae kaale| sampai aM vahamANA samve tivihaMNa vandAmi / / eyAe mAvatthaM, sugamaM sammaM maNammi bhAveto / maNa-vayaNa-kAyasAraM, kareJja paMcaMgapaNivAyaM // zrImacchAntisUri, ceiyavaMdaNamahAmAsaM : gAthA 263, pRSTa 65 / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --- - jaina-bhaktikAnyakI pRSThabhUmi karatA huuN|'' iso parvatake jinendra-bimboMse vyApta devakulya devAlaya, arcakoMko sadaiva prasAda bA~TA karate haiM / arthAt ve jinendra-bimba arcakoMko manonIta varadAna pradAna karate haiN| zrI devendrasUrina apane 'zAzvata caitya-stava meM trilokake akRtrima caityAlaya aura unameM virAjita jina-bimboMko saMkhyA dI hai, aura antakI gAthAmeM sabako hI namaskAra kiyA hai / devendramUrike ziSya zrI dharmaghoSamUrina 'caturviMzatistuti' meM likhA hai, "zrImannandIzvaradvIpake bAvana caityAlayoM meM aisI advitIya pratimAeM haiM, jinake sammukha acyuta sadaiva praNata hote rahate haiM aura jinako indra stuti karate haiN|" . zrI madanakotine vindhyagiri ke purAne jinAlayoMkI vandanA karate hue likhA hai, "vindhyagiripara agaNita jina-mandira vidyamAna haiM, jinakI indra bhI pUjA karate haiN| unakI bhakti karanevAle samyagdRSTi manuSyoMko, ve Aja bhI pratyakSakI bhAMti pratibhAsita hote haiN|" 1. yasminapApAkhyamaThe prabhUtAzcirantanIzca pratimAH praNamya / chindanti pApAni nijAni lokA vanda sadA taM girimujayantam / / zrI ratnakItisUri, girinAracaityaparipATo-stavana : jenastotrasamuccaya : bambaI, zlo0 8, pR0 255 / 2. zrImUladevAlayadevakulyo jinendrabimbaiH paritaH parItAH / yatrArcakabhyo dadate prasAdaM vanda sadA taM girimujayantam / / dekhie vahI : zloka 9, pR0 255 / / 3. siribharahanivaipamuhehi jAiM annAiM ittha vihiaaii| devindamuNinda thuAI dintu bhaviyANa siddhisuhaM / / zrI devendrasUri, zAzvatacaityastavaH, jainastotrasandAha : prathama bhAga, aha madAbAda, 1932 I0, padya 24, pR0 105 / 4. zrImannandIzvaradvIpe'pratimAH praNutA'cyutAH / dvipaJcAzati caityeSu pratimAH praNutA'cyutAH / / zrI dharmaghoSa sUri, caturviMzati jinastutayaH, jainastotrasandoha : prathama bhAga, mahamadAbAda, 1932 I0, padya 33, pR0 254 / gari vidhAsurekamanasI bhakti narasyA'dhunA ye'pi viditA jainendrbimbaalyaaH| nirmaladRzo devezvarA'bhyarcitA ('timahite digbAsasAM zAsanam // sanacatustrizikA : zloka 32, pRSTa 23 / -- - -- - --... - - .. - . -- . -.-.- . Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :4: ArAdhya deviyA~ (1) devI padmAvatI devo padmAvatIne bhagavAn pArzvanAthake samayameM jina-zAsanako atyadhika unnati kI thI, isalie use teIsaveM tIrthakara pArzvanAthakI zAsanadevI athavA zAsanasundarI kahA jAtA hai| padmAvatIke pati dharaNendrane kamaThake bhISaNatama upasargase bhagavAn pArzvanAthakI rakSA kI thI, ataH guNoMke saMgrahameM dakSa aura jinazAsanakI rakSAmeM nipuNa hone ke kAraNa unheM 'yakSa' saMjJAse abhihita kiyA gayA hai| dampatike sambandhase padmAvato bhI yakSiNo kahalAtI hai| inakA vyantaradevoMko avAntara jAti yakSase koI sambandha nahIM hai| vyantaradevoMkA cihna vAtavRkSa-dhvaja hotA hai, jaba ki dharaNendra aura padmAvatI nAga-cihnako dhAraNa karanevAle the| ve bhavanavAsI devoMkI dUsarI upajAti nAgakumAroMke dakSiNI bhAgake rAjA-rAnI kahalAte haiM / . pUrva janmameM dharaNendra aura padmAvatI sAdhAraNa nAga-nAgina the| eka vaidika yAjJikake dvArA unakI Ahuti dI hI jAnevAlI thI ki yuvarAja pArzvanAthane Thoka samayapara pahu~cakara unakI rakSA kii| phira bhI ve bahuta kucha jhulasa cuke the| unake mRtyu samaya pArzvanAthane NamokAra mantra sunAyA, jisake prabhAvase ve marakara bhavanavAsI yugalake rUpameM utpanna hue| tapasvI pAzvanAthapara kamaThake upasargako bAta jAnakara donoM hI Aye, aura apanA maNimayI phaNa tAnakara pAhanavarSAsa unako rakSA ko| donoM hI bhagavAn 'jina'ke parama bhakta the / 1. "padmAvatIjinamatasthitimunnayantI tenaiva tatsadasi zAsanadevatA''sIt / " zrImadvAdirAjasUri, zrIpArzvanAthacaritra : 12142, pR0 415 / 2. "tasyAH patistu guNasaMgrahadakSacetA yakSo babhUva jinazAsanarakSaNajJaH" vahIM : 12142, pR0 415 / 3. tattvArthamASya : 4112, pR0 284 / 4. tatvArthabhASya : 4 / 11, pR. 282 / 5. bhAvadevasUri, pArzvanAthacaritra : 650-68 / 6. guNabhadra, uttarapurANa : 73 / 139-30 / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 jaina-bhaktikAvyako pRSThabhUmi padmAvatIkI rUparekhA __ devI padmAvatIke cAra hAtha hote haiM, jinameM se sIdhI orakA eka hAtha varadamudrA meM uThA rahatA hai aura dUsare aMkuza hotA hai / bAyIM orake eka hAthameM divyaphala aura dUsaremeM pAza rahatA hai| aMkuza aura pAzameM-se agnijvAlAeM nikalatI rahatI haiN| devIke tIna netra hote haiM, tIsarA netra krodhake samaya hI khulatA hai aura usameM se vikarAla sphuliMga nikalane lagate haiN| devIke sirapara tIna phaNoMvAle nAgakA mukuTa suzobhita hotA hai| abhidhAna-cintAmaNimeM pAMca phaNoMkA ullekha hai| devIkA vAhana karkuTa nAga hai, jisake viSakI eka bUMdameM samace vizvako samApta karanekI zakti hai| devIke do rUpa haiM-rodra aura saumya / pahalese atyAcAriyoMkA nAza hotA hai aura dUsarese saMsArakA kalyANa / mahAn zaktiyoMmeM kaThoratA aura komalatA, virUpatA aura sundaratA tathA daNDa aura baradAnakA samanvaya hotA hI hai| saumya-mudrAmeM Anepara devIke zarIrase prAtaHke sUryako AbhA phUTane lagatI hai, ceharA prasanna ho jAtA hai, aura hAtha-pairoMse kamalako-sI sugandhi nikalane lagatI hai| padmAvatIke paryAyavAcI nAma | - nayavimalasUri ( 11vIM zato ) ke 'saMkhezvarapArzvanAthastavanama' ke dasaveM zlokameM padmAvatIko sarasvatI, durgA, tArA, zakti, aditi, lakSmI, kAlI, tripura-sundarI, bhairavI, ambikA aura kuNDalinI kahA gayA hai| bhairava padmAvatI 1. malliSeNasari, bhairavapadmAvatIkalpa : sUrata, 2 / 12 / 2. "vyAghrorolkA sahastrajvaladanalazikhA lolpaashaangkshaakye|" pamAvatI-stotra : pahalA zloka, bhairavapadmAvatIkalpa : sUrata, 10 78 / 3. dekhie, vahIM : 2 // 12 va 2 / 2 / 4. dekhie, mUDabidrIke digambara jaina mandirameM pratiSTita zrI padmAvatI devIkI 5. hemacandrAcArya, amidhAnacintAmaNi : mAvanagara, 2441 vI. ni0 saM0, 6. mAvadevasUri, pArzvanAthacaritra : 71728 / 7. malliSeNasUri, bhairavapadmAvatIkalpa : ahamadAbAda, pariziSTa 5, zloka 2-8, pR0 26, 27 / 8. nayavimalasUri, saMkhezvarapArzvanAtha-stavanam : zAralaTakAujeke jaina eMzi yaNTa himsameM nibaddha, 10vA zloka / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhya deviyA~ 143 1 2 kalpameM padmAvatI devIkototalA, tvaritA, nityA, tripurA, kAmaM sAdhanI aura tripurabhairavI kahA gayA hai| padmAvatI sahasranAma meM padmAvatI, mahAjyoti, jinamAtA, vajrahastA kAmadA, sarasvatI, bhuvanezvarI, lIlAvatI, trinetrA aura cakrezvarI- jaise dasa nAmoMke AdhArapara dasa zatakoMkI racanA huI hai / padmAvatI stotra meM eka sthAnapara likhA hai ki jo sugatAgamameM tArA, zaivAgamameM bhagavatI gaurI, kaulika- zAsana meM bajrA aura sAMkhyAgamameM prakRti hai, vahI jainazAsana meM padmAvatI ke nAma se prasiddha hai / kahIM-kahIM isa devIko kAlI karAlI, caNDI aura cAmuNDI jaise nAmoMse bhI abhihita kiyA gayA hai / " 4 padmAvatI ke viSaya meM jaina- purAtattvakI sAkSI mUrtiyA~ jaina- purAtattva meM ambikA aura padmAvatIkA vizeSa nAma hai| prAcInakAla meM afaarat aura madhyakAla meM padmAvatIkI aneka kalApUrNa mUrtiyA~ pAyI jAtI haiM / padmAvatIkI eka prAcInakAlIna mUrti bhuvanezvarako khaNDagirikI guphA meM milI hai / isa guphA ke dUsare bhAga meM caubIsa tIrthakaroM kI mUrtiyA~ haiM aura unake nIce 24 auratoMkI, jo unako zAsana deviyA~ haiM / isameM cAra hAthavAlI yakSiNI padmAvatI bhI hai / zravaNabelagola nagara meM akkanabasti nAmakA eka sundara mandira hai, jisakA nirmANa zaka saMvat 1103 meM huA thA, isake garbhagRha meM bhagavAn pArzvanAthako mUrti hai aura daravAz2e ke pAsa sukhanAsimeM sAr3he tIna phuTa U~cI dharaNendra aura padmAvatIkI 1. bhairavapadmAvatIkalpa sUrata, 113, pR0 2 / 2. yaha sahasranAma, bhairava padmAvatIkalpa : ahamadAbAda, pariziSTa pR0 40-55 para nibaddha hai / tArA tvaM gatAgame, magavatI gaurIti zaivAgame / bajrA kaulikazAsane jinamate, padmAvatI vizrutA / / gAyatrI zruti zAlinI prakRtirityuktAsi sAMkhyAgame / mAtarbhArati ! kiM prabhUtamaNitai vyAptaM samastaM tvayA // padmAvatIstotra : 20vA~ zloka, bhairavapadmAvatIkalpa : ahamadAbAda, pariziSTa 5, pR0 28 / 4. dekhie vahI : cauthA iloka / 5. J.N. Banerjea, Jainism, Jain Icnography, Classical age, ' Vol. Ill, Edited by R. C. Majumdar, Bhartiya VidyaBhawan, Bambay, p. 414, 3. "" Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 jaina-maktikAmbakI pRSThabhUmi mUrtiyAM eka dUsareke sAmane khar3I haiN|' candragiri parvatapara 'kattale basti' nAmakA eka mandira hai / koI khir3akI Adi na honese isameM aMdherA adhika rahatA hai, isIlie ise andhakArakA mandira (kattalebasti ) kahate haiM / isakA nirmANa maMtrI gaMgarAjane apanI mAtA pocabbeke lie sana 1118meM karavAyA thaa| isake barAmademeM padmAvatI devIko matti hai| jAna par3atA hai isIse isakA nAma 'padmAvatI basti' par3a gayA hai / nAlandA ( pAsa ) ke jaina-mandira meM praveza karate hI, dAhinI orake eka AlemeM, lagabhaga Der3ha phuTakI eka saptaphaNI pArzvanAthakI pratimA avasthita hai| ubhaya pArzvameM camaradhArI pArzvad khar3e haiM aura nimna bhAgameM caturbhujo devI padmAvatIkI mUtti hai| pUnAmeM zrI AdIzvarakA mandira hai, isameM pAMca mUrtiyA~ virAjamAna haiM / mukhya mUtti zrI AdIzvara bhagavAnko hai / isI mandira meM eka mUrti zrI padmAvatI devIkI bhI hai, jo phUloM aura sundara vastroMse susajjita hai| nAgapurake zrI digambara jaina kevIbAg2a-mandirameM padmAvatI devIko eka kAle pASANako mUrti hai, isapara kisI bhA~tikA koI lekha aura cihna nahIM hai / vardhA jileke sindhI grAmameM, digambara jainamandira meM, eka atyanta sundara aura kalApUrNa padmAvatIko khar3I pratimA bhUre pattharapara utkIrNa hai| jaina vAGamayameM devI padmAvato . . . . . . . . . . .. .. . . . .. . . caudaha pUrvomeM eka vidyAnuvAda nAmakA pUrva bhI thA, jisakA TUTA-phUTA rUpa vidyAnuzAsana granthameM pAyA jAtA hai| isake racayitA muni sukumArasena ( lagabhaga 8vIM zato vi0 saM0 ) haiN| isa granthameM cAra kalpa haiM, jinameM sabase pahalA 'bhairavapadmAvatIkalpa' hai| isameM dharaNendra aura padmAvatIko mantrake adhiSThAtR devatAke rUpameM svIkAra kiyA gayA hai| zrI bhadrabAhu svAmIke 'uvasaggahara 1. jainazilAlekhasaMgraha : prathama mAga, zilAlekha naM0 124 / 327, bhUmikA p043-44|| 2. dekhie vahI : bhUmikA, pR0 5-6 / 3. muni kAntisAgara, khojakI pagaDaNDiyA~ : pR0 199 / 4. Jain Antiquary, Vol. XVI. No. I, June 1950, p. 20 . 5. jainasiddhAntamAskara : bhAga 20, kiraNa 2, disa0 1953, pR0 51 / 6. muni kAntisAgara, khaNDaharoMkA baimava : pR040, pAiTippaNa / / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhArAdhya deviyA~ 145 stotta' kA prArambha bhagavAna pArzvanAtha aura pArzvayakSakI stutise huA hai / isa stotrakI vRttise spaSTa hai ki dharaNendra aura padmAvatIkI sahAyatAse ho zrI bhadrabAhu svAmIkA saMgha eka vyantarake ghora upasargase baca sakA thA / ' yaha stotra dharaNendra aura padmAvatIko bhaktikA dyotaka hai / bhadrabAhu svAmo bhagavAn mahAvIrake 170 varSa bAda, arthAt vikramase 300 varSa pUrva hue haiM / bhagavatI sUtrake pRSTha 211 para bhI padmAvatIkA ullekha hai| zrI pAdaliptasUrikI nirvANakalikA-pR0 34 aura zrI yativRSabhako tiloyapaNNatti prathama bhAga ( 41936 ) meM bhI devo pad-.. mAvatIke uddharaNa upalabdha hote haiM / nirvANakalikA IsAkI tIsarI zatAbdIkA . grantha hai aura tiloyapaNNatti vikramakI chaThI shtaabdiikaa| ..... . vikramakI 9vIM zatAbdIke bhagavajjinasenAcAryane 'pAzrvAbhyudaya' kA nirmANa kiyA thaa| isameM dharaNendra aura padmAvatIkA varNana hai / zrI vAdirAjasUrine vi0 saM0 1082 meM pArzvanAthacaritrakI racanA kI thii| isameM kamaThavAlI kathAkA sanniveza huA hai / dharaNendra aura padmAvatIkA pUrA varNana hai| zvetAmbara AcArya bhAvadevasUrikA bhI eka pArzvanAthacaritra hai, jisameM yathAsthAna padmAvatI aura dharaNendrakA jIvana nibaddha hai| malliSeNasUri ( 11vIM zatIkA anta aura 12vIMkA Arambha ) ne bhairavapadmAvatI kalpakI racanA kI thI, jo devI padmAvatIse sambandhita mahattvapUrNa grantha 1. bhadrabAhu svAmI, uvasaggaharastota : jainastotrasandoha : dvitIya bhAga, pR0 1-13 / Dr. Jagdish Chandra Jain, Life in Ancient India, As depicted in Jain Canons. p. 226. unhoMne yaha uddharaNa gacchAcAra vRtti : pR0 93-96 se liyA hai| 2. jainastotrasandoha : dvitIya bhAga, bhUmikA, pR04-5 / 3. phatehacanda belAnI, jainagrantha aura granthakAra : jainasaMskRti-saMzodhana-maNDala, banArasa, 10 2 / 4. paM0 jugalakizora mukhtAra, purAtana jainavAkya-sUcI : sarasAvA, bhUmikA, 5. DaoN. viNTara nitsake anusAra zrI bhAvadevasUri 1255 I0 meM hue haiN| dekhie-History of Indian Literature, Vol. II. p. 512-13. 6: yaha anya zrI haragovinda dAsa aura paM0 becaradAsa-dvArA saMpAdita hokara banArasase san 1912 I0 meM prakAzita ho cukA hai| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina- bhaktikAvyakI pRSTabhUmi 146 hai| isa granthake dasa adhyAyoMmeM cAra sau zloka nibaddha hue haiN| vaise to samUce grantha meM devI padmAvatIkA varNana hai, kintu mukhyarUpase tIsarA adhyAya devI ArA nAke nAmase gUMthA gayA hai| isa granthakA prakAzana ahamadAbAda aura sUratase ho cukA hai| ahamadAbAda ke bhairava - padmAvatI kalpake pariziSTa meM adbhuta padmAvatIkalpa, padmAvatIpUjana aura raktapadmAvatIkalpa AdikA bhI ullekha huA hai / 5 2 jitaprabhasUri ( 14vIM zatIvi0 saM0) ke vividha tIrthakalpa meM, padmAvatIkalpa bhI nibaddha huA hai| isameM devI ke camatkAroMkI kathA hai| unhoMne 'padmAvatIcatuSpadI' nAmakA eka prAkRta kAvya bhI racA thA, jisameM 46 gAthAeM haiM / " "munivaMzAbhyudaya kannar3I bhASAkA eka aitihAsika kAvya hai / haiN| pAMcavI sandhimeM devI padmAvatIkA varNana hai / sahAyatA se devanandI pratIne rasAyana Adi aneka vidyAoMkI siddhi prApta kI thI / isake atirikta zrI mANikyacandra ( 1217 I0), sakalakotti ( 15vIM zatI ), padmasundara ( 1565 I0 ) aura udayavIragaNike dvArA likhe gaye pArzvanAthacaritroMmeM bhI kamaThakI kathA aura dharaNendra tathA padmAvatIko bhaktikA ullekha hai / isa grantha meM pA~ca devI padmAvatIkI brahmacArI nemidattakRta ArAdhanAkathAkoSa aura devacandrakRta rAjAbalikathemeM likhA hai ki vikramakI sAtavIM zatAbdI meM honevAle zrI bhaTTAkalaMkakA vivAda atarerna sAtha vi0 saM0 700 meM huA thA, jisameM unhoMne padmAvatI devIke dvArA batAye gaye upAyase hI bauddhoMkI tArAdevIko parAjita kiyA / rAjAbalikathe kar3IkA prAmANika grantha hai, zrIrAyasa mahodayane usakA a~garez2I anuvAda kiyA hai / ArAdhanAkathAkoSa ke AdhArapara yaha bhI vidita huA hai ki AcArya pAtrakesarI ( vi0 saM0 chaThI zatAbdI) ko zaMkAkA samAdhAna zrI padmAvatI devIne hI kiyA thaa| yaha bAta zrI vAdirAja sUrike nyAyavinizcayAlaMkArase bhI pramANita hotI hai| isa ghaTanAkA samarthana zravaNabelagola ke zilAlekha naM0 54 se bhI hotA hai / usapara khudA hai - "devI padmAvatI somandhara svAmIke samavazaraNameM gayI, aura 1. jinaprabhasUri, vividhatIrthakarUpa: siMdhI jaina granthamAlA, vi0 saM0 1390, pR0 98-99 / 2. H. D. Velankar, Jina Ratna Kosa, Vol. I, Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona, 1944, p. 235. "mahimAsapAtrakesariguroH paraM bhavati yasya maktacAsIt padmAvatI sahAyAtrilakSaNaM kadanaM kasum / " nyAyavinizcayAlaMkAra / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAsabhya deviyA~ gaNadharake prasAdase eka aisA zloka lAyI, jo 'vilakSaNa' ke kadarthanakA mUlAdhAra bnaa|" vi. saM. 1608 meM paM0 jinadAsane holoreNukA-caritako racanA kI thI, jisakI prazastise vidita hotA hai ki usake pUrvaja haripatiko devI papAvatIkA vara prApta thaa| _ devI padmAvatI-sambandhI stotra-sAhitya bhI vipula hai| janastotra-sandohake 'gha' pariziSTameM eka 'padmAvatyaSTaka' nibaddha hai, jisakI vRtti zrI pAzvadevagaNine racI hai| pArzvadevagaNikA samaya vi. saM. 1171 mAnA jAtA hai| sUratavAle bhairava-padmAvatI-kalpake pRSTha 99-112 taka 'padmAvatI sahasranAma-stotra' diyA hai| isameM devI padmAvatIkI 1008 nAmoMse stuti kI gayI hai| isake uparAnta vahA~para ho pRSTha 114 para padmAvatI-kavaca, pRSTha 115 para padmAvatI-stotra, pRSThe 117 para padmAvatIdaNDaka-stotra, pRSTha 118 para padmAvatI-stuti aura pRSTha 121 se 127 taka yantra-mantragarbhita padmAvatI-stotra diyA gayA hai| yaha antima stotra 35 saMskRta zlokoMmeM samApta huA hai / 'bhairava-padmAvatI-kalpa meM diye gaye ina vibhinna stutistotroMke viSayameM zrI. ema. ke. kApar3iyAne likhA hai, "isa granthake sAthameM hamane vicAra kiyA ki padmAvatI-sahasranAma, stotra, chanda, pUjA Adi rakha diye jAyeM to kyA hI acchA ho, ataH hamane sUratake jUnemandira, gujarAtImandira va mevAr3A mandiroMse aise hastalikhita zAstra prApta kiye|" . bhagavAn pArzvanAtha-sambandhI atizaya tIrthakSetroMke udbhavameM devI padmAvatIkA hI hAtha rahA hai / zrIpurake pArzvanAthakA loka-vizruta prabhAva zrI padmAvatI devIke hI kAraNa ho sakA, aisA zrIpura-antarikSa pArzvanAtha-kalpase spaSTa hai| zrImatI zAralaTa krAujene 'enziyaNTa jaina himsa' meM 'saMkhezvarapArzvanAtha-stavana' ko saMkalita kiyA hai| isa stavanake mUla lekhaka zrI nayavimalasUri haiN| isake 9veM 1. jaina zilAlekha saMgraha : prathama bhAga, pRSTha 101 / 2. pUrva haripatirnAmnA lbdh-pdmaavtii-vr:| perosAhi narendrApta-satpaNDitapado'pyabhUt // .. holIreNukAcarita-prazasti : anta bhAga, jainapradha-prazasvi-saMgraha: vIrasevA mandira, dillI, zloka 29, pR 64 / 3. jainastotra sandoha : prathama bhAga, pariziSTa, pR070| 4. dekhie vahI : prastAvanA, pR. 30 / 5. bhairava-padmAvatI-kalpa : sUrata, nivedana, pR0 5 / / 6. jinaprabhasUri, vividhatIrthakarUpa : pR0 102 / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HPANJ AR jaina maktikAvyako pRSThabhUmi bora dasaveM zlokameM kramazaH, dharaNendra aura padmAvatIkI stuti kI gayI hai| dasaveM lokakI AlocanA karate hue zrImatI krAujene likhA hai, "dasavAM zloka devI "papAvatoke mantrako mahattAko udghoSita karatA hai / padmAvatI bhagavAn pArzvanAthakI zAsanadevI hai, jisakI atyadhika pUjA-arcanA kI gayI hai| 'janastotra-samuccaya'ke pRSTha 47 para ghoghAmaNDana-pArzvajinakA 9vA zloka aura pRSTha 57 para pArvajina-stavanakA pandrahavAM zloka padmAvatIko bhaktimeM hI race gaye haiN| devI padmAvatIko siddha karanevAle maMtra . yadyapi maMtrase anya jaina deviyoMkA bhI sambandha jor3A jAtA hai, kintu padmA vatI hI unakI adhiSThAtrI devI hai / use siddha karaneke lie vividha mantroMkI racanA huI hai| "OM hrIM haiM ha klIM padma padmakaTini namaH" ' ko lAla kamala athavA lAla kanerake phUloMpara tIna lAkha bAra japanese devI siddha ho jAtI hai| devIkA SaDakSarI mantra "OM hrIM haiM ha klIM zrIM padme namaH", yakSarI mantra-"OM aiM klIM hyauM namaH" aura ekAkSara mantra-"OM hrIM namaH" hai| hrIM meM 'ha' bhagavAn pArzvanAthakA, 'ra' dharaNendrakA aura 'I' padmAvatIkA dyotaka hai| homakI vidhi batAte hue AcArya ne likhA hai, "eka tAmra-patrapara nAmako hrIM se veSTita karake usake cAroM ora kAmadevake pA~ca bANa "drAM droM klIM blU saH" ko likhakara bAhara hrIMse veSTita kre| isa yaMtrako trikoNa homakuNDameM gAr3a de| gho, dUdha aura zakkarameM milAkara banAyI huI tIsa sahasra goliyoMkI Ahutise padmAvatI devI siddha hotI hai| pahale mantrake antameM 'namaH' lagAkara devIkA japa kare, samAptipara mantrake anta meM 'svAhA' lagAkara homa kre| yaha siddhikI vidhi hai| devI padmAvatIko siddha karaneke anya cAra zaktizAlI mantra bhairava-padmAvatI-kalpa 1. dekhie 'Ancient Jaina Hymns; remarks on the texts, p. 49. 2. bhairava-padmAvatI-kalpa : sUrata, 3230, pR020| 3. vahI : 3 / 31, pR. 20 / 4. dekhie vahI : 3132, 33, 34, pRSTha 20, 2, / ... 5. dekhie vahI : 3 / 34, pR. 21 / 6. dekhie vahI : 3136, 37, pRSTha 21, 22 / 7. mantrasyAnte namazabdaM devtaa''raadhnaavidhii| , tadante homakAle tu svAhA zabdaM niyojayet // vahI : 3138, pR0 22 // Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ H TOnlian.kavin... 500-.. .-- .-www.takaMASTI bhArAdhya deviyA~ ( sUrata ) ke pRSTha 15 se 18 takake madhya diye hue haiM, unameM kamalake bAhara cAra dizAoMmeM jo mantra likhe jAte haiM, ve isa prakAra haiM: ... pUrva-OM hIM kSAM padmAvatIdemyai namaH / dakSiNa-OM hrIM kSoM padmAvatIdevyai nmH| pazcima-OM hrIM kSa padamAvatIdevyai nmH| uttara-OM hrIM OM SamAvatIdevyai nmH| devI padmAvatIkI bhaktise sambandhita katipaya uddharaNa zrImadgIrvANacakrasphuTamukuTataTI divyamANikyamAlAjyotijAlA karAlA sphuritamukurikA pRSThapAdAravinde ! / myAghrorolkAsahasrajvaladanalazikhAlolapAzAGkazAye ! OM krIM hrIM mastrarUpe ! kSapitakalimale ! rakSa mAM devi ! po| // 1 // .. bar3e-bar3e zrImAnoMke maNijaTita kirITa-jinameM se bhayaMkara jvAlA phUTatI haidevI padmAvatIke pAdAravindoMmeM sadaiva jhukate haiM, aura isa bhauti devIke caraNoMke lie darpaNakA kAma karate haiN| devI sahasroM jvAlAoMse prajvalita aGkaza aura pAzako dhAraNa karatI hai| vaha devI kaliyugake mailako naSTa karanevAlI tathA OM, krI, hrIM jaise mantrako sAkSAt karanevAlI hai| bhakta usa devIMse rakSA karaneko yAcanA karatA hai| divyaM stotraM pavitraM paTutaraparatAM bhaktipUrva trisandhyaM lakSmI saubhAgyarUpaM dalitakalimalaM maGgalaM maGgalAnAm / pUjyAM kalyANamAlAM janayati satataM pArzvanAthaprasAdAt devI padmAvatI naH prahasitavadanA yA stutA dAnavendraH // 26 // devIke divya aura pavitra stotrako tInoM saMdhyAoMmeM bhaktipUrvaka par3hanevAle vyaktike saubhAgyarUpa lakSmI udita hotI hai, kaliyugake doSa dUra ho jAte haiM aura sarvotkRSTa maGgala prApta hotA hai / dAnavendroMke dvArA stutA aura prasannamukha rahanevAlI devI padmAvatI, bhagavAn pArzvanAthake prasAdase kalyANoMko pradAna karatI hai| 1. dekhie vahI : pRSTa.17, 18 / .. 2. padmAvatI stotra : bhairava-padyAvatI-kalpa : ahamadAbAda, pariziSTa 5, pR0 26 / 3. pacAvatI-stotra : bhairava-padyAvatI-kalpa : sUrata, pR0 126 / / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA jaina-maktikAmpako pani yA devI tripurA puratrayazInaM susiddhipradA yA devI sahasA samastabhuvane saMgIyate kaamdaa| tArA yA ripumardinI bhagavatI devI ca padmAvatI tAM tvAM sarvagatAM stuvanti vivudhA he devi ! tubhyaM namaH // 27 // ... jo tripurA devI tInoM lokoMko siddhi pradAna karanevAlI hai, jo devI saMmasta lokakI icchAoMko pUrNa karanevAlI hai, jo tArAke mAnakA mardana karanevAlI hai, sarvagata hai, vivudhoMse stuta hai, aisI he devI padmAvatI ! tumheM namaskAra ho| rAjadvAre zmazAne ca bhUtapretopacArake / bandhane ca mahAduHkhe bhayazatrusamAgame // 6 // smaraNAt kavacaM zasyaM bhayaM kincina jAyate prayogamupacAraM ca padmAyAH kartumicchati // 10 // rAjadvArameM, zmazAnameM, bhUta-pretake upacAra meM, mahAduHkhameM, zatru-samAgamake avasarapara zrI padmAvatI devIke kavacakA smaraNa karanese koI bhaya nahIM raha jAtA hai| lakSmI saubhAgyakarA jagatsukhakarA vandhyApi putrApitA . ___ mAnArogavinAzinI aghaharA (tri ) kRpAjane rakSikA / ravAnAM dhanadAyikA suphaladA vAJchAthicintAmaNiH trailokyAdhipatirbhavArNavatrAtA padmAvatI pAtu vaH // 12 // devI padmAvatI lakSmI pradAna karanevAlI, saMsArako sukha denevAlI, bandhyAko bhI putra arpaNa karanevAlI aura bhaktoMko rakSA karanevAlI hai| vaha raMkoMko dhana detI hai aura icchArthiyoMke lie to cintAmaNike samAna hai| saMsAra-samudrase rakSA karanemeM vaha hI samartha hai / aisI devI padmAvatI hamArI rakSA kare / - zrI zrIdharAcAryakA 'padmAvatI-stotra' 10 padyoMmeM pUrNa huA hai| usake katipaya padya dekhie devI tvaM dhyAyitA indra pUjitA shivshNkre| . . kRSNena saMstutA devI mahApadma namo namaH // 1. dekhie vahI : pR0 126 / 2. padmAvatIkavaca : bhairava-pamAvatI-kalpa : sUrata, pR0 115 / 3. panAvatI-daNDaka : bhairava-pamAvatI-kalpa : ahamadAbAda, pariziSTa 5,1036 / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhArAdhya deviyA~ sAvitrI patimArAdhya vAsukaiH sevitA bhRzam / / teSAM saMtukSave devI mahApadme namo namaH // .. yasyA pratA yasyAM prasannatAM padme tasyAM dAridayanAzane / jaya tvaM sukhadAtA ca mahApadameM namo namaH // devi ! dAridrayadagdhAhaM tanme zaM zaMkarI bhava / cintitA varadAtA ca mahApadma namo namaH // 2. devI ambikA paricaya ambikA bAIsaveM tIrthaMkara neminAthako zAsanadevI kahalAtI hai| vaha nara aura deva donoM hI paryAyoM meM unakI bhakta thI aura Aja bhI hai / vaha giranArapara rahatI huI bhagavAnke bhaktoMkI sahAyatA karatI hai| bhagavAnake pathako prazasta karane " hI ke kAraNa vaha unakI zAsanadevI hai, unake matameM sarvaprathama dIkSita honeke kAraNa nhiiN| aisA niyama kahIM nahIM hai ki sarva-prathama dIkSita honevAlI strI zAsanadevIke padapara pratiSThita kI jaayegii| ambikAkI khyAti adhika thI, terahavIM zatAbdI takake mUrtikAroMne usakI mUrtiyAM bhagavAn RSabhadevake sAtha utkIrNa kI haiM, jaba ki honA cAhie ckreshvriikii| bAhyarUpa yadyapi zvetAmbara aura digambara granthoMke anusAra ambikAke bAhya rUpameM bahuta kucha samAnatA pAyo jAtI hai, phira bhI kucha antara hai| zvetAmbara grantha bappabhaTTa sUrike 'caturvizatikA' meM likhA hai, "bhagavatI ambA devoke cAra hAtha haiM / vaha doma AmrakI DAlI aura pAza grahaNa karatI hai tathA zeSa domeM aMkuza aura putra rakhatI hai / unake zarIrakA raMga sone-jaisA hai| vaha siMhapara car3hatI haiM / bhagavAn neminAthakI zAsanadevI hai / " rUpa-maNDanameM likhA hai, "bhagavAn neminAthake tIrthameM 1. zrIdharAcArya, padmAvatIstotra : bhairava-padmAvatI-kalpa : ahamadAbAda, pari ziSTa 27, pR0 109 / 2. zrI bI0 sI0 bhaTTAcArya ne sarva-prathama dIkSita honeke kAraNa hI usakI zAsanadevI mAnA hai| dekhie, bI0 sI0 mahAcArya, jaina iknAprAphI : lAhaura, pRSTha 93 / / 3. dekhie isI 'grantha' ke isI adhyAyameM, 'devI ambikAkI muurtiyaaN|' 1. bappamasUri, caturvizatikA : pRSTha 150 / / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina maktikAvyakI pRSThabhUmi nonrust ( after ) nAmaka devI haiM, vaha svarNa-jaise varNavAlI, siMhavAhinI aura cAra hAthavAlI hai| usake dakSiNa ubhaya hastameM bIjapUraka aura pAza haiN| bAyeM do hAthoMmeM putra aura aMkuza haiM / " kahIM-kahIM dAhine hAthameM Amra-gucchakA bhI ullekha hai| zrI jinaprabhasUrine 'ambikAdevI- kalpa' kI racanA kI hai| usake anusAra "bhagavatIke cAra hAtha hote haiM jinameM se dAhine do hAthoMmeM kramazaH 'ambalumbi" aura 'pAza' rahatA hai, bAyIM orake do hAthoMmeM putra tathA aMkuza hote haiM, uttapta svarNake samAna usake zarIrakA raMga hai aura vaha rakhatakagirike zikharapara nivAsa karatI hai paNDita AzAdharake digambara pratiSThA pAThameM devIko ArAdhanAkA vidhAna karate hue kahA gayA hai, "jo devI dasa dhanuSa pramANa UMce jinendrakI bhakta hai, gahare harita AbhAvAlI hai, AmravRkSakI chAyAmeM rahatI hai, usa siMhapara savArI karatI hai, jo pUrvabhava meM pati thA, bAyeM hAthameM Amra phaloMkA gucchA, godameM baiThe hue priyaMkara putrako bahalAne ke lie liye hue haiM, aura unake sIdhe hAthakI aMguliyoMko zubhaMkara pakar3e hai, aisI devI AmrA yA ambikAkA sabhI yajana karate haiM / solahavIM zatake prasiddha paNDita nemicandajIne ambikAkA nirUpaNa karate hue likhA hai, "jisakI bAyIM godameM priyaMkara suta aura bAyeM hAthameM AmrakI maMjarI hai, jo sIdhe hAthameM zubhaMkarakI aMgulI pakar3e hue hai, jo usa prazasta siMhapara AsIna hai, 152 rwt 1. tasminneva tIrthe samutpannAM kUSmANDoM devIM kanakavarNA siMhavAhanAM caturbhujAM mAtuliMgapAzayukta dakSiNakarAM putrAGkuzAnvitavAmakarAM ceti / rUpamaNDana : pRSTha 42 / 2. sAya magavaI caunbhuA dAhiNahatthesu aMbalaMbi pAsaM va dhArecha / vAmaharathe puNa puttaM aMkurUM ca dhAreha / uttattakaNayasavaNaM ca vaSNamubbahara sarIre / sirineminAhassa sAsaNadevaya ti nivasaha revaigirisihare / maThaDa kuMDalamusAhalahArarayaNakaMkaNane urAisabvaMgINAbharaNaramaNijjA pUrei sammadiTThINa maNorahe, nivAreha vivasaMtAyaM / jinaprabhasUri, vividhatIrthakalpa: pR0 107 / 3. samyekacyupagapriyaGkarasutuk prItyai karaM bibhratoM divyAstrastavakaM zubhaGkarakarazliSTAbhyahastAGgulim / siMhe ma care sthitAM haritamAmAtra macchAya vadAruM dazakArmukocchrayajinaM devI mahAmyAM yaje || paM0 AzAdhara, pratiSThAsAra : 176vA~ iloka / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhya deviyA~ 153 jo pUrva-manameM usakA pati thA, jo mahAt mra- vRkSako chAyAmeM Azrita hai, aura jo bhagavAn neminAthake caraNoMmeM sadaiva namrIbhUta rahatI hai, aisI mAtrA yA ambikA devIkI meM ArAdhanA karatA hU~ / "" " donoM hI sampradAyoM meM devI ambikAkA vAhana siMha svIkAra kiyA gayA hai| donoM hI ne devIke do putra mAne haiN| donoM hI ne devIke dAyeM hAthameM Amra-maJjarI rakhI hai| zvetAmbara granthoMmeM devIke cAra hAtha mAne gaye haiM, jaba ki digambara pratiSThApAThoMmeM do ho hAthoMkA ullekha hai / vaise IsAkI dUsarI zatAbdIse sAtavIM zatAbdI ae afrat sabhI mUrtiyoMmeM cAhe ve digambaroMkI hoM yA zvetAmbaroM kI do hI hAthoMkA aMkana huA hai / zvetAmbaroMne devIkA rUpa sonekI camaka- jaisA mAnA hai, jaba ki digambara harita AbhAvAlA svIkAra karate haiM / digambara ambikAko yakSaparyAyakA batAte haiM, jaba ki zvetAmbara use saudharma- kalpakI devI mAnate haiM / ve afanta kohaDI kahate haiM, kyoMki unake matAnusAra girinArake jhampApAtase marakara agnilAkA janma kohaNDa nAmake vimAnameM huA thA / kintu donoM ho devIko bhagavAn neminAthakI zAsanadevIke rUpameM svIkAra karate haiM / ambikAsambandhI vividha kathAoMkA tulanAtmaka vivecana zrIvAdicandrajIkRta 'ambikA kathA' ke anusAra somazarmA jUnAgar3ha ke rAjA bhUpAlakA rAja purohita thA / usakI patnIkA nAma agnilA thA / usake zubhaMkara aura prabhaMkara nAmake do putra the| eka bAra pitRzrAddha ke dina somazarmAne anya brAhmaNakA nimantraNa kiyA, kintu usake pUrva ho agnilAne jJAnasAgara nAmake jaina muniko vidhivat AhAra de diyA, jisase kupita hokara somazarmAne usa svecchAcAriNI strIko gharase nikAla diyA / vaha donoM putroMko lekara girinagara parvatapara calI gayI, aura vahIM AmravanameM rahane lgii| jaba putroMko bhUkha lagI to muni AhArake puNyase zuSka AmravRkSa phaloMse yukta ho gayA / usakI zAkhAe~ 1. dhatte vAmakahau priyaGkarasutaM vAme kare manjarI AmrasyAnyakare zumakUra tujau hastaM prazaste harau / Aste martRcare mahAmraviTapicchAyaMzritA'bhISTadA isit at ga neminAthapadayornagrAmihAbrAM yaje // paM0 nemicandra, pratiSThA tilaka : 7 / 22 / mathurA, lakhanaU aura prayAgake mUrtti saMgrahAlayoM kI mUrtiyoMse spaSTa hai| 20 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina maktikAvyakI pRSThabhUmi " nIce laTakane lagIM / pake hue AmoMse putroMkI bhUkha zAnta huii| udhara girinagara grAmameM Aga laga gayI aura agnilAke gharako chor3akara sabhI jala gaye / bhUkhe brAhmaNa vahA~para hI lauTakara Aye aura agnilAke puNya tathA zIlakI prazaMsA kI / aneka brAhmaNoMne bhojana kiyA phira bhI bhojya padArthoMkA bhaNDAra akSaya rhaa| isa ghaTanA se prabhAvita ho pati patnIko leneke lie parvatapara gayA, kintu usake bhAvako dUSita anumAna kara agnilA putroMsahita parvatakI zikhAse jhampApAta kara mara gayI / vaha RddhizAlinI yakSI huI / isa duHkhase duHkhI pati bhI mara gayA aura vaha devIkA vAhana siMha banA / 154 puNyAsrava kathAkoSakI eka prAcIna pratimeM 'yakSI - kathA' ke zIrSakase ambikAkI kathA ho nibaddha hai / kathAnaka vAdicandrakI kathA jaisA hI hai, kevala somazarmA rAja-purohita na hokara girinagarakA eka sAdhAraNa vedapAThI brAhmaNa hai, aura jaina munikA nAma jJAnasAgara na hokara varadatta diyA huA hai / bhaTTasUrakI catuvizatikA meM 'ambikAdevIkalpa' nAmakA eka adhyAya hai / unake anusAra somazarmA saurASTra dezake koDInagarakA rahanevAlA thA / usakI patnIkA nAma ambikA thaa| usake siddha aura buddha do putra the / pitR zrAddha ke dina patnIne brAhmaNoMse pahale eka mAsopajIvI jaina bhikSuko AhAra de diyA / ambikAkI sAsa, jo snAna karane gayI thI, jaba lauTakara AyI aura isa AhAradAnako jAnA to svayaM kruddha huI, aura apane putrase bhI saba vRttAnta kaha diyA / usane patnIko gharase nikAla diyaa| vaha siddhakI aMgulI pakar3a, buddhako goda meM le, eka ora cala dI / mArga meM jaba putroMko pyAsa lagI, to sUkhA tAlAba jalase bhara gayA aura jaba bhUkha lagI, to AmrakA vRkSa phaloMse lada gayA / idhara ambikAke sAsare meM eka strIne ucchiSTa bhojana bAhara pheMkA, to vaha svarNamaya ho gayA / sAsane ise sulakSaNI bahUkA puNya prabhAva samajhA, bahUko vApasa lAneke lie putrako bhejA, kintu ambikA use AtA dekha bhayabhIta huI aura eka kueNmeM jA girii| marakara saudharma svargase cAra yojana nIce koNDa vimAnameM ambikA nAmakI devI huI / vimAnake nAmase vaha kohaNDI kahalAyI / isa duHkhase pati bhI marA aura Abhi 1. vAdicandra, ambikA-kathA : 32 vA~ zloka 1 2. bahIM : 43vA~ zloka | 3. dekhie vahI : 48vA~ zloka / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhya deviyA~ yogika devadAsa huA / karmAnusAra use devIke vAhanakA kAma karanA par3atA thA 1 zrIjinaprabhasUrine 'ambikAdevI -kalpa' meM yaha ho kathA prAkRta bhASAmeM dI hai / kathAnaka to eka hai hI, nAmoM AdimeM bhI antara nahIM hai / prabhAvakacaritameM bhI aferret kathA kucha nAma-bhedoMke atirikta vaha hI hai / eka 'ambikAdevI rAsa' kavivara devadattane, vi0 saM0 1050 ke lagabhaga, apabhraMza bhASA meM, racA thaa| kintu vaha abhI taka anupalabdha hai, ataH usakI kathA ke viSayameM kucha kahA nahIM jA sakatA / devI ambikAkI mUrtiyA~ * 155 3 / ambikAko prAcIna mUttiyA~ udayagiri aura khaNDagiriko navamuniguphAoM tathA kAThiyAvAr3ameM daMkakI guphAoMse prApta huI haiN| inakA racanAkAla IsavI dvitIya aura sAtavIMke madhya mAnA jAtA hai| mathurAke kaMkAlI TIlAkI khudAiyoMmeM ambikAkI aneka mUrtiyA~ milI haiM, jo IsavI dvitIya aura sAtavIM ke bIca kabhI banI thiiN| ye saba mathurA-saMgrahAlaya meM saMkalita haiM / unameM bhI aMka 'D 7' ko mUrti sarvAdhika prasiddha aura kalA-pUrNa hai / DaoN0 vAsudevazaraNa agravAlane usako gupta yugakA mAnA hai / yaha dvibhujI mUrti siMhapara baiThI hai, bAyoM goda meM eka bAlaka hai, jo mUrtike gale meM par3e hArase khela rahA hai bAyeM hAthameM Amra- lumbaka - haiM, jo kucha TUTA huA hai| dUsarA bAlaka dAyIM ora khar3A hai| AmravRkSake nIce utkIrNa kI gayI hai / dAyeM kinArepara hAthameM laDDu jI aura dUsarI ora zrI kubera 'virAjamAna' haiM / devIke Upara dhyAna mudrA meM baiThe hue tIrthaMkara kI mUrti hai| isake atirikta 'F 16' kI mUrti bhI ambikA devIko hI hai, jo kuzANa-yugameM banI thI / '1048' aura '1057' kI bhI mUrtiyA~ ambikAkI hI haiM, jo pUrva madhya yuga meM nirmita huI thIM / yamunAse nikalI haiN| saMkhyA 3382 kI mUrti mathurA nagarase 11 mIla dakSiNa, berI nAmaka gA~vase lAyI gayo hai / yaha pratimA do stambhoMke bIcameM utkIrNa hai / vaha lalitAsanapara baiThI yaha mUrti eka liye zrI gaNeza 1. bappaTTasUri, caturviMzatikA : ambikAdevI-kalpa : pR0 148-150 / 2. kavivara devadapta; apabhraMzake prasiddha kavi vIra (vi0 saM0 1076) ke pitA the| 3. jaina siddhAntabhAskara : bhAga 21, kiraNa 1, pR0 34 / 8. Dr.V.S. Agrawal, Mathura Museum, Catalogue, Part-lll, p. 31-32. 50 dekhie vahI : pRSTha 55 / 6. dekhie vahI pRSTha 67 / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ananesadivale jaina-maktikAmyakI bhUmi huI hai, dAyAM paira eka kamala puSpake Upara rakhA hai| bAyIM godameM eka zizu hai, jise devI donoM hAyoMse pakar3e hue hai| devIkA keza-pAza bhI sundara DaMmase sajA humA hai| usakA kaNThahAra aura gola karNa-kuNDala bhI darzanIya hai| mUtike bAda kinArepara eka siMha aMkita hai, jisake Upara-nIce eka-eka makara hai| inakA citraNa kevala prasAdhana ke rUpameM kiyA gayA hai| zilApadrake dAyoM mora bhI isI prakArakA alaMkaraNa thA, jo TUTa gayA hai| mUttike Upara patra-racanA banAyI gayI hai / prastuta mUrti pUrva-madhyakAlIna mathurA-kalAkA nidarzana hai|' kalakattA-saMgrahAlayameM naM0 4218 ko mUti, eka vRkSake nIce baiThe gomeSa yakSa aura ambikAkI hai / ambikAkI godameM bAlaka hai, usake Upara dhyAnAkAra RSabhadeva virAjamAna hai, aura sabase nIce chaha manuSyoMke akhaNDita AkAra haiM, jo bhakta kahe jA sakate haiN| brahmacArI zItalaprasAdajIne isa mUttiko, indraindrANI athavA tIrthaGkarake mAtA-pitAkI samajhI thii| aba yaha svIkAra kiyA jA cukA hai ki 13vIM zatAbdI taka ambikAkI mUrtiyA~ bhagavAn RSabhadevake sAtha utkIrNa ko jAtI thiiN| navAba sArAbhAIke nijI saMgrahAlaya, mathurA aura lakhanaUke purAtattva-saMgrahAlaya aura saurASTra dezAntargata DaoNkako guphAoM meM, ambikAkI aisI aneka mUttiyAM haiM, jo bhagavAn RSabhadevase sambandhita hai / prayAga-saMgrahAlayakI saMkhyA 235 kI pratimA bhagavAna RSabhadevakI hai, jisake bAyoM ora ambikAko mUtti hai| racanA-kAla 9 se 11vIM zatIkA madhya hai| prayAgake hI nagara-sabhA-saMgrahAlayameM udyAnakUpake nikaTa choTese chappara meM eka aisI lAla pattharakI ambikA-mUrti virAjamAna hai, jo zilAke madhya bhAgameM 41 iMcameM aMkita hai / yaha mUtti AbhUSaNoMse yukta hai / AbhUSaNoMkA pratyeka avayava bilakula spaSTa hai / devIke donoM caraNa sundara vastrase AcchAdita haiM / keza-vinyAsameM kamalapuSpa banAye gaye haiM / nAsikA khaNDita hai / pratimAke dAyoM ora eka bAlaka siMhapara ArUr3ha hai, bAyIM ora bhI eka bAlaka ambAkA hAtha pakar3e khar3A hai / nimna bhAgameM anjalibaddha strI-puruSa aMkita haiM, jo ambAke bhakta ho hone caahie| isa pratimAke lie mani kAntisAgarane likhA hai, "isa pratimAne mujhe aisA prabhAvita kiyA ki jIvana paryanta usakA vismaraNa mere lie asambhava ho gyaa| bAta yaha hai ki 1. jaina siddhAntabhAskara : bhAga 15, kiraNa 2, pR. 132 / 2. baMgAla, bihAra, ur3IsAke prAcIna jaina smAraka, brahmacArI zItalaprasAdajI sampAdita, pRSTha 19 / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aja taka sampUrNa bhAratameM isa prakArako pratimA na mere dekhane meM mArI hai aura na sUcanA milI hai| isakA parikara na kevala jainazilpa-sthApatyakalAkA pratIka hai, apitu bhAratIya devI-mUrti-kalAko dRSTise bhI anupama hai|" ..mAbU pahAr3apara ambAdevIkA eka mandira hai, isameM jo pradhAna manti bhagavAn RSabhadevako virAjamAna hai, vaha bahuta prAcIna nahIM hai, sambhavataH prAcIna pratimA mahamUda g2az2anavIke dvArA dhvasta kara dI gayI thii| 'kAMgar3A phorTa' sthAnapara bhI ambAdevIkA mandira hai, isameM virAjita mUttiko Aja bhI pUjA hotI hai| mahAkauzalameM bilahArI grAmake pAsa jalAzayapara eka mandira banA huA hai, jisake garbhagahameM cakrezvarI, ambikA aura padmAvatIkI mUttiyAM virAjamAna haiN| ye mUrtiyAM 12voM sadIse adhikako nahIM haiN| madhya prAntake bhadrAvatI nagarameM bhI ambikAdevIkA eka mandira hai / mi0 begalerane 1872-73 meM baMgAlakA bhramaNa kiyA thA, unhoMne kucha aisI sar3akoMkA patA lagAyA hai, jo prAcInakAlameM vartamAna thIM, aura dharma-pracArake lie suvidhAjanaka thiiN| ye mahodaya puraliyAse 23 mIla dakSiNapazcima pakavIrA sthAnapara bhI gaye the, aura unhoMne eka mUtti bAIsaveM tIrthaMkara neminAthakI yakSiNI ambikA yA agrilAkI dekhI thii| bijauliyAke 723 zlokase vidita hai, "zrI sIyaNake Anepara usa kuNDase padmA, kSetrapAla, ambikA, jvAlAmAlinI aura sAdhirAja nikale the|" ambikAdevIkI kucha aisI mUttiyA~ bhI haiM, jo Aja anya nAmoMse pUjI jAtI haiM / madhyapradezake panAgArameM thAne ke sammukha eka galI meM praveza karate hI thor3I dUrapara 'khairadaiyyA' kA sthAna AtA hai, jise janatA 'khaira mAI yA khairadayyA' nAmase sambodhita karatI hai / vaha jainoMko ambikAdevI hai / yaha DhAI phuTakI pratimA, baiThI huI mudrAmeM aMkita kI gayI hai / vaha Amra. lumbaka aura bAlakAdise yukta hai| mastakapara bhagavAn neminAthakI padmAsanastha pratimA hai / pRSTha bhAgameM vistRta AmravRkSa hai| vindhyAcalase lagabhaga 3 mIla dUra zivapura grAma hai| yahA~ eka strIko akhaNDita mUrti siMhAsanapara putrako 1. mani kAntisAgara, khaNDaharoMkA vaibhava : pR0 218 / 2. Progress report of the archaeological Survey of Western India, Poona ( 1901 ), P. 2-71 3. Report of the Archacological Survey, Northern circle, 1905-6, Lahore, 1906, p. 23. 4. jaina siddhAntamAskara : mAga 19, kiraNa 1, pR. 51 / 5. jaina siddhAntamAskara : bhAga 21,kiraNa 2, pR. 27 / 6. muni kAntisAgara, khabAroMkA baimava: pR0 138 / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RANILawRAM. N EL RatiPriciner-.. -m easuresmamt.resea -i - ": 158 jaina-bhaktikAmyakI pRSThabhUmi godameM liye baiThI hai / dAhinI bhujA khaNDita hai| bAyIM bhujAmeM putra hai / siMhAsanake nIce siMha banA hai / usake donoM ora sAta musAhiba hai, do ur3ate hue aura pAMca khar3e hue| pIche eka bar3A vRkSa hai| yahA~ke rahanevAle ise saMkaTA devI kahate haiN|' kintu usake varNanase spaSTa hai ki mUtti zrIambikAdevIkI hai| pUnAkI riporTase vidita hai ki TankaImeM brAhmaNa aura jaina guphAeM haiM, yahAM eka ambAdevIko mUrtiko hindU banA liyA gayA hai| bhadrezvarapara ambAjIkA eka mandira hai, jisameM hindU, pArasI aura jaina sabhI apane baccoMkA muNDana saMskAra karavAte haiN| ambikA-bhakti ___ jaina-zAsanako samRddhike lie ambikAne sadaiva yoga diyA hai| eka bAra suzrAvaka paramAhata zrI nAgadeva, 'yuga-pradhAna' padake lie eka yogya vyaktiko khoja lenA cAhate the| isalie unhoMne Urjayantapara jAkara tapa kiyaa| tIna dinake upavAsake uparAnta ambikAne prakaTa hokara unheM zrI jinadattasUrikA nAma btlaayaa| AnevAle samayameM sUrijI advitIya pramANita hue| devIkI kRpAse hI usa samayakA yuga sacce yuga-pradhAnako pA skaa| devIke isI guNapara vimugdha ho bhaktoMne bhI unheM tIrthakarake samAna hI pUjA, stuti kI, mUttiyA~ banavAyIM aura unake mandira-caityoMkI sthApanA kii| eka bhakta devIke caraNoMmeM jhukA huA tInoM lokoMke pApoMko naSTa karaneko prArthanA karatA hai, "he ambikA ! tuma hrIMke dvArA bar3e-bar3e vighnoMke samUhoMko naSTa karatI ho, duSToMke mantra, vidyA aura balako mUlase kATa detI ho, aura eka hAtha, meM sahakAra-lumbikAko dhAraNa karanevAlI ho| he devi ! maiM Apase saMsArake pApoM. ko dUra karanekI prArthanA karatA huuN|" ___ devI ambikAmeM udAratAko kamI nahIM hai| vaha bhakta-vatsalA hai, usake 1. dekhie 'saMyukta prAntake prAcIna jaina smAraka' : pR0 59-60 / . Progress report of the archaeological Survey of Western India, Poona, p. 1912, 57-58. 3. dekhie vahI : Simla and Poona, 1906. p. 38-55. 4. agaracanda nAhaTA, yugapradhAna zrI jinadattasUri pR0 53 / 5. hI mahAvighnasahAtanirNAzinI duSTaparamantravidyAbalacchedinI / hastavinyastasahakAraphalalumbikA, haratu duritAni devo ! agatyagvikA / jinezvara sUri ( 12vIM zatAbdI), ambikAdevI-stuti : vA~ zloka, mairava-padmAvatI-kalpa : ahamadAbAda, pariziSTa 21, pR0 96 / 23RMAAMIR-*-in-...------- Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhya deviyA~ redit pukAra kabhI vyartha pramANita nahIM huI / pukAra to dUrakI bAta hai, devIkA eka bAra nAma lenA ho paryApta hai| raivataka giripara nivAsa karanevAlI vaha devI apanA nAma lenevAleke samUce pApako kSaNa-bhara meM naSTa kara detI hai / usakI udAratA sarAhanIya hai, vaha sacce arthoM meM jagatsvAminI haiN|' mA~kI mamatAse usane jagat ke hRdayoMko jItA hai| usakI jaya-jayakAra karate hue koI kabhI thakatA nahIM / mI 'OM hrIM' mantra rUpa hai, isI lie kalyANakI sAkSAt mUrti hai, aura saMsArake prANiyoMkI rakSA karanemeM samartha hai| mAMke vakSasthalapara sphurAyamAna tArahArAvalI aura kAnoM meM hilate karNatATaGka, mAno hila-hilakara mA~ke ramya hRdayakI hI ghoSaNA kara rahe haiM / vaha mA~ varadA hai, kalpalatA, stutirUpA aura sarasvatI hai| mauke pAdAgrameM bhakta jhuke ho rahate haiN| mA~ bhI atula phaloMse unake zuSka hRdayoMko sarasa banAtI hai / mA~ke hAthakA Amra-lumbaka mauke pallavita vAtsalyakA hI pratIka hai / 2 dUsarI ora mA~kA vikarAla rUpa bhI hai, jisake dvArA vaha duSToMkA saMhAra karatI hai / tAmasikatAkA unmUlana karanA bhara hI devIkA uddezya nahIM hai, kintu yaha to sAtvikatAko sthApita karanekA eka upAya mAtra hai / mA~kA lakSya divya hai / tAmasikatAkA nAza honA hI cAhie / tAmasikatA ke pratIka bhUta, rAkSasa aura pizAcoMko vidIrNa kara, devI yuga-yugameM zAnti, dhRti, koti aura siddhikI sthApanA karatI rahI hai| vaha apane khara nakha daMSTroMse zatruoM1. piGgatArotpatadbhImakaNThIrave nAmamantreNa nirNAkSitopadrave / raaratara raivatakagirinivAsini ambike ! jaya jaya svaM jagatsvAminI // dekhie vahI : zloka 2 / 2. OM hrIM mantrarUpe zive zaGkare ambike devi ! jaya janturakSAkare / sphuratArahArAvalIrAjitoraHsthale karNatATaGkaruciramyadasthale || dekhie vahI : zloka 2 / 3. varade ! kalpavalli ! tvaM stutirUpe ! sarasvati / pAdAprAnugataM mataM lammayasvAtulaH phalaiH // : mahAmAtya vastupAla ( mRtyu I0 1241 ), ambikAstavanam 9vA~ dohA, dekhie vahI : pR0 95 / 4. stambhinI mohinI Iza uccATane kSudravidrAviNI doSanirNAzinI / jaminI bhrAnti mUtagrahasphoTinI zAnti dhRti- kIrti-mati siddhi saMsAdhinI // jinezvarasUri, ambikAdevI-stuti: zloka 3, dekhie vahI, 159 pu0 36 / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A RRANG jaina-maktikAmbakI mani kA bidalana karanemeM pUrNa samartha hai| bhakta to devIke isa zaktizAlI rUpapara hI mohita huyA hai aura usakA hRdaya bAra-bAra devIko pracaNDA kahane ke lie cAha uThatA hai| pratyeka prAta:meM usane mAke isI rUpake gIta gAye haiM, aura sacamuca use vaibhava milA hai, sampatti prApta huI hai, kalyANa upalabdha huA hai / mAke stabanane usake vizRMkhala, TUTe-phUTe jIvana meM Anandako janma diyA hai| . . terahavIM zatAbdImeM eka ora to kaNhapa-kAlase calI AnevAlI svAMgakI nATaya-paramparA thI, jisake nATaka Doma aura DomaniyoM dvArA abhinIta hote the, dUsarI paramparA rAsakI thI, jisakA abhinaya bahurUpiye apavA jiNasevaka kiyA karate the / bahurUpiyoM dvArA nATakoMkA abhinaya mandiroMke bAhara hotA thA, kintu jainamandiroMmeM abhinaya kartA jainadharmake sevaka huA karate the| jambUsvAmI cariumeM ambAdevI-rAsakA ullekha huA hai| ____3. devI cakrezvarI vajra-hastA yativRSabha ( chaThI zatAbdI ) kI tiloyapaNNattimeM cakrezvarI devIko bhagavAn . RSabhadevakI zAsanadevI kahA gayA hai| devIke dasa hAtha aura cAra muMha hote haiM 1. dekhie, caturvizatikAH zloka 96 / 2. OM pracaNDa prasIda prasIda kSaNaM / he sadAnandarUpe vidhehi kSaNam / / jinezvarasUri, ambikAdevI-stutiH zloka 4, bahI : pR. 96 / 3. devi prakAzayati santatameSa kAmaM vAmetarastava karazcaraNAnatAnAm / kurvan puraH praguNitAM sahakAralumbimambe vilamba vikalasya phalasya lAmam / mahAmAtya vastupAla, ambikA-stavanam : zloka 5, vahI : pu0 95 / 4. DaoN0 dazaratha mojhA, hindI nATaka-udbhava aura vikAsa : mamikA, DaoN. dvivedI likhita, 10 kh| 5. "caMcariya baMdhivirahau sarasu, gAhajjaha saMtiTa tAra jasu, naccijjai jiNapaya sevAha, kimu rAsaDa aNbaadevivhiN|" dekhie vahI : pR0 538 / 6. tiloyapaNatti: mAga, 41937, pR. 267 / HTH Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaise devIkI mUttiyoMmeM cArase solaha taka hAthoMkA aMkana huA hai| pratyeka hAyameM cakrako dhAraNa karaneke ho kAraNa devI cakrezvarI kahalAtI hai| cakra eka pAyudha vizeSa hai, jisake ghumAnepara jvAlAe~ phUTato haiM aura jisako teja dhArase akSauhiNI senAeM kaTatI calI jAtI haiN| vaha zaktimeM indrake vacase kama nahIM hotaa| isI kAraNa devIko vaJca-istA kahA jAtA hai| cakravartIke pAsa aisA eka hI cakra hotA hai aura devIke pAsa dasa / garur3avAhinI devIkA vAhana garur3a hai| garur3a pakSiyoMkA rAjA hotA hai| usakA vega. apratidvandvI hai| khagarAjapara savAra ho devI vizvazAsanakA saMcAlana karatI hai| yadi usakA vAhana itanA tIvragAmI na hotA to vaha Adi tIrthakarake dharmakA pracAra samUce vizvameM kaise kara paatii| sabase pahale jaba ki karmabhUmikA udaya hI ho rahA thA, ghara-gharameM bhagavAn 'jina' ke sandezako pahu~cAneke lie devIko garur3a-jaise vAhanako AvazyakatA thii| hama use garur3avAhinI kahate haiM / devI cakrezvarIse sambandhita jaina-purAtattva devI cakrezvarIko eka mUtti mathurA saMgrahAlayameM naM. 'D.6' para saMgRhIta hai| isakA nirmANa guptA-yugameM huA thaa| yaha garur3apara rakhe eka gaddepara AsIna hai| usake dasa hAtha hai aura pratyekameM eka-eka cakra hai| yadyapi usakA sira TUTa gayA hai, kintu usake cAroM orakA kamaloMse banA dIpta maNDala tadavastha hai| devIke donoM ora do auratoMko mUttiyA~ haiM, dAhinI orakI strI camara aura bAyIM orakI puSpamAlAko dhAraNa kiye hue hai / donoM hI ke cehare ghise hue haiM / devIke sirake Upara dhyAnamudrAmeM eka 'jina' kI mUtti hai, jo bahuta adhika TUTI huI hai| isake donoM ora ur3atI huI mUttiyA~ haiM, jo puSpoMkA gajarA liye hae haiN| aisI hI eka mUtti devagar3hakI khudAiyoMse bhI upalabdha huI hai| mUttike solaha bhujAeM haiM / vaha garur3apara savAra hai| banAvaTa kalApUrNa evaM cittAkarSaka hai| isakA racanAkAla vi. saM. 1226 mAnA jAtA hai| DaoN. vAsudevazaraNa agravAla bhI use madhya-kAlakA 1. Dr. v. s. Agrawal, Mathura Museum catalogue, Part . III, p. 31. 2. jaina siddhAntamAskara : mAga 22, kiraNa 1,101 / 21 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-maktikAmyakI pRbhUmi ...candragirika zAsanabasti mandirake garbhagRhameM, AdinAtha bhagavAnkI pAMca kuTa U~ko mUrti hai, jisake donoM ora caurIvAhaka khar3e hue haiN| sukhanAsimeM vakSa-yakSiNI, gomukha aura cakrezvarIko pratimAeM haiN| isa mandirakA nirmANa senApati-gaMgarAjane 'indirAkula gRha' ke nAmase karavAyA thaa| nirmANakAla zaka saM. 1.39 se pUrva hI anumAna kiyA jAtA hai, jaisA ki bhagavAn AdinAthake siMhAsanapara khude lekha naM0 65 se vidita hai| uttara bhAratakI cakrezvarI garur3avAhinI, caturbhujI aura aSTabhujI hotI haiM / caturbhujI mUrtiyA~ vAhana-vihIna bhI milatI haiM / mahAkauzalameM to cakrezvarIkA svatantra mandira hai| cakrezvarI garur3apara virAjamAna haiM, aura mastakapara yugAdideva haiM / yaha mandira bilaharIke lakSmaNasAgarake taTapara avasthita hai| rAjaghATa [ vArAmasI] ko khudAIse bhI cakrezvarIkI pratimAkA eka avazeSa nikalA hai| bhArata-kalA-bhavanameM surakSita hai| prayAga saMgrahAlayako 'naM0 408' kI mukhya pratimAke adhobhAgameM eka cakrezvarIkI pratimA hai| mUtike cAra hAtha hai, aura unameM vaha zaMkha, cakra, gadA tathA padma dhAraNa kiye hai| usake nIce bhaktoMkI mUrtiyAM aMkita haiM / prayAgake. hI nagarasabhA saMgrahAlayake bAhara phATakake sAmane alaga-alaga cAra avazeSa rakhe haiM, jinameM cauthe avazeSake dakSiNa nimna bhAgameM gomakha yakSa aura bAyIM ora cakrezvarIkI mUrtiyAM haiN| madhyameM vRSabhakA cihna aMkita hai| isase pratIta hotA hai ki prastuta avazeSa RSabhadevako pratimAkA hai|' __ rohar3akher3a nAmakA grAma vidarbhAntargata dhAmaNa gAMvase khAmagAMvake mArgameM bhAThaveM mIlaSara avasthita hai| apabhraMza sAhityake mahAn kavi puSpadanta isI nagarake the, aisI kalpanA zrI premIjIne kI hai| yahAM eka jaina mandirake dhvaMsA 1. A medieval image of Jain yakshi chakreshuari from Deogarh is given on Pt II of A. S. R., 1917-18, Part I, Mathura Museum Catalogue, Pt III, D. 6, p.31. 2. meM hIrAlAla jaina, jaimazilAlekha saMgraha : prathama mAga, bhUmikA, pR.10| 3. muni kAntisAgara, khaNDaharoMkA baimava : pR0 40 aura 165 / . 1. dekhie vahI : prayAga saMgrahAlaya, pratimA naM. 4.8 / .. 5. zrInAthUrAma premI,jaina-sAhitya aura itihAsa : navIna saMskaraNa,pR0 227-28 // Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhArAbhya deviyA~ vazeSoMke pAsa zaiva mandira hai, jisameM ambikA, cakrezvarI mAdi jaina deviyoMkI pratimAe~ bhI hai, kintu atyanta arakSita avasthAmeM vidyamAna haiN| tripurI meM bAlasAgara sarovara-vaTapara jo zava mandira banA huA hai, usakI dIvAloMke bAI bhAgameM jaina cakrezvarI devIkI Adhe darjanase bhI adhika mUrtiyAM lagI hai / sarovarake bIco-bIca jo mandira hai, usameM bhI cakrezvarIko mUrtiyAM haiN| mandira aura mUrtiyAM madhyakAlakI haiN| rIvA saMgrahAlayameM 'naM0 104' para yugAdidevakI pratimA hai / isake bAyo bora cakrezvarIko mUrti hai, jisake cAra mukha haiN| cakrezvarIke dAyeM, UparavAle hAthameM cakra hai, aura nIcevAlA varadamudrAmeM uThA hai| vAyAM hAtha khaNDita hai; ataH yaha kahanA asambhava hai ki vaha usameM kyA dhAraNa kiye tho| cakrezvarIkA vAhana bhI strImukhI hI hai / isameM bhI bAyoM ora bhaktagaNoMko AkRtiyAM khudo huI haiN| cakrezvarIkI bhaktimeM manuSya usose rakSAko yAcanA karatA hai, jo zakti-sampanna ho| devo to zaktikA rUpa hI hai / usane samUce vizvako jIta liyA hai, aura dizAoMke anta taka usakI kotti phaila gayo hai| aisI sarvopamA devIko zaraNameM jAkara rakSAko yAcanA karate hue eka bhakta kahatA hai, "he devi cakrezvarI ! tumhArA muba pUre kaliyugako lIla jAnemeM samartha hai| tumhArI AvAja dundubhIkI bhauti bhImanAda karatI huI nikalatI hai| khagapatipara savAra ho tuma jaba vizva-bhramaNake lie calatI ho, to acche vyakti tumhArA darzana karaneke lie lAlAyita ho uThate haiM, aura duSToMkA khUna sUkha jAtA hai| cakrameM-se phUTanevAlI kiraNoMke sAtha-sAtha hI tumhArA vikrama bhI dazo dizAoM meM phaila jAtA hai| isa bhAMti vighnoMko kucalatI aura vijayapatAkA phaharAtI huI tuma sAkSAt jaya-sI hI pratibhAsita hotI ho| yaha saba kucha tuma karane meM samartha ho, kyoMki tumhAre cittakA AkAra klIpa ho cukA hai, aura tumane 'hrAM hrIM hraH' jaise mantrabojoMko sAdha liyA hai / he devi! merI bhI rakSA kro|" . .... 1. muni kAntisAgara, khaNDaharoMkA baibhava : pR0 123 / 2. dekhie vahI : pR0 136 / 3. dekhie vAhI: pu0 200 / 4. klI vahI klI kAracitte ! kalikalivadane ! dundubho bhImanAre! hA~ ho H saH khabIje ! khagapatigamane mohinI zoSiNI tvam / M angsiden2050 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktikAvyako pRSThabhUmi devIkA mana dravaNazIla hai / usakI udAratA prasiddha hai / tapAye hue soneko bhA~ti devokre cehare meM se jo kAnti phUTatI rahatI hai, vaha udAratAko hI pratIka | devone apanA bhakta honekI zarta kabhI nahIM lgaayii| koI bhI acchA vyakti devokA varadAna pAnekA adhikArI hai / devIke varadAnoMmeM mantra-jaisI sphUrti hotI hai, aura zIghra hI ve apanA phala prApta karA dete haiN| unase lakSmI to milatI hI hai, kIti bhI cAroM ora phaila jAtI hai| unase jana-mana prema tathA santoSa upalabdha kara pAtA hai / hama debIko mahAmantra -mUrti kahate haiM / ' . devI cakrezvarI vajra jaisI kaThora aura puSpakI bhA~ti komala hai| donoMkA samanvaya usako udAratAkA hI dyotaka hai / devIke isa samanvayako eka zloka sundara DhaMgase upasthita kiyA gayA hai| bhakta kahatA hai, "zreSTha cakrako ghumAtI huI devI cakrezvarI yadi subhImA hai to zazadhara-dhavalA bhI, yadi karAlA hai. to varadA bhI, yadi rudranetrA hai to sukAntA bhI; yadi tInoM lokoMko DarAtI hai, to apane tattvatejake prakAzase Anandita bhI karatI hai, aura yadi vaha viSama viSase yukta hai to amRtase bhI upeta hai / isa bhA~ti devI duSToMke damanake lie subhImA, karAlA, rudranetrA, bhISayantI aura viSamaviSayutA hai, tathA sajjanoMke lie zazaghara-ghavalA, varadA, sukAntA, tattvataMtraH prakAzi aura amRtopetA hai / devIke isI * rUpapara bhakta mohita huA hai aura 'pAhi mAM devi' ko raTa lagA dI hai / 2,1 148 Rees cakradevI bhramasi jagati dikacakra-vikrAntakIrttifioria vighnayantI vijayajayakarI pAhi mAM devi ! cakre ! // 2 // jainastotrasamuccaya : amaravijayamunisampAdita, bambaI, san 1928, zrIcakrezvarIdevI-stuti : pR0 141 | zrIM zrIM OM zraH prasiddhe ! janitajanamanaH prItisantoSalakSmIM zrIvRddhi korttikAnti prathayasi varade ! tvaM mahAmantramUrtiH / trailokyaM kSobhayantomasurabhidurahuGkAranAdaika bhIme ko klI drAvayanto hutakanakanibhe pAhi mAM devi cakre / / 3 / / vahI : pR0 141 / vajrakrodhe ! subhIme ! zazadharadhavale ! bhrAmayantI sucakraM rA~ rau~ haH karAle ! bhagavati ! varade ! rudranetre ! sukAnte !! A~ hU~ OM bhISayantI tribhuvanamakhilaM taravatejaH prakAzi kSakSa dhu~ kSobhayantI viSamaviSayute ! pAhi mAM devi cakre / / 4 / / dekhie vahI : pR0 142 / ww Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjya deviyA~ 'devI jaba ha~satI hai to usake dA~toMkI safedI cAroM ora phaila jAtI hai. / devIke zarIrakA raMga bhI kSIrasAgarakI bhA~ti zveta hai / karNAntacArI netra kamala- jaisI suSamAse ota-prota haiM / vaha aisI suSamA hai, jisake samakSa pApa svayaM gala jAte haiM / devI amRtakA jharanA hai, jisameM snAna kara usapta saMsArako sthAyI zItalatA prApta hotI hai| devI meM sattvamAtrako puSTa karaneke boMja saMnni'hita haiM, kintu ye boja 'pralaya-viSa' meM surakSita rahate haiM / motameM ho janmake boja mile rahate haiM / mauta samApti nahIM, kintu eka nayA nirmANa hai| devIkA uparyukta Azcarya isI tathyakA udghATana karatA hai / 2 jinadatta sUri ( vi0 saM0 12vIM zatAbdI ) ne eka cakrezvarI stotrako racanA. kI thii| usakI bhASA saMskRta hai aura bhAva sarasa / yaha stotra bhairava- padmAvatIkalpa ( ahamadAbAda ) ke pariziSTa meM prakAzita huA hai / usameM kevala dasa zloka haiM / eka sthAnapara sUrijIne kahA, "he devI cakrezvarI ! tuma candramaNDalakI bhA~ti andhakArake samUhako dhvasta kara detI ho / bhavya prANIrUpI cakoroMke santApako dUra kara Ananda pradAna karatI ho| samyagdRSTiyoMko uttama sampatti dekara sukhI banAtI ho| tumhAre mukhakA saundarya jIva mAtrake manako prasanna banAnevAlA hai / dwr zrI jinaprabhasUrine 'vividha tIrthakalpa' meM kulyapAkastha RSabhadevakI stuti ko hai, usake antima zloka meM, devI cakrezvarIse kalyANakI yAcanA kI gayI hai| sUrijIne kahA, "jo devI garur3apara ArUr3ha ho saMsArameM vicaraNa karatI hai, jo bhagavAn RSabhadevarUpI rasAla vanako koyala hai, sundara cakrako dhAraNa karanese, jisake hAtha sadaiva suzobhita hote rahate haiM aura jisake zarIrakI 1. jaina - stotrasamuccaya : bambaI, pA~cavA~ zloka, pR0 142 / 2. agaracanda nAhaTA, yugapradhAna zrIjinadantasUri : pR0 58 / 3. zrIcakrezvari candramaNDalamiva dhvastAndhakAroskaraM bhamyaprANikoracumbitakaraM saMtApasaMpaddharam / samyagdaSTisukhapradaM suvizadaM kAnsyAspadaM saMpadAM pAtraM jIvamanaHprasAdajanakaM bhAti tvadIyaM mukham // 2 // jinadattasUri, cakrezvarIstotram : bhairavapadmAvatI kalpa: ahamadAbAda, pariziSTa 22, 097 / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAISALMES A jaina-bhaktimAnyakI zAbhUmi kAnti naye vidumako bhauti damakatI hai, vaha cakrezvarI hamArA kalyANa kre|" SRIMARRAMMA 4. devI jvAlAmAlinI HEMANTRamansaiNewSpirit-ESSMEntveduardw rUparekhA jvAlAmAlinI bAThaveM tIrthakara candraprabhako zAsanadevI haiN| jvAlAko mAlAko dhAraNa karane hI ke kAraNa ve jvAlAmAlinI kahI jAtI haiN| unheM karAlAMgI bhI kahate haiM / vahnidevI bhI inhIMkA nAma hai| inakA gAtra kumudadalakI bhAMti avasa hai| usapara camakate ujjvala AbharaNa sadaiva zobhA pAte rahate haiN| devIke ATha hAtha haiM, jinameM vaha kramazaH trizUla, pAza, jhaSa, kodaNDa, kANDa, phala, varada aura cakrako dhAraNa karatI hai / devIkA vAhana mahiSa hai| yamarAjakI patnIkA bhI vAhana mahiSa hotA hai / donoMmeM bahuta kucha samAnatA hai / N AME T ERE H-HINPHYT mahattA padmAvatI aura cakrezvarIko bhAMti ho jvAlAmAlinI bhI mantrako devo kahalAtI hai / usake mantroMse vyantaroMkI vyAdhiyAM aura duSToMko bAdhAeM dUra hotI hai| "dakSiNake draviNAdhIzvara muni zrI helAcAryakI ziSyA kamalazrI samasta zAstroMmeM pAraMgata thI, mAno zrutadevIne hI avatAra le liyA ho / eka bAra vaha kisI duSTa 'brahmarAkSasa' se grasta ho gayI, usakI dazA bigar3ane lgii| kabhI to vaha hA-hAkArake svaroMmeM rotI, aura kabhI aTTahAsapUrvaka haMsatI thii| kabhI vedoMkA uccAraNa karatekarate hI kaha-kahako dhvanipUrvaka dA~ta nikAla detI thii| kabhI ghamaNDapUrvaka kahatI ki aisA kauna mantrI hai, jo apane mantrakI zaktise mujhe chur3A sake ? apanI ziSyA. H " mar- -- 1. mArA khecarati khecaracakriNaM yA nAbheyazAsanarasAlavanAnyapuSTA / cakrezvarI ruciracakravirocihastA zastAya sA'stu navavidramakAyakAntiH // 4 // jinaprabhasUri, kulyapAkastha RSabhadevastuti : vividhatIrthakalpa : pR0 9. / 2. kumudadaladhavalagAnA mahiSamahAvAhanojjvalAmaraNA / mAM pAtu vahidevI jvAlAmAlAkarAlAjI // 2 // jayatAdevI jvAlAmAlinyugrastrizUla-pAza-sapa. kodaNDa-kANDa-phala-varada-cakracihojjvalASTabhujA // 3 // indhanandiyogIndra, jvAlinIkalpa : prazasti ( bhAdi bhAga ), jaina anya prazastisaMgraha, dissI; pR0 135 / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhArAcya deviyA~ ko duSTagrahase prapIr3ita dekhakara, munIndra helAcArya vyAkula hue mora kucha samaya lie kiMkartavyavimUr3ha-se raha gaye / phira unhoMne samIpastha nIlagiripara vidhipUrvaka afghant sAdhanA Arambha kI / sAta dinake bAda devIne darzana diye aura munise pUchA ki he Arya ! kaho tumhArA kyA kArya hai ? mutine kahA ki he devI ! 'kAmAaffe phalasiddhi' ke lie maiMne ApakA AmantraNa nahIM kiyA hai, kintu isa lie ki Apa kamalazrIko duSTagrahase mukta kareM / devIne uttara diyA ki mApa kheda na kareM, yaha to koI bar3A kAma nahIM hai / taduparAnta usane muniko 'mRdutaraAyAsapatra' para likhA huA eka mantra pradAna kiyA, aura munikI bhakti se prasanna hokara mantrako siddha karanevAlI vidyA bhI btlaayii| usake anusAra kisI nIrava sthAnapara mantra kA jApa karanese rAkSasakI bAghA upazama ho gayI / 160 kannar3a bhASA prAmANika grantha munivaMzAbhyudayakI ( I0 san 1672-1704) pA~cavIM sandhike 116 veM padyase vidita hotA hai ki zrI prabhAcandra munine jvAlA - mAlinI devIko sAdhanA kara anupama khyAti prApta kI, tathA nAnA prakArase Gaeist prabhAvanA kara, dharmako unnata bnaayaa| muni prabhAcandra IsAkI terahavIM zatAbdI vidvAn kahe jAte haiM / 2 3 sAhitya 4 vidyAnuvAda nAmake caudahaveM pUrva meM jvAlAmAlinI kalpakI bhI racanA huI thI / muni sukumArasenake vidyAnuzAsanameM jo cAra kalpa nibaddha hue haiM, unameM eka jvAlAmAlinIkalpa bhI hai| muni helAcArya ( vi0 saM0 996 se pUrva ) ne bhI devIke AdezAnusAra eka 'jvAlinImata' nAmake granthakA nirmANa kiyA thaa| isakA nirmANasthala malaya dezakA hema nAmaka grAma mAnA jAtA hai| guru-paramparAse cale Aye isa granvako AcArya indranandine sunA aura samajhA / grantha kliSTa thA, use sugama banAneke lie AcAryane usI arthako lalita AryA aura gItAdi chandoMmeM nibaddha kara 1. dekhie vahI : iloka 5-20, pR0 135-37 / 2. jaina siddhAntamAskara : bhAga 17, kiraNa 1, pR0 47 / 3. zrI paM0 nAthUrAma premIne 'karnATaka kavi carita' dvi0 mA0 ke AdhArapara prabhAcandrakA samaya 13vIM zatAbdI anumAna kiyA hai| dekhie jaina- sAhitya aura itihAsa : bambaI, pR0 378 / devyAdezAcchAstraM tena punarvvAlinomataM racitam / indranandiyogIndra, jvAlinIkalpa : 22vA~ zloka, jainagrantha prazastisaMgraha dillI, pR0 137 / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ r entire like ReceneCREAMIRMIRMIRace hrutinyrrhPA R RO jaina-bhaktikAyakI parami diyA thI indramandikA yaha grantha 'jvAlinIkalpa' ke nAmase prasiddha hai| pratyakI racanA mAnyakheTameM huI jaba ki rAjA zrIkRSNakA rAjya thA / racanAkAla zakasaM. 861 (vi.0 saM0 996) mAnA jAtA hai| mantrazAstroMke prasiddha vidvAna thI mahilagheNasUrine aneka kalpoMke sAtha-sAtha 'jvAlinIkalpa' kI bhI racanA kI thii| zrI malliSeya, jinasenasUrike ziSya aura kanakasenake praziSya the| inako samaya gyArahavIM zatAbdIkA uttarArdha aura bArahavIMkA pUrvArdha mAnA jAtA hai| purAtattva - 'vividha tIrthakalpa' ke 'caturazItimahAtIrthanAmasaMgrahakalpa' meM likhA hai, "prabhAsameM jvAlAmAlinI devatAse yukta eka candraprabha bhagavAnko mUrti hai, jo candrakAntamaNiko banI haI hai, aura jisapara zazikA cihna spaSTa rUpase aMkita hai|" jaina mandira zilAlekha bijauliyAke 72veM zlokase prakaTa hai, "zrI sIyakake Anepara usa kuNDake bIcase panA, kSetrapAla, ambikA, jvAlAmAlinI tathA sAdhirAja pArana nikale the|" yaha zilAlekha cauhAnarAjA somezvarake rAjyakAla (vi0 saM0 1226 ) meM, zrI digambara jaina mandira pArzvanAthakI pratiSThA tathA dAnAdiko smRti ke lie khudavAyA gayA thaa| devagar3hake bhagna jinamandiroMmeM-se ekake bAharI barAmademeM virAjamAna caturbhujA sarasvatIkI, SoDaza bhujA garur3avAhanA cakrezvarIkI, aSTabhujA vRSabhavAhanA jvalAmAlinIko evaM kamalAsanA padmAvatIko maMttiyA~ atyanta kalApUrNa evaM cittAkarSaka haiN| inameM se ekapara vi0saM0 1226 1. kliSTapranyaM prAkanazAstraM taditi sa (sva) cetasi nidhAya / - tenendranandimuninA lalitAryAvRttagItAH // 26 // ... helAcAryoktArtha granthaparAvartanena racitamidam / - sakalajagadekavismayajananaM janahitaMkaraM zruNuta // 27 // dekhie vaho : pR0 137 / / 2. dekhie vahI : prazasti, bhanta mAga, 6, vA~ zloka, pR0 139 / / 3. malliSeNari, jvAlinIkalpa : jaina prasthaprazastisaMgraha : antima bhAga, 2,3. zloka, pR. 149 / 4. paM0 nAthUrAma premI, jaina sAhitya aura itihAsa : dvitIya saMskaraNa, san 1956, bambaI, pR. 315 / . 5. jinaprabhasUri, vividha tIrthakalpa : pR. 85 / / 6. jaina siddhAntamyaskara : mAga 21, kiraNa 2, pR. 27 / 7. dekhie vahI : pR0 16 / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharAdhya deviyA~ 169 2 khudA huA hai, sambhava hai ye cAroM mUttiyA~ eka hI morerent kRti hoM panAgara meM khairadeyyAne sthAnake pAsa hI ambikA, padmAvatI evaM jvAlAmAlinIkI mUrtiyA~ haiM aura unake mastakapara kramaza: neminAtha, pArzvanAtha aura candraprabhakI pratimAe~ utkIrNa haiM | madhyakAla meM devI jvAlAmAlinIke kucha citra sundara vastroMpara citrita hue the| jaina tantra-sAhitya bhI vastroMpara ho adhika milatA hai / tAntrika padoMkI paramparAkA vikAsa na kevala bhAratameM huA, balki tanikaTavarttI tibbata aura nepAlameM bhI ho rahA thA / 3 bhakti ke kucha uddharaNa devIke smaraNa aura darzanase saMsAra vazameM ho jAtA hai svAmeva bAlAruNamaNDalAbhaM smRtvA jagatvatkarajAladIpam / vilokate yaH kila tasya vizvaM vizvaM bhaved vazyamavazyameva // 5 // yastaptacAmIkaracArudIpaM piGgaprabhaM tvAM kalayet samantAt / sadA muddA tasya gRhe sahelaM karoti keliM kamalA calApi // 6 // yaH zyAmalaM kajjalamecakAmaM tvAM vIkSate cAtuSadhUmadhUmram / fapakSapakSaH khalu yasya vAtAhatAmravad yAtyacireNa nAzam // 7 // jApa, homa aura pUjA to dUrako bAta hai, jo kevala dhyAna-bhara karatA hai, use saubhAgyalakSmI svayaM varaNa karatI hai- puSpAdijApAmRta homapUjA kriyAdhikAraH sakalo'stu dUre / yaH kevalaM dhyAyati bIjameva saubhAgyalakSmIrvRNute svayaM tam // 12 // prApnotyaputraH sutamarthahIna. zrIdAyate pattirapIzate hi / duHkhI sukhI vAse bhavenna kiM kiM tvadrUpa cintAmaNicintitena // 13 // 5. sacciyA mAtA paricaya madhyakAlIna zilAlekhoM meM jisa saJcikA yA saccikAkA ullekha hai, vaha hI saccA kahalAtI hai / yaha, hindU devI mahiSAsuramardinI yA cAmuNDAkA hI 1 jaina siddhAnta mAskara : bhAga 22, kiraNa 1, pR0 16 / 2. muni kAntisAgara, khaNDaharoMkA baibhava : pR0 138 / 3. muni kAntisAgara, khojakI pagaDaNDiyA~ : pR0 40 / 4. jvAlAmAlinImantra stotram : bhairavapadmAvatIkalpa : ziSTa 25, pR0 104 / 22 ahamadAbAda, pari Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 jaina-matikAvyako pRSThabhUmi janarUpa hai| vi0 saM0 1237 ke eka choTese lekhase pramANita ho gayA hai ki, mahiSAsuramardinIkA ho dUsarA nAma saccikA bhI thA', aura osiyAMke vi0 saM0 1665 ke eka zilAlekhake anusAra cAmuNDAko hI saccikA kahate haiN| isakA rUpa bhayAnaka thaa| pazuoMkI balise hI tRpta hotI thii| sacciyAkI bhakti vikramakI 13vIM zatAbdIke zrI ratnaprabhasUrijIne jainoMko, devIke mandira meM jAnese inakAra kara diyA thaa| kintu jaina janatAne vinamratApUrvaka sUrijIkI AjJAko avahelanA kii| use Dara thA ki kahIM yaha prabala devI apanI upekSAse krodhita ho hamako aura hamAre parivArako hI naSTa na kara de| bhAratakA jana-mana sadaiva ekadhArAse anuprANita hotA rahA hai| cAhe vaha jaina ho yA hindU / jaina mUrtiyoM ke parikarameM gaNezajIko bahuta pahale hI zAmila kara liyA gayA thA / ambikAke bAyIM ora prAyaH gaNezajIko laDDU khAte hue dikhAyA jAtA hai / jUnAphe zilAlekhase spaSTa hai ki bhagavAn AdinAthake mandira meM vighna1. jodhapura saMgrahAlaya meM saMgRhIta eka mahiSAsuramardinIkI zveta saMgamaramara kI pratimAke nIce caukIpara yaha lekha utkIrNa hai| jainasiddhAntamAskara : bhAga 21, kiraNa , pRSTha 4 / 2. "cAmuNDA ko siciyAya karI ratnaprabhasurajI ne" dekhie vahI : pRSTha 5 / 3. ataH prAcAryeNa proktaH bho yUyaM zrAddhA teSAM devInAM nirdayacittAyA mahiSavoskaTAdijIvavadhAsthimaMgazabdazravaNakutUhalapriyayA aviratAyAH rakAMkitabhUmitale AIcarmabaddhavandanamAle niSThurajanasevitaM dharmadhyAnavidhAyake mahAbIbhatsaraudre zrIsazcikAdevi gRhe gantuM na budhyate / upakezagaccha paTTAvalI samuccaya : bhAga 1, pRSTha 187 / 4. AcAryavacaH zrutvA te procuH-pramo, yuktametat paraM raudrAdevI yadi chali..jyAmastadA sA kuTumbAn mArayati / dekhie, vahI : pR0 187 / / 5. B. C. Bhattacharya, The Jain Icnography, Lahor, p. 181-82. 6. Ds. V. S. Agrawal, Mathura Museum catalogue, Part III, No. D7, p. 31-32. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAraNya devikA mardana, kSetrapAla aura cAmuNDarAjakI bhI vandanA janabhaktoM dvArA pratidina kI bAtI sso|' mADolake vi0 saM0 1228 ke lekhakA prArambha "boM svasti dhimai bhavantu vo devAH brhmshriidhrshngkraaH| sadA virAgavanto ye ainajagati loke vizrutAH" se huA hai, aura isase siddha hai ki jaina-kSetroMmeM brahmA, viSNu aura mahezako bhI 'jina' nAmase stuti kI jAtI thii| akalaMkastotrameM bhI brahmA, viSNu aura mahezako vandanA kI gayo hai, kintu apanI dRSTise / ThIka isI prakAra ziva-mandirakI dIvAloMpara bhI jaina tIrthaMkara aura deviyoMkI mUrtiyAM virAjamAna haiN| Aja bhI baMgAla aura AsAmameM bhagavAn pArzvanAthako lAkhoM ajaina vyakti pArasa bAbA kahakara pUjate haiN| jainoMke atizaya tIrthakSetroMke mahotsavoMmeM ajaina janatA utsAhapUrvaka bhAga letI hai| phira yadi jaina janatAne mahiSAsuramardinIko bhaktipUrvaka pUjA ko to vaha bhale hI zrIratnaprabhasUrikI AjJAke viruddha ho kintu jana-manako paramparAke anukUla hI tho / antameM zrI ratnaprabhasUrine usa devoko hI jaina-dharmameM dIkSita kara liyaa| eka bAra bhUkhI devI zrI sUrijIke pAsa AyI, aura apanA bhakSya maaNgaa| sUrijIne miSTAnnAdi bheMTa kiye / kintu mahipoMke mAMsase tRpta honevAlI devIne miSTAnnako svIkAra nahIM kiyaa| sUrijIke dvArA prabodhita kiye jAnepara devI ahiMsaka bana gyo|' kucha bhI huA ho; jaina-janatA devIkI pUjA karatI rhii| yadi usakA rUpa na badalatA, to bhI pUjatI rhtii| bhakta ArAdhyake rUpa-vizeSapara nahIM, kintu zaktipara vimohita hotA hai / sacciyAse sambandhita mandira, zilAlekha aura mUrtiyA~ osiyA~meM sacciyA mAtAkA mandira hai / osiyAM prAcIna upakeza yA UkezakA bigar3A huA rUpa hai| yaha sthAna jodhapurase 39 mIla dUra hai| mandira eka 1. yaha zilAlekha mAravAr3a rAjyameM jUnA nAmaka sthAnapara saMvat 1352 kA khudA huA hai| dekhie, epigrAphiyA iNDikA : bhAga 11, pR0 59-60 / .. 2. epimAphiyA iNDikA : bhAga 9, pR0 67-68 / 3. bhaTTAkalaMka, akalaMkastotra : bambaI, 2-4 zloka, pR0 1-3 / 4. muni kAntisAgara, khaNDaharoMkA baibhava : pR0123 / 5, raoN. jagadIzacandra jaina, bhAratIya tatvacintana : pR0 92-93 / 6. upakezagaccha pahAvalI samuccaya : bhAga 1, pR. 187 / .. isI nAmakA eka relave sTezana jodhapura-phalodI-pokarana lAinapara sthita hai| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jl-mkssikaamii yumunsi UMcI pahAr3Ipara banA huA hai| mandirake garbhagRhako racanA bahuta prAcIna hai / zrI bhAra00 bhaNDArakara ise AThavIM zatAbdIkA batalAte haiM, kintu mandira bArahavIM zatAbdI ke madhyase adhika purAnA nahIM hai| yaha mAravAr3akA eka pavitra sthAna hai| dUra-dUra taka usakI khyAti hai| pAlanapura takake dAkSiNAtya, mAtAkI bhaktimeM hice cale Ate haiM / jainoMmeM osavAla jaina isa sthAnako bahuta mAnate haiN| ve apane baccoMkA muNDana-saMskAra bhI yahA~para hI karavAte haiN| yaha mAnyatA calI A rahI hai ki devIke darzanArthI usa sthAnako sUryAstake pahale hI chor3a deM, anyathA mAtA kruddha ho jAyegI / vahA~ eka rAta bhI ThaharA nahIM jA sktaa| ____ mandirake garbha-gRhake pIche eka zilAlekha lagA huA hai, jo vi0 saM0 1234 caitra sudI 10 guruvArako utkIrNa huA thaa| isake anusAra zraddhAlu gayapAlane caNDikA, zItalA, saccikA, kSemaMkarI aura kSetrapAlako mUttiyoMkI racanA karavAyI thii| Aja bhI garbhagaha ke bAharake tIna AloMmeM cAmuNDA, mahiSAsuramardinI aura zItalAko mUttiyAM virAjamAna haiN| isI mandira meM eka dUsarA lekha vi0 saM0 1236 kAttika sudI 1, budhavArakA likhA huA prApta huA hai| isameM devIkA nAma saJcikA yA saccikA spaSTa rUpameM aMkita hai| isa zilAlekhake anusAra upake 1. The basement moulding of the shrine ( of saciyamata of osian) are undoultedly old but all other work is of a much later date--The temple of saciyamata, though originally perhaps as old as the 8th Century, The time when the Jaina Temple was built, can not be placed Earlier than the middle of the 12th century. Archaeological survey of India, Annual report, 1908, 1909, Dr. R. D. Bhandarkar Edited, part II, p. 110. 2. delie vahI : pR0 109 / 3. saMvat 1234 caitra sudi 10 gurau ghoravaDAMzugotresAdhu bahudA sutaM sAdhu jAhaNa tasya bhAryA sUhavaM tayoH sutena sAdhu mAlhA dohitrena sAdhu gayapAlena sadhiko devi prAsAdakarmaNi caMDikA zItalA zrI sacikAdevi kSemaMkarI zrI kSetrapAla pratimAmiH sahitaM jaMghAgharaM AtmazreyA kAritam / pUrNacandra nAhaTa, jainazihAlekha-saMgraha : bhAga 1, lekha-saMkhyA 8.5, 198 // Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhArAdhya deviyA~ zISagAke eka saccikAdevoke bhakta, rAjasevaka guhilaMga, kramaviSayI, pArAvarSake dvArA mandirake goSThikoMke samakSa yaha vyavasthA likhAyo thI ki pratidina bhojakoMke lie mandirakA dvAra khulA rahanA cAhie, aura unheM pratidina mandirake koSThAgArase mugamA0 10, ghRtakarSa 1, milanA caahie|' lodravA nAmake sthAnapara eka prAcIna pArzvanAthakA mandira hai, jisameM gaNeza pratimAkI caukIpara, vi0 saM0 1337 kA eka lekha khudA huA hai, jisake anusAra ajamera durgameM saccikAdevI aura gaNezajoke sAtha-sAtha 52 jinabimboMkI pratiSThA kI gayI thii| jUnA ( mAravAr3a) meM bhI sacciyA mAtAkA eka mandira hai / usameM vi0 saM0 1237, phAlguna sudI 10, maGgalavArake zilAlekhake anusAra "ukezagacchakI eka pavitra strI thI, jisakA nAma .sarvadevI thaa| saMsArameM usakI khyAti thii| usameM aneka pavitra guNa the| usakI ziSyA caranamAtyAkA hRdaya bhI vizuddha thA aura usane apanI tathA dUsaroMkI bhalAI ke lie saccikAko mUrtikA nirmANa krvaayaa| kakudasUrike dvArA usakI pratiSThA huI thii| jodhapura saMgrahAlayameM saccikAkI eka khaNDita pratimA hai| mUttikA UparI bhAga nahIM hai| donoM TA~geM aura donoM paira maujUda haiM, tathA TAMgoMpara dhotI pahanI 1. "saMvat 1236 kArtika sudi 1 budhavAre adheha zrIkelhar3adeva mahArAja rAjye tatputra zrI kuMmarasiMha siMhavikrame zrI mADamyapurAdhipatI-dabhikAnvIya kIttipAla rAjyavAhake tadbhutI zrI upakezIya zrI sanikAdevi devagrahe zrI rAjasevaka guhilaMgI krayaviSayI dhArAvarSeNa zrI ka sandhikAdevi goSTikAn maNizvA tatsamakSa tasya vyavasthA likhaapitaa| ythaa| zrI saccikAdevidvAraM mojakaiH praharamekaM yAvadudbhAvya dvArasthitam sthAtagyam / mojaka puruSa pramANaM dvAdazavarSIyotparaH / tathA goSTikaiH zrI saccikAdevi koSThAgArAt mugamA0 10 / ghRtakarSa 1 bhojakebhyo dina prati daatmyH|" vahI : lekha-saMkhyA 804, pR0 198 / 2. ajayamerudurge gatvA dvipaMcAsat jinabimbAni saccikAdevi gaNapati sahitAni kAritAni pratiSThitAni / pUrNacanda nAhaDa, jainazilAlekha saMgraha : bhAga 1, lekha-saMkhyA 2565, pR0 172 / ... 3. puruSottamaprasAda gaur3a, prAcIna zilAlekha saMgraha : jodhapura, 1924, pR0 2 / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ H u moniASAALPHAARAA AakaaHARA 17. tayate VN S jaina-matikAvyako pRSThabhUmi huI hai| TA~goMke nIce eka mahiSa hai, jisapara siMha jhapaTa rahA hai, aura usane mahikkI pUchako apane muMhameM pakar3a liyA hai, pariNAma-svarUpa bhayake kAraNa usakI lAla jihvA bAharako nikala AyI hai| isa pratimAko cokIpara eka lekha khudA humA hai, jo jUnAvAle lekhase bilakula milatA-julatA hai, yahAMtaka ki zabdAvalI bhI prAyaH eka hI hai| zrI ratanacandajI agravAlakA anumAna hai ki jodhapura saMgrahAlayako yaha mUtti kisI samaya jUnAke mandira meM virAjamAna thii| - DaoN0 yU0 pI0 zAhake matAnusAra pazcimI bhAratake kucha mandiroMmeM Aja bhI mahiSAsuramardinIkI pUjA hotI hai| abhI siMgolIse 9 dhAtu-pratimAeM upalabdha huI haiM, jinameM eka mahiSAsuramardinIkI bhI hai| isapara aMkita eka laghu lekhase pramANita hai ki madhyakAlake jaina mahiSAsuramardinIke bhI bhakta the| 6. devI sarasvato devIkA bAhya rUpa bhAratake sabhI dharma aura sampradAya sarasvatIko mAnate haiN| jaina bhI apavAda nahIM haiN| jaina-zAstroMke anusAra devI sarasvatIke cAra hAtha hote haiM / dAyIM morakA eka hAtha abhayamudrAmeM uThA rahatA hai, aura dUsare meM kamala hotA hai| bAyIM orake do hAthoMmeM kramaza: pustaka aura akSamAlA rahatI hai| devIkA vAhana haMsa hai| devIkA varNa zveta hotA hai| devoke tIna netra hote haiM, aura usakI jaTAoMmeM bAlendu zobhA pAtA hai| 1. jaina siddhAntamAskara : bhAga 21, kiraNa 1, pR. 4-5 / 2. The Jain Antiquary, Vol XXI, No. I, June 1955, p. 19-20. 3. dhrutadevatAM zuklavAM haMsavAhanAM caturbhujo varadakamalAnvitadakSiNakarAM pustakAkSamAlAnvitavAmakarI ceti / bhairavapadmAvatI-kalpa : ahamadAbAda, 60 aura 11 pRSThake bIca sarasvatIke citrake nIce likhita, nirvANakalikAse uddhata / / 1. abhyjnyaanmudraakssmaalaapustkdhaarinnii| trinetrA pAtu mAM vANI jaTAbAlendumaNDitA / malliSeNa, sarasvatI-kalpa : bhairavapadmAvatI-kalpa : ahamadAbAda, pariziSTa, Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Audi-NAGrihastiseastu garAdhya deviyA~ sarasvatIke paryAyavAco sarasvatI zabdakI vyAkhyA karate hae dhanaJjayanAmamAlAke bhASyakAra amarakIttine likhA hai, 'saraH prasaraNamastyasyAH sarasvato', arthAt jo sabameM prasaraNa kara jAye vaha sarasvatI hai / sarasvatIko bhAratI bhI kahate haiN| bhAratIkA artha hai bharatakI patnI, aura jo 'vitti jagad dhArayati' hai vaha hI bharata hai, usakA dUsarA nAma brahmA bhI hai| isa bhAMti sAkSAt brahmAkI patnI hI sarasvatI khlaayii| isI kAraNa usako brAhmI bhI kahate haiN| sarasvatIkA dUsarA nAma 'gIH' hai| pIH kA artha hai, 'gIryate uccAyate rAntaM goH', jo gAyI jAye, jisakA umcAraNa kiyA jAye vaha mIH hai| 'curAdi'ke 'vaNa'se vANIkA nirmANa huA hai| 'vaNa' zabda karaneke arthameM AtA hai, isIlie use 'vaNa zabde' kahA gayA hai| usakI vyutpatti 'vANyate vANiH'ke rUpameM prasiddha hai| vAka, vacana aura baca bhI vANIke hI paryAyavAcI haiN|' amarakoSameM koSakArane sarasvatIko brAhmI, bhAratI, bhASA, gIH, vAk, vANI, vyAhAra, ukti, lapitam, bhASitam, vacanam, aura vacaH nAmoMse pukArA hai| sarasvatIse sambandhita sAhitya prAkRta aura saMskRta, ubhaya bhASAoMke vidvAn zrI malliSeNa sUrine sarasvatIkalpakI bhI racanA kI thii| unhoMne prazastike prArambhameM hI bhagavAn abhinandanakI vandanA kara alpabuddhiyoM ke lie sarasvatI-kalpa ke nirmANako pratijJA kI hai| unakI spaSTa ukti hai ki devI sarasvatIke prasAdase hI maiM isa bhAratI-kalpako banA sakane meM samartha ho pA rahA huuN| zrI vijayakIttike 'sarasvatIkalpa'ko hastalikhita prati zrI pannAlAla jaina sarasvatI bhavana bhUlezvara, bambaImeM rakhI huI hai, usakA H . . RAMAYA 1. dekhie dhanAyanAmamAlA : kArikA 104, bhASya, pRSTha 52 / 2. bhamarakIrti, bhamarakoza : 312-13vIM paMkti, pR0 37 / 3. jagadIza jinaM devamamivanyAmizaGkaram / vakSye sarasvatIkarUpaM samAsAyAlpamedhasAm // 1 // mahiSeNa, sarasvatI mantra-kalpa : bhairavaSamAvatI-kalpa : ahamadAbAda, pari ziSTa 11, pR061| 4. landhavANI prasAdena mallireNena suurinnaa| rayate bhAratIkalpa: svalpajApyaphalapradaH // dekhie, vahI: tIsarA zloka, pR.61| .. . Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . .. ... 176 THISincommam MARATHAMANNARENERANSWER - PHHAT RA jaina-bhaktikAmbakI pRSThabhUmi naM 1695 diyA huA hai| eka mahadAsakA banAyA huA bhI sarasvatIkalpa hai| yadi ye ahaMdAsa paM. arhadAsa hI haiM to unheM paNDita bhAzAdharakA samakAlIna ho samajhanA cAhie, jo vi. saM. 1300 meM hue the| isa sarasvatIkalpakI sUcanA anekAnta varSa 1, pRSTha 428 para prakAzita ho cukI hai / paM0 AzAdharakA likhA humA sarasvatIstotra to prasiddha hI hai| DaoN. balhara ke 'Collection of 1873-74' meM sarasvatI pUjanakI eka hastalikhita prati saMgRhIta hai, jisakA naM. 689 hai| DaoN0 bUlharake saMgraha, gavarnameNTa seNTrala presa bambaIse, 1880 meM prakAzita ho cuke haiN| DaoN0 pITarsanake 'Collection of 1886-92' meM zrI zAnabhUSaNako likhI huI 'sarasvatI pUjA-stuti' bhI nibaddha hai| usakA naM. 1490 hai| isameM saMskRtake kevala 10 zloka haiN| mAnatuMga sUrike prasiddha bhaktAmara stotrakI pAdapUrti karate hue, zrI kSemakarmake ziSya zrI dharmasiMhane 'sarasvatI bhaktAmara stotra'ko racanA kI thii| yaha stotra Agamodaya samiti, bambaIse 1927 meM prakAzita ho cukA hai| jilA ahamadAbAdake limiDI nAmake sthAnapara 'limiDI bhaNDAra'meM 3500 hastalikhita pustakoMkA saMgraha hai, jo svargIya ke. pI. modIke satata parizramakA phala hai| usameM sAdhAraNa aMka 1734 para eka sarasvatI SoDazaka surakSita hai, jisake racayitAkA nAma nahIM diyA hai| grantha saMskRtakA hai / isI bhaNDArameM aMka 1031 para devI sarasvatIse sambandhita eka dUsarI pustaka nibaddha hai, usakA nAma sarasvatI stavana hai| isake bhI racayitA aura san-saMvatkA koI patA nahIM hai| yaha stavana DaoN Ara. jI. bhaNDArakarakI chaThI riporTa arthAt 'Collection of 1887-91' meM bhI saMgrahIta hai| ____ madhyapradeza aura barArake saMskRta tathA prAkRtake hastalikhita granthoMkI sUcI rAyabahAdura hIrAlAlane taiyAra kI tho, jo san 1926 meM nAgapurase prakAzita ho cukI hai| usake pRSTha 181 para bappaTTikA racA huA 'sarasvatI-stotra' bhI diyA hai, jisameM saMskRtake 13 zloka haiN| ise zAradA-stotra bhI kahate haiM / bappabhaTTasUrikA sarasvatI-kalpa, jisameM 12 zloka haiM, bhairavapadmAvatIkalpa ahamadAbAda, pariziSTa 12, pRSTha 69 para prakAzita ho cukA hai| eziyATika sosAiTI oNpha baMgAlake hastalikhita granthoMko chapI huI sUcImeM aMka 7364 para kinhIM vidyAvilAsake 'sarasvatyaSTaka' kA ullekha huA hai| jayapurake luNakarajI paNDayAke grantha-bhaNDArameM veSTana naM0 237 aura 238 meM kramazaH do bhinna-bhinna .... eca. DI. belakara, zrI jinarasnakoza : pR0 420 / P AHARIHARANTERN irmiritiimitTI III Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArAya deviyA~ sarasvatI stotra ba~dhe hue haiM / donoM hI saMskRtameM haiN| unapara racayitAkA nAma aura racanA-kAla nahIM diyA hai| rAjasthAnake jaina zAstra bhaNDAroMkI cauthI janyasUcI anusAra, jayapurake pAToDIke grantha bhaNDArameM laghukavikA sarasvatI stavana aura kavi bRhaspatikA sarasvatI stotra rakhA huA hai / Amera zAstra bhaNDArake veSTana naM0 1774 meM zrutasAgarako sarasvatI stuti nibaddha hai / tInoM hI kI bhASA saMskRta hai / tInoM hI meM sarasatA aura bhaktikA nirvAha huA hai / jaina purAtattvameM devI sarasvatI ma zravaNabelagolase eka mIla uttarakI ora jinanAthapura hai| ise hoyasala nareza viSNuvardhana ke senApati gaMgarAjane zaka saMvat 1040 ke lagabhaga basAyA thA / yahA~kI zAntinAtha basti hoyasala zilpakArIkA bahuta sundara namUnA hai| isakI mukhya mUrti bhagavAn zAntinAthakI hai, jo sAr3he pA~ca fuTa U~cI hai| isa bastimeM nArI citroMkI saMkhyA 40 hai, inameM sarasvatIkA bhI eka citra hai / san 1916 meM, bIkAnera rAjyakI tahasIla noharake dakSiNa-pazcima pallU nAmaka grAmakI khudAImeM DaoN0 ela0 pI0 TessiTorIko do jaina sarasvatI pratimAe~ prApta huI thiiN| inameM se prathama rASTrIya saMgrahAlaya, dillImeM 'PL. 18' para rakhI huI hai| dUsarI bIkAnera meM surakSita hai| donoM saMgamaramarakI banI huI haiM / kintu dUsarI pahalIkI naqala-sI pratIta hotI hai / pahalI pratimAko DA~0 vAsudevazaraNa agravAlane apane lekha "bhAratIya kalA pradarzanI" (hindustAna, nava0 7, 1948) meM madhyakAlIna bhAratIya zilpakA eka manohara udAharaNa batAyA hai| merI dRSTimeM yaha kevala madhyakAlIna hI nahIM, apitu samasta kAloMke bhAratIya zilpakA apratima namUnA hai| yaha pratimA san 1948 meM landana ke rAyala ekAdamIkI bhArata pradarzanI meM iMgalaiNDa gayI thI / vizva ke prasiddha purAtattvajJoMne usakI ramaNIyatA aura sUkSmatA svIkAra kI hai / pazcima aura dakSiNa bhAratake jainoMne bhI pracura parimANa meM sarasvatIko mUrta rUpa diyA yA / bhadrAvatI 1 || mIla dUra bijAsana guphAke barAmade meM cAra jaina tIrthaMkaroMkI mUrtiyoMke sAtha-sAtha hI eka sarasvatIkI pratimA bhI avasthita hai| ye mUrtiyA~ 10vIM se 13vIM zatAbdI madhyakI haiN| bhaDagiriko mallinAtha bastI meM jaina tIrthaMkaroMke 1. rAjasthAnake jaina zAstramaNDAroMkI granthasUcI: dvitIya bhAga, pR0 51-53 / 2. jaina zilAlekhasaMgraha prathama bhAga, bhUmikA, pR0 50 1 3. suni kAntisAgara, khaNDaharoMkA baibhava : pR0 128-29 / 23 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HIROINNARMPARAN jaina-bhaktikAmyakI bhUmi sAtha-sAtha sarasvatI aura padmAvatIkI bhI mUrtiyA~ haiN|' sirohI rAjyameM ajarI sthAnapara bhagavAn mahAvIrake mandira meM sarasvatI devIko bhI mUrti virAjamAna hai| isake siMhAsanapara vi. saM0 1212 kA eka zilAlekha khudA huA hai| devagar3hake khaNDaharoM meM se eka jina-mandirake barAmademeM caturbhujo sarasvatIkI mUrti avasthita hai, jo kalApUrNa aura cittAkarSaka hai| bhaktike uddharaNa pazyet svAM tanumindumaNDalagatAM tvAM cAmito maNDitAM yo brahmANDakaraNDapiNDitasudhADiNDIrapiNDairiva / svacchandodgatagaprapadyalaharIlIlAvilAsAmRtaiH sAnandAstamupAcaranti kavayazcandraM cakorA iva // 7 // sarvAcAravicAriNI pratariNI naurvAgbhavAbdhau nRNAM bINAveNuvarakvaNAtisubhagA duHkhAdrividrAvaNI / sA vANI pravaNA mahAguNagaNA nyAyapravINA'malaM zete yastaraNI raNISu nipuNA jainI punAtu dhruvam // 4 // dravyamAvatimirApanodinI tAvakInavadanenducandrikAm / yasya locanacakorakadvayI pIyate bhuvi sa eva puNyamAka // 5 // vibhradaGgakamidaM tvadarSitasnehamantharahazA taraGgitam / varNamAnavadanAkSamo'pyahaM svaM kRtArthamavayAmi nizcitam // 6 // AMARTERMEN-NEINDIMORARS amASEV AAAAD LUILJILITILIUI JILLULAILAAAAA 9. Annual Report of the Archaeological Survey of Mysore, 1918, Banglore 1919, p. 6. 2. Sitaram, History of Sirohi Raj from the earliest times to the present day, Allahabad, 1920, p. 45 3. pro0 jyotiprasAda jaina, devagar3ha aura usakA kalAvaibhavaH jaina siddhAnta . bhAskara : bhAga 22, kiraNa 1, pR0 16 / / 4. bappamahasUri, sarasvatI-kalpa : bhairavapabhAvatI-kalpa : ahamadAbAda, pariziSTa 12, pRSTha 69 / ... 5.. sAdhvI zivAryA, siddhasArasvatastava : bhairavapadmAvatI-kalpa : mahamadAbAda, pariziSTa 13, pR0 79 / 6. jinaprabhasUri, zrIzAradAstavanam : bhairavapanAvatI-kalpa : ahamadAbAda, pariziSTa 14, pR0 81 / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArAdhya deviyA~ dhIdAyini namastubhyaM jJAnarUpe ! nmo'stute| surArcite ! namastubhyaM bhuvanezvari ! te namaH // 9 // kRpAvati ! namastubhyaM yazodAyini ! te nmH| sukhaprade ! namastubhyaM namaH saubhAgyavarddhini // 10 // 7. devI kurukullA kurukullAkI kathA upadeza saptatikAmeM kurukullAse sambandhita eka kathA upanyasta huI hai, jo isa prakAra hai, bhRgukacchameM zrIdevasUrike pAsa eka kAnhar3a nAmakA yogI 84 sarpokI piTArI lekara AyA aura sUrijIse kahA ki mere sAtha vivAda karo, athavA siMhAsana chodd'o| gurune kahA ki kisake sAtha ? usane uttara diyA ki mere pAsa sarpa hai| prabhune Asanake Upara baiThe-baiThe hI khar3iyAse sAta rekhAe~ khIMca dii| yogIne apane bhayaMkarase-bhayaMkara soko chor3A kintu koI bhI, chaThI rekhAko pAra na kara skaa| anta meM usane 'sindUraka' nAmake sarpako sAmanA karaneke lie mukta kiyaa| sindUraka ko dUsarA yamarAja ho samajhanA caahie| usane jihvAse rekhAoMko bhagna kara diyA aura siMhAsanake pAyoMpara car3hanA Arambha kiyaa| guru dhyAnastha ho gye| bhaktajana hAhAkAra karane lge| isI madhya kisIne yogIke do sarpoko ur3A diyaa| aisA dekhakara yogI dInavadana ho gyaa| usane guruke caraNoM meM praNAma kara kahA ki he prabho! sarpa hI merA jIvana hai, batalAie mere sarpa kahAM gaye ? prabhune kahA, ve to narmadAke kinAre kor3A kara rahe haiM / rAtrimeM guruke pAsa kurukullA devI Akara bolo, mujhe phcaano| gurune uttara diyA, tuma kurukullA ho / devIne kahA, "maiMne hI soko vilIna kiyA thaa| maiMne cAra mAsa taka sAmaneke vaTavRkSapara ArUr3ha hokara ApakA vyAkhyAna sunA hai / isa upalakSyameM maiMne socA ki yogIke piTAreko sA~se rikta hI kara deMgI, kintu jana-kautukake lie maiMne aisA nahIM kiyaa|" gurune devIkI stutimeM eka kAvya par3hA, jise sunakara devIne kahA, "ise to bhANDAgArameM rakheM, kintu prAtaH hI isa zAlAke dvArapara merI stutimeM likhe hue tIna kAvya mileNge| jo koI unheM par3hegA vaha kabhI bhI sarpopadrabase prapIr3ita nahIM hogaa|" 1. devI stotram : dekhie vahI : pariziSTa 15, pR0 82 / / 2. zrImatsodharmagaNi, upadezasaptatikA : ArAsaNatIrthavRttAnta : pAramAnanda - sabhA, bhAvanagara, pRSTha 38 / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-bhaktikAnyakI pRSThabhUmi - isa uparyukta kathAse spaSTa hai ki kurukullA tAntrika yugakI dena hai| baha sapoMkI devI hai / mantrase usakA sIdhA sambandha hai| gurudevasUriko mantrazakti aisI prabala thI ki bar3e-bar3e bhayaMkara sarpa bhI unakA sAmanA na kara ske| yaha zakti devI kurukullAko kRpAse ho surakSita raha skii| devI kurukullAkI bhakti .. bAnaroM aura kacchapoMko kamala banA denA, vyAlapAlIko mAlatI latA kara denA, dAvAgniko tuhinakaNoMmeM badala denA aura grISmakAlako mAgha banA denA devIke lie bahuta AsAna hai| usane na jAne kitanI bAra sUryake pracaNDa tApako candrakI zItalatAmeM, samudrake khAre pAnIko dUdha aura viSako amRtameM parivattita kiyA hai| devI apane bhaktoMkI viSamatAoMko upazama karatI hai, aura bhakta usako mAtAkA prasAda samajhatA hai| devI kurukullAko udAratA prasiddha hai| eka bAra nAma sunanA-bhara hI paryApta hai| devIke pavitra nAmameM itanI zakti hai ki usake zruti-pathameM Ate hI, viSamase viSama Apatti turanta naSTa ho jAtI hai| vaha kurukullA devI tInoM lokoMmeM pUjya hai| usakA darzana manuSyako laukika aura alaukika donoM hI prakArako sampatti vitarita karane meM samartha hai| devI kurukullApara jamA dhyAna kabhI vyartha nahIM gayA / dhyAna lagAte hI jalatI jvAlAkI bhAMti tejasvI aura mRgendrakI bhAMti uddAma saMgrAma-zatru, nAzako prApta ho jAtA hai| yadi kisIne devIkI abhyarcanA kara lI, phira to usakA 1. kamalati kapikacchAlati vyAlapAlI tuhinati vanavahirmApati grISmakAla: / zizirakarati sUraH kSIrati kSAranIraM viSamamRtati mAtastvatprabhAvena puMsAm // 2 // zrIdevasUri ( 11vI, 12vIM zatI ) kurukullAdevI-stavanam : jaina stotrasamuccaya : pRSTa 231 / zrutipathagatamuccai ma yasyAH pavitraM viSamatamaviSAtti nAzayasyeva sadyaH / tribhuvanamahitA sA sammukhIbhUtadevI Sitaratu kurukullA sampadaM me vizAlAm / / dekhie vahI : cauthA zloka, pR. 232 / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArAdhya deviyA~ .. 11 vikAsa cAroM orase hotA hai| dhana, putra, svAsthya aura anya saubhAgya drutagalise mAte haiN| . .. . devIke eka bAra prasannatApUrvaka dekha lenese hI bhakta saba kucha pA jAtA hai / vaha eka ora zrutakA pAragAmI vidvAn bana jAtA hai, to dUsarI ora deza-paradeza jItakara vizva-lakSmIkA upabhoga karatA hai| vidvattA aura sAmrAjya-lakSmIkA samanvaya devIke eka kaTAkSamAtrase hI sambhava hai / devIkI zakti mahAn hai / subhaToMke hAthoMmeM camakate zastra, devIkI apAra zaktise ho saJcAlita hote haiM / devIkI bhaktimeM tallIna rAjAoMkI tAkata, mantrakI bhAMti ajeya bana jAtI hai / duniyAmeM rAjA to bahuta hote haiM, kintu unameM devIke baradAnako pAnevAloMko hI zakti akSayarUpa dhAraNa kara pAtI hai| devIkI mahimAko koI kaha nahIM sktaa| devI agnikI mahAprANa-zaktikA sAkSAt rUpa hai / devIkA yaha teja bAharI nahIM, kintu Abhyantarika hai, vizuddha AtmAse phUTA hai, ataH amara hai / hama use jainendra-zakti kahate haiM / vaha trilokake dvArA pUjya hai| samparNa indriyoMkA nirodha kara jo vyakti 'mahodyotarUpA' devIkA apane pavitra manameM dhyAna karatA hai, usakA jADyAndhakAra arthAt ajJAnakA tamas vilIna ho 1. jvalanajalamRgendrodAmasaMgrAmazatru prabhRtikamapayAti svadgatadhyAnamAtrAt / dhanatanayazarIrArogyasaubhAgyabhAgyAdikamupacayametyabhyarcanAt tAvakonAt // dekhie vahI : 5vA zloka, pR0 232 / 2. kiyati mahati dUre svamatAnAM zrutazrIH kathamiva duravApA tairjagajjainalakSmIH / asulamamiha kiMvA vastu teSAM samastaM tribhuvanajanani ! tvaM vIkSase yAn prasannA // dekhie vahI : 6ThA zloka, pR0 232 / 3. sumaTakarato tvaM zastrarUpA'si zakti stvamavanipatiSaccaidevi! mntraadishktiH| kimaparamanilAdau tvaM mahAprANazaktiH sakalabhuvanapUjyA svaM ca jainendrazaktiH // dekhie vahI vA~ zloka, pR0 232 / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 jaina-maktikAmakI prabhUmi jAtA hai| aura cAroM orase kevalajJAna-lakSmIkA udaya hotA hai| kevalajJAna prApta karanA hI jaina-sAdhakakA dhyeya hai aura yaha zAna devokI bhaktise sahajameM upalabdha ho jAtA hai| - "kurukullAdevI-stavanam' ke racayitA zrI devasUrikA janma saM0 1143aura mRtyu saM0 1226 mAnA jAtA hai| 8. anya deviyA~ upayukta deviyoMke atirikta, tIrthakarakI mAtA, anya bosa zAsana deviyAM, chaha dikkumArikAe~ , lakSmI aura solaha vidyAdeviyoMkI pUjA-stuti bhI hotI rahI hai| unakI mUrtiyAM bhI banI haiM aura mandira bhii| 1. sakalakaraNarodhAd dhyAnalInasya puMsaH sphurasi manasi yasya tvaM mhodyotruupaa| sapadi vidalayantI tasya jADyAndhakAraM samudayati samantAt kevalajJAnalakSmIH // dekhie vahI : 9vA~ zloka, pR0 232 / 2. phatehacanda belAnI, jainagrantha aura andhakAra : banArasa, pR0 18 // 3. rohiNI, prajJapti, vajrazrRMkhalA, vanAMkuzA, apraticakrezvarI, purUSadattA, manovegA, mahAkAlI, gaurI, gAndhArI, bairoTI, solasA, anantamatI, mAnasI, mahAmAnasI, jayA, vijayA, aparAjitA, bahurUpiNI aura sibaaynii| yativRSama, tiloyapaNNatti : prathama bhAga, 41937-39, pR0 267 / 4. zrI, hI, pRpti, kIti, buddhi aura lkssmii| umAsvAti, tatvArthasUtra : 3 / 19, pR0 73 / 5. rohiNI, prajJapti, vajrazrRMkhalA, vajrAMkuzA, apraticakrezvarI, puruSadattA, kAlI, mahAkAlI, gaurI, gandhArI, sarvAstramahAjvAlA, mAnavI, bairovyA, bhanchupTA, mAnasI aura mhaamaansii| bI0 sI0 bhaTTAcArya, jaina iknAprAphI : lAhaura, pR0 164 / /