________________
जैन-मक्तिके अंग
श्री हरिषेणाचार्य ( १०वीं शताब्दी विक्रम )के बृहत्कथाकोशकी १२, ३३, ५६, ५७, ६३, ११५, १३४ और १३९वीं कथाओंमें विविध रथ-यात्राओंका वर्णन है। उनमें प्रायः बौद्ध रथ-यात्राओंके साथ संघर्षको कहानी है। श्री हेमचन्द्राचार्य ( जन्म ११४५, मृत्यु १२२९ वि० सं० ) ने अपने महावीरचरित्रमें उस रथ-यात्रा-महोत्सवका वर्णन किया है, जिसे सम्राट् कुमारपालने सम्पन्न करवाया था। यशपाल मोड़ ( १२वीं शताब्दी ईसवी ) के 'मोहपराजय'में कुमारपालको रथ-यात्रा-महोत्सव मनानेकी आज्ञाका उल्लेख है। श्री सोमप्रभाचार्यके कुमारपालप्रतिबोध ( ११८५ ईसवो ) में तो इस महोत्सवका विशद वर्णन है।" जैनोंके अन्य महोत्सव
जैनोंके विविध शास्त्रोंमें इन्दमहा, खंडमहा, रुद्दमहा, मुकुन्दमहा, सिवमहा, कुबेरमहा, नागमहा, जक्खमहा, भूतमहा, अज्जमहा और कोट्टक्रियामहाका १. बृहत्कथाकोश : डॉ. ए. एन. उपाध्ये सम्पादित, सिंवी जैन ग्रन्थमाला
(सं. १७ ), भारतीय विद्याभवन, बम्बई, भूमिका, पृ० १२२ । २. प्रतिग्रामं प्रतिपुरमासमुद्रं महीतले।
रथयात्रोत्सवं सोऽहप्रतिमानां करिष्यति ।
हेमचन्द्राचार्य, महावीरचरित्र : सर्ग १२, श्लोक ७६वाँ। ३. भोः मोः पौराः महाराज श्रीकुमारपालदेवो युष्मानाज्ञापयति । यजिनरथ
यात्रामहोत्सवो भविष्यति । ततः पौराः कुर्युर्विपणिपदवीमस्तपांशुं पयोमि, मुक्ताहारे रुचिरवसनहशोमां विदध्युः । स्थाने स्थाने कनककलशान स्थापयेयुभवन्तः, पण्डस्त्रीमिः सुरगृहसखान् मञ्चकान् भूषयेयुः॥ यशपाल, मोहपराजय : गायकवाड़ ओरियण्टल सीरीज़, संख्या ९, बड़ौदा, १९१८, चतुर्थ अंक, १९वाँ श्लोक । प्रेशन्मण्डपमुल्लसदध्वजपटं नृत्यद्वधूमण्डलं चश्चन्मञ्चमुदञ्चदुखकदलोस्तम्म स्फुरत्तोरणम् । विष्वग्जैनरथोत्सवे पुरमिदं व्यालोकितु कौतुकाल्लोकानेत्रसहस्रनिर्मितकृते चक्रर्विधे प्रार्थनाम् ।। सोमप्रमाचार्य, कुमारपालप्रतिबोध : मुनि जिनविजय सम्पादित, बड़ौदा, सं. ९, १९२० ई०, पृ० १७५ ।